Зніклая казна канфедэратаў

Уладзімір МАЖЫЛОЎСКІ

ЗНІКЛАЯ КАЗНА КАНФЕДЭРАТАЎ

Прыгодніцкая аповесць

1

Вёска Стваловічы з захаду і ўсходу абкружана балотамі, на адным з якіх ёсць цудоўнае месца — невялікая затока. Аддзеленая ад вёскі цяністым і заўсёды прахалодным беразняком, яна нават у ветраны дзень не зведвае злосных усплёскаў хваль, а таму з’яўляецца ўлюблёным месцам вясковай дзятвы, якая захапляецца рыбалкай.

Ад затокі заўсёды вее спакоем і ўлагодненай радасцю. Прыемна сядзець на яе беразе і назіраць, як у празрыстай вадзе плаваюць чародкі юркіх малькоў, як ля самага дна шукае здабычу бяспечны карась, а калі вышэй падняць галаву — убачыць маладое бярозавае лістоўе на фоне цёплага блакіту. Цішыня супакойвае, а шэпт бярозак напамінае чароўную казку маленства — добрую і радасную, цікавую і мудрую. На берагах затокі лёгка думаецца, успаміны тут бадзёрыя і прыемныя, і таму няма нічога дзіўнага ў тым, што часта побач з унукам вудзіць карася і яго дзед. Менавіта так і было ў адзін з чэрвеньскіх ранкаў 1985 года.

Дзень абяцаў быць цёплым, сонечным. Карась амаль не кляваў. Унук, дванаццацігадовы хлапчук, упарта мяняў чарвякоў на кручку, па некалькі разоў смачна на іх пляваўся, аднак клёву ўсё роўна не было. Урэшце хлопчык стаміўся, здаўся, як і дзед паклаў на галінку куста сваю вуду, задумаўся. Маўчаў ён нядоўга.

— Дзядуля, а калі ты вучыўся ў школе, у вас была працоўная практыка? — раптоўна прагучала ў ранішняй цішы яго нечаканае пытанне.

— Практыка? — дзед на імгненне сумеўся, паціснуў плячыма, хмыкнуў. Ну як у некалькі слоў патлумачыць малому, што шэсцьдзясят гадоў таму ўсё яго жыццё было суцэльнай працоўнай практыкай, што школу ён наведваў толькі ў непагадзь і зімой, што ў дваццатыя гады сялянскім дзецям было зусім не да вучобы? Таму і адказаў:

— Не, не было.

— Пашчасціла табе! — шчыра пазайздросціў дзедаву дзяцінству ўнук. — А мы з нашым класным кіраўніком Сяргеем Мікалаевічам яшчэ цэлы тыдзень будзем прыбіраць ля царквы.

— Гэта, Міколка, добрая, богаўгодная справа.

— Ага, добрая! — перадразніў дзеда ўнук. — Пяць дзён будзем цягаць на насілках каменне, цэглу, атынкоўку, розны друз. А навошта? Царква ж усё роўна развальваецца.

— Ходзяць чуткі, што хутка яе пачнуць рамантаваць, а праз год-другі — адчыняць і там будуць весціся службы.

— А я чуў, што ў гэтай царкве схаваны вялікі скарб, — хлопчык запытальна паглядзеў на дзеда. — Або гэта таксама чуткі?

— Ну-у, пра скарбы, якія схаваны ў сутарэннях касцёла ці царквы, я чуў не аднойчы і думаю, што гэта праўда, і яна мае гістарычнае абгрунтаванне, нейкія доказы. Хаця...

— Што? — унук нецярпліва нахіліўся да дзеда, знізу ўверх зіруў у яго вочы: — Што «хаця»?

Стары зноў хмыкнуў, хітра паглядзеў на хлопчыка, усміхнуўся:

— А Сяргей Мікалаевіч вам нічога не расказваў пра стваловіцкі скарб?

— Не, ды мы ў яго і не пыталіся.

— Ну добра, слухай, — дзед з лагоднай усмешкай паглядзеў на ўнука, сабраўся з думкамі, загаварыў:

— Даўным-даўно, яшчэ ў XVI стагоддзі наша вёска належыла Мікалаю Радзівілу па мянушцы Сіротка.

— Пра Сіротку нам класны кіраўнік нешта расказваў.

— Дык вось, задумаў Радзівіл пабудаваць тут драўляную капліцу. Сабраў сялян, аб’явіў ім сваю волю, а для агульнага кіраўніцтва ўпраўляючым прызначыў мясцовага дойліда Піліпа Бабра, якому акрамя блаславення перадаў вялікую суму грошай на будаўніцтва. — Дзед зноў паглядзеў на ўнука, удакладніў: — Заўваж, так кажуць, а як дакладна было на самай справе, ніхто не ведае. Але слухай далей. Дык вось, Радзівіл зрабіў распараджэнні і з’ехаў у Вільню, а яго служкі, якія засталіся ў Стваловічах, задумалі загубіць Бабра — не спадабалася ім, што Піліп стаў на будоўлі галоўным, што яму, а не ім, князь даверыў куфар з серабром. Доўгі час яны сачылі за дойлідам, а калі даведаліся, што ўсе княжыя грошы Піліп захоўвае ў сябе дома, вырашылі іх скрасці і падзяліць між сабой. Некалькі разоў яны спрабавалі адчыніць замок, збіць або перарэзаць яго дужку, аднак усе іх намаганні былі марнымі. І тады яны прымянілі апошнюю, самую подлую і самую бязлітасную зброю — паклёп. Яны напісалі князю, што будаўніцтва капліцы ідзе марудна, бо Піліп Бабёр на працы амаль не бывае, а княжыя грошы прапівае ў карчме з сябрамі ці раздае распусніцам. I Радзівіл паверыў — праз некалькі месяцаў з’явіўся ў Стваловічах са сваім казначэем.

Пакуль князь аглядаў амаль пабудаваную капліцу, казначэй перагледзеў усе рахункі, пералічыў грошы і хутка далажыў свайму ўладару, што злоўжыванняў у Бабра не знайшоў, што наадварот — Піліп па-гаспадарску, ашчадна і беражліва расходваў яго серабро.

Такая звестка ўзрадвала князя, а паколькі і капліца яму вельмі спадаба­лася, то ён загадаў: Піліпа Бабра шчодра ўзнагародзіць, а яго зайздроснікам адрэзаць языкі, каб яны больш не пляткарылі, і каб гэта было навукай іншым.

А Піліп, атрыманую ад князя даволі немалую ўзнагароду, ахвяраваў капліцы, аднак, калі ў 1610 годзе на месцы капліцы Мікалай Сіротка для свайго сына Караля пачаў будаваць драўляны касцёл святых Марыі і Яна, грошай там ужо не было, і куды яны падзеліся — невядома.

— Князь іх і забраў, — нясмела выказаў сваю здагадку Міколка.

— Для Радзівіла сотня-другая коп грошай — гэта дробязь, не вартая ўвагі. Да таго ж Сіротка, кажуць, быў вельмі набожным чалавекам, — стары на імгненне задумаўся, потым, па-добраму ўсміхнуўшыся, прадоўжыў: — Памятаю, мне расказвала мая бабуля, што ў сутарэннях касцёла ёсць патаемны пакой, ключ ад якога або недзе надзейна схаваны або даўно згубіўся...

— Цікава, я такой легенды не чуў.

— А якую ты чуў?

— Хлопцы расказвалі, што быццам бы пасля бітвы, якая адбылася пад Стваловічамі паміж войскам Суворава і гетмана Агінскага, прапала казна канфедэратаў. Быццам бы тады яна захоўвалася ў нашым касцёле і быццам бы яе да гэтага часу так і не знайшлі.

— Ведаю я гэтую легенду, але лічу яе не праўдзівай, бо пасля той бітвы Сувораў загадаў кожнаму яе ўдзельніку выдаць па рублю ўзнагароды, а ў XVIII стагоддзі рубель быў немалымі грашыма.

— I адкуль ты ўсё ведаеш?

— Я пражыў доўгае жыццё, — сумна ўсміхнуўся дзед. А праз секунду сур’ёзна дапоўніў: — Я сябраваў з былым вашым настаўнікам гісторыі, вось ад яго і даведаўся шмат цікавага з мінуўшчыны і нашай вёскі, і нашай радзімы ў цэлым.

Хлопчык, пачуўшы гэта, задумаўся. Доўга маўчаў, потым сказаў:

— Дзядуля, а ці знойдзецца гэты скарб, як ты думаеш?

— Цяжка сказаць, — адказаў дзед. — Але... — I ён змоўк, не ведаючы пэўнага адказу.

2

— Амаль у кожнага з нас ёсць такія сакрэты, якія не дазваляюць аб сабе расказваць, і здараецца, што на сумленні паважанага чалавека, добрага бацькі і сем’яніна, ляжыць такая жахлівая тайна, якую немагчыма раскрыць нават перад варотамі ў вечнасць і якую чалавек забірае з сабой у магілу. Вось чаму некаторыя злачынствы так і застаюцца на доўгі час не раскрытымі.

— На шчасце ў нас з табой такіх спраў няма, — капітан міліцыі Юрый Дуброўскі перастаў пісаць рапарт, падняў вочы на свайго напарніка старшага лейтэнанта Сяргея Кармухіна, пацікавіўся:

— А чаму ты аб гэтым загаварыў менавіта зараз? Няўжо яшчэ не можаш паверыць, што дырэктар Селязнёў сам арганізаваў рабаўніцтва сваёй крамы?

— Гэта версія, калі ты памятаеш, у нас з самага пачатку расследвання была ледзь ці не самай галоўнай, — Сяргей Кармухін узяў у рукі пажаўцелую ад часу газету і патрос ёю ў паветры. — Я ж ніяк не магу супакоіцца. Твая здагадка, што і дзед гэтага дырэктара быў злачынцам, што ён яшчэ да рэвалюцыі, ажно ў 1912 годзе, таксама абрабаваў ювелірную краму ў Вільні не дае мне спакою! I сваю здагадку ты абгрунтаваў, знайшоўшы толькі вось гэтую старую газету, на якую ніхто з нас не звярнуў аніякай увагі.

— А дарэмна — старыя рэчы многае могуць расказаць аб сваіх гаспадарах, іх нораве, звычках, характары, — сціпла ўсміхнуўся ў адказ Дуброўскі. — А мая здагадка наконт таго даўняга рабаўніцтва чыста выпадковая і дывідэндаў нам з табой ніякіх не прынясе.

— Усё роўна цікава, як ты здагадаўся?

— Знаёмячыся з роднымі Селязнёва, я даведаўся, што яго дзеда таксама падазравалі ў злачынстве, якое адбылося семдзесят гадоў таму. А знайшоўшы ў яго кватэры газету «Кур’ер Віленскі» ад 21 лютага 1912 года, я машынальна падумаў, што ў яе магла быць загорнута яго доля ўкрадзенага, бо менавіта ў гэты дзень адбыўся крадзеж. Калі я ўбачыў на стале віты сярэбраны падсвечнік у форме змяі, які быў у пераліку зніклых каштоўнасцей, то канчаткова ўсё зразумеў. Але ж унук за ўчынкі свайго дзеда не адказвае.

— Шкада, што раскрыццё таго даўняга злачынства не пойдзе нам у справаздачу, — Кармухін акуратна склаў газету, асцярожна паклаў яе на край свай­го стала, жартаўліва закаціў пад лоб вочы:

— А так бы нам і прэмію выплацілі, і, магчыма, па адгуле далі б.

— Пра прэмію нічога не скажу, а па адгуле мы абавязкова атрымаем — пра іх Мікалай Васільевіч абяцаў мне асабіста.

— I за гэта дзякуй, — хмыкнуў старшы лейтэнант і, ад нечага рабіць, зноў узяў у рукі газету. Пагартаўшы яе, ён раптам пацікавіўся:

— Юра, на колькі я памятаю, твае бацькі родам са Стваловічаў?

— Толькі маці, — адмахнуўся ад пытання Дуброўскі. — Не перашкаджай працаваць

— Ды тут вось у газеце пра вашага ксяндза напісана.

— Няма ў нашай вёсцы ніякага ксяндза, ды і касцёл даўно не працуе, пераўтвораны ў склад будаўнічых матэрыялаў і мінеральных угнаенняў.

— А ты паслухай, — не здаваўся Кармухін. — Артыкул называецца «Нявыкарыстаны фундуш».

— Фундуш? — капітан перастаў пісаць, падняў на сябра вочы, у якіх з’явілася непадробная цікаўнасць. — У дзяцінстве мне бабуля расказвала пра нейкага ксяндза, які раптоўна разбагацеў і якога за багацце не паважалі нават вернікі яго парафіі.

Кармухін нічога не адказаў, яшчэ раз прабегся позіркам па артыкуле, задаволена хітнуў галавой і пачаў чытаць услых:

— «Памерлы ў Віленскай дыяцэзіі стваловіцкі ксёндз Валяр’ян Валянцін Дзюрдзевіч у сваім запавеце, датаваным 18 лістапада 1798 года, запісаў між іншымі 40000 польскіх злотых (6000 рублёў) на будаўніцтва пры касцёле ў Буйвідах, у Віленскім павеце прытулку для чатырох сясцёр міласэрнасці і капліцы пры тым прытулку для хворых.

У выпадку, калі б сёстры не пагадзіліся з гэтым памяшканнем, грошы павінны былі выкарыстоўвацца на ўтрыманне ўрача або фельчара для лячэння бедных. Паколькі манашкі не згадзіліся жыць у Буйвідскім касцёле, а Віленская духоўная кансісторыя — на пабудову капліцы пры касцёле, гэты пункт запавету застаўся нявырашаным.

Першапачатковы капітал павялічыўся да 14 студзеня бягучага года да 79230 рублёў...»

— Колькі? Семдзесят дзевяць тысяч рублёў! У той час акалотачны атрымліваў пяцьдзясят рублёў у месяц. I каму дасталіся тыя грошы?

Старшы лейтэнант паціснуў плячыма і зноў адклаў газету на край стала.

— Нікому. Грошы пайшлі на будаўніцтва бальніцы.

