Аднарог

Зінаіда ДУДЗЮК

АДНАРОГ

Аповесць

1

Уладзік ехаў у дзіцячай калясцы, круцячы рукамі высокія колы, і яна паціху пхалася па пясчанай дарозе. Найбольш ён баяўся загрузнуць у пяску, старанна аб’язджаў небяспечныя мясціны, а на ўсялякі выпадак меў пры сабе моцны кій, каб можна было скрануць сваю таратайку з месца, як човен, які сеў на мель. Вецер задзіраў угору ягоную выбеленую за лета грыўку, казытаў у носе насеннем травы і пылам, шкуматаў майку. Хлопчык зірнуў на таполі, што ўсхвалявана шумелі пры дарозе, на неба, дзе сабраліся шэрыя хмаркі, і падумаў, што, мусіць, будзе дождж. Хутка пачнецца восень, ягоныя равеснікі пойдуць у другі клас, а яму давядзецца сядзець дома. Асабліва было горка, калі пачыналася непагадзь ці навальвала снегу, тады нават на вуліцу не выйдзеш. Добра, што былая настаўніца, а цяпер пенсіянерка, Леакадзія Максімаўна, зімой навучыла яго чытаць і пісаць. Цяпер Уладзік чытаў усё, што толькі трапляла ў рукі, а пісаў неахайна і не любіў гэты занятак.

Зараз ён спяшаўся. Хацеў паспець да прыходу аўталаўкі, бо ў хаце не засталося ані крошкі хлеба. Грошай у хлопчыка таксама не было, але ён спадзяваўся пазычыць у каго з вяскоўцаў, каб потым з пенсіі аддаць. Гэтак ён рабіў і раней, калі мама некуды сыходзіла. Ён атрымліваў дапамогу па інваліднасці і пры сваіх нерухомых нагах адчуваў сябе даволі самастойным чалавекам. Хвароба ягоная была не безнадзейная. Дактары браліся лячыць, але ўсё нешта замінала гэтаму. Двойчы мама здабывала недзе грошы, везла сына ў сталіцу, але так і не магла давезці. Першы раз яна сказала, што грошы ў яе ўкралі, другі раз, што сама згубіла. Што і гаварыць, не шанцуе Уладзіку. Учора захварэла маленькая сястрычка, пасінела ўся, зрабілася непрытомная. Маці павезла яе ў райцэнтр, і да гэтага часу не вярнулася. А Уладзіку думай і рабі, што хочаш, а дома ж сякая-такая гаспадарка: парсючок, куры, кот. І ўсе есці хочуць. Ён нарваў парсючку травы і ўкінуў у карыта. А куры з катом няхай самі якую ежу шукаюць. Сабе ён назбіраў недаспелых яблыкаў і ўсе паеў да абеду, але ж яблыкамі сыты не будзеш. Хочацца хлеба...

Над вуліцаю нізка і хутка, як стрэлы, снавалі ластаўкі, і Уладзік прыйшоў да канчатковай высновы, што будзе дождж. Пра такую прыкмету казала бабуля Маня, калі была жывая. Зноў яму давядзецца падстаўляць вялікую міску пад дзірку, дзе працякае страха. Гэтая старая хата дасталася маме ад бабулі, якая летась памерла, а раней, гадоў колькі таму, Уладзік жыў у горадзе. А потым тата паехаў некуды на заробкі і знік, не адгукаўся ні лістом, ні званком. Мама засталася з хворым сынам, вось і мусіла вяртацца ў вёску. Эх, каб пасяліцца хоць бы ў аграгарадку! Там школа блізка, хлопцаў-равеснікаў шмат, а тут адны старыя, як яны самі кажуць, дажываюць век. А яшчэ лепш было б, каб Уладзік умеў лётаць, як ластаўкі. Адна хвіліна — і ты ўжо ў тым канцы вуліцы, другая — назад вярнуўся. Гойсай куды хочаш, хоць за возера, хоць за балота, хоць за лес з ранку да вечара. І ніякае табе перашкоды!

На імгненне страціў Уладзік пільнасць — і ягоная таратайка забуксавала, па самыя восі ўлезла ў пясок. Ах, каб ты спрахла! Як жа гэта можна так варон лавіць! Уладзік узяў кій, упёрся ім у зямлю, спрабуючы зрушыць каляску з месца. І так налёг на левы борцік, што каляска наогул перакулілася, а яздок вываліўся з яе про­ста ў пясок. Ён сеў, абтрос пыл з майкі і трусоў, паставіў каляску на колы, выпхнуў на цвярдзейшае месца, але ўзлезці ў яе з зямлі не ўдавалася. Таратайка была старая, няўстойлівая, на высокіх колах. Яна ці перакульвалася, ці, нібы здзекваючыся, ад’язджала ўперад. Уладзік раззлаваўся, пачаў апантана накідвацца на каляску, але яна зрабілася яшчэ больш непаслухмянай.

Звычайна ягоная карэта стаяла ў двары каля ганку. Уладзік выпаўзаў з сянец і без цяжкасці зверху ўвальваўся ў сярэдзіну. А цяпер паспрабуй асядлай яе знізу. З дакукаю хлопчык думаў, што пакуль ён тут валаводзіцца, аўталаўка паедзе і яму давядзецца жыць без хлеба. Вернецца мама, а ў яго і на раз няма чаго ўкусіць. Ад гэтых думак яму зрабілася крыўдна, ад уласнай бездапаможнасці, на вочы нагарнуліся слёзы, ён выцер іх брудным кулачком і стомлена сцішыўся. Заставалася чакаць, што нехта з вяскоўцаў заўважыць яго і дапаможа. У такіх выпадках у яго заўсёды ўзнікала адно пытанне: чаму ўсе дзеці здаровыя, бегаюць па вуліцы, сябруюць, ходзяць у школу, а ён не можа? Адказу не было, замест яго з’яўлялася адчуванне страшэннай несправядлівасці, з якой ён вымушаны мірыцца.

— Што, брат, аварыя здарылася? — пачуў за спінай Уладзік голас дзеда Карнея Лесняка і ўзрадавана азірнуўся.

— Ага, перакуліўся, — азваўся хлопчык.

Карней падняў худзенькае Уладзікава цела і пасадзіў у каляску.

— Слаба ты, хлопец, расцеш. Лёгкі, як пушынка, — сказаў Карней, штурхаючы перад сабою каляску.

— Каб я хадзіў, дык і рос бы, а так сяджу, бы корч пры дарозе, ніякага руху...

— Калі цябе ўжо маці адвязе да доктара?

— Не ведаю... Учора наша Ангелінка захварэла... Мама як павезла яе ў бальніцу, дык яшчэ не вярнулася.

— Нічога, патрывай, будзеш ты бегаць. Ніхто цябе не дагоніць, — суцешыў стары малога.

З двара ўслед за Карнеем выйшла жарабя. Было яно такой чыстай белай масці, што на сонцы аж балюча на яго глядзець. Здавалася, што поўсць зіхціць і пераліваецца срэбрам. Уладзік радасна заўсміхаўся, паклікаў да сябе стрыгунка:

— Косю-косю-косю!

Але жарабя не звярнула на яго аніякае ўвагі.

— Жарэбчык да чужых не ідзе, — заўважыў хлопчык.

Карней паправіў яго:

— Гэта кабылка, Уладзік. А кабылкі заўсёды больш асцярожныя...

— Прыгожая! Пашанцавала табе, дзеду, — такога коніка сярод балота напаткаць...

— Не было б шчасця, ды няшчасце дапамагло...

Пра тое, што Карней заблукаў у лесе, калі хадзіў у чарніцы, ведала ўся вёска. Два дні яго шукала міліцыя, а ён з’явіўся сам з жаробкаю і здзіўляўся, чаму яго шукалі, калі ён у тым лесе мо ўсяго гадзін на пяць забавіўся... Вясковыя жанчы­ны вырашылі так: мусіць, у Карнея падняўся ціск (калі дзед яго мерае?), страціў чалавек прытомнасць, а пасля ачомаўся ды і прысунуўся дахаты. Не стаў ім Карней тлумачыць, што тым днём ягоны гадзіннік быццам спыніўся... Ды і ўвогуле, хіба пра ўбачанае раскажаш? Падумаюць, звар’яцеў Карней. А вінавата ў прыгодзе якраз і было гэтае самае жарабя. Пайшоў за ім следам, хацеў злавіць. А яно ўсё не давалася, вось і прывяло старога дурня невядома куды...

Уладзік абарваў Карнеевы згадкі і папрасіў:

— Дзеду, пазыч, калі ласка, мне грошай на хлеб да пенсіі.

— Пенсіянер пенсіянеру ніколі не адмовіць, — усміхнуўся Карней. — Мо да хлеба яшчэ чаго хочаш прыкупіць?

— Не, мама сварыцца будзе... Мне толькі хлеб трэба. А там яна, як вернецца, дык няхай сама купляе...

2

Жанчыны сабраліся на пляцы каля будынка школы, што стаяў з павыдзіранымі вокнамі і разбітымі дзвярамі. Сюды звычайна прыязджала аўталаўка па аўторках і пятніцах. Здалёк сялянкі заўважылі Карнея, які ішоў злёгку накульгваючы (даўно балела правае калена) і вёз Уладзіка ў калясцы, прыязна заўсміхаліся.

— Нашы кавалеры ідуць, — сказала цётка з круглым тварам.