Юрый Дуброўскі хмыкнуў, хітнуў галавой, задумаўся і, як падалося Кармухіну, аб нечым не вельмі прыемным. Потым адкінуўся на спінку крэсла і загаварыў:

— У стваловіцкім касцёле я ніколі не быў, а вось іх царкву добра памятаю. Да школы я кожнае лета жыў у бабулі і часта здаралася, што мы, дзеці, гулялі ля той царквы ў вайну, а калі дарослыя забывалі зачыніць дзверы, то патаемна забіраліся і ў яе саму. А аднойчы я адзін зайшоў туды. Знутры царква была завалены абрэзкамі дошак і нейкіх бярвенняў, цэглай, шыферам, паўсюдна валяліся металічныя бочкі, зламаныя скрынкі, папяровыя мяшкі, і на ўсё гэта бязладдзе і безгаспадарчасць са сцен глядзелі падрапаныя, сумныя лікі святых. Разумееш, я добра памятаю, як у той летні, сонечны дзень мне раптоўна стала холадна, няўтульна і жудасна, а праз некалькі імгненняў я і наогул адчуў, што заблудзіўся. Царква сама па сабе будыніна невялікая, аднак я блукаў па ёй з кута ў кут і ніяк не мог знайсці выхаду. Я не на жарт перапалохаўся, мяне ахапіла паніка. Я ўжо гатовы быў крычаць, клікаць на дапамогу дарослых. I раптам убачыў, як на адной сценцы ўспыхнула свечка. За ёй другая, трэцяя, і гарэлі яны не роўным жоўтым полымем, як звычайныя свечкі, а нейкім нежывым, чырвона-блакітным, быццам зоркі на начным небе. Ад здзіўлення я перадумаў крычаць і, бы зачараваны, пайшоў да іх. Але, калі я падыходзіў да адной свечкі, яна нечакана тухла. Затое далей успыхвала новая. I ўвесь гэты час я чуў нечы нягучны шэпт, быццам недзе зусім побач нейкая маладая жанчына чытае малітву.

Хутка я быў ля ўваходных дзвярэй. А калі выходзіў з царквы — азірнуўся і ўбачыў у далёкім яе куце невыразную жаночую постаць у капюшоне, якая стаяла, склаўшы на грудзях рукі, і глядзела ў мой бок. Я амаль не разгледзеў твару той жанчыны — так, белая пляма. Я не бачыў яе вачэй, яе рук. Таму мяне зноў ахапіў жывёльны жах і, ужо больш не азіраючыся і не разбіраючы дарогі, я з усяе моцы пабег да бабулінага дома.

Пра той выпадак я нікому нічога не расказваў, але і ў паўразбураную царкву больш ніколі не хадзіў.

— Дзіцячыя фантазіі, — пасля непрацяглага маўчання адазваўся Кармухін, а калі яго сябар некалькі разоў адмоўна хітнуў галавой, запярэчыў:

— Ну не жыве ж у вашай царкве да гэтага часу жаночы прывід або душа калісьці забітага бацюшкі! — Кармухін даверліва ўсміхнуўся, але, убачыўшы, што Юрый ніяк не адрэгаваў на яго словы, дадаў:

— Ты ж атэіст і ні ў Бога, ні ў прывіды не павінен верыць. Хаця Бога, калі ён і быў на самай справе, па вялікім рахунку асабіста мне шкада — яму спачатку здрадзілі, а потым — забілі. Між іншым забілі тыя, каго ён шкадаваў і каму жадаў дабра і хацеў дапамагчы. Пэўна, з тых часоў так ненавідзяць здраднікаў і кажуць, што дарога ў пекла выкладзена добрымі намерамі.

— Разумееш, у школе я быў атэістам на сто адсоткаў, — не слухаючы сябра і гледзячы некуды на сцяну, прагаварыў Дуброўскі, — а вось зараз — не ведаю, адсоткаў на пяцьдзясят, не больш. Яшчэ ў інстытуце я заўважыў, што адукаваныя людзі, кандыдаты і дактары навук, з вялікай пашанай адносяцца да ўсяго, што звязана з рэлігіяй. А аднойчы ў бібліятэцы я, тады яшчэ ідэйны камсамолец, пачуў ад нашага дэкана, што !сус і на самай справе існаваў, як гістарычная асоба, што не было ніякага дарэлігійнага і безрэлігійнага перыяду ў гісторыі чалавецтва, паколькі нават неандэртальцы хавалі сваіх памерлых па пэўных абрадах, а значыць, у нешта верылі.

— Кожны чалавек у нешта верыць. Адзін верыць, што Бог ёсць, другі — што яго няма, і самае цівавае ў гэтым — ні першы, ні другі не могуць прывесці важкіх аргументаў, каб праўдзіва і грунтоўна даказаць свой пункт гледжання. Так, адны словы.

— Мой бацька казаў, што на фронце ўсе былі веруючымі.

— Калі па-сапраўднаму дапячэ, то любы з нас звяртаецца па дапамогу да вышэйшых сіл, да Бога. Ды ты сам зусім нядаўна расказваў, што калі вельмі спалохаўся, нешта незразумелае ўвачавідкі ўбачыў у царкве.

— Убачыў, — Дуброўскі сумна ўсміхнуўся, зручней уладкаваўся ў крэсле, правёў далонню па твары, загаварыў. Голас яго гучаў ціха, бясколерна, быццам з Кармухіным зараз размаўляў не трыццацігадовы юнак, а стомлены і хворы стагадовы стары.

— Да жыцця, Сярога, можна адносіцца па-рознаму. Можна не заўважаць яго, верыць у сваю бессмяротнасць і вечнасць, як у гэта вераць дзеці. Можна падыходзіць да яго з навукова-інтэлектуальнага пункту гледжання, як гэта робяць многія адукаваныя людзі. Можна тлумачыць жыццё, як нешта звышдадзенае чалавеку, духоўнае, эфімернае, як у гэта вераць вернікі. Аднак нельга жыць адразу з усімі гэтымі пачуццямі ў сэрцы. Таму мне і ўспомнілася тая даўняя гісторыя, таму я і расказаў яе табе, каб паспрабаваць запэўніць у першую чаргу сябе, што я там бачыў не здань, не прывід, а звычайны цень ад дрэва ці хмары. !накш у мяне да самога сябе ўзнікае шмат пытанняў.

— А свечкі на сценах?

— Магчыма, сонечныя зайчыкі.

— Так яно і было, — ахвотна пагадзіўся з сябрам Кармухін. — Ты тады быў настолькі перапалоханы, што твой узрушаны розум і намаляваў тое, чым вы, дзеці, неаднойчы пужалі адзін аднаго. — Ён на імгненне заціх, паглядзеў на Юрыя, зноў узяў у рукі газету:

— Мяне ж зараз больш цікавіць іншае: адкуль у вось гэтага ксяндза са звычайнага, небагатага вясковага прыходу з’явіліся такія вялікія грошы?

Дуброўскі адказаў не адразу. Некалькі секунд ён глядзеў на газету, быц­цам успамінаючы, пра якога ксяндза пытаецца яго напарнік і, успомніўшы, паціснуў плячыма:

— Гэта і сапраўды цікава, бо, наколькі я памятаю, стваловіцкі касцёл пабудавалі ў пачатку стагоддзя, гадоў семдзесят таму, — капітан зноў крыху памаўчаў, потым загадкава ўсміхнуўся сябру:

— Я ў суботу збіраюся наведаць бабулю ў Стваловічах. Хочаш, паехалі са мной!

— Не-е, дзякуй, — Кармухін нават сумеўся ад нечаканай прапановы. — Ужо з месяц, як я даў слова жонцы з сынам схадзіць з імі на возера — пакупацца, павудзіць рыбу, пазагараць. А мой прынцып ты ведаеш: мужчына сказаў — мужчына зрабіў!

3

Як і казаў капітан Дуброўскі, у суботу раніцай ён каціў на сваёй «шасцёрцы» ў бок вёскі Стваловічы.

Шлях быў недалёкі, аднак заязджаць у вёску Юрый не спяшаўся. Спачатку заехаўся на заправачную, запоўніў да самай гарлавіны бак сваёй «ластаўкі», купіў у прыдарожным кафэ бутэльку «Байкалу» і адразу ж адкаркаваў яе. Напой апаліў холадам горла, заказытаў газамі ў носе. «Эх, жыць добра! — падумаў ён і тут жа дадаў сваё любімае выслоўе, пачутае ім некалі ў старым камедыйным фільме: — А добра жыць яшчэ лепей!»

Праехаўшы пасёлак Акцябрскі, Юрый спыніў машыну ля мастка, што быў перакінуты цераз плыткую, безназоўную рачулку, берагі якой густа зараслі чаротам і кустоўем. Выйшаў з машыны, кінуў позірк направа, дзе адкрываўся від на ўскраіну Стваловічаў. Ды і як было туды не глядзець, калі чароўнае хараство так вабіла вока — нешырокая, спакойная рачулка, у чароце якой шумна плёскаліся юркія дзікія качкі; удалечыні ўразаліся ў неба шпілі касцёла і крыжы царквы, за імі рознакаляровымі плямамі віднеліся цагляныя і драўляныя вясковыя хаты. Рай, ды і толькі. Зусім іншы свет.

Раніца была па-летняму сонечнай і цёплай. I хаця сонца паднялося ўжо даволі высока, асаблівай спякоты не адчувалася. Лёгкі ветрык прыемна халадзіў твар, абвіваў цела і, не чакаючы ад чалавека ўдзячнасці, спяшаўся да шырокага, блакітнага мора квітнеючага льну.

Юрый на поўныя грудзі набраў свежага духмянага паветра, з шумам выдыхнуў яго, радасна засмяяўся. Ён адвык ад прыгажосці. Не так часта, як хацелася, яму ўдавалася вырвацца з горада на прыроду — не адпускала напружаная праца, а апошнія некалькі тыдняў, расследуючы крадзёж у ювелірнай краме, ён нават не знаходзіў часу, каб проста прагуляцца ў гарадскім парку. I зараз, стоячы на пясчаным беразе рачулкі, ён, бы гарэзлівы хлапчук, радаваўся свабодзе, сонцу, спеву птушак, мяккаму ззянню вады. Цішы. Вясковай цішы хацелася Юрыю, і ён быў задаволены, што хутка спаўна яе атрымае.

Дуброўскаму было крыху за трыццаць. Сярэдняга росту, але стройны і падцягнуты, ён выглядаў на дваццаць пяць, не болей. Яго густыя, месцамі кранутыя сівізной валасы, былі па модзе коратка пастрыжаны. Гладка паголены твар адліваў хваравітай белізной і гэтым вельмі адрозніваўся ад загарэлых твараў вяскоўцаў і шумных адпачываючых.

Яшчэ раз акінуўшы позіркам мясцовае хараство, Юрый павярнуўся і накіраваўся да сваёй машыны.

Бабуля жыла амаль у самым канцы Мірскай вуліцы. Звычайная вясковая хата з ахайна пафарбаванымі ліштвамі і выявай сонца на франтоне была абкружана некалькімі немаладымі яблынямі, за якімі ўгадваліся абрысы студні, лазні і яшчэ нейкай гаспадарчай пабудовы. Сама гаспадыня корпалася ў кветках, што кусціліся пад вокнамі і якія зусім нядаўна адквітнелі. Яна так была захоплена сваім заняткам, што нават не пачула, як побач з хатай спынілася машына, як мякка ляпнула яе дзверца, як нехта адчыніў і зачыніў веснічкі. I толькі пачуўшы «Добры дзень, бабуля!», яна спыніла работу, на імгненне замерла, сцішылася, а яшчэ праз імгненне ўжо трымцела ў абдымках унука.

— Я ж чакала цябе толькі апоўдні, — быццам апраўдваючыся, гаварыла яна. I столькі разгубленасці гучала ў яе голасе, столькі неспадзяванай радасці і непрыхаванага шчасця чуў у ім хлопец, што ўсёй сваёй істотай адчуваў, як яго тут любяць і як чакаюць.

— Мне маці казала ўчора, каб я сёння адаспаўся, адпачыў, але што мне рабіць у душным горадзе ў выхадны дзень? Чым заняць сябе?

— Ажаніцца табе трэба, — сур’ёзна параіла бабуля. — Былі б у цябе малыя дзеці — тады б ты такія пытанні не задаваў. Тады б ты марыў аб адпачынку, цаніў бы кожную яго хвілінку.

— Ведаю, — пагадзіўся Юрый. — У майго напарніка толькі адзін сын, але вольнага часу ён зусім не мае: то ў кіно трэба схадзіць з сынам, то — у заапарк; то купіць яму новую вопратку, то — лыжы або веласіпед. I такія праблемы кожны божы дзень. Я, магчыма, таму і не спяшаюся са шлюбам.

— А дзяўчына хаця б у цябе ёсць?

— Дзяўчына ёсць, — па-добраму ўсміхнуўся Юрый, аднак больш распаўсюджвацца на гэтую тэму не стаў, толькі дадаў, бы адрэзаў:

— I я яе кахаю.

Бабуля адчула ўнукава нежаданне трывожыць асабістае, таму адразу загаварыла аб іншым:

— Ты ж, пэўна, стаміўся ў дарозе, прагаладаўся? А я трымаю цябе на вуліцы, чапляюся тут з рознымі пытаннямі, пагутарыць жа можна і ў хаце. Пайшлі, унучак, у хату.

Юрый уміхнуўся, згодна хітнуў галавой:

— Я толькі сумкі вазьму з машыны.

Калі праз некалькі хвілін Юрый зайшоў у хату, адчуў як прыемна пахнуць хатнія стравы. Хлопец спыніўся ў парозе, гулліва заплюшчыў вочы, шумна ўцягнуў у сябе духмянае паветра і гэтак жа шумна яго выдыхнуў:

— А кажаш, што чакала мяне толькі апоўдні, — ён жартаўліва паглядзеў спачатку на бабулю, потым перавёў позірк на стол. — Тут жа нагатавана на цэлае вяселле!

— А ты б і прывёз сюды калі-небудзь сваю дзяўчыну.

— Прывязу, бабулечка. — Юрый паставіў у кут сумкі, пачаў мыць рукі і, убачыўшы запытальны позірк бабулі, дадаў:

— Да цябе, любая, у першую чаргу і прывязу. I толькі пасля таго, як ты дасі мне сваё «дабро», я пазнаёмлю яе з бацькамі.

— Сядай за стол, — адмахнулася ад слоў унука гаспадыня. — Ежа смач­ная пакуль цёплая.

На стале акрамя дранікаў зыходзілі парай галубцы і вараныя хатнія каўбасы. Побач з імі стаялі місы з квашанінай і рыбай. Тут жа на талерцы жаўцелі скрылёчкі хатняга сыру і вэнджанай каўбасы.