— Акрыяў Карнейка, а я думала не выжыве пасля смерці Мальвіны. Такі ўжо хадзіў як у ваду апушчаны, — уздыхнула другая.

— Яго жарабя на свеце і трымае. Ёсць дзеля каго жыць, — заўважыла трэцяя, — А слухайце, што чула... Фельчарка наша казала, што Інка моцна напілася і дала цыцку сваёй Ангелінцы. Дзіцятка як насмакталася таго малака з гарэлкаю, дык і пасінела ўсё. Цяпер у рэанімацыі ляжыць. Інка, мусіць, зноў запіла, а Уладзік без нагляду застаўся.

— Беднае хлапчанё, — заківалі жанчыны галовамі.

— Бяда, калі няма бацькі, а калі яшчэ і маці п’яніца — дык зусім гора вялікае, — сказала старая Тэкля, што сядзела на лаўцы, абапіраючыся на кіёк.

Да гурту падышоў мужчына сталага веку, жанчыны сустрэлі яго з павагаю.

— Як маецеся, Платонавіч? — спытала бойкая кабета.

— Нічога, жыву паціху.

— А дзе ж твая Максімаўна?

— Ды зноў паехала некуды па справах. Няма ёй ні пенсіі, ні адпачынку. Ды і гэта не блага. Я вось каторую з вас абдыму...

Платонавіч абшчаперыў тую, бойкую і мажную кабеціну. Яна роблена заверашчала, потым засмяялася, але не вырывалася, а даверліва тулілася да мужчыны. Ён выпусціў яе з рук, сказаў:

— Ладная ты маладзіца, Вольга, цябе з наскоку не абдымеш, трэба спярша патрэніравацца.

— Няма на каго мне сваю ласку траціць, хіба толькі на кароў, вось і абрастаю салам. Гэта мой арганізм так сябе бароніць, — яна зноў засмяялася.

На ўсю вёску засталося толькі двое мужчын: Платонавіч, жанаты з Леакадзіяй Максімаўнай, ды аўдавелы Карней. Жанчын жа было болей як дзясятак. Праўда, год таму з’явіўся ў вёсцы яшчэ Іван, мужчына няпэўнага ўзросту, якога тутэйшы люд называў Прыблудным. Прыйшоў ён невядома адкуль, заняў адну пустую хату і пераконваў усіх, што яму гаспадар дазволіў тут жыць. Іван нідзе не працаваў, шныраў па ваколіцах, падбіраў усё, што дрэнна ляжала, тым і жыў. Часта яго бачылі моцна п’яным. Старая доўгая вёска Вырай абязлюдзела і дажывала век, як і яе апошнія жыхары, якія, прадчуваючы свой паступовы зыход, стараліся трымацца гуртам, прыязна і сціпла.

У гэты час да вяскоўцаў падышлі Карней з Уладзікам, і ўсе позіркі зацікаўлена скіраваліся да іх. Мужчыны павіталіся за руку. Платонавіч не абмінуў увагаю Уладзіка. Хлопчыка гэта вельмі парадавала. Да пенсіі Платонавіч працаваў настаўнікам, усе яго паважалі, і для малога быў вялікі гонар — павітацца з ім за руку.

— Уладзік, а дзе твая мама? — спытала Вольга.

— Ангелінку ў бальніцу павезла, — адказаў хлопчык.

— А што здарылася з тваёю сястрычкаю?

— Захварэла раптам, пасінела ўся...

Вольга акінула прысутных шматзначным позіркам, маўляў, я ж вам казала, і працягвала дапытваць малога:

— Дык ты сёння сам начаваў? І не страшна табе?

— Ці мне першы раз... Чаго баяцца?

— Малайчына Уладзік, сапраўдныя мужчыны нічога не баяцца, — падтрымаў хлопчыка Платонавіч.

Старая Тэкля між тым уважліва разглядвала жарабя, белую гладкую поўсць, хвалістую грыву, нарэшце прамовіла:

— Карней, час табе падстрыгаць сваё жарабя. Бач ты якую грыву адгадаваў, ажно ў вачах ад яе цёмна.

— Малое яно яшчэ... Ды і шкода такой прыгажосці...

— Сапраўды, вельмі прыгожая, хоць ты косы заплятай, — заўсміхалася Тэкля бяззубым ротам.

— Ага, Прыблудны таксама яго ўпадабаў. Днямі бачыла, калі даіла кароў на поплаве, што каля жарабяці круціўся. А яно як убрыкне яго, як убрыкне! Чыстую праўду кажу! Тады Іван узяў камень і як шпурнуў! Жарабя ад яго дало лататы...

У канцы вуліцы загула доўгачаканая аўталаўка, узняла пыл, напусціла едкага дыму і спынілася. З кабіны выскачыў малады хлопец, астрыжаны пад корань, усміхнуўся, павітаў грамаду, пачаў адчыняць сваю краму. Нецярплівыя жанчыны пыталі, што прывёз і па чым. Пакуль іншыя прыглядаліся ды прыцэньваліся да тавараў, Вольга набыла два вялікія колцы каўбасы, дзве булкі хлеба і батон, нешта з крупаў.

— Якога хлеба ты хочаш, Уладзік? — спытаў Карней.

— Белага...

— Я вазьму табе таго, загорнутага ў цэлафан. Трымай...

— Дзякую, дзеду, грошы я аддам...

— Вырасцеш, тады і аддасі, — адказаў Карней, разлічыўся з прадаўцом і паштурхаў каляску з Уладзікам перад сабою.

Да іхняга мужчынскага гурту далучыўся Платонавіч, ішоў побач, смаліў цыгарку.

— Кідаў бы ты курыць, — параіў Карней. — Трэба пра здароўе падумаць.

— А твой Кося мяне любіць, бачыш, як хінецца.

— Гэта ж ён цябе шкадуе, — адказаў Карней. — Конь — жывёла разумная.

Платонавіч узлахмаціў грыву жарабяці, пагладзіў рукою лоб і здзіўлена ўскрыкнуў:

— Ды ў яго рог расце на ілбе.

— Скажаш абы-што, — хмыкнуў Карней.

— Сам паглядзі, сапраўдны рог... За грываю пакуль не відно. Дзіўная мутацыя, ці не чарнобыльская аварыя вінавата?

Карней дакрануўся да ілба жарабяці і упэўніўся сам, што Платонавіч казаў праўду.

— Слухай, а можа, гэта сапраўдны аднарог? — спытаў Платонавіч

— Які аднарог? — перапытаў Карней. — Хаця ты біёлаг, табе лепш ведаць.

— Не, гэта звязана не з біялогіяй, а з міфалогіяй. Існуюць паданні, што была такая фантастычная жывёла, падобная да каня з рогам на лбе. Рог гэты быў панацэяй ад усіх хвароб, надзяляў чалавека мудрасцю і здароўем.

— Позна я яго знайшоў, каб раней, мо ён маю Васілісу выратаваў бы...

Уладзік, які ўвесь час не ўмешваўся ў гаворку, узрушана спытаў:

— Дык, можа, мяне той рог палечыць? Як яго спажываць?

— Трэба паглядзець у інтэрнэце, там усялякую даведку можна знайсці, — параіў Платонавіч.

— А яшчэ варта пачакаць, калі рог вырасце, пакуль тут адна гулька, — заўважыў Карней, абмацваючы лоб жарабяці.

— Эх, каб хутчэй пачаць хадзіць! Я б найперш усю вёску аббег, у кожны куток зазірнуў, лес вывучыў бы, як свае пяць пальцаў...

— Усё будзе добра, Уладзік, — абнадзеіў Карней, спыняючыся ля сваіх весніц і раздумваючы, ці не правесці хлопчыка да самай ягонай хаты, але той апярэдзіў яго, сказаўшы, што паедзе сам.

На тым і развіталіся. Усцешаны Уладзік памалу паехаў уздоўж вуліцы, а мужчы­ны засталіся, спачувальна пазіраючы яму ўслед.

3

Ужо прадавец зачыняў дзверцы машыны, калі да яго падбегла Іна і пачала прасіць:

— Пачакайце, прадайце дзве пляшкі гарэлкі.

Жанчыны ажно аслупянелі ад такой просьбы, а Вольга не стрывала і спытала:

— Скуль у цябе грошы на гарэлку?

— А табе што?

— Зноў да Івана Прыблуднага ўнадзілася? Зрабіў табе Ангелінку, яшчэ каго зробіць!

— Я ў цябе, цётка, есці не прашу! Не твая справа!

— Чаму Уладзіка не лечыш? Прападае дзіця! Яму б зараз лётаць, а ён вымушаны поўзаць, як чарвяк!

— Я за яго грошы жыву! І Ангелінку кармлю!

— Вой, абое рабое! Што ты сабе думаеш, дзеўка, сап’ешся, на каго дзяцей пакінеш? Уладзік адзін дома. На хлеб у Карнея грошай прасіў, а ты з гэтым злодзеем, п’янюгаю цешышся! — абурана азвалася Алена.

— Адчапіцеся, бабы, Іван мяне кахае, а вы зайздросціце! — адрэзала Іна і зноў пачала прасіць хлопца, каб прадаў ёй дзве пляшкі.

Той не стаў адмаўляць пакупніцы. Не меў права. Інка ўзяла гарэлку, прыціснула бутэлькі да жывата і хуценька пашыбавала ўздоўж вёскі, худая, даўганогая.

Жанчыны прыняліся лаяць Прыблуднага Івана, са з’яўленнем якога ў вёсцы пачало рабіцца абы-што. Яны былі перакананы, што гэта ён павыдзіраў вокны са школы; папрадаваў у іншых вёсках усё начынне, якое знайшоў там; парты пасек і спаліў замест дроў. У вяскоўцаў таксама пачалі знікаць чыгуны, косы ды іншыя жалезныя рэчы — Іван збіраў металалом. Але рабіў свае злачынствы ён таемна, ніхто яго за руку не злавіў. Усё, што Прыблудны мог панесці на сабе, цяпер трэба было хаваць і замыкаць. Раней якая жанчына ідзе на поле, зачыніць хату на затычку, каб відно было, што яе няма дома, а цяпер усе вешаюць вялізныя замкі, бо як Іван улезе, усё выграбе са скрыні, яшчэ і гаршчкі ў печы выліжа. Апусцелыя хаты ён даўно ўжо абшнырыў і вынес усё, што толькі мог. Г эта ж не чалавек — а насланнё нейкае, кара Боская!

Аўталаўка даўно паехала, а жанчыны ўсё стаялі, не разыходзіліся, разважалі пра свае вясковыя праблемы, а іх, як звычайна, было нямала. Захопленыя гутаркаю, яны і не заўважылі, як да іх пад’ехала на веласіпедзе Леакадзія Максімаўна, былая настаўніца тутэйшай школы, павіталася, і жанчыны спачатку паведамілі, што яе Платонавіч набраў цэлы мех харчоў ды пайшоў дахаты, а потым з абурэннем пачалі расказваць ёй пра Інку, якая, аказваецца, Уладзіка не лечыць толькі таму, што жыве на ягоную пенсію.

— Вы разумная жанчына, прыдумайце, Максімаўна, як дапамагчы хлопчыку, — сказала Вольга. — Зусім сап’ецца Інка з гэтым Іванам.

— Буду ў раёне, параюся з начальствам... Хоць няма ў мяне веры... Расчаравалася я зусім... і ва ўсіх, — адказала Леакадзія Максімаўна.

— Калі ўжо і вы, дык што ж нам? — адказала Вольга і спагадліва спытала. — А вы ўсё за школу ваюеце?

— Што ўжо за школу ваяваць, калі няма дзяцей у вёсцы? Хоць бы музей стварыць... Міне колькі гадоў, нікога з нас не застанецца... Знікне, памрэ разам з намі вёска Вырай. Каб хоць якая памяць засталася. З нашага селішча выйшла шмат адукаваных людзей. Няхай бы іхнія ўнукі прыязджалі ды пра сваю радзіму і род нешта даведваліся...

Жанчыны згодна ківалі ў адказ галовамі і з гаркотаю ўяўлялі той час, калі ўсе яны пераселяцца на могілкі да продкаў, а ў вёсцы застанецца адзін Іван Прыблудны рабаваць рэшткі іхняга жытла. І зноў не стрывала Вольга і прамовіла:

— Памажыце, Максімаўна, як бы нам выгнаць гэтага Прыблуднага Івана з вёскі, ён нам усё жыццё атруціў.

— Мы выганім, а ён, як зараза, у суседняе сяло пяройдзе, — адказала Леакадзія Максімаўна.

— Ён жа Інку зводзіць! Пакуль не было яго, жыла яна маладзіца маладзіцай. А цяпер як звар’яцела ўсё роўна, — даводзіла Алена. — Ненавіджу п’яніц, так за век свой нагаравалася з гэткім жа, дзясятаму закажу...

— Трэба з участковым параіцца, мо ён што прыдумае...

4

Карней у паўвуха слухаў расповед Платонавіча пра нашых футбалістаў, якія перамаглі казахскую каманду, а сам усё думаў пра свайго Косю. Ці не Іван гэта жарабяці каменем набіў гузака? А калі сапраўды ён той самы міфічны аднарог, што завёў яго невядома ў які час, дзе ўсё інакшае... А мо, гэта сон такі быў? Прымроілася нешта, быццам на яве...

Карней з Платонавічам сядзелі на лаўцы ў цяньку пад бэзам, тут жа прымасціўся і згарнуўся клубочкам кот, быццам драмаў пад іхнюю гамонку. Між штыкецін пралезла курыца і нешта дзяўбла ў сябе пад нагамі. Жарабя скубло траву каля плота.

— Паслухай, Платонавіч, я думаю, мо гэта Іван набіў майму жарабяці шышку на лбе, а ты выдумаў, што ён аднарог.

— Давай паглядзім... Вось акуляры на нос уздзену, — з гатоўнасцю адказаў Платонавіч.

Карней паклікаў жарабя, і яно паслухмяна прыбегла да гаспадара, тыцнулася храпаю ў далонь. Платонавіч разгроб грыву, уважліва разгледзеў шышку, якая нагадвала вялікую чорную перліну, а самы канец быў чырвоны, быццам упрыгожаны рубінам, памацаў пальцам і зрабіў выснову:

— Натуральны рог! Ніякае гематомы няма... Рог, ён і ёсць рог! Дажыліся! З-за чарнобыльскай бяды ўжо коні рагатыя нараджаюцца...

— А калі ён сапраўды аднарог? — дапытваўся Карней.

— Ну, гэта ж толькі казка! — засмяяўся Платонавіч. — Хаця ў сярэднявеччы людзі ахвотна верылі ў гэтую казку. Лекі з чароўнага рога шырока прадаваліся і каштавалі дужа дорага.

— А раптам сапраўды такая жывёла жыла на свеце?

— Не думаў я, што ты, Карней, такі рамантык. Але калі ўжо на тое пайшло, дык слухай. Шмат хто паляваў на аднарога, але злавіць яго было немагчыма. Толькі ж да цнатлівай дзяўчыны ён падыходзіў сам, клаў ёй галаву на прыпол і заміраў. Разумееш, Карней, цнатлівак ён любіў! А твайму аднарогу не будзе з кім душу пацешыць. У нас адны старыя бабы. Праўда, Інка маладая, ды і тая збілася з дарогі.

Платонавіч задуменна зірнуў удоўж вуліцы і ўзрадавана сказаў:

— Мая палавіна едзе... Зараз нешта раскажа цікавейшае...

Да іх наблізілася на веласіпедзе Леакадзія Максімаўна, звыкла прытармазіла, памаладому саскочыла з двухколавай машыны, прывіталася. Па яе твары Платонавіч адразу зразумеў, што настрой у жонкі дрэнны: вусны падціснутыя, бровы ссунутыя да пераносся.

— Ну, што ты, Ліка, выездзіла? — спытаў Платонавіч у жонкі.

— Анічога, хваробу сабе на галаву, — раздражнёна адказала яна.

— Колькі разоў казаў табе: пайшла на пенсію, дык адпачывай, займайся сабою, а то ўсё шукаеш нейкіх прыгод.

— Як ты можаш так казаць, калі школа, якой ты аддаў усё жыццё, развальваецца на вачах? А з яе ж палац можна зрабіць, музей, ды ўвекавечыць нашу вёску і тысячы тых людзей, якія абраблялі гэтую зямлю ці нарадзіліся тут і шчыруюць дзеля беларускай навукі і культуры! У нас жа нават акадэмік ёсць!

— Годзе мітынгаваць, я ж заўсёды быў за адно з табою! Але супраць плыні не паплывеш! — паспрабаваў супакоіць жонку Платонавіч. — Мо дарма ты далёка ходзіш па дапамогу? Папрасі нас з Карнеем, і мы паціху пачнём ладзіць стэнды для твайго музея проста ў нас дома. Збірай матэрыялы. Раней у Вырай людзей больш прыбывала, чым выбывала. Некалі і мы, залётныя птахі, звілі тут з табою гняздо. Цяпер з нашага Выраю людзі, на жаль, адно на могілкі вылятаюць. Як ні круці, мыўжо не маладыя. Застанецца пасля нас дом-музей, падорым яго сельсавету і будзем з таго свету назіраць за ім...

Леакадзія Максімаўна горка ўсміхнулася і прамовіла:

— Люблю цябе за тваю разважлівасць, усё жыццё я гару, як агонь, а ты павольны, быццам вада ў нашым возеры.

— Эге, падчас навальніцы наша возера так можа ўсхадзіцца, што ўсялякую лодку перакуліць, — заўважыў Карней.

— Мой Платонавіч у маладосці таксама шмат пласкадонак куляў, ледзьве яго ўтаймавала, — засмяялася жанчына. — Затое цяпер ён капітан бывалы, ніякага шторму не баіцца і кіруе нашым сямейным караблём дасведчана і разумна. Пайшлі, капітан, даўно абедаць пара, годзе чужыя лаўкі праседжваць. Ну і прыгожае жарабя ў цябе, Карней, проста, як лялька, не налюбуюся...

Платонавіч нетаропка падняўся з лаўкі і пашыбаваў услед за жонкаю. Карней працягнуў руку да Косі, памацаў рог на ілбе і сказаў сабе:

— Пажывём — пабачым, што ў цябе там вырасце.

Аднекуль з другога канца вуліцы пачуўся лямант, плакала жанчына. Карней прыслухаўся, пазнаў голас Вольгі і пайшоў на яго. Здалёк пачуў, што яна ці то прасіла дапамогі, ці то праклінала каго. З двароў павыходзілі жанчыны і нетаропка пасунуліся ёй насустрач. А Вольга бегла сама, без хусткі, з распатланымі валасамі і заплаканымі вачыма.