— Ты, пэўна, усё, што маеш, выставіла на стол? — Юрый паклаў на талерку дранік, заліў яго смятанай. — Я столькі і за тыдзень не з’ем.

— А куды табе спяшацца? — бабуля павесіла ручнік і села за стол насупраць унука. — Схадзі на рэчку, пакупайся. Мо, каго з сяброў дзяцінства ў вёсцы сустрэнеш.

— Я прыехаў не адпачываць, а дапамагчы табе па гаспадарцы.

— А што мне дапамагаць? У мінулую суботу твае бацькі ў мяне былі, усё перарабілі. Я зараз толькі каля кветак і корпаюся.

— А вось скажы, бабуля, — Юрый паклаў на талерку другі дранік, сумна зірнуў на місу з галубцамі, уздыхнуў. — Мне нядаўна трапіла на вочы старая газета «Кур’ер Віленскі» за 1912 год, дзе пішацца пра стваловіцкага ксяндза, які яшчэ ў XVIII стагоддзі ахвяраваў вялікія грошы на будаўніцтва бальніцы. Я спачатку не звярнуў на гэтую абвестку ўвагі, а потым падумаў: як жа так, касцёл жа ў вас пабудавалі толькі ў 1911 годзе! Дзе тут праўда?

— Ты, пэўна, маеш на ўвазе ксяндза Валяр’яна Дзюрдзевіча?

— Так, здаецца, яго.

Старая жанчына згодна хітнула галавой і, крыху падумаўшы, загаварыла:

— У Стваловічах касцёл Яна Хрышчэнніка з’явіўся ў самым пачатку сямнаццатага стагоддзя і праіснаваў да 1863 года. А пасля паўстання Каліноўскага касцёл перарабілі ў царкву. Вернікам доўгі час давялося хадзіць маліцца па суседніх касцёлах, пакуль у Стваловічах не пабудавалі новы касцёл Найсвяцейшага Сэрца Iсуса.

— Адкуль ты ўсё гэта ведаеш? — шчыра здзіўлены Юрый нават перастаў есці. — Гэта ж глыбокая даўніна!

— Я ўсё жыццё адпрацавала тут настаўніцай беларускай мовы, — паціснула плячыма гаспадыня. — Ці ж ты забыўся?

— Не, я добра памятаю, што ты выкладала ў мясцовай школе родную мову, аднак пакуль не знаходжу сувязі паміж мовай і гісторыяй касцёла.

— А ты слухай далей, — жанчына ажывілася, яе вочы заззялі, бы ў маладой дзяўчыны. Ды і ўся яна неяк адразу падцягнулася, памаладзела.

— Калісьці, рыхтуючы план-канспект урока пра творчасць ДунінаМарцінкевіча, я выпадкова даведалася, што ксёндз Дзюрдзевіч, пра якога ты ў мяне запытаўся, у XVIII стагоддзі быў не толькі стваловіцкім пробашчам, але і родным братам роднай бабулі нашага знакамітага пісьменніка.

— Гэта значыць, што Дунін-Марцінкевіч — унучаты пляменнік ксяндза Дзюрдзевіча? — Юрый ужо забыўся на ежу, ды і наогул адклаў убок відэлец. — Чаму ж тады Дуніна шануюць, а Дзюрдзевіча ганьбяць?

— Тут доўгая і складаная гісторыя, — бабуля паднялася з табурэта і накіравалася да шафы, у якой захоўвала старыя альбомы з фатаграфіямі, свае нататнікі і планы. Нейкі час пакорпаўшыся ў паперах, яна выцягнула пашарпаны нататнік, пагартала яго, задаволена нягучна засмяялася. Потым вярнулася да стала, села на ранейшае месца, пачала чытаць.

— Ксёндз Валяр’ян Дзюрдзевіч канонік !нфлянцкі, протанатарый апостальскі, стваловіцкі пробашч быў родным братам Настассі Марцінкевіч — дзядзькам Яна, ^ната і Антона Марцінкевічаў. Ян жа быў бацькам класіка нашай літаратуры Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча.

I менавіта ў багатага дзядзькі !гнат, якога Дзюрдзевіч у сваім тэстаменце называе няўдзячным, пазычыў у 1793-м годзе на арэнду Старчыцаў 1100 чырвонных злотых, а ў 1795-м узяў яшчэ 600 чырвонных на арэнду маёнтка Новы Двор. Менавіта ў Стваловічах ксёндз Дзюрдзевіч 29 верасня 1792 года пахаваў сваю сястру Настассю Марцінкевіч, памерлую ў 95 гадоў, — бабулю Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча.

— I ты маеш доказы гэтым сцвярджэнням?

— Ну, доказы збіраеце вы ў сваёй міліцыі. А я маю звесткі, якія мне некалі дапамог знайсці гісторык-краявед нашай школы Мікола Тырліцкі. На жаль, ён ужо даўно памёр.

— I што гэта за звесткі?

Бабуля зноў пачала чытаць:

— Метрычны запіс аб хрышчэнні ў Слонімскім касцёле ^ната Марцінкевіча — сына Мікалая і Настассі з Дзюрдзевічаў-Марцінкевічаў у 1758 годзе, — і патлумачыла: — !гнат — родны дзядзька, стрый, Дуніна-Марцінкевіча. Адсюль вынікае, што ксёндз Валяр’ян — яго стрыечны дзед, а Настасся Марцінкевіч — родная сястра ксяндза і бабуля Вінцэнта Дуніна.

— Чаму ж тады вернікі так не любілі дзеда Дуніна-Марцінкевіча?

— Мне калісьці маці расказвала, што ксяндза мясцовыя людзі не паважалі за здраду і нячыстыя грошы, — гаспадыня задумалася, потым прыжмурыла вочы і пачала па памяці чытаць верш:

— «Тут здрада!» — роў, і ўслед за ім тым самым складам

Узнялі крык другія: «Здрада! Гвалт! Тут здрада!».

Хто змог прывесці з вёсак батальён салдатаў?

I хто так хутка засцянкоўцаў тых раскратаў?

Асэсар? Янкель, можа? Розна гаварылі,

Аднак не ведае ніхто да гэтай хвілі.

— Гэта што?

— Урывак з паэмы Адама Міцкевіча «Пан Тадэвуш», дзе ў 9-й частцы «Бітва» ёсць апісанне начнога сутыкнення, калі рускія войскі пад камандаваннем Суворава знянацку напалі на спячых канфедэратаў. Некаторыя крытыкі лічаць, што гэта апісанне ўзыходзіць да вядомай Міцкевічу з дзяцінства гісторыі пра бітву ў Стваловічах.

— Што гэта за бітва? Я пра яе ніколі нічога не чуў.

Бабуля паднялася з-за стала, паціснула плячыма:

— Я ж табе кажу, што тут, ля Стваловічаў, даўным-даўно армія Суворава разбіла армію паўстанцаў і што да перамогі рускіх штыхоў неяк датычны ксёндз Дзюрдзевіч. Падрабязнасцей я не ведаю, — бабуля вінавата ўздыхнула, паціснула плячыма і накіравалася да сваёй шафы, — аб іх, пэўна, можна даведацца ў мясцовым краязнаўчым музеі.

Паклаўшы нататнік на ранейшае месца, яна павярнулася да ўнука. Некалькі імгненняняў глядзела на яго з непаразуменнем, потым сумна заўважыла:

— Замест таго, каб проста пачаставаць цябе, я задурыла тваю галаву рознымі байкамі.

— Не, мне вельмі цікава было цябе слухаць. Я ніколі не чуў, што Сувораў ваяваў у нашых мясцінах.

— Пэўна, не вельмі добрая слава была ў той вайны, калі пра яе не пішуць у падручніках і нічога не расказваюць на ўроках настаўнікі гісторыі, — адказала бабуля і зноў спахапілася: — Але ж ты нічога не еў!

Юрый засмяяўся і замахаў рукамі:

— Бабулечка, усё было вельмі смачна, — ён падняўся з-за стала, падышоў да бабулі, у знак удзячнасці пацалаваў яе ў шчаку. — Астатняе я даем апоўдні або вечарам.

Гаспадыня не адказала, а Юрый запытаўся:

— Бабуля, а ці ёсць у вашай краме піва?

— Піва? — жанчына здзіўлена паглядзела на ўнука. — У мяне ёсць «Кагор».

— Не, я віна не хачу, а вось шклянку халодненькага «Жыгулёўскага» зараз з вялікай асалодай выпіў бы.

— Ну дык схадзі ў краму, прайдзіся. А заадно і ў аптэку зайдзі, купі мне пачак эналапрылу.

4

Беларускія вёскі! Адны з іх ужо даўно адышлі ў нябыт, іншыя паступова сыходзяць зараз. Колькі іх? Якія назвы яны насілі? Хто ў іх жыў? Пакрыху, ціхенька і непрыкметна знікаюць яны з нашай памяці. !ншы раз так складваецца жыццё, што дапамагчы вёсцы нельга і выратаваць яе няма каму. Так, многія вёскі зніклі, але вёска Стваловічы жыла, развівалася, з надзеяй глядзела ў будучыню і не забывала свайго слаўнага мінулага.

Юрый не спяшаючыся крочыў па вуліцы, вітаўся з рэдкімі сустрэчнымі вяскоўцамі — не зважаючы на дзённую спёку, большасць дарослага насельніцтва ў гэты час шчыравала на сенакосе, з непадробнай цікаўнасцю разглядаў панадворкі, параўноўваў побыт сялян, іх гаспадарлівасць і самабытнасць. Здаецца, зусім нядаўна ён быў у Стваловічах, аднак зараз з задавальненнем адзначаў, што ў многіх хатах над дахамі з’явілася па другой тэлевізійнай антэне, а на панадворках стаяць «Масквічы» ці «Жыгулі». «Не бядуе вясковец, — у думках радаваўся ён сялянскаму дабрабыту. — Хутка тут жыццё будзе не горшае за гарадское».

Чэрвеньскі дзень быў у самым разгары — сухі, бязветраны і спякотны. На небе, у глыбокім празрыстым мроіве, ані хмаркі. Ад зямлі, ад распаленага асфальту цягнула гарачым пылам, які асядаў у горле і прымушаў час ад часу суха адкашлівацца. Юрый ішоў па вуліцы і ўжо неаднойчы шкадаваў, што не прыхапіў з сабой капялюш. У горадзе сонца не так адчуваецца, там час ад часу можна схавацца ад яго ў цень. А тут! Ён спыніўся, з-пад далоні паглядзеў на жоўты дыск, уздыхнуў. Неба было празрыста-мёртвым да самага небасхілу і толькі ў млявай далечыні, бы прывязаныя да зямлі нябачнымі ніткамі, луналі два буслы. Яны то ўзнімаліся ўгору, ператвараючыся там у дзве ледзь прыкметныя плямкі, то апускаліся да самай зямлі, каб тут жа зноў пачаць плаўна ўздымацца ў неба. Юрый нейкі час сачыў за птушкамі, спрабуючы зразумець іх паводзіны, аднак, так і не зразумеўшы буслоў, апусціў руку, заплюшчыў вочы і застыў на месцы: надта ж хораша было навокал, ціха і спакойна! Пасля сонечнага бляску адпачывалі вочы, пасля гарадскога тлуму адпачывала душа, і хлопцу вельмі не хацелася парушаць гэтае крохкае імгненне, адчуванне свайго суладдзя з прыродай, з самім сабой. Некалькі секунд стаяў ён пасярод вуліцы, бы зачараваны, і не тое што кроку, руху зрабіць не мог, не хацеў, баяўся — раптам знікне гэтае адчуванне, рассыплецца на тысячы аскепкаў і ён ужо ніколі не здолее вярнуць яго нават ва ўспамінах.

— Прабачце, у вас ёсць запалкі? — вывеў хлопца з задумення нясмелы мужчынскі голас. Юрый расплюшчыў вочы — побач з ім стаяў невысокі чалавек гадоў пад семдзесят. Даўно няголены твар, непрасаваная вопратка, шнар праз увесь лоб, крывая вінаватая ўсмешка паказвалі, што перад ім стаіць мясцовы юродзівы. Але вочы! Вочы ў мужчыны жылі нейкім сваім жыццём, розум і хітрасць убачыў у іх Юрый і, як яму спачатку падалося, незнаёмец проста насміхаўся з яго рамантычнага настрою. Аднак гэта працягвалася ўсяго нейкае імгненне.

— У вас ёсць запалкі? — няўпэўнена паўтарыў пытанне мужчына.

Юрый паляпаў па кішэнях, намацаў запальнічку.

Незнаёмец прыкурыў цыгарку, зацягнуўся, затым выдыхнуў смярдзючы дым, падзякаваў кіўком галавы. Потым падхапіў двухколую тачку, напоўненую сухой травой і друзам, і рушыў да цэнтра вёскі. «Звычайна смецце вязуць на сметнік, а гэты — у вёску, — усміхнуўся Юрый, назіраючы за хадой незнаёмца. — Цікавы стары, такое ўражанне, што ў ім адразу жыве два чалавекі: адзін — для чужых, другі — для сваіх».

Купіўшы ў аптэцы для бабулі лекі, хлопец, у абыход царквы, накіраваўся да крамы. Ён і раней дзівіўся архітэктуры гэтай будыніны і зараз, не ўбачыўшы на ёй пачарнелых ад часу вежаў, наогул падумаў, што з царквы мясцовыя ўлады збіраюцца зрабіць нейкую свецкую ўстанову. Аднак ніякіх работ ні ў царкве, ні каля яе не праводзілася, і толькі ля валуна, які размяшчаўся непадалёку ад царквы, працавала некалькі падлеткаў. Побач з імі стаялі немалады ўжо мужчына, якога Юрый ведаў як настаўніка мясцовай школы, і гэткі ж немалады святар. Пакуль дзеці фарбавалі металічныя слупкі і ланцуг, якія агароджвалі вялізны камень, дарослыя стаялі і аб нечым размаўлялі.

Юрый падышоў да мужчын, за руку павітаўся спачатку з настаўнікам, потым са святаром і, каб не маўчаць, запытаўся пра царкоўныя вежы.

— Прыйшлі ў нягоднасць, — папярэдне зірнуўшы на бацюшку, адказаў настаўнік. — Калі сярэдняя з іх зусім струхлявела і абрынулася, то, далей ад граху, разабралі і чатыры астатнія.

— Не ў вежах быў грэх, Сяргей Мікалаевіч, а ў бязладдзі ўладаў, — ціхім, але цвёрдым голасам удакладніў святар. — Калі б своечасова правялі іх рамонт, то ніякага абрушэння і не адбылося б.

— Пра грэх я і сапраўды пагарачыўся, айцец Анатолій. Сказаў, не падумаўшы, — пагадзіўся настаўнік і, каб перавесці гутарку на іншую тэму, прадставіў святару Юрыя:

— Юрый Міхайлавіч Дуброўскі, капітан міліцыі, унук Галіны Іванаўны Хлябовіч.

— Ведаю Галіну Іванаўну, — хітнуў галавой айцец Анатолій. — Ведаю і паважаю.

— Можа, у водпуск да бабулі прыехалі? — пацікавіўся Сяргей Мікалаевіч. — Або проста гуляеце, дыхаеце свежым паветрам?

— Іду ў краму, — коратка адказаў Юрый і, не чакаючы новых роспытаў, запытаўся сам: — у дзяцінстве я не звяртаў увагі на гэтыя камяні, а зараз гляджу — іх агарадзілі, траву навокал абкасілі, нават гваздзікі нехта ўсклаў побач з валуном. Гэта што — нечая магіла?

— Гэта мемарыяльны камень, — адказаў настаўнік. — І ўстаноўлены ён у гонар бітвы, якая адбылася ля нашай вёскі ў 1771 годзе...

— Пачакайце, — узмахнуўшы рукой, перапыніў Сяргея Мікалаевіча Юрый, і калі настаўнік, здзіўлены такім жэстам, замоўк, сам прадоўжыў апавяданне:

— Бітва адбылася паміж войскам, якое ўзначальваў Сувораў, і атрадам канфедэратаў пад камандаваннем гетмана Агінскага. Прычым, да гэтай бітвы нейкім чынам датычны мясцовы ксёндз Валяр’ян Дзюрдзевіч.

— Вы нават пра Дзюрдзевіча ведаеце? — настаўнік акругліў вочы і некалькі разоў з адабрэннем хітнуў галавой.

— Праца ў мяне такая — пра ўсіх усё ведаць, — пажартаваў Юрый і, быццам успомніўшы нешта важнае, павярнуўся да святара:

— А вось скажыце мне, айцец Анатолій, адкуль бярэ свой пачатак зло? Можа, яно нараджаецца ў дзіцячым узросце і чаму тады яго нельга вырваць адразу, так, як гэтыя дзеці знішчаюць пустазелле ля гэтага валуна?

Святар на імгненне задумаўся, глыбокім, разумным позіркам зазірнуў у зрэнкі Юрыю. Што ён там убачыў — не сказаў, аднак па лёгкай, ледзь прыкметнай усмешцы, што кранула самыя куткі яго вуснаў, Юрый зразумеў — айцец Анатолій пачуў яго пытанне і зараз збіраецца з думкамі.

— Вы хочаце ведаць, адкуль бяруцца людзі-пустазеллі са злой, чэрствай, абыякавай да чужога болю душой? — святар зноў зазірнуў у вочы суразмоўцы, зноў ледзь прыкметна ўсміхнуўся. — На гэтае пытанне няма адназначнага адказу. Дабро — усё тое, што адпавядае нормам хрысціянскай маралі. Яно закладзена Богам у кожнай разумнай істоце з нараджэння і не залежыць ад умоў, у якіх жыве чалавек. Зло. — айцец Анатолій уздыхнуў. — Зло нараджаецца ў чалавечым сэрцы ўжо потым, паступова, разам з яго сталеннем.

— Як жа з ім змагацца і дзе шукаць яго карані?

— У барацьбе са злом у кожнага з нас заўсёды ёсць два шляхі: шлях лёгкі — прыняць зло ў сваё сэрца, і шлях цярністы — змагацца са злымі намерамі. Менавіта тады, у залежнасці ад абранага шляху, і адбываецца або маральнае падзенне чалавека, або яго ўзлёт, калі ўнутраны свет застаецца чыстым і незаплямленым. Але прырода зла такая, што яно ніколі не з’яўляецца да нас у сваім адкрытым, нізкім і агідным выглядзе. Наадварот, зло заўсёды прымае спакуслівы выгляд, абяцае нейкія выгоды, спакушае нас. І толькі веруючыя людзі, людзі з дужай здаровай псіхікай і цвёрдымі маральнымі асновамі, могуць супрацьстаяць сілам зла і, толькі цэласныя натуры змогуць адужаць спакусу. А тыя, каго зло ахіне прагай золата, улады або распустай, знойдуць тысячу прычын, каб апраўдаць свой выбар, сваё падзенне. І ніхто з іх не пажадае паглядзець на сябе ў люстэрка і сказаць: «Браце, ты робіш не тое». Таму, Юрый Міхайлавіч, у кожным з нас адначасна жывуць і дабро, і зло, і нават калі чалавек чысты, адкрыты і добры, ён усё адно не застрахаваны ад маральнага падзення.

— Атрымліваецца — чалавек раз у жыцці спакусіўся, зрабіў няправільны выбар, спатыкнуўся і гэтым вырак сябе на вечныя пакуты?

— Не, гэта не так. Выбар у паўсядзённым жыцці нам даводзіцца рабіць кожны дзень, кожную гадзіну і ад памылкі ніхто з нас не застрахаваны. Калі ж чалавек зразумеў сваю памылку, то яго выратаванне складаецца ў шчырым усведамленні зробленага. Але толькі ў шчырым. А шчырае ўсведамленне — гэта такое шкадаванне пра зробленае, такое ўзрушэнне ўнутранага стану чалавека, яго душы, пасля якога ўжо немагчыма вярнуцца да старога.

— Але ж кожны чалавек ведае, што дабро заўсёды чыстае, светлае, а зло — цёмнае. Чаму ж многія туляцца да зла, хаця па логіцы ўсяму на свеце ўласціва імкнуцца да лепшага? Мне нават часам падаецца, што зло перамагае дабро, што гадоў праз пяцьдзясят—семдзесят свет зменіцца, і зменіцца не да лепшага.

Святар моўчкі выслухаў пытанне, некалькі разоў у знак згоды хітнуў гала­вой, крыху падумаў, потым загаварыў. Г аварыў ён павольна, нягучна, аднак у голасе яго адчувалася сіла чалавека, які ўпэўнены ў кожным сваім слове.

— Для любога чалавека непазбежна ўнутраная барацьба, а на баку зла часта хто-небудзь выступае ў ролі змея-спакусніка. Усё гэта ў сукупнасці прыводзіць да душэўнага надрыву, пазбаўляе чалавека сіл супрацівіцца. Ён страчвае веру ў Бога, у сябе і людзей і, у канчатковым выніку, прымае зло ў сэрца. Вось тут і гіне чалавек. Гіне не фізічна, а маральна. І толькі шчырае пакаянне і малітва, толькі добрыя справы дапамогуць яму ачысціцца ад брыдоты і бруду, адчуць сябе ў гармоніі з Богам, з самім сабой. Таму і не можа зло перамагчы, што яго перамога азначае самазнішчэнне чалавека, а гэта ж, як вы разумееце, поўная дурнота для разумнай істоты.

— Значыць, здзяйсняць дрэнныя ўчынкі і раскайвацца ў іх можна да бясконцасці?

— Я кажу пра сапраўднае, шчырае ўсведамленне і жаданне змяніцца да лепшага. Прычына ж усіх чалавечых трагедый крыецца ў самім чалавеку. Усё зло, якое здзяйсняецца ў свеце, зыходзіць з чалавечага сэрца. Зло зараджаецца, выспявае ў ім самім. Ён яго песціць, выношвае, цешыцца ім, а затым яно горкім дажджом праліваецца на іншых, прымушае іх плакаць і пакутаваць, — айцец Анатолій падняў вочы на Юрыя: — запомні, хлопец — духоўны і маральны патэнцыял чалавека трымаецца на трох кітах: бацькоўскай любові, веры ў Бога і асабістай адказнасці. Калі ўсё гэта знаходзіцца ў гармоніі, нішто і ніхто не зможа збіць яго з правільнага шляху.

— Якога ж кіта тады не хапіла ксяндзу Дзюрдзевічу? — Дуброўскі ў непаразуменні паціснуў плячыма. — Няўжо за трыццаць сярэбранікаў ён выдаў паўстанцаў, вырак іх на ганебную смерць? Няўжо і праўда — мэта апраўдвае любыя сродкі? Неяк не верыцца ў гэта!

— «Справядліва судзі бліжняга свайго. Не хадзі як пляткар сярод народа твайго. Не паўставай супраць крыві бліжняга свайго», — шэптам прамовіў айцец Анатоль і перажагнаўся. Потым уздыхнуў:

— Ёсць усяго два шляхі чалавечае свабоды: «ды будзе воля Твая» — шлях паказаны нам самім Госпадам, які выконваў не сваю волю, а волю таго, хто паслаў яго на зямлю; і «ды будзе воля мая» — шлях свая воля і богаадступніцтва, які вядзе прама ў рукі сатаны. Ксёндз Валяр’ян, кожны дзень назіраючы за пакутамі простых людзей, перажываючы ўсёй сваёй душой іх бяспраўе і гора, зламаўся, збочыў, ступіў не на сваю сцяжыну, некалькі змясціў акцэнты ў разуменні дабра і зла, па-свойму вырашыў палепшыць побыт прыхаджан, — святар зноў задумаўся, потым пацікавіўся: — а як бы ты сам судзіў маці, якая ўкрала ў сквапнага і злоснага багацея клунак жыта, каб выратаваць ад галоднай смерці сваё дзіця? Яе мэта — выратаваць сваё дзіця, сродак — крадзеж. Як бы ты паступіў у дадзеным выпадку?

— Ну-у, — сумеўся Юрый. — Па законе: маці — у турму, дзіця — у прытулак. А па-чалавечы, — хлопец разгублена паціснуў плячыма, — не ведаю.

— Вось і ксёндз Дзюрдзевіч доўгі час вагаўся, не ведаў, не хацеў парушаць дзяржаўных законаў. А потым вырашыў паступіць, як ты кажаш, пачалавечы. Правільна ён вырашыў, або памыліўся — не нам рашаць, на тое ёсць іншы суд, але адно, праўда — расійскае войска на лагер канфедэратаў вывеў не ён. Я недзе чытаў, што пасля той сечы яму, убачыўшы ягоную галечу, прапанавалі воз мукі. Аднак Дзюрдзевіч ад чужога хлеба адмовіўся. А вы ж ведаеце — людскія языкі, бы бізуны, іх не пакароціш і не завяжаш — добры, чалавечы намер непрыяцеля яны ацанілі як хабар, як плату за здраду. Хаця больш верагодна, што расійскіх салдат праз балота правялі чатыры дэзерціры, якія збеглі з лагера канфедэратаў і якіх злавілі драгуны.

Юрый не ведаў, аб чым яшчэ запытацца ў бацюшкі, маўчаў і настаўнік. Святар жа маўчаў нядоўга. Але гаварыць ён пачаў не пра супрацьстаянне дабра і зла, не пра Дзюрдзевіча ці Суворава, а пра праўду:

— У кожнага з нас свая праўда. Нават калі яна няясная, супярэчлівая і заблытаная. У маладосці — яна простая, у сталасці — складаная, але ўсё роўна незразумелая. Аднак рана ці позна да кожнага з нас абавязкова прыйдзе момант роздуму, момант разуменя сэнсу свайго існавання тут, на зямлі, калі душы адкрыецца нябачнае розуму і яна спасцігне сваю таямнічую сувязь з мінулым і будучым. Вось тады мы зразумеем, што...

Што зразумее чалавек у момант роздуму аб сэнсе свайго жыцця, айцец Анатолій не паспеў патлумачыць, бо побач з ім спыніўся «Масквіч» і святар адразу перапыніў гутарку. Ён хітнуў шафёру галавой, павярнуўся тварам да царквы і, склаўшы ля грудзей рукі, гледзячы на абдрапаную белую будыніну, пачаў шаптаць малітву. Потым некалькі разоў шырока перажагнаўся, развітаўся з суразмоўцамі і накіраваўся да машыны.

Калі «Масквіч» схаваўся за паваротам, настаўнік павярнуўся да Юрыя:

— А вы, Юрый Міхайлавіч, ведаеце, — да вашага падыходу мы з бацюшкам таксама размаўлялі пра тое, ці заўсёды мэта апраўдвае сродкі яе дасягнення. Гаварылі і пра ксяндза Дзюрдзевіча, і пра ігуменню Серпухоўскага манастыра Мітрафанію. А тут і вы са сваімі пытаннямі. Дзіўна. Вы быццам падслухоўвалі нас.

— Я нічога не чуў пра ігуменню Мітрафанію.

Сяргей Мікалаевіч хмыкнуў, загадкава ўсміхнуўся, але стрымаўся, прамаўчаў, не стаў напамінаць капітану яго словы пра тое, што міліцыя ведае ўсё. Гэтак маўкліва ён некалькі секунд назіраў за працай школьнікаў, потым зноў павярнуўся да Юрыя і ўсё ж патлумачыў:

— Праскоўя Разэн, так звалі ў міры матушку Мітрафанію, родам з вельмі заможнай арыстакратычнай сям’і. Была фрэйлінай імператрыцы, але чамусьці раптам усё кінула і пайшла ў манастыр манашкай. Потым, калі ў 1861 годзе яна стала ігуменняй, пачала актыўна прыцягваць сродкі багацеяў на добраўпарадкаванне сваёй абіцелі. Яна пабудавала вялізны двухпавярховы дом, дзе размясціла аптэку, майстэрню па пісанні абразоў, гандлёвыя лаўкі, народнае вучылішча і шмат што іншае. Яна мела конны двор, велізарную пасеку, шматлікія сельскагаспадарчыя пабудовы. Для свайго манастыра яна ўсюды шукала грошы, прычым, часам, не самымі законнымі спосабамі. А вынік — суд, пазбаўленне ўсіх правоў і высылка ў Енісейскую губерню. Вось такая гісторыя аб справядлівасці і праўдзівасці выслоўя, што дарога ў пекла выкладзена добрымі намерамі.

— Як сказаў айцец Анатолій, час усё расставіць па сваіх месцах, а судзіць яе будзе вышэйшы суд.

— Яно гэтак, — ахвотна пагадзіўся з Юрыем настаўнік, і, крыху памаўчаўшы, павярнуўся да вучняў:

— Усё, хлопцы. На сёння хопіць. Злівайце рэшткі фарбы ў бляшанку, а пэндзлікі пакладзіце ў слоік з вадой. І да сустрэчы ў панядзелак.