— Людцы добрыя, ратуйце! Злодзей грошы ўкраў! Усё да капеечкі выцягнуў! А Божачка літасцівы, што ж мне цяпер рабіць?!

Вяскоўцы абступілі Вольгу, пачалі распытваць, што з ёю здарылася. Тая распавяла, што грошы, якія атрымлівала за здачу малака, хавала пад падушку, кінулася ў схованку, а яна пустая, маўляў, і сабакі не брахалі, а грошы ўкралі...

— Мо ты куды ў іншае месца паклала ды забылася? — спытала старая Тэкля. — Я часцяком гэтак, нешта абы-дзе кіну, а пасля шукаю...

— Не, цётачка, адна ў мяне схованка была....

— А ці шмат грошай? — пацікавіўся Карней.

— Не ведаю, апошнім часам і не лічыла... Атрымаю за малако ды і загарну ў хустачку...

Карней зразумеў, што яна не хоча называць лічбу. Вольга лічылася ў сяле багачкаю, трымала тры каровы, штодня здавала шмат малака.

— Трэба ўчастковага клікаць, — параіў Карней.

Жанчыны хорам пачалі крычаць, што без участковага перакананыя: гэта Іванава работа. Інку ён пасылаў да аўталаўкі па гарэлку, а раней жа сам гнаў самагонку ў лесе ды яшчэ мужчынам у суседнюю вёску прадаваў. Скуль у яго грошы? Жанчыны раілі Вользе ісці да Івана і патрабаваць украдзенае, а яны будуць сачыць, каб чаго не здарылася... Карней не стаў увязвацца ў гэтую бабскую авантуру, пашыбаваў з Косяю дамоў, бо разумеў, што ў прайдзісвета дарма пытаць праўды. Калі ён сапраўды ўкраў грошы, дык хіба аддасць па добрай волі, а пакуль факт кражы не даказаны, дык чалавека нельга злодзеем называць. Прэзумпцыя невінаватасці...

5

Вольга рашуча кіравала да хаты, дзе жыў Іван. Гнілы плот паваліўся, стары сад здзічэў і зарос крапівою. Шыбы ў вокнах такія брудныя, што і занавесак не трэба. Вольга асцераглася зазіраць у акно, ступіла на хісткі ганак і пагрукала кулаком у дзверы. Прыслухалася, пачула галасы ў хаце, і раптам дзверы прыадчыніліся — спачатку высунулася кудлатая Іванава галава з п’янымі вачамі, потым узнік аголены ягоны торс, увесь размаляваны татуіроўкамі.

— Чаго табе, цётка? — спытаў раздражнёна, падазрона азіраючы яе з ног да галавы.

— Дык прыйшла спытаць, ці не браў ты маіх грошай?

— Што? — раптам зароў Іван дзікім голасам і выйшаў на ганак зусім голы. — Я табе пакажу грошы!

Вольга затуліла вочы далонямі, каб не бачыць гэткага сораму, і рынулася з двара, як ад нячыстай сілы. Жанчыны, якія цікавалі за Вольгай, не надта зразумелі, што там адбылося, але таксама кінуліся хто куды ўроссып. Іван са свайго двара не паказваўся, мусіць, вярнуўся назад у хату. Калі вяскоўкі адбеглі на бяспечную адлегласць, дык спыніліся, да іх далучылася Вольга.

— Чаго ты, Вольга, так спалохалася? — спытала Тэкля. — Мо ён з нажом ці сякераю да цябе кінуўся?

— Горш, цётка, ён выйшаў голы, як бізун — ды да мяне! А страшны! Аброслы ўвесь, размаляваны ад шыі да ног, ажно сіні! Крый мяне Божа, яшчэ калі такое бачыць...

Жанчыны толькі спачувальна ўсміхнуліся. Вядомая рэч, Вольга ніколі не была замужам, так ужо атрымалася, што за абы-каго не хацела, а выбару асаблівага ў сяле не было. Што ні механізатар, дык п’яніца горкі. Сама яна гаспадарлівая ды старанная. Нашто ёй пустадомак у хаце? У горад не паехала, засталася пры хворай маці, якая пры добрым доглядзе пражыла даволі доўгі век.

— Вось, Волечка, і ўведала ты, што з сябе ўяўляе п’яны мужык. Ён на што заўгодна здатны, ні сораму ў яго, ні розуму, — уздыхнула Алена, якая колісь мела мужа накшталт Івана.

— Бог літасцівы збярог мяне ад гэтае навалы, — перахрысцілася Вольга.

— А што ж ён сказаў наконт грошай? — дапытвалася Тэкля.

— Адразу пачаў пагражаць ды і выскачыў голы, як чорт з балота, — дык мне ўжо і не да грошай стала, каб толькі ногі хутчэй вынесці з двара, а яны быццам да зямлі прыраслі.

— А Інку там не бачыла?

— Не бачыла... Як зірнула на гэтую брыдоту, дык і свету божага не пабачыла! Вочы затуліла — ды бягом...

— Нічога ў нас, бабы, не атрымаецца, — зрабіла выснову Алена. — Трэба да ўчастковага звяртацца. Але ж Іван грошы прап’е, і чым дакажаш, што гэта ён злодзей?

— Скажам участковаму, што ён самагонку гоніць у лесе, няхай яго аштрафуюць, — прапанавала Тэкля.

— Хто з нас тую самагонку не гоніць? Як без яе жыць, калі за ўсё трэба плаціць людзям? Пакасілі — плаці, памалацілі — плаці, дроў насеклі — плаці... І што мне з таго штрафу? Хто мне грошы верне? — гаротна выдыхнула Вольга.

— Тэлефануй участковаму, — заключыла Тэкля на правах старэйшай у вёсцы.

Вольга згадзілася, што іншага выйсця няма, і накіравалася дамоў: у яе, адной з нямногіх, быў тэлефон. Жанчыны дачакаліся, пакуль яна схаваецца ў двары, і пачалі абмяркоўваць падзею:

— Спудзіў нашу Вольгу голы мужык! Гэта ж трэба дадумацца — выскачыць галяком, — засмяялася Алена.

Жанчыны таксама заўсміхаліся, уяўляючы, як напалохала гэтакае відовішча дзеўку-векавуху.— Слухайце, а чаго ён голы, калі там Інка? — спытала Тэкля.

— Таму ён такі, што яна там, — зарагатала Алена з бабулінай наіўнасці.

— Пасмяешся, як сама нарвешся, — папярэдзіла старая.

— А я не спалохаюся! Як пад гарачую руку патрапіць, дык і адцяць магу ягоны мужчынскі гонар!

Жанчыны засмяяліся і амаль паверылі Алене, бо ведалі, якая яна адчайная. Аднойчы, калі яе муж так напіўся, што і на нагах не стаяў, яна абвязала яго вяроўкаю і пацягнула ў возера тапіць. І, мусіць, утапіла б, каб аднавяскоўцы не адбілі. Але нішто не ўратавала чалавека. Ад гарэлкі ў хуткім часе сам сканаў — захлынуўся ванітамі.

— Жарты жартамі, а ў мяне свінні някормленыя, — спахапілася Тэкля і паціху патупала вуліцаю, абапіраючыся на кіёк, да сваёй маленькай хаткі.

Астатнія жанчыны таксама ўспомнілі, што іх чакаюць справы — разышліся. Вуліца ўраз апусцела, стала па-сірочы няўтульнай. Занадта шмат было тут хат без фіранак і кветак на падаконніках. Тут даўно ніхто не жыў. У большасці жанчын ужо і ўнукі павырасталі, праўнукі нарадзіліся, але не прываблівала болей нашчадкаў родная вёска. Пагубляліся яны недзе ў гарадах, занятыя турботамі, якія не надта разумела старэйшае пакаленне. Чым можна займацца, калі не маеш гаспадаркі, хіба тэлевізар няньчыць? Зрэдзь, калі хто наведваў старую маці, дык гэта было падзеяю на ўсю вёску. Прыходзіла віншавальная паштоўка — чыталі разам. Ды вельмі рэдка здараліся гэтыя святы. Часам Тэкля казала, што горад забраў людзей больш, чым вайна. І жанчыны з ёю згаджаліся. Бо пасля вайны было ў кожным двары па пяцёра дзяцей. Дзе яны цяпер, куды падзеліся? Моўчкі дагнівалі старыя хаты, дажывалі свой век. Дзве нават згарэлі. Людзі казалі, што гэта таксама Іванавых рук справа. А калі пачалі выказваць сваю незадаволенасць, Прыблудны намякнуў, што яны дачакаюцца сваёй чаргі... Людзі ў страху аціхлі і асцерагаліся чапаць Прыблуднага.

6

Уладзік чакаў маму. Ён сядзеў у калясцы і пазіраў на весніцы. Хмары, якія ўвесь дзень разгортваліся сувоямі над вёскаю, да вечара скаціліся за далягляд, неба ачысцілася, вецер аціх, і, каб не камары ды мухі, якія гэтай парою былі асабліва ўедлівыя, дык лепшага часу і нельга было жадаць. Уладзік не бачыў сонца, якое схавалася за хатаю і збіралася на начлег. Ды і сам хлопчык збіраўся ўкладвацца спаць. Як жа ён здзівіўся, калі раптам весніцы асцярожна, з рыпам, прыадчыніліся, і ў шчыліну прасунулася белая пыса. Блакітнае вока міргнула чорнымі вейкамі. Уладзік пазнаў Карнеева жарабя, працягнуў да яго руку і радасна паклікаў:

— Кося! Кося! Заходзь у двор! Тут нікога няма! Я адзін!