Два разы школьнікам паўтараць не прыйшлося — яны хуценька выканалі загад і праз хвіліну аб іх прысутнасці ля валуна напамінаў толькі пах фарбы.

Сяргей Мікалаевіч падхапіў вядро, у якое былі састаўлены фарба і слоік з пэндзлікамі, паглядзеў на сонца, на гадзіннік. Потым перавёў позірк на суразмоўцу:

— А можа, да мяне зойдзем, Юрый Міхайлавіч? Пап’ём гарбаты, пагутарым пра ксяндза Валяр’яна. У мяне ёсць адзін ліст яго да сястры і я, калі жадаеце, яго вам пакажу.

Прапанова была нечаканай, таму Юрый крыху сумеўся. Ён, як і нядаўна настаўнік, зірнуў на сонца, на гадзіннік, крыху падумаў і нечакана нават для сябе пагадзіўся.

— Калі толькі ненадоўга, бо мяне дома бабуля чакае. Пэўна, ужо хвалю-

ецца.

5

Сяргей Мікалаевіч жыў на Палянічыцкай вуліцы ў невялікай, аднак пагаспадарску дагледжанай хаце. Невысокі плот быў пафарбаваны ў вясёлы, жоўта-блакітны колер. На веснічках жаўцелі свежай фарбай, намаляваныя няцвёрдай рукой, рамонкі і нарцысы. Ліштвы таксама кранула рука яшчэ няўмелага мастака і пакінула на іх намаляваныя кветкі. Гаспадар, убачыўшы ўсмешку на вуснах госця, зусім не пакрыўдзіўся. Наадварот, ён сам паблажліва заўсміхаўся і патлумачыў:

— Дачка два тыдні таму прывозіла да нас унучку. Вось яна, сямігадовая гарэза, і вучыла нас з жонкай маляваць кветкі. Хацела і ў хаце сцены размаляваць, аднак тут мы заўпарціліся, не пагадзіліся.

— І фарбы раптам закончыліся? — выказаў сваё меркаванне Юрый.

— У вас таксама такое было? — здзівіўся настаўнік, але тут жа зразумеў дурноту свайго пытання і са смехам махнуў рукой:

— Адкуль у вас унукі? У вас, пэўна, дзеці яшчэ зусім малыя?

— Я не жанаты.

Сяргей Мікалаевіч з цікавасцю паглядзеў на хлопца, разгублена заміргаў, паціснуў плячыма, гэтак жа няўпэўнена прамовіў:

— Яно і правільна. Жаніцца трэба тады, калі моцна стаіш на нагах, калі дакладна ведаеш, што табе ад жыцця трэба. А так, сёння ажаніўся, заўтра — разышоўся. Не-е, жаніцца трэба адзін раз і на ўсё жыццё, якім бы яно ні было складаным!

Гаспадар адамкнуў просценькі навясны замок, адчыніў дзверы, прапусціў наперад госця.

Не зважаючы на дзённую спёку, у хаце было прахалодна і ўжо ад гэтага — утульна. Юрый спыніўся ля парога, агледзеўся.

Хата мела тры невялікія пакойчыкі і куханьку. У пярэдняй стаялі трумо і шафа, на сценах — дзве вешалкі, крыху далей — звычайная вясковая печка.

— І вам зімой хапае цяпла ад гэтай печкі? — пацікавіўся хлопец.

— А ў нас ёсць яшчэ адна печка на кухні, — зусім не здзівіўся пытанню гараджаніна гаспадар. — Мая жонка зараз гасціць у горадзе, таму вы не звяртайце ўвагі на беспарадак і праходзьце на кухню.

На кухні акрамя печкі месціўся недарагі стандартны кухонны набор мэблі, халадзільнік і газавая пліта. Юрый агледзеўся — чыста, утульна, зусім не скажаш, што настаўнік нейкі час жыве адзін, і гэта назіранне павялічыла павагу да гаспадара.

Хутка на кухні з’явіўся і сам Сяргей Мікалаевіч з трыма звычайнымі папяровымі папкамі ў руках. Папкі ён паклаў на стол перад госцем: «Знаёмцеся». Сам жа паставіў на газавую пліту чайнік, падпаліў пад ім газ і, пакуль грэлася вада, дастаў з шуфляды місу з цукеркамі і пячэннем, а з халадзільніка — бутэрброды з сырам і каўбасой. Выставіўшы ўсё гэта на стол, ён агледзеў кухню, аднак больш нічога вартага не прыдумаў, таму падышоў да стала і сеў насупраць Юрыя.

— У гэтых папках знаходзяцца звесткі не толькі пра ксяндза Валяр’яна. Калісьці я разам з нашым гісторыкам Мікалаем Казіміравічам Тырліцкім хацелі напісаць летапіс Стваловічаў. Мы сабралі шмат матэрыялаў, успамінаў, розных плётак і казак пра вёску і яе ваколіцы, аднак Мікалай Казіміравіч раптоўна памёр, а многія паперы і запісы, якія ў яго захоўваліся, выпадкова былі знішчаны.

Тлумачэнні гаспадара перапыніў непрыемны свіст чайніка. Сяргей Мікалаевіч рэзка падхапіўся з месца, выключыў газ, асцярожна ўзяў чайнік, пачаў разліваць па кубках кіпень. Пры гэтым ён не пераставаў гаварыць:

— У нас з Мікалаем Казіміравічам было своеасаблівае раздзяленне працы: я збіраў звесткі пра вёску, пра нашых знакамітых землякоў, ён — пра царкву і касцёл. Пра бітву пад Стваловічамі мы неяк і забыліся, хаця і ў мяне, і ў яго пра яе сабралася даволі шмат інфармацыі.

Юрый амаль не слухаў тлумачэнняў гаспадара. Ён ужо дакараў сябе за тое, што паддаўся яго просьбе і прыйшоў да амаль незнаёмага чалавека ў госці. Ну якая яму справа да мінулага гэтай вёскі? Развіваецца яна, прыгажэе — ну і дзякуй богу! Пра ксяндза Дзюрдзевіча паслухаць цікава. Як ён жыў дзвесце год таму, як вёў набажэнствы, хрысціў малых і адпяваў памерлых, аднак такая ў яго была праца. А тое, скраў ён золата князя Агінскага ці не — не вядома, ды і хто зараз тое дакажа. Хаця!.. Думка пра збор доказаў устрапянула хлопца. У Юрыю прачнуўся міліцыянер. Ён адсунуў убок пульхную папку з надпісам «Вёска» і развязаў тасёмкі папкі, на якой чарнеў надпіс «касцёл» з прыпіскай «кс. Дзюрдзевіч».

У папцы ляжала дзясяткі два лістоў, вырваных з вучнёўскага сшытка і густа спісаных буйным мужчынскім почыркам.

— Я пішу не зусім разборліва, — заўважыўшы цікавасць госця, прагаварыў Сяргей Мікалаевіч і падсунуў бліжэй да яго кубак з духмянай гарбатай:

— Піце чай.

— Нічога, я за сваю практыку навучыўся разбірацца ў розных загагулінах, — адказаў Юрый, падзякаваў, узяў у рукі кубак, пачаў чытаць напісанае:

«Гісторыя і святыні мальтыйскага храма Стваловіцкай камандорыі князёў Радзівілаў».

«Сын Мікалая Крыштафа Радзівіла Сіроткі — Жыгімонт Караль быў камандорам першага на Беларусі ордэна Мальтыйскіх рыцараў. З гэтай нагоды бацька падараваў сыну шэраг маёнткаў, з цэнтрам у Стваловічах.

У 1610 г. на месцы помніка касцельнай архітэктуры віленскага барока ў в. Стваловічы па загадзе ўладальніка маёнтка — князя Мікалая Крыштофа Радзівіла Сіроткі была ўзведзена драўляная капліца, прызначаная для рыцараў-шпітальераў і для прывезенай ім з Італіі скульптуры Божай Маці з прадвечным немаўляткам. Скульптура была зроблена з букавага дрэва велічынёй крыху болей за 1 метр, пакрыта срэбнай рызай, а галовы Божай Маці і немаўляці былі ўвенчаны срэбнымі пазалочанымі каронамі. «Усё гэта цікава, аднак, каб перачытаць усе лісткі, мне спатрэбіцца не менш гадзіны», — падумаў Юрый і зрабіўшы глыток з кубка, пачаў чытаць “па дыяганалі”, сам сабе адзначаючы ў тэксце найбольш важнае: Пробашч Стваловіцкага касцёла меў права насіць мальтыйскі крыж.

Каля касцёла ў 1637—39 гг. была вымуравана невялікая, прамавугольная ў плане капліца, асвечаная ў гонар Маці Божай Ларэтанскай. Туды была перанесена цудадзейная скульптура Божай Маці...

У 1740 г. пачалося будаўніцтва галоўнага храма Стваловіцкай камандорыі Мальтыйскага ордэна — велічнага мураванага касцёла Яна Хрысціцеля, святога ахоўніка шпітальераў.

Пасля падаўлення нацыянальна-вызваленчага паўстання 1863 г. каменны будынак касцёла Іаана Хрысціцеля на ўрадавыя сродкі (каля 10 000 руб.) быў перабудаваны і пераасвечаны ў праваслаўную царкву.

Падчас перабудовы былі страчаны ажурныя тэлескапічныя вежы і фігурныя франтоны на гарызантальных ярусах фасада, на будынку з’явілася пяцікупалле, у франтоннай частцы — званіца з 7 званамі. Падчас прыстасавання будынка пад царкву былі знішчаны таксама арган, амбон, тры драўляныя іканастасы, галоўны з іх налічваў 22 абразы, размешчаныя ў 4 рады, а два астатнія — 11 абразоў, размешчаныя ў два рады. Многія з абразоў былі ўпраўлены ў срэбныя аклады.

У храме быў багаты царкоўны рыштунак: срэбны літургічны посуд, срэбны напрастольны крыж, срэбная даразахавальніца і тры Евангеллі з прыгожымі срэбнымі і пазалочанымі ўпрыгожваннямі. Тут жа захоўваліся і два экзэмпляры старажытных нотных рукапісаў царкоўных песнапенняў з поўным тэкстам усіх вершаў. Большасць каштоўнасцей незразумелым чынам знікла. У 1915 г. з храма была вывезена ў Расію і цудадзейная скульптура Маці Божай Ларэтанскай... »

— Я і не думаў, што ў рэлігійных храмах захоўваецца столькі каштоўнасцей, — хмыкнуў Юрый і адклаў убок стос ужо прачытанных ім лістоў. — ...А яшчэ ў сакрысціі храма захоўваліся некаторыя каштоўныя творы дэкаратыўна-прыкладнога культавага побыту: барочны рэлікварый XVIII стагоддзя, пасярэбраная і пазалочаная латунь, старажытны пяціражковы падсвечнік, міраносіца ХІХ стагоддзя і многае што іншае. Адным словам, для крыміналу глеба тут вельмі ўрадлівая», — Юрый узяў у рукі асобны лісток.

«Паданне пра мадонну Ларэтанскую», — прачытаў ён услых, задумліва зрабіў яшчэ некалькі глыткоў з кубка і нечакана для сябе расказаў Сяргею Мікалаевічу гісторыю са свайго дзяцінства.

Настаўнік слухаў госця ўважліва, не перабіваючы яго і не ўдакладняючы, а калі той закончыў, сціпла ўсміхнуўся:

— Вы ўжо трэці, ад каго я чую нешта падобнае і скажу шчыра: вам дапамагла Божая Маці, цудадзейная Ларэтанская мадонна — недарэмна духоўным асобам Ларэтанскага касцёла Радзівіл Сіротка заплаціў золатам столькі, колькі важыць сама скульптура, — гаспадар сумна ўсміхнуўся, чамусьці цяжка ўздыхнуў, падняўся з-за стала і падышоў да акна. Нейкі час ён моўчкі глядзеў на пустую вуліцу, потым сказаў:

— І наша сустрэча ля царквы, думаю, адбылася зусім не выпадкова.

— Наша сустрэча з вамі, Сяргей Мікалаевіч, — чыста выпадковая, — заспакоіў гаспадара Юрый. — Але ж вы мне абяцалі паказаць ліст ксяндза да сваёй сястры. Што ў ім цікавага?

— Нічога асабліва цікавага ў ім няма, — Сяргей Мікалаевіч узяў у рукі папку, пакорпаўся ў ёй, дастаў невялікі пажаўцелы ліст паперы. Ліст быў пакамечаны, крыху надарваны. Чарніла, якім былі напісаны літары, ужо змяніла свой колер з чорнага на серабрыста-барвовы, аднак почырк аўтара з завіткамі і націскам застаўся нязменным. Гаспадар працягнуў ліст Юрыю:

— Проста цяжка паверыць, што здраднік пісаў бы такія словы сваёй сястры.

— А вы ведаеце, што многія крымінальнікі ў турме становяцца веруючымі?

— Вы хочаце сказаць.

— Я нічога не хачу гэтым сказаць, а проста канстатую факты. — Юрый узяў у рукі пісьмо, крыху палюбаваўся на завітушкі літар, пачаў чытаць:

«.. .Павер, Каця, я не баюся касых позіркаў прыхаджан, я нават не звяртаю ўвагі на адкрытыя абразы з іх боку, бо асуджаць і судзіць мяне можа толькі той, хто працуе для будучага, на карысць сваёй радзімы. Такіх тут амаль няма, або я, магчыма, іх проста не ведаю. Іншая справа — як разумець гэтую карысць! Я часта думаю, чым з’яўляецца той куфэрак, які дастаўся мне па волі лёсу (а мо, — д’ябла?) і які служыць зараз крыніцай дапамогі сірым і нямоглым — выпрабаваннем або спакусай? Таму і пакляўся я перад алтаром, што буду траціць золата і каштоўнае каменне з яго толькі на добрыя справы, хаця мне падаецца, што добрыя справы — гэта ўпрыгожаныя словамі і пустымі заклікамі злосныя дзеянні, а злосныя справы — незразумелыя многімі, нерастлумачаныя належным чынам добрыя ўчынкі і пачынанні. Сам жа чалавек мне нагадвае дрэва: чым больш ён цягнецца да сонца, да святла, да дабра, тым мацней паглыбляецца яго карэнне, тым далей яно ўваходзіць у зямлю, у цвіль і змрок, прыбліжаецца да пекла. Магчыма, таму тыя, хто прывык поўзаць на жываце, не бачаць і не разумеюць тых, хто ўмее лётаць, хто можа падняцца вышэй за свае летуценні.

Учора ў мяне быў Ігнат, прасіў пазычыць яму на аплату арэнды Старчыцаў 1100 чырвонных злотых. Зноў прыйшлося трывожыць куфэрак — як жа адмовіць хай і няўдзячнаму, але роднаму пляменніку? Як не дапамагчы яму? Хаця і разумею, што мая дабрыня — гэта крыж, на якім я даўно жыўцом укрыжаваны.

Смешна падумаць і яшчэ цяжэй зразумець, чаму самым балючым, самым жорсткім чынам чалавек караецца за свае добрыя ўчынкі. Але я веру, што там, дзе найбольш балюча мяне б’е лёс — там хаваецца маё шчасце. Я — слабы чалавек, я ўсё ж дазволіў дабрыні перамагчы сябе і таму ўсё злоснае і каварнае, што толькі ёсць ува мне і вакол мяне, пачынае жорстка і бязлітасна помсціць...»

Юрый прачытаў ліст, на імгненне задумаўся, потым яшчэ раз яго прагледзеў і падаў настаўніку. Той узяў паперчыну, паклаў яе ў папку і пацікавіўся:

— Як вы думаеце — можа такі чалавек здрадзіць?

— А чаму і не? — паціснуў плячыма Дуброўскі. — Я магу прывесці вам дзясяткі прыкладаў, калі людзі збівалі, а то і забівалі сваіх родных за тры рублі, за пляшку гарэлкі. А тут цэлы куфар золата!

— Ён быў святаром.

— Святар таксама чалавек, і ў Дзюрдзевіча, як я разумею, было некалькі родных пляменнікаў і сястра.

Настаўнік, не знаходзячы больш аргументаў на карысць ксяндза, нейкі час зверху ўніз глядзеў на госця, потым сеў на сваё ранейшае месца.

— Так, супраць Дзюрдзевіча сведчыць многа фактаў, але я веру яму. Веру, што грошы ён траціў выключна на бедных.

— А тысяча злотых пляменніку?

— Тое пазыка, — квола адмахнуўся гаспадар і зноў пачаў корпацца ў папцы. — Я ведаю вашы міліцэйскія прынцыпы: «Шукай, каму гэта выгадна!» і «Ідзі па слядах грошай!» — Урэшце ён знайшоў тое што шукаў і працягнуў Юрыю:

— Вось што піша пасля бітвы пад Стваловічамі ад’ютант Суворава Фукс: «. Усе коні іх драгунаў дасталіся нашым, так як і многія сцягі, экіпажы і казна з трыццаццю тысячамі чырвонных. Салдаты дзялілі паміж сабою мноства золата і срэбра...» — Сяргей Мікалаевіч расчырванеўся, яго рухі сталі рэзкімі, дыханне пераравістым — па ўсім было бачна, што ён вельмі хвалюецца, вельмі хоча, каб яго суразмоўца паверыў у невінаватасць ксяндза. — А вось яшчэ адзін доказ, — гаспадар паклаў перад хлопцам на стол чарговы ліст са школьнага сшытка. — Чытайце.

«Даследчык біяграфіі Аляксандра Суворава Петрушэўскі на пытанне, куды ж прапала казна гетмана Агінскага, прапанаваў свой адказ: “Ці не была гэта тая самая каса, якая нейкі час пазней была знойдзеная ў аднаго вясковага капелана разам з паперамі Агінскага, і поўнасцю ад яго адабраная?”

— Разумееце? Казна канфедэратаў, магчыма, і захоўвалася ў касцёле, бо ў той час банкаў не існавала, таму храмы і манастыры часта выконвалі іх функцыі і захоўванне грошай на дэпазіце ў касцёле ці манастыры было звычайнай з’явай. Але са слоў Петрушэўскага, усе грошы ў Дзюрдзевіча былі адабраныя. Гэта пацвярджае і ад’ютант Суворава.

— Але ж пляменніку тысячу чырвонцаў ён недзе знайшоў, — напомніў Юрый, — і я чамусьці думаю, што гэта былі не апошнія яго грошы. Ды і ў пісьме да сястры ксёндз упамінае пра нейкі куфэрак.

— Я таксама думаю, што той куфэрак яму не належаў і, магчыма, расійскія салдаты, калі выносілі казну Агінскага з касцельнага падвала, яго проста не заўважылі ў цемры і мітусні.

— Магчыма і так, — куткамі вуснаў усміхнуўся Юрый, хаця выдатна разумеў, што такога не можа быць, каб салдат не ўбачыў куфар з золатам.

Але гаспадар не звярнуў увагі на ўсмешку госця і, выцягнуўшы з папкі яшчэ адзін ліст, працягваў сваю думку:

— Даследчык творчасці Адама Міцкевіча Адольф Кабылінскі яшчэ мог размаўляць з людзьмі, якія памяталі бітву пад Стваловічамі. Ён асабіста апытваў у 1838 годзе старога ксяндза Грынашкевіча, які быў пробашчам

Задзвейскім і дэканам Стваловіцкім. На пытанне, чаму Адама Міцкевіча, які нарадзіўся ў фальварку Завоссе, хрысцілі не ў парафіяльным стваловіцкім касцёле, а павезлі аж у Наваградак, ён адказаў: «Тады, у 1798 годзе, святаром у Стваловічах быў айцец Дзюрдзевіч — вельмі непапулярны не толькі ў сваіх вернікаў, але і ва ўсёй акрузе, быў ён вялікім суцяжнікам, судзіўся з усімі. А яшчэ тады была пашыраная чутка, што гетман Агінскі перад бітвай пры Стваловічах пакінуў яму на дэпазіт сваю скрыначку з каштоўнасцямі і золатам. Калі ён прайграў бітву, калі яму прыйшлося бегчы за мяжу, шкатулка гэтая ўжо ніколі не ўбачыла свайго ўладальніка...»

— Ну вось і доказ.

— Доказ чаго? — паціснуў плячыма немалады настаўнік.

— Доказ таго, што ў ксяндза былі немалыя грошы.

— Але не доказ яго здрады, бо вось яшчэ адзін запіс з успамінаў пана Адольфа Кабылінскага: «Свае незлічоныя скарбы Дзюрдзевіч адпісаў на розныя добрыя справы: школы, касцёлы, кляштары, бальніцы для бедных», — гаспадар адарваў позірк ад паперчыны, сумна хітнуў галавой: — Праўда, зламыснікі і ў гэтым убачылі сведчанне яго віны — маўляў, такім чынам ён спрабуе замаліць перад смерцю свае грахі!

— Цяжка даказаць адваротнае, калі няма сведкаў і прайшло дзвесце гадоў, — пагадзіўся Юрый. — Аднак навошта вам, паважаны Сяргей Мікалаевіч, варушыць тыя даўнія падзеі? Дзюрдзевіч ваш продак ці, можа, яго спадкаемцы спадзяюцца знайсці тут рэшткі золата Агінскага?

— Пра яго спадкаемцаў я нічога не ведаю, ды і ніколі не было ў мяне мэты адшукаць іх. Сам жа Валяр’ян Дзюрдзевіч памёр у веку 89 гадоў 9 лістапада 1798 года і быў пахаваны ў капліцы пад алтаром у стваловіцкім касцёле, якому ён аддаў больш за 30 гадоў жыцця. Таму мне і крыўдна, што ксёндз Дзюрдзевіч цалкам забыты, і нават выдаткаваныя ім на дабрачыннасць сотні тысяч злотых не дапамаглі яму здабыць вечнага добрага імя ў нашчадкаў.

— І вы хочаце праз дзвесце гадоў вярнуць яму яго добрае імя?

— Хачу, — рэзка хітнуў галавой настаўнік.

— Каб абяліць імя ксяндза, трэба спачатку даказаць, што ён не быў здраднікам і не ён вывеў царскіх салдат Суворава на лагер канфедэратаў.

— Па вялікім рахунку ў той паразе вінаватыя былі ўсе, хто дзеля грошай, улады, маёнткаў або іншай выгады, ці праз баязлівасць не сталі на абарону сваёй радзімы. А ці быў вінаваты ў той паразе канкрэтна ксёндз Дзюрдзевіч? Думаю, адказу на гэтае пытанне мы ніколі не атрымаем.

— А па ўскосных доказах?

Настаўнік здзіўлена паглядзеў на Юрыя, усміхнуўся, няўпэўнена паціснуў плячыма:

— У той дзень ішоў дождж, а ксёндз перад гэтым сур’ёзна прастудзіўся.

— Добра, але адкуль гэта вядома?

— Ёсць рапарт ад 14 верасня з Нясвіжа, у якім напісана: «Разбілі гетмана Агінскага ў пяць разоў мацнейшага за нас. Страціў ён усю сваю артылерыю і абозы, сотні з тры ў палоне, куды болей за тое забіта... Гетман рэціраваўся на чужым кане ў жупане, без ботаў, кажуць так!.. Наша страта невялікая, а забітых праціўніка пахавае мясцовы пробашч, калі зможа, бо ён увесь хворы і знясілены...»

— Калі верыць гэтаму запісу, то і праз балота расійскую армію правёў не Дзюрдзевіч. Аднак тут узнікае іншае пытанне: як знясілены і хворы чалавек змог вынесці з касцельнага падвала цяжкі куфар з золатам? — Юрый запытальна паглядзеў на Сяргея Мікалаевіча. — Або ў яго быў памочнік, або ён змог перацягнуць скрыню з каштоўнасцямі ў іншае, патаемнае месца!

— Я нават не думаў аб гэтым, — шчыра прызнаўся гаспадар кватэры.

— А царкоўныя сутарэнні вы ведаеце? Самі былі ў тых падвалах?

— Ды якія там сутарэнні! — бы ад зубнога болю зморшчыўся Сяргей Мікалаевіч. — Так, з дзясятак невялікіх падвальных пакойчыкаў. Праўда, у пачатку апошняй вайны немцы ў царкве часта трымалі палонных чырвонаармейцаў, і людзі расказвалі, што амаль кожны раз нейкім чынам частка палонных ратавалася, уцякала. А калі немцы заўважылі знікненне чырвонаармейцаў, то доўга шукалі патаемны ход, і не знайшоўшы яго, проста заварылі уваход у падвал і завалілі яго цяжкім каменнем.

Зноў на кухні наступіла цішыня. Зноў не было пэўнасці. Зноў першым цішыню парушыў Юрый і зноў пытанне яго гучала нечакана і нелагічна:

— А дзе жыў ксёндз Дзюрдзевіч? Дзе размяшчалася яго плябанія?

Настаўнік некалькі секунд няўцямна глядзеў на свайго суразмоўцу, усё

спрабаваў зразумець — ці не жартуе той з яго і ўрэшце зразумеўшы, што не жартуе, адмоўна хітнуў галавой:

— Дзе жылі ксяндзы, я не ведаю, а вось апошні стваловіцкі бацюшка жыў у доме, у якім зараз размяшчаецца аптэка.

— Гэта ж зусім побач з царквой!

— Так, непадалёку. Аднак якое дачыненне аптэка мае да царквы?

— Я не гісторык, але з кніг Дзюма ведаю, што ў сярэднявеччы ў Еўропе кожны замак меў патаемныя хады. З вашых слоў стваловіцкі касцёл у гонар Яна Хрышчэнніка ў пачатку XVIII стагоддзя муравалі італьянскія архітэктары і новы храм мусіў увасабляць велічнасць і магутнасць Мальтыйскага ордэна. А значыць, ён павінен мець некалькі патаемных хадоў, і ў царкве яны ёсць.

— Я пра іх нічога не чуў. Хаця... — Сяргей Мікалаевіч нешта ўспомніў, разгарнуў папку, пакорпаўся ў ёй, дастаў невялікі, пакамечаны ліст паперы, пачаў чытаць:

«З успамінаў Паўла Мікітавіча Хвастовіча: недзе ў васямнаццатым годзе я, тады яшчэ падлетак, чуў, як наш бацюшка даваў загады свайму работніку Паўлюку перанесці найбольш каштоўныя царкоўныя рэчы ў падвал і схаваць іх там у патаемным пакоі. Праз некалькі месяцаў пасля той размовы ў Стваловічы прыбыў атрад узброеных людзей. Што гэта былі за людзі, я не ведаю, але яны абрабавалі многіх сялян, а айца Кірыла збілі ў «горкі яблык». Аднак ні золата, ні срэбра ў царкве яны тады так і не знайшлі».

— А зараз можна папасці ў царкоўны склеп?

— Вельмі проста. Пасля вайны царква доўгі час была без гаспадара і мясцовыя людзі бралі з яе на ўласную гаспадарку ўсё, што можна было панесці на плячах ці вывезці на калёсах: дошкі, каменне, цэглу. Нехта выбіў з петляў і дзверы ў падвал, таму зараз там усё расчынена, разбіта і паламана.

— У шасцідзясятых гадах там быў нейкі склад, — успомніў сваё дзяцінства Юрый.

— Ён там і сёння. Але ад вонкавага замка ў мяне ёсць ключ і, пры неабходнасці, мы без цяжкасцяў можам наведаць царкоўнае падзямелле.

— Толькі не сёння, — Юрый падняўся з табурэта, падзякаваў за гарбату. — Магчыма, заўтра, бо мяне дома бабуля ўжо зачакалася, а я яшчэ і ў краму не схадзіў, і лазню не вытапіў.

— Што ж, — Сяргей Мікалаевіч таксама падняўся з-за стала. — Вельмі цікава і не менш карысна было з вамі пагаварыць. З нецярпеннем буду чакаць вас заўтра апоўдні каля царквы.

— Паспрабую не спазніцца.

Мужчыны развіталіся па-сяброўску.