Жарабя быццам зразумела хлопчыка, увайшло ў двор, тыцнулася ва Уладзікаву

далонь. Хлопчык згадаў пра недаедзены батон, які ляжаў тут жа ў калясцы, адламаў ладны кавалак і працягнуў жарабяці. Яно панюхала белы мякіш і пачало нетаропка са смакам, есці.

— Ах ты, мой ласкавы! Ах ты, мой прыгожы! І ты згубіў сваю маму, а таму мусіш жыць у дзеда Карнея. Я разумею цябе... Без мамы дрэнна. Мая мама хутка вернецца з бальніцы разам з Ангелінкаю. І твая мама знойдзецца, вось пабачыш, — пераконваў Уладзік жарабя, трымаючы на далоні адной рукі кавалак батону, а дру­гою гладзячы яго па шыі.

Кося даеў хлеб, лёг побач з каляскаю, а галаву паклаў на Уладзікавы ногі. Хлопчык доўга гладзіў жарабя і незаўважна заснуў пад высокімі, здавалася, такімі блізкімі зоркамі. Ён не бачыў, як падалі знічкі, здатныя здзейсніць самае неверагоднае жаданне, не чуў, як кукарэкаў певень, спачатку склікаючы курэй на начлег, а потым будзячы іх раніцаю.

Уладзік спаў і сніў дзівосны горад, дзе цягнікі з яркімі каляровымі вагончыкамі лёталі проста ў паветры, а будынкі былі такія ж круглыя і прыгожыя, як велікодныя яйкі. Людзі хадзілі ў дзіўным лёгкім адзенні, якое шчыльна аблягала целы і пералівалася рознымі адценнямі, ад цёплых да халодных, быццам рэагавала на кожны павеў ветру. І сам Уладзік быў апрануты гэтак жа. Ён ішоў па вуліцы, такой знаёмай, быццам гэта была тая самая вясковая вуліца ў Выраі, дзе ён цяпер жыў. Звярнуў у парк, які вырас на цяперашнім поплаве. А за паркам было футбольнае поле проста на беразе возера. Там ён угледзеў хлопчыкаў, якія гулялі ў футбол, далучыўся да іх. Гэтых дзяцей ён бачыў упершыню, але здавалася, што яны даўно знаёмыя. Яму крычалі:

— Уладзік, пасуй! Сюды, бі!

Ён часам слухаў каго з сяброў і даваў пас ім, іншы раз вёў мяч туды, куды хацеў, забіваў гол і бегаў, бегаў! З асалодаю! Без стомы і знямогі! Ногі ягоныя былі дужыя і спрытныя! За ім здалёку назірала белае жарабя і, здавалася, радавалася за яго.

Уладзіка абудзіла сонца. Яно пачало свяціць яму проста ў вочы. Ад гэтага сляпучага ззяння, якое прабівалася нават праз вейкі, хлопчык прачнуўся, з расчараваннем пабачыў, што жарабяці побач няма, але ён усё роўна быў удзячны гэтаму хоць і нечаканаму, але такому жаданаму вечароваму госцю.

Уладзік павярнуў каляску, каб сонца не біла ў вочы, і доўга згадваў свой шчаслівы сон, у якім ён быў здаровы і моцны. Як бы яму хацелася вось гэтак не ў сне, а на яве хоць адзін раз згуляць у футбол. За гэта ён гатовы аддаць усе свае хлапечыя скарбы: стары замок без ключа, каляровыя алоўкі і нават кніжку казак, якую яму падаравала Леакадзія Максімаўна.

«Не дарма мне прысніўся гэты сон, — падумаў Уладзік. — Аднойчы вернецца з заробкаў тата, прывязе шмат грошай, якіх хопіць на дарогу да вялікага горада і на лекі. Ён завязе мяне да тых дактароў, якія вылечаць мае ногі. І калі гэта здарыцца, я буду толькі бегаць і хадзіць, хадзіць і бегаць. Мо нават спаць буду стоячы, каб ногі не развучыліся рабіць сваю звычайную справу...»

Да Уладзіка падышоў кот, пачаў мяўкаць і прасіць есці.

— Прагаладаўся? — спытаў хлопчык. — А чаму мышэй не ловіш? Каб у мяне былі такія лапы, як у цябе, я б усіх мышэй разагнаў бы ў вёсцы.

Ён адламаў ад батона невялікі кавалак і даў кату, які сквапна накінуўся на хлеб. Уладзік агледзеў рэшту булкі і засмучана падумаў, што калі і сёння не вернецца мама, давядзецца яму галадаць да новай аўталаўкі, перабівацца яблыкамі.

7

Амаль штодня Карней рабіў запісы ў дзённіку. Гадоў трыццаць ужо ён вёў назіранні за зменамі ў прыродзе, каб мець магчымасць параўноўваць і прадказваць надвор’е. З ягоных запісаў было відно, што з кожным годам зіма наступала ўсё пазней, доўжылася мала, а потым надыходзіла зацяжная халодная вясна ды лета з прымаразкамі. Няма ранейшых снежных зімаў, што намяталі гурбы роўна са стрэхамі, і платоў не было відно. Яшчэ ў сакавіку здараліся моцныя завеі. Потым да красавіка снег паступова раставаў. Лета было цёплае, з навальніцамі ды вясёлкамі. А цяпер як пачнецца дождж, ды дзень пры дні пляжыць, пакуль увесь здабытак сялянскі непагноіць. Або, наадварот, высушыць усё, хоць ты хросным ходам вакол вёскі хадзі ды дождж заклікай. Аднак зямелька наша, хоць і не надта пладаносная, а ўсё ж стараецца, родзіць. Гадоў дваццаць таму выдаўся такі мокры год, што шмат прапала, ночы былі даволі халодныя, аднак і ў тых умовах знайшлося што сабраць на палях ды агародах. Не ўродзіць бульба, будзе жыта, не завяжуцца яблыкі, то ягады паспеюць ды парадуюць і малых, і старых.

Толькі няма тут запісу, калі памерла ягоная Васіліса. Гэты дзень і хвіліну ён ніколі не забудзе без усялякіх запісаў. Добрая жонка яна была, працавітая, вясёлая. Пагаварыць любіла, іншы раз і занадта. Часам Карней і не слухаў яе, пра нешта сваё думаў, а яна шчабятала сабе, як птушка, невядома пра што. Як яму зараз не хапае яе голасу! Часам шанцуе, заплюшчыць вочы, сцішыцца, задрэмле і пачуе раптам, што Васіліса кліча. Расплюшчыць вочы — нідзе нікога, толькі дрэвы за вокнамі шумяць.

Ён шмат разоў згадваў той момант, калі памерла жонка, і сам у сябе пытаўся, ці мог ён нешта зрабіць. З самага ранку яна пачувалася блага, скардзілася, што вельмі баліць сэрца і галава. І як не балець? Адзіны сын, які вывучыўся на доктара, раптам кінуў жонку, звольніўся з працы, некуды паехаў і згінуў. Быў разумны хлопец, а як здурнеў: ні ліста, ні паштоўкі. Было пра што думаць ды бедаваць Васілісе. Былая нявестка з унукам з таго часу ні разу на вочы не паказалася. Карней ездзіў у сталіцу яе шукаць, але дарма. Суседзі яму сказалі, што яна разам з новым мужам выехала некуды ў далёкае замежжа. Карней, устурбаваны хваробай Васілісы, пайшоў да Вольгі і па тэлефоне выклікаў хуткую дапамогу. Прыехала маладая доктарка, зрабіла два уколы, пасядзела, памерала ціск і паехала. Васіліса паляжала крыху на ложку, а потым устала ды зварыла яшчэ на абед капусту і бульбу. А па абедзе як прылегла адпачыць, дык болей і не прачнулася...

За гэтымі горкімі ўспамінамі застаў Карнея Платонавіч. Былі мужчыны аднагодкамі, абодвум каціла пад семдзесят, але колішні механізатар Карней Трахімавіч Лясняк так і застаўся Карнеем. А былога настаўніка называлі Платонавічам, і, мусіць, мала хто помніў ягонае імя.

— Што ты тутака пішаш? — пасміхнуўся Платонавіч. — Табе трэба было б з маёю Лікаю некалі пабрацца, вы б разам гісторыю вёскі пісалі б.

— Ведаеш, браце, твая Леакадзія Максімаўна — жанчына добрая, але ж для мяне лепш за маю Васілісу нікога не было і не будзе.

— У цябе, сусед, бачу я настрой мінорны. А я хацеў цябе трохі пацешыць.

— Пацеш, калі хацеў, — пагадзіўся адказаў Карней.

— Пасядзеў я ў інтэрнэце, пагартаў сайты і знайшоў трохі звестак пра аднарога якія трэба эксперыментальна праверыць. Дзе тваё жарабя?

— Ходзіць недзе тут ля двара...

— Я ішоў і нідзе яго не бачыў, — адказаў Платонавіч.