6

Спаў Юрый неспакойна. Ці то падзеі апошняга дня ўзрушылі яго душэўнае хваляванне, ці то сон на новым месцы, ці то лазня і сытная вячэра пасля яе, аднак за ноч ён некалькі разоў прачынаўся з прадчуваннем нейкай незразумелай трывогі ў грудзях. Быццам хтосьці нябачны і халодны стаяў побач з яго ложкам і раз-пораз спрабаваў у начной цішы дабрацца да яго сэрца, выняць з яго душу, і ён, Юрый, не мог ад яго абараніцца. Ды што там абараніцца! — адмахнуцца, застагнаць не мог, скаваны гэтым прадчуваннем. Спачатку думаў, што гэта піва, якога ён выпіў пасля лазні, здаецца, больш звычайнага, аднак пасля зразумеў — трывожны камяк расцякаецца холадам вышэй, у самай сярэдзіне грудзей, там, дзе па словах айца Анатолія, знаходзіцца душа. Зразумеў і насцярожыўся. Стаў больш пільна прыслухоўвацца да сябе. Нават, калі драмаў, сачыў за сваім станам. І скрозь дрымоту, у сне, зноў і зноў паўставала перад ім карціна, як ён у адзіноце з шабляй у руках адбівае лютыя напады салдат у незнаёмай яму форме і з твару падобных на неахайнага мужычка, які ўчора днём пытаўся запалкі; як па-зладзейску, ззаду, яго б’юць у спіну штыком, як праз рану ў яго цела пранікае холад і ўжо няма паратунку ад гэтага холаду. Але не. Маладая, прыгожая жанчына з яго дзяцінства, якая ўзнікла ніадкуль, проста з паветра, асцярожна і пяшчотна падхоплівае параненага на рукі і, бы малое дзіця, нясе да нейкай будыніны, так падобнай на стваловіцкую царкву, і перадае на рукі святару ў доўгім плашчы. Жанчына паблажліва ўсміхаецца, а святар несе яго прама ў падвал храма. Там няўлоўным рухам ён націскае на нейкі механізм і чакае, пакуль частка сцяны не павернецца і не прапусціць іх у невялічкі пакойчык з лежаком. І ўсё адбывалася, быццам увачавідкі, наяве. Паранены хацеў запытацца ў святара, хто ён, аднак не змог прамовіць і слова. А святар паклаў яго на ляжак, прашаптаў: «Беражы свой род!», перажагнаў і, як і жанчына, растварыўся. Юрый спалохаўся, хацеў крыкнуць, чаму яны яго пакідаюць тут аднаго, без дапамогі, аднак не змог гэтага зрабіць, а хутка яму і наогул стала сорамна за сваё маладушнае памкненне, за свой страх — скрозь сон ён адчуў, як лагоднае цяпло разлілося па яго целе, як лёгка стала на сэрцы і зразумеў, што з гэтага імгнення ён выратаваны, звязаны моцнымі повязямі не толькі з незнаёмымі яму святаром і жанчынай, а і са сваім мінулым, з мінулым свайго народа, і што тут, у гэтыя начныя хвіліны, роднасць, бязмежная блізкасць іх душаў, высакароднасць іх душэўнага жыцця яшчэ больш умацаваліся, яшчэ больш выраслі.

Нічым іншым потым не мог растлумачыць Юрый свае начныя бачанні. Душэўныя повязі з продкамі, з мінулым свайго роду! Дастаткова абламаць адну нязначную, бакавую галінку радавога дрэва і твой лёс можа крута змяніцца, абрынуцца ў прорву, ушчэнт разбіцца. І хай сабе, калі абрынешся ты адзін. Але ж з сабой ты пацягнеш туды і сваё будучае, сваіх дзяцей і ўнукаў, якія яшчэ не нарадзіліся.

Прачнуўся Юрый рана. Ён чуў, што бабуля ўжо корпаецца на кухні. Асцярожна, каб толькі не патрывожыць яго сон, мые посуд, штосьці чысціць і рэжа — гатуе яму сняданак. Ён жа ляжаў у ложку і разважаў. Так ён любіў рабіць і дома — ляжаць і думаць у ранішняй цішы, калі галава яшчэ свежая, не затуманена рознымі дзённымі праблемамі, клопатамі і турботамі.

А думак хапала. «Беражы свой род!» — успомніліся, з новай сілай загучалі ў ім словы святара. Святар, здаецца, сказаў толькі гэтыя тры словы, а аднекуль з памяці разам з імі выплылі і іншыя развагі, чутыя раней: «Жыццё кожнага чалавека нагадвае свечку, запаленую ў памяць аб яго дзядах. Пакуль яна гарыць — чалавек жыве і памяць аб мінулых пакаленнях жыве разам з ім. Калі яна дагарыць, то яе полымя ўспыхне ў яго дзецях і ўнуках, і ўжо яны стануць носьбітамі радавой памяці, будуць ахоўваць сваё мінулае, імкнуцца дачасна не патушыць жывое полымя. І так бясконца: што ні жыццё, то агеньчык, а дагарыць свечка, пагасне агеньчык і адляціць чалавечая душа на Суд Божы».

Летнія ночы кароткія. Здаецца, толькі-толькі зусім нядаўна заплюшчыў вочы, а ўжо на дварэ раніца: недзе брэша сабака, кукарэкае певень, нясмела кліча гаспадыню карова. Ад гэтых гукаў начная чарната хутка расцякаецца па кутах, саступае месца шэрані, якая таксама пануе нядоўга і гэтак жа імкліва з сонечным святлом і рознагалосым птушыным хорам пераходзіць у летні дзень.

«Можна схадзіць сёння на рэчку, пакупацца», — пачаў планаваць выхадны дзень Юрый, аднак адразу ўспомніў пра абяцанне Сяргею Мікалаевічу. І адразу ўсплылі ў памяці малюнкі сну: бойка, раненне, жанчына, святар, покойчык у царкоўным падвале. Зноў прагучалі шэптам словы святара, аднак адразу ж аднекуль, бы сабачы брэх, да роздуму данесліся пякучыя пытанні: «А навошта мне гэта трэба?», «Што і каму я хачу даказаць?», «Якая мне спра­ва да чужых праблем, чужога мінулага?» І тут жа ў процівавагу ўспомніліся ўчарашнія словы айца Анатолія: «Усё зло, якое здзяйсняецца ў свеце, зыходзіць з чалавечага сэрца. Зло зараджаецца, выспявае ў чалавеку. Ён яго песціць, выношвае, цешыцца ім, а затым яно горкім дажджом праліваецца на іншых». Не, так можна звар’яцець.

Юрый трасянуў галавой, з шумам выдыхнуў з сябе начныя кашмары і падхапіўся з ложка.

Калі ён з’явіўся на кухні, бабуля ўжо накрывала на стол. Павіталіся, крыху памаўчалі.

— Нешта спаў ты сёння неспакойна, — ставячы побач з блінамі сподачак мёду, між іншым, заўважыла бабуля. — Паўночы круціўся, мармытаў штосьці. Можа, на ложку бялізна жорсткая ці камары спаць перашкаджалі?

— Авечак лічыў, — пажартаваў хлопец і ўбачыўшы, што бабуля жарту не зразумела, дадаў сур’ёзна:

— Піва ўчора пасля лазні выпіў замнога.

— Табе навука на будучае, — стрымана ўсміхнулася жанчына, хаця па гэтай яе ўсмешцы, нацягнутай і няшчырай, Юрый зразумеў — бабуля яму ўсё роўна не паверыла. І таму, каб перавесці гутарку на іншую тэму, пацікавіўся:

— А што гэта за неахайны мужчына, са шнарам праз увесь лоб, бадзяецца па вашай вёсцы?

— З тачкай?

— Так, учора я бачыў яго з тачкай, поўнай рознага друзу.

— Дык гэта наш мясцовы блазнаваты, дурнічка Федзя. З’явіўся ў Стваловічах не так даўно, гадоў з пяць таму, прыбіўся да старой Мікіціхі, так з тых часоў у яе і жыве. Калі тая працавала прыбіральшчыцай у аптэцы, то ён амаль кожны дзень ёй дапамагаў. Зараз яна там ужо не працуе, а ён, па звычцы, усё яшчэ прыбірае ля аптэкі, ды і па вёсцы збірае смецце. Ціхі і бясшкодны чалавечак, пакорлівае божае стварэнне.

Бабуля паставіла на стол яечню, смятану, хлеб, запыталася:

— Чым сёння займацца думаеш?

— Буду дома, а апоўдні схаджу ў госці да Сяргея Мікалаевіча.

— Пасябраваў з нашым географам? — бабуля адабральна ўсміхнулася ўнуку. — Ён чалавек нядрэнны, чэсны і справядлівы. Вучні яго любяць.

— А я думаў, што ён гісторык.

— Гісторыяй ён заразіўся ад Міколы Тырліцкага. Разам збіраліся напісаць грунтоўны летапіс Стваловічаў. — Бабуля напоўніла кубак гарбатай, паставіла яго на стол:

— Ну ты снедай, а я пайду пагляджу гаспадарку.

7

Апоўдні Юрый, як і абяцаў, быў каля царквы. Сяргей Мікалаевіч чакаў яго на лаве ў засені старой, разгалістай бярозы і, мяркуючы па раённай газеце, якая ляжала побач з ім, чакаў даўно.

— Прашу прабачэння за затрымку, — паціскаючы цвёрдую руку настаўніка, прамовіў Юрый. — Я чамусьці лічыў, што апоўдні — гэта гадзіна дня.

— Яно так і ёсць. Я ж выйшаў раней, каб крыху прагуляцца, пабольш пабыць на свежым паветры, урэшце, пачытаць мясцовую прэсу.

— А дома не так чытаецца?

— Дома ад першых радкоў адразу на сон цягне, — чамусьці саркастычна засмяяўся Сяргей Мікалаевіч. — Вось глядзіце, — ён падхапіў газету, паказаў хлопцу невялікі артыкул. — У мінулым, 1984 годзе, абяцалі па ўсёй нашай вёсцы правесці водаправод, і тут зноў абяцаюць тое ж самае. Дома адкінуў бы такое чытво куды далей, а тут не — трэба дацярпець, дачытаць.

Юрый некалькі секунд глядзеў на артыкул, аднак нічога ў ім так і не зразумеўшы, пацікавіўся:

— А вы ліхтарык не забыліся?

— Не забыўся, — настаўнік паказаў вачыма на торбу, якая ляжала на лаве. — Узяў і ліхтарык, і запалкі, і пару свечак на ўсялякі выпадак.

— Ну тады пайшлі ў царкву, — прапанаваў хлопец. — Патрывожым душы памерлых, і ў першую чаргу — душу ксяндза Дзюрдзевіча.

Сяргей Мікалаевіч падхапіў торбу, паклаў у яе газету і, дагнаўшы Юрыя, заўважыў:

— Не трэба, Юрый Міхайлавіч, без пільнай на тое патрэбы ўспамінаць пра душы памерлых, не любяць яны гэтага, ды і не прыгожа гэта.

— Я ж жартам.

— І жартаваць так не трэба.

— А вы верыце, што душа не памірае, што яна вечная?

— Я не веруючы. І не магу сказать, ёсць Бог ці няма яго, прыходзіў Ён на зямлю, каб удыхнуць у чалавека душу, душэўную муку і падсказаць яму шлях вызвалення ад слепаты сваёй ці аб гэтым толькі ў Бібліі і напісана, — сказаў Сяргей Мікалаевіч і паморшчыўся.

— Штосьці настрой у вас сёння кепскі. Няўжо газетны артыкул так падзейнічаў?

— Нармальны настрой, — заспакоіў хлопца настаўнік. — А той артыкул мяне толькі павесяліў.

Уваходныя дзверы ў царкву былі зачынены на звычайны навясны замок, які, як заўважыў Юрый, лёгка можна было б адчыніць і пазногцем.

Географ дастаў ключ, адамкнуў замок і першым у будыніну прапусціў хлопца. Юрый зайшоў у царкву, пачакаў, пакуль вочы прызвычаяцца да паўзмроку, агледзеўся і адразу ўспаміны далёкага дзяцінства ахінулі яго істоту. Як і дваццаць гадоў таму, памяшканне было завалена паламанымі дошкамі, памятымі металічнымі бочкамі, мяшкамі з цэментам і яшчэ нейкім друзам, і над усім гэтым лунаў рэзкі пах гнілля і цвілі.

— Нічога тут не змянілася за дваццаць гадоў, — адзначыў ён услых. — Час быццам застыў, спыніўся.

— Ну не скажыце. Час павольна, але рухаецца наперад і хутка гэтую царкву ўлады перададуць вернікам. Ва ўсялякім разе айцец Анатолій сцвяржае так, — адазваўся на словы хлопца настаўнік. Потым ён уключыў ліхтарык і, асцярожна абыходзячы перашкоды, першым рушыў у кірунку ўвахода ў падвальныя памяшканні.

Юрый крочыў следам, а перад уваходам у падвал, раптам успомніў свой

сон:

— Сяргей Мікалаевіч, а ў падвал можна зайсці з вуліцы?

— Там ёсць уваход, аднак ён даўно наглуха забіты дошкамі, ды і прыступкі там разбіты ўшчэнт.

Настаўнік асцярожна спускаўся ўніз. Уключыў свой ліхтарык і Юрый.

Выкладзенае з чырвонай цэглы падвальнае скляпенне і сцены, зробленыя з такой жа цэглы, ніколькі не пацярпелі ад часу і выглядалі, быццам зрабілі іх не трыста, а два-тры гады таму. «А ці змагла б сучасная цэгла вытрымаць такую нагрузку? Пэўна, праляжаўшы гадоў з дзесяць у зямлі, яна проста рассыпалася б на кавалкі», — падумаў хлопец, а ўслых запытаўся:

— А ці бамбілі вашу вёску ў час апошняй вайны?

— Вас цікавіць, ці вытрымалі б гэтыя скляпенні бамбёжку? — удакладніў настаўнік і адразу ж адказаў: — Вытрымалі б. Праўда, вёску нашу, дзякуй богу, ні разу не бамбілі. Хаця, недзе ў пачатку ліпеня 1944 года, нашы самалёты разграмілі нямецкую калону на падыходзе да Стваловічаў, тыя нават часовы шпіталь тут, у царкве, арганізавалі. Але вечарам пагрузілі сваіх параненых на калёсы і з’ехалі ў бок Баранавічаў... А раніцай наступнага дня ў вёску ўступілі чырвонаармейцы.

Сяргей Мікалаевіч зайшоў у першае памяшканне, няўпэўнена асвяціў ліхтарыкам яго падлогу, сцены, столь, спыніўся:

— Як будзем шукаць патаемны ход? — чамусьці паўшэптам запытаўся ў свайго напарніка і сам жа сабе адказаў:

— За трыста гадоў гэтыя сцены, пэўна, столькі разоў абстуквалі і пільна аглядалі, што нам трэба прыдумаць нешта іншае.

— Узарваць іх хіба!

— У шасцідзясятыя гады царкву і сапраўды хацелі ўзарваць, аднак людзі не дазволілі.

— Тады і нам не застаецца іншага выйсця, як абстукаць сцены і падлогу.