— Дык, мусіць, на поплаве пасецца... Дзе яму яшчэ быць? Там жа Вользіны каровы. Якая ні ёсць, а ўсё ж кампанія... Ведаеш, не замыкаю я яго, нанач у хлеў не заганяю, усё думаю, мо гаспадар у жарабяці ёсць? Не з неба ж яно звалілася. Прыйдзе чалавек шукаць сваё дабро, дык няхай і бярэ... Не замкнёнае яно, пасецца сабе на волі...

Платонавіч сеў насупраць Карнея і з усмешкаю прамовіў:

— Ведаеш, аднарогі, аказваецца, значна адрозніваюцца ад звычайных коней. І некаторыя знешнія прыкметы твайго жарабяці цалкам адпавядаюць гэтаму.

— Не блазнуй, Платонавіч, — адмахнуўся Карней. — Калі што і супадае, дык, думаю, гэта чыстая выпадковасць.

— Вось слухай, — сусед дастаў з кішэні паперу. — Я раздрукаваў тэкст. У аднарогаў хвалістая грыва, блакітныя вочы, яны белай масці. Усё як у твайго Косі...

Карней нічога не адказаў, толькі падумаў: «Выходзіць, гэта быў не сон. Я сапраўды трапіў у іншы час. І завёў мяне туды Кося...»

— Чаго маўчыш? — спытаў Платонавіч.

— Не ведаю, што і казаць.

— Зрэшты, са знешнімі прыкметамі мы разабраліся, цяпер пойдзем шукаць твайго Косю і правяраць ягоныя чароўныя здольнасці.

— Ты думаеш, што мой канёк сапраўды чароўны?

— Я біёлаг, Карней, атэіст. У цуды ніколі не верыў. Можа, прырода вырашыла пакараць мяне за нявер’е. Калі тваё жарабя — не мутант, а сапраўды прадстаўнік невядомага віду жывёл, мусіць, я звар’яцею ад шчасця ці ад немагчымасці зразумець гэты феномен. Безумоўна, я не маю магчымасці правесці генную экспертызу, але ж, думаю, іншых навукоўцаў гэтая жывёла зможа зацікавіць, а яны ўжо зробяць высновы. Слухай, ну, чаго ты вылупіўся, як неразумнае дзіця. Пайшлі хутчэй...

8

На вуліцы было бязлюдна, толькі куры хадзілі, як сапраўдныя гаспадыні. Вёска згубілася сярод лясоў ды балот, не кожны дзень тут машына праязджала.

Карней з Платонавічам выйшлі за ваколіцу на поплаў, не надта вялікі, раней яго не хапала для пашы тутэйшага статку, а цяпер раздолле, але нікому непатрэбнае. Тут пасвіліся на прывязі толькі тры Вользіны каровы. Правы край поплава густа парос лазою, за якою хавалася вялікае возера. Яно папаўнялася вадою з глыбокага яру, за якім узвышалася лысая выспа. Старыя людзі казалі, што на гэтым пясчаным узгорку было некалі шмат курганоў, але ці нехта іх раскапаў, ці вецер развеяў пясок, але не засталося ад іх і знаку. За выспаю раскінулася балота, не надта топкае, дзе людзі штогод запасаліся журавінамі. Яно паступова пераходзіла ў вялікі лес, густы і амаль непраходны.

— Не відно твайго Косі, — занепакоіўся Платонавіч.

Карней паціснуў плячыма, маўляў, няма дык і няма.

— Я табе скажу, Карней, нельга пакідаць маладняк без нагляду, — даводзіў сусед. — Вунь Інка свайго малога пакінула і дамоў не паказваецца, а ён яе чакае. Мая Максімаўна хацела да нас яго ўзяць. Дзіця без нагляду адно, галоднае. Не пайшоу, кажа: буду маму чакаць. Ну, занесла мая яму паесці і адчапілася. Ці гэта правільна, каб дзіця пры жывой матцы жыло без догляду?

— Што тут зробіш, Платонавіч? Той Інцы ў душу не залезеш і галаву сваю не прыставіш. Разгубілася жанчына, маладая яшчэ... Сама не навучыцца, дык жыццё навучыць... Ці не чуў, як там Вользіны грошы?

— Прыязджаў участковы, але ні Івана, ні Інкі не застаў. Мо дзе ў горад падаліся баляваць... Мусіць, Вольга шмат грошай назбірала...

— Кося, Кося! — паклікаў Карней жарабя.

Між кустоўя мільганула белая постаць.

— Вунь дзе яно, ажно ля берага, — узрадаваўся Платонавіч. — Не кліч яго пакуль. Пайшлі да вады, там будзем праводзіць эксперымент.

— Які? — насцярожыўся Карней.

— Пабачыш...

Мужчыны мінулі кустоўе і выйшлі на пясчаны бераг возера. Дзве збуцвелыя лодкі дагнівалі ў вадзе. Гаспадары іхнія, заядлыя рыбакі, даўно памерлі. Раней Карней таксама любіў пасядзець з вудай на беразе, але пасля чарнобыльскай аварыі страціў цікавасць да гэтага занятку, бо разумеў, што разам з вадою, якая імкліва з палеткаў у возера сплывала, трапляла сюды і радыяцыя. Вясковыя жанчыны называлі яе па-свойму — «рацыяй». З таго часу ўсе селішчы іхняга раёна дзяліліся на тыя, якія маюць «рацыю», і тыя, якія яе не маюць. Лічылася, што ў Выраі радыяцыі няма, таму тутэйшыя жыхары ніякіх ільгот не мелі ў адрозненне ад іншых вёсак, якія акалялі іх. Той-сёй з вырайцаў нават зайздросціў суседзям. Карней раней жартаваў, што палешуку ніякая радыяцыя не страшная, ён ператворыць яе ў рацыю і будзе жыць. Аднак памыляўся. Людзі паціху, па адным паміралі. І Васіліса пайшла ў лепшы свет. Не да жартаў цяпер Карнею, сумна і самотна аднаму на свеце.

Жарабя піло ваду і гожа адлюстроўвалася ў нерухомай азёрнай паверхні. Платонавіч прыгледзеўся да берагу, азірнуўся на свае сляды і здзіўлена сказаў:

— Паглядзі, ні аднаго слядочка ад капытоў твайго Косі, быццам ён прайшоў і зямлі не крануўся. А гэта адна з прыкмет чароўнасці.

— Можа, ён з таго боку па траве ў ваду ўвайшоў, — запярэчыў Карней.

— Можа, можа... Паглядзі, якая вада каламутная, чорная, возера на тарфяністым глеі ляжыць. А цяпер зірні, што робіцца каля Косі...

Сапраўды, каля жарабяці вада зрабілася такая празрыстая, што ў ёй яскрава бачыліся касякі малькоў, якія быццам гулялі вакол ягоных ног.

— Гэта яшчэ адна прыкмета, — пераможна зазначыў Платонавіч. — Так што, Карней, гэтую рэдкую жывёлу трэба адпраўляць на даследаванне ў Нацыянальную акадэмію навук.

— Давай пачакаем, няхай жарабя вырасце, а тады падумаем, — прапанаваў Карней.

— Ты ўпэўнены, што гэтая чароўная кабылка ў цябе застанецца назаўсёды?

— А чаму б і не?

— Зразумей, чалавеча, гэта ж міфічная жывёла! Яна як цуд! Тут ёсць, тут няма! — даводзіў Платонавіч. — Раю табе, бяры жарабя, вядзі ў хлеў і замкні. Няхай біёлагі разбіраюцца з гэтакім дзівам. Глядзі, у яго і капыты крыху надрэзаныя, нешта сярэдняе паміж казлінымі і конскімі, ды і ногі занадта тонкія.

Ён сам памкнуўся ўхапіць жарабя за грыву, але тое ўхілілася і пабегла ў кустоўе, Платонавіч рушыў за ім. Карней пастаяў, раздумваючы, што рабіць далей. Аднойчы ён ужо пайшоў гэтак жа безразважна за жарабяткам, а апынуўся невядома дзе. Добра, што пашанцавала назад вярнуцца... Трэба было засцерагчы Платонавіча ад памылкі, якую зрабіў нядаўна сам.

— Пакінь, Платонавіч, Косю, няхай ідзе. Як яму спатрэбіцца, само прыйдзе. Ніхто не любіць няволю, тым больш, калі гэта фантастычная жывёла, у чым ты мяне толькі што горача пераконваў...

— Паслухай, Ляснік, ты проста цёмны чалавек, далёкі ад навукі! Ты ведаеш што мы можам зрабіць адкрыццё ў біялогіі! Казку зрабіць яваю! Праславіцца на ўвесь свет!

— Зжыў я ўсё жыццё без тае славы і далей буду жыць, — абыякава адказаў Карней. — Няхай наша чароўнае жарабя скача, куды хоча...

Платонавіч працягваў абурацца недальнабачнасцю свайго суседа, які акрамя трактара нічога ў жыцці не бачыў, і цяпер, калі ёсць магчымасць дапамагчы айчыннай навуцы, ён не хоча і пальцам варухнуць. У гэты час пачулася тонкае прарэзлівае ржанне Косі, быццам крык падлетка, у якога ламаецца голас. Мужчыны рушылі ў той бок, адкуль пачуўся покліч. Хутка ў кустоўі ўбачылі Косю, які схіліўся над жанчынай. Падышлі бліжэй і з цяжкасцю пазналі Інку. Твар яе быў азызлы, жоўта-сінягаколеру, галава разбітая, чорная кроў запяклася на русых валасах, сукенка брудная і падраная.