Сяргей Мікалаевіч уздыхнуў, нахіліўся, падняў з падлогі кавалак цаглі-

ны, яшчэ раз уздыхнуў і нямоцна пачаў грукаць па сцяне. Тое ж зрабіў і Юрый.

Праз некалькі гадзін безвыніковай работы, мужчыны вярнуліся да зыходнага пункта.

— Усё ж няма тут патаемнага хода, — расчараваны настаўнік быў невясёлы. — І нашы намаганні не маюць сэнсу.

— Дзе ж тады Дзюрдзевіч хаваў куфэрак з золатам? Якім шляхам уцякалі з нямецкага палону чырвонаармейцы ў пачатку вайны?

Настаўнік паціснуў плячыма і прамаўчаў. А Юрый пачаў разважаць услых:

— Калі тут ёсць патаемны ход, то ён уяўляе сабой доўгую трубу, у якой нават летам павінна быць цяга. А гэта азначае, што калі мы запалім свечку і асцярожна будзем пераносіць яе з пакоя ў пакой, то па адхіленні полымя ўбачым напрамак на гэты ход. А там, магчыма, дадумаемся, як адчыніць яго.

— Давайце паспрабуем, — ажыў настаўнік. Ён падхапіў свой клунак, дастаў з яго свечку і запалкі і праз некалькі секунд са свечкай у руках зноў пачаў павольна абыходзіць падвальныя пакоі.

Язычок свечкі гарэў роўна, і гэта мужчын зусім не радавала.

— Усё ж, пэўна, я нешта не дадумаў, — у голасе Юрыя ўжо не гучала ранейшая ўпэўненасць.

— Ды няма тут ніякіх патаемных пакояў.

— Пра пакоі не ведаю, а ход павінен быць абавязкова, — задумліва прагаварыў хлопец, а праз некалькі імгненняў ён ляпнуў сябе далонню па лбе:

— Калі ход ёсць, то ён павінен весці да плябаніі. Таму гэтак жа можна праверыць і падвалы аптэкі.

— Аптэка сёння і заўтра выхадная.

— Дрэнна, — Юрый пачухаў патыліцу. — Аднак, аптэка знаходзіцца ў тым баку, значыць, ход да яе зручней за ўсё весці вунь з таго пакоя.

— У тым пакоі калгаснікі некалькі разоў бачылі прывід.

— Цікава.

— Аднойчы, гады чатыры таму, калгасныя будаўнікі бралі тут цэмент і бачылі здань мужчыны, які быццам бы бясшумна прабег па падвале і знік про­ста ў сцяне. Потым дзяцей напалохаў прывід, які раптоўна з’явіўся перад імі і гэтак жа раптоўна знік у той жа самай сцяне.

— Значыць, мая здагадка правільная, і патаемны ход трэба шукаць менавіта там.

Настаўнік спрачацца не стаў. Ён падышоў да сцяны і стаў павольна вадзіць ля яе свечкай. Праз некалькі хвілін ён спыніўся, ціха войкнуў:

— Глядзіце сюды, Юрый Міхайлавіч!

Юрый падышоў бліжэй і ўбачыў, што жоўты язычок полымя амаль нахіліўся ў бок сцяны.

— Вось тут і знаходзіцца патаемны ход, — прагаварыў ён і пачаў абстукваць сцяну, аднак сцяна адказвала глухім гукам, ніяк не рэагуючы на ўдары і не паказваючы за сабой пустэчу. — Цікава! Тут, пэўна, без лому не абыдзешся.

— Калі там, за сцяной, і сапраўды патаемны ход, то недзе тут павінен хавацца і механізм, каб адчыніць у яго ўваход.

Мужчыны зноў пачалі асвятляць ліхтарыкамі і пільна разглядаць кожную цагліну, кожную шчыліну. Урэшце настаўнік знайшоў тое, дзеля чаго яны спусціліся ў гэты падвал.

— Вось яна родная! — данёсся да слыху Юрыя ўзбуджаны вокліч. — Ты глядзі, як хітра схавана — адразу і не заўважыш.

Хлопец павярнуўся на голас, пасвяціў на тое месца сцяны, дзе Сяргей Мікалаевіч ужо спрабаваў прывесці ў рух механізм — звычайны кавалак цэглы, крыху цямнейшы за астатнія. Пасля пэўных высілкаў настаўніка ў сцяне і сапраўды нешта зарыпела і частка яе, якую Юрый нядаўна прапаноўваў біць ломам, зрушылася з месца. Ад узнікшага скразняку свечка патухла, але яны не звярнулі на гэта ўвагі.

— Усё ж такі ён існуе, — Юрый упёрся плячом у сцяну і крыху павялічыў у ёй шчыліну. Калі яна пашырылася да памераў чалавека, ён прасунуў у яе галаву і пасвяціў ліхтарыкам. Праз некалькі секунд ён вылез са шчыліны:

— Звычайны ход, — паведаміў хлопец напарніку. — Метры паўтара вышынёй і з метр шырынёй. Паглядзім, куды ён вядзе?

— Можа, заўтра, — няўпэўнена адказаў ён і, крыху падумаўшы, зірнуў на наручны гадзіннік і дадаў:

— Зараз ужо ноч на дварэ.

— Тады вы пачакайце мяне тут, а я прайдуся хоць з дзясятак метраў — ніколі яшчэ не хадзіў па патаемных хадах, цікава.

— Добра, — пагадзіўся настаўнік і папрасіў:

— Толькі нядоўга.

Юрый сагнуўся ніжэй і амаль на кукішках пайшоў у цемнату. Вярнуўся ён і сапраўды хутка. Задумлівы і засяроджаны. І перш чым папрасіць Сяргея Мікалаевіча зачыніць уваход, пацікавіўся:

— А дзе жыве ваш участковы?

— Участковы? — нечаканае пытанне не адразу дайшло да розуму настаўніка. — Лейтэнант Сітніца жыве ў раёне, але сёння ён гасцюе ў сваіх бацькоў.

— Мне трэба з ім сустрэцца.

— Наконт гэтага ходу?

— Так, бо ён вядзе да падвала аптэкі, а там жа захоўваюцца розныя лекі, у тым ліку і наркатычныя.

— Зразумела, — настаўнік з намаганнем павярнуў кавалак цагліны і амаль адразу частка сцяны павольна, з цяжкім, рыпучым уздыхам, вярнулася на сваё ранейшае месца.

Зачыніўшы ўваходныя дзверы ў царкву, мужчыны выйшлі на вуліцу.

На Стваловічы апускаўся цёплы ліпеньскі вечар. Сонца ўжо схавалася за небасхілам, і толькі выпадковая хмарка, цёмная зверху і жоўта-малінавая знізу, сведчыла аб тым, што дзень быў светлым і сонечным. Прагрэтае паветра ачысцілася ад пылу і ў ім з’явіліся пахі, характэрныя толькі для вёскі ў сярэдзіне лета: пахі свежаскошанай травы, набіраючай моцу збажыны і пераспелых суніц.

— Ну што вы зараз думаеце пра ксяндза Дзюрдзевіча? — запытаўся Юрый.

— Думаю, што ён быў чэсным чалавекам, а золата, якое выпадкова трапіла ў яго рукі, ён патраціў на дабрачыннасць, — адказаў настаўнік. Потым крыху памаўчаў і, быццам апраўдваючыся, дадаў: — Яго усё роўна раскралі і прапілі б салдаты.

— Тут я з вамі цалкам згодны, — стрымана ўсміхнуўся Юрый і працягнуў на развітанне Сяргею Мікалаевічу руку.

8

Познім вечарам Юрый выйшаў на панадворак бабулінай хаты, з асалодай, на поўныя грудзі ўдыхнуў свежае, настоенае на лугавых красках, паветра, паглядзеў у бок царквы, але, як ні прыглядаўся, не ўбачыў яе крыжоў. Старыя бярозы чорнымі, рэзка акрэсленымі контурамі, выступалі на фоне цёмнага неба, а над імі, у халоднай бясконцасці, ужо загараліся зоркі. Хло­пец нейкі час слухаў крохкую цішыню, потым адарваў позірк ад злавесных контураў бяроз, перавёў яго на сузор’е Вялікай Мядзведзіцы, задумаўся. Няўжо Сусвет і сапраўды бясконцы і як гэта зразумець? Што адбываецца там, у міжзорнай прасторы? Няўжо там, як кажуць касманаўты, толькі цемра і холад? Але ж недзе там ёсць свае сонцы, свае планеты, сваё жыццё! Хто ж стварыў усё гэта? Хто сочыць у Сусвеце за парадкам? Хто размяркоўвае зло і дабро, мерае праўду, вызначае справядлівасць? Ды і ці існуюць яны гэтыя меры?

Ён глядзеў на зорнае неба і, стомлены падзеямі апошніх двух дзён, нават не паспрабаваў шукаць адказы на тыя пытанні, што ўзнікалі ў галаве. Ён думаў аб іншым, аб зямным. Ці так зразумеў яго лейтэнант Сітніца? Ці зможа ён асцярожна праверыць мінулае мясцовага блазнаватага, смярдзючы акурак цыгаркі якога Юрый знайшоў у патаемным ходзе? Ці не спалохае яго дачасна?

Раптам Юрый уздрыгнуў — нешта мяккае і цёплае дакранулася да яго нагі. Ён адразу забыўся і пра космас, і пра зоркі, і пра лейтэнанта Сітніцу, паглядзеў уніз і убачыў ля сваёй нагі старога бабулінага ката. Юрый нахіліўся, прысеў на кукішкі, пагладзіў ката па калматай, сырой поўсці.

— І табе не спіцца, Шэры?

— М-р-р-р, — кот згорбіў спіну і зноў прытуліўся сваім мяккім бокам да цёплай нагі госця.

— Табе сумна, — здагадаўся Юрый. — Ты не маеш сябра, а аднаму нявесела жыць на гэтым свеце.

Юрый адчуваў, як кот прыціскаецца цвёрдай вусатай мордачкай да яго рукі, як нецярпліва пераступае з нагі на нагу ў прадчуванні, што чалавек зараз паказыча яго за вухам, пяшчотна пагладзіць па шыі, па спіне. «Цікава, а што гэта жывёлінка думае канкрэтна пра мяне? Чаму так лашчыцца? Я ёй падабаюся або яна проста спадзяецца атрымаць ад мяне нейкую прысмаку? А калі б я быў памерам з мышку, то ён, напэўна, праглынуў бы мяне разам з чаравікамі і не заўважыў бы? Эх ты, хітрае божае стварэнне!»

Аднекуль з боку царквы данёсся лёгкі, ледзь чутны ўдар звона. Яго мяккі гук, бы подых начнога ветрыку, усяго на імгненне напоўніў прастору няроўным гучаннем, адбіўся ад стомленай зямлі і адляцеў да далёкіх, абыякавых зорак над вяршынямі старых бяроз. Гук звона паступова сціх, растварыўся, і крохкая, урачыстая цішыня зноў ахінула Стваловічы.

Юрый падняўся з кукішак, паглядзеў у бок царквы, зябка павёў плячыма. І, ці то ад начной свежасці, ці то ад думкі, што чалавечае існаванне на зямлі — усяго толькі непрацяглы ўдар звона пасярод цемры, яму раптам стала няўтульна, захацелася ў цяпло, пад дах, да людзей. Ён паглядзеў пад ногі — ката там ужо не было, падняў вочы на хату. Убачыўшы роўнае жывое святло, якое прабівалася праз аконныя фіранкі, ён адразу адчуў сябе абароненым і ад абыякавасці ледзяной вечнасці, і ад касмічнага холаду, і ад начной цішыні.

Эпілог

У панядзелак раніцай Юрый быў на працы. Новыя клопаты і турботы поўнасцю, без астачы, зацягнулі яго ў працоўны вір, занялі ўвесь час і ўжо да вечара ён начыста забыўся і пра стваловіцкую царкву, і пра географа мясцовай школы, і пра пошукі патаемнага хода.

Аднак у пятніцу, у канцы рабочага дня, на яго стале зазваніў тэлефон.

— Капітан Дуброўскі ў апарата, — па звычцы прадставіўся ён і са здзіўленнем пачуў у слухаўцы ўсхваляваны голас стваловіцкага ўчастковага:

— Добры дзень, таварыш капітан, — ледзь не крычаў у трубку лейтэнант Сітніца. — Толькі што мы арыштавалі мясцовага недарэку Фёдара. І ведаеце, кім ён аказаўся на самай справе?

— Не цягні, лейтэнант.

— Дыверсантам, які ў час вайны служыў карнікам у паліцыі. І пасяліўся ён у Стваловічах па загадзе замежнай разведкі з мэтай забраць з патаемнага пакоя царквы сакрэтныя дакументы, якія немцы пакінулі там у ліпені 44-га.

— Знайшлі дакументы?

— Чатыры вялізныя скрыні! — выгукнуў лейтэнант. — Яшчэ знайшлі ў яго скрыню з рознымі каштоўнымі рэчамі царкоўнага побыту. Адным словам, віна яго даказана поўнасцю і ад справядлівай помсты ён ўжо не адкруціцца. Дарэчы, Федзя — зусім не дурань. Такое было ў яго прыкрыццё, бо ведаў, сабака, — калек і бедалаг нашы людзі шкадуюць асабліва і не даюць іх у крыўду.

— Што ж, лейтэнант, віншую з поспехам.

— Дзякуй, таварыш капітан, — Сітніца на імгненне сцішыўся і Юрый ужо падумаў, што той паклаў трубку, аднак слухаўка зноў ажыла:

— Таварыш капітан, гэтая сволач на допыце шкадаваў, што не змог у мінулую суботу падпаліць хату вашай бабулі. Казаў, што той ноччу ніводная запалка ў яго не загарэлася, быццам нехта нябачны стаяў побач з ім і задзімаў полымя.

— Ён хацеў спаліць мяне разам з бабуляй? Чаму?

— Не ведаю. Ён мармытаў нешта пра тое, што вы праз яго вочы зазірнулі ў яго душу, а ў вашых вачах ён убачыў прысуд сабе.

— Я яму не суддзя, — прагаварыў Юрый і паклаў трубку.

Яшчэ некалькі секунд ён задумліва глядзеў на тэлефонны апарат, потым падняўся з-за стала, прайшоўся па кабінеце, спыніўся ля акна і, гледзячы на бязлюдную вуліцу, падвёў рысу пад пачутым: «Здраднікі не маюць вачэй, каб можна было зазіраць у іх душу. І не людзі яны зусім, а так, толькі цені, такія ж чорныя і смярдзючыя, як і іх душы».