— Гэта ж Інка, — усклікнуў Карней. — Ці жывая хоць?

Платонавіч прысеў каля маладзіцы, узяў яе руку, стаў слухаць пульс, потым прыклаў пальцы да соннай артэрыі.

— Пульс не праслухоўваецца, — усхвалявана прамовіў ён.

— Трэба несці дамоў, — прапанаваў Карней.

— А раптам у яе пазваночнік пашкоджаны, тады нельга з месца кранаць...

— Які пазваночнік, вунь на галаве рана...

Пакуль мужчыны разважалі над Інкай, Кося наблізіўся да жанчыны, апусціў галаву ёй на грудзі — жанчына расплюшчыла вочы і няўцямна зірнула на мужчын.

— Ажыла! — узрадавана сказаў Платонавіч. — Я ж табе казаў, што гэта сапраўдны аднарог!

Карней не звярнуў увагі на словы суседа, схіліўся над Інкай, спытаў:

— Як ты? Што ў цябе баліць?

— Галава...

— Устаць і ісці зможаш?

Інка варухнулася, села і заплюшчыла вочы:

— Галава кружыцца, свет пераварочваецца дагары нагамі...

— Нічога, гэта пройдзе, — запэўніў Карней, памагаючы жанчыне падняцца. Платонавіч падхапіў Інку з другога боку, і мужчыны памалу павялі яе ў вёску.

— Што з табою здарылася? — спытаў Карней.

— Не памятаю...

— Нехта цябе змалаціў на горкі яблык...

— Ты яшчэ пытаеш? — з сарказмам адказаў Платонавіч. — Іванава работа. Хто каго любіць, той таго чубіць.

— Дзе Іван? Гэта ён цябе пабіў? — спытаў Карней у маладзіцы.

— Не ведаю, не помню, — адказала яна. — Завядзіце мяне да яго. Трэба з ім пагутарыць.

— Няўжо яшчэ не нагаманіліся? — насмешліва спытаў Платонавіч.

Інка нічога не адказала, плялася, звесіўшы галаву, валасы затулялі азызлы ссінелы твар, на якім замест вачэй засталіся толькі дзве вузкія шчылінкі.

9

Ля Іванавай хаты валяліся нейкія паперы, абрыўкі цэлафану, жалезнае ламачча.

— Развёў антысанітарыю, ператварыў двор у сметнік, — абурыўся Платонавіч, спыняючыся каля весніц.

У гэты час з суседняга двара, дзе ніхто даўно не жыў, выйшаў Іван з мехам на плячы (нёс нешта цяжкае), насцярожана зірнуў на вяскоўцаў, але не спыніўся, наблізіўся, зірнуў на Інку, злосна выдыхнуў:

— З’явілася, не запылілася! З двума хахалямі!

— Ваня, я хачу табе сказаць...

— Ідзі дамоў і больш ніколі не прыходзь, — гаркнуў Іван і пашыбаваў у свой двор не азіраючыся...

— Ванечка, Ванечка... — бездапаможна прашаптала Інка, хацела пайсці за ім следам, але Платонавіч спыніў яе.

— Не губляй галаву, маладзіца, табе ў доктара трэба зняць пабоі. Цябе сын дома чакае, а ты...

Інка раптам страціла прытомнасць і асунулася на зямлю.

— Ну, вось дагуляліся... Пайду патэлефаную ад Вольгі і выклікаю хуткую дапамогу, заадно скажу, што Іван аб’явіўся, мо гэта зацікавіць участковага, — прагаварыў Платонавіч і хуценька пайшоў уздоўж вуліцы.

Карней бездапаможна азірнуўся, не ведаючы, як дапамагчы распластанай Інцы, але убачыў Косю, папрасіў яго:

— Ратуй Інку.

Кося наблізіўся да жанчыны, лізнуў лоб, яна расплюшчыла вочы і спытала:

— Дзядзька Карней, што са мною?

— Захварэла ты. Хутка доктар прыедзе і палечыць, а пакуль паляжы.

Вароны звягліва і няспынна каркалі, быццам нешта важнае вырашалі. Жанчына зірнула праз вузкія шчылінкі заплылых вачэй і спытала:

— Чаго яны тут сабраліся? Ці не на маю смерць?

— Табе трэба жыць, Інка, у цябе двое дзетак малых. Хто ж іх на ногі паставіць?

Інка ціха ўсхліпнула, з вачэй яе выкаціліся дзве слязіны і скаціліся ажно да падбародка.

— Ангелінку шкода, зусім малая... І Уладзік бездапаможны, — прашаптала яна.

— Годзе, не плач... Усё будзе добра... Табе нельга хвалявацца, — супакоіў яе Карней.

Хутка вярнуліся Вольга з Платонавічам, прынеслі вады, адпаілі Інку. Яна села, абапіраючыся на плот. Вольга разглядвала Інку, божкала ды войкала:

— Як жа можна гэтак змалаціць прыгожы тварык? Нелюдзем трэба быць, зверам, каб вось так здзекавацца з чалавека! — казала яна голасна, падпершы бакі рукамі, каб пачуў Іван у хаце. — Як такіх вылюдкаў зямля носіць! Жылі мы сабе і гора не ведалі, дык на табе, маеш! Навалач нейкая прыпаўзла і свет каламуціць! Каб ты сваёй крыві напіўся! Усё ліха на цябе! Каб табе рукі паадсыхалі! — сыпала Вольга праклёны.

З хаты выйшаў Іван, моцна грукнуў дзвярамі, крыкнуў:

— Чаго тут сабраліся, прэч пайшлі! Зараз як вазьму дручка, дык мала не будзе!

Ён брудна вылаяўся, падышоў да плота і пачаў адломваць штыкеціну! Вольга адышла ад Іванавага двара колькі крокаў і крыкнула:

— Я вось зараз участковаму патэлефаную. Гэта наша вуліца, нашы хаты! А ты, набрыдзь, выбірайся адсюль!

Іван выйшаў з двара, змрочна зірнуў на людзей. Вольга кінулася бягом да сваёй хаты.

— Гэта ты Інку збіў? — спытаў Карней у Івана.

— Навошта мне гэтая самадайка здалася, рукі пэцкаць аб яе...

— Ваня, Ваня, як ты можаш? — прашаптала Інка.

— Ідзіце адсюль! — загадаў Іван.

— Не можам мы ісці, — з’едліва прамовіў Платонавіч. — Ножкі нас не носяць. Зараз хуткая прыедзе і павязе нашу красуню на ногі ставіць. А некаму давядзецца пасядзець за тое, што рукі распускае...

— Не палохай мяне, стары, я сам каго хочаш магу напалохаць...

— Мы не з баязлівых, — адказаў Карней. — Удвох неяк справімся з табою, так што ідзі ў хату і патрывай трохі нашу прысутнасць...

Вароны на таполі зноў пачалі каркаць. Іван злосна зірнуў на іх, вылаяўся, адкінуў штыкеціну і падаўся ў двор.Белая машына з чырвонымі палоскамі і лічбай «103» з’явілася на дзіва хутка. Аказваецца, была яна ў суседняй вёсцы. Доктар агледзеў Інку і канстатаваў:

— Чэрапна-мазгавая траўма.

Паклалі на насілкі і занеслі ў машыну. Прыбегла Вольга, якая цікавала за Іванавай хатаю з-за плоту, сабраліся іншыя жанчыны, абмяркоўвалі, пракліналі Прыблуднага, які прынёс у вёску адны няшчасці. Платонавіч адвёў Карнея ўбок і сказаў, што няма часу стаяць тут і часаць языкі, трэба вырашаць сваю неадкладную справу.

— Што тут доўга вырашаць? Згодны я... Тэлефануй у сваю акадэмію, — адказаў Карней.

— Даўно б так, — прамовіў задаволена Платонавіч. — Адыдзем убок, я хачу ўпэўніцца яшчэ раз, што ў жарабяці ёсць рог.

Карней паклікаў Косю, адвёў убок, прытрымаў за грыву, пакуль Платонавіч абмацваў і аглядаў рог.

— Глядзі ты, усё, як было напісана: рог, як перліна, а самы кончык чырвоны. Па-мойму, ён расце! — узрадавана засведчыў Платонавіч. — Слухай, давай да мяне ў хлеў жарабя паставім. Так будзе надзейней.

— Эх, Платонавіч, калі гэтая жывёла чароўная, дык яе ніякія замкі і хлявы не ўтрымаюць. Кося да мяне прывязаўся, я яму найлепшы ахоўнік, а цябе ён не вельмі любіць, бачыш, як касавурыцца. Не пойдзе ён да цябе, — адказаў Карней.

Сусед ніякавата перасмыкнуў вуснамі. Пэўна, пачутае пакрыўдзіла яго, аднак ён махнуў рукою на развітанне і выгукнуў:

— Пайду тэлефанаваць...

Як жанчыны ні крычалі, Іван з двара не выйшаў. Паступова людзі разышліся. На тое месца, дзе яны стаялі, зляцеліся вароны, селі на дол, пачалі шукаць пад нагамі якую пажыву. Белае жарабя спудзіла птушак, яны імкліва ўзняліся ў паветра, зачапілі электрычны дрот — сноп агністых іскраў пырснуў на хату, у якой жыў Іван. Імгненна загарэўся дах, праз колькі хвілін увесь будынак ахапіла полымя. Агонь рваўся ўвышкі, агонь трашчаў і роў, як галодны звер. Наляцеў вецер, закруціў, пусціў дым па вёсцы, каб усё ведалі, што вось ён, яго вялікасць пажар. Пачалі збягацца людзі з вёдрамі. Некаторыя вырашылі, што злачынец наўмысна падпаліў хату і ўцёк. Вольга, якая адчувала, што недзе ў памяшканні могуць быць схаваныя яе грошы, хутка выклікала пажарнікаў, сама насіла вёдрамі ваду і ўсё прыгаворвала:

— Ратуйце, людцы мае добрыя! Ратуйце, людцы мае ласкавыя!

Баба Тэкля загаласіла:

— Ай-бо, гэта ж там чалавек гарыць! А хто ж яго выратуе-е-е! А хто ж яго вынесе-е-е!

— Сам вінаваты, няма чаго напівацца да свінога віску! — злосна сказала Алена! — І мой такі ж быў! За гарэлкаю свету не бачыў!

— Я й сама ў той агонь пайшла б, дык ці ж я здолею яго падняць? Божа літасцівы, ратуй раба твайго Івана, разбудзі і дапамажы жывым з агню выйсці-і-і, — працягвала галашэнні Тэкля, абапіраючыся дзвюма рукамі на кіёк.

Некаторыя жанчыны, гледзячы на яе, таксама выціралі куточкі вачэй ражкамі хустак. Яны з надзеяю павярнуліся да Карнея і Платонавіча, якія з’явіліся на пажары пазней за ўсіх.

— Мужчынкі, ратуйце Івана! — папрасіла Тэкля.

— Дзе ж яго выратуеш? Ён даўно падсмажыўся. Хата да апошняга вянца палае, — разважліва адказаў Платонавіч. — Так хутка толькі ад шаравой маланкі можа загарэцца.

— Не было ніякае маланкі, — запэўніла Алена. — Бог яго пакараў за тое, што жыў як свіння; што Інку спаіў, што дачку ёй зрабіў, а расціць не памагаў; што краў у нас усё; што школу разбурыў, хаты папаліў і нас у страхоцці трымаў!

Жанчыны супакоіліся, з сумам пазіралі на пажарышча, думаючы: вось быў чалавек і няма. Добра, што яшчэ ўся вёска не ўзялася гарэць. Бог літасцівы...

Калі прыехала пажарная машына, тушыць ужо не было чаго. Выратавальнікі пагрэбаліся сярод галавешак, ніякіх чалавечых рэшткаў не знайшлі, тым і суцешыліся. Вяскоўцаў гэтае паведамленне таксама супакоіла. Участковага наадварот вынік пажару засмуціў: зноў давядзецца шукаць няўлоўнага Івана.

10

Карней быў устрывожаны, не хацелася яму аддаваць Косю на даследаванне акадэмікам. Прадчуваў, што не выжыве жарабя ў няволі. А яго ж яшчэ пачнуць калоць ды рэзаць — браць розныя аналізы. Сам Карней дактароў вельмі баяўся, асабліва стаматолагаў. Дуплы ў зубах, калі балелі, затыкаў несалёным салам або часнаком, рабіў прымочкі з самагонкаю, а лячыць не ішоў. Так зубы амаль усе выкрышыліся, засталося колькі пянькоў, таму выглядаў Карней старэй за свой узросту, але гэта яго мала турбавала. Хоць даволі было ў вёсцы жанчын, жаніцца ён не збіраўся, бо ведаў: ягоную Васілісу ні адна на свеце жанчына замяніць не можа.

Адзіным выйсцем было схаваць Косю ад Платонавіча і акадэмікаў, якія могуць звесці са свету далікатнае жарабя сваімі даследаваннямі. Але не ўмеў Карней хлусіць, таму разумеў, што хавацца яму давядзецца і самому, інакш як ён зірне ў вочы суседу? Па слабасці і дабрыні сваёй даў згоду, а цяпер, як рак, пнецца назад.

Схавацца ён мог толькі туды, дзе аднойчы прабыў тры дні, але нікому не прызнаўся, сказаў, што заблудзіўся ў лесе. Там іншае жыццё, іншыя людзі, там Уладзіка хутка на ногі паставілі б, ды і яму, старому, дапамаглі б, мусіць. І ўсё ж нешта палохала і стрымлівала Карнея, мо тое, што нельга адначасова быць і там, і тут. А гэты час і свет яму звыклы і дарагі. Тут Васіліса побач, хоць і на могілках. І Карней заўсёды гатовы туды перасяліцца, але ж жывы ў магілу не палезеш.

А няхай толькі Гасподзь пакліча, дык, калі ласка, хоць цяпер... Ах, добра было б Уладзіку дапамагчы, шкода малога, сядзіць, прывязаны да каляскі. А яму бегаць бы, падбрыкваць, як жарэбчыку, праз платы лазіць, чужыя грушы ды яблыкі латашыць, рыбаліць, купацца. Возера вунь зусім зарасло з-за таго, што ніхто яго ваду лішні раз не ўскаламуціць.

Ад гэтых думак ажно сэрца зайшлося ў Карнея, узяў ён пад язык валідол, пачакаў пакуль трохі палепшае, а сам між тым падумаў, што не выжыве жарабя тут. Сумленне заесць самога, калі аддасць Косю, і нарэшце адважыўся: пачаў збірацца ў дарогу. Узяў рэшту хлеба, якая заставалася ў хаце, кавалачак сала і загарнуў у газету. Пайшоў на грады, нашчыпаў зялёнай цыбулі. Склаў усё гэта ў стары пляцак, пару чыстай бялізны прыхапіў. Халоднай вадою абмыўся да пояса, апрануў усё чыстае, як на свята, чаравікі растаптаныя наваксаваў, прычасаўся, агледзеў сябе ў люстэрка (сто гадоў гэтага не рабіў) і выйшаў з хаты, радуючыся, што не пакідае без нагляду ніякае жыўнасці. Курэй усіх парэзаў на памінкі, а парася захварэла і само здохла. Кот некуды сышоў, ужо тыдзень не трапляўся на вочы гаспадару.

Карней замкнуў дзверы, выйшаў з двара, гукнуў Косю, які задуменна стаяў зводдаль, і разам яны пайшлі ўздоўж бязлюднай вуліцы. Чорныя вачніцы пустых хат, у якіх даўно ніхто не жыў, пазіралі на іх з дакорам. Толькі зрэдку з падаконнікаў усміхаліся Карнею хатнія кветкі ды бялелі карункавыя фіранкі. Ён сэрцам развітваўся з вёскаю і суседзямі, бо не быў упэўнены, што здолее вярнуцца назад.

Спачатку Карней пайшоў на могілкі, сеў на лаўку каля жончынай магілы, пагладзіў надмагільны грудок, зірнуў на Косю і сказаў:

— Мушу я, Васіліса, сысці з вёскі, але перакананы, што пасля смерці нашы душы ўжо ніколі не раз’яднаюцца. Павінна ж быць нейкае святое месца для тых, хто пакахаў раз і назаўсёды. Ты не сумуй, я заўсёды з табою. І хоць няма цябе побач, мне ўвесь час здаецца, што з неба назіраеш ты за мною, размаўляеш, разважаеш, дапамагаеш. Каханне — такая штука, што не адпускае чалавека... Вось што я табе хацеў сказаць...

Карней змоўк і за некалькі хвілін пранеслася перад ім усё яго жыццё: ад галоднага пасляваеннага маленства да цяперашняй сталасці. Нарадзіўся ён у час вайны, яшчэ нічога не цяміў, калі бацьку забралі на фронт. А праз колькі месяцаў прыйшоў ліст са шпіталя, што бацька цяжка паранены, калі яго не забяруць родзічы, дык ён будзе дажываць век у прытулку для інвалідаў. Маці паехала па мужа, а малы Карней застаўся нецярпліва чакаць бацьку. Праз тыдзень прыкаціўся з чыгуначнай станцыі воз, а на ім сядзелі два незнаёмыя мужчыны і мама. Карней дарэмна спрабаваў здагадацца, каторы з іх бацька, каб кінуцца да яго ў абдымкі. Маці замітусілася, не звяртаючы ўвагі на сына, быццам ён тут чужы і непатрэбны, кінулася расчыняць сенцы. Адзін мужчына саскочыў з воза, падняў другога, бязногага, і, як дзіця, панёс у хату. Сэрца ў Карнея скаланулася ад страшнай здагадкі. Ён схаваўся за хату і заплакаў, не верачы самому сабе...

Калі чужы дзядзька паехаў з двара, толькі тады Карней выцер слёзы, апаласнуў у сенцах твар з вядра, выцерся і пайшоў вітацца з бацькам. У гэты момант ён пакляўся сабе, што хутка вырасце і сам будзе насіць тату на руках.

Бацька зрабіў сабе возік на чатырох колах, у ім ездзіў па двары, дапамагаў сыну дзе парадаю, дзе рукамі, прывучаў да спрадвечнай сялянскай працы. Майстравіты быў чалавек! Кожны раз, калі Карней бачыў Уладзіка на калясцы, яму згадваўся бязногі бацька, пачынала балець сэрца і розныя горкія думкі лезлі ў галаву. Ён праклінаў вайну, якая знішчыла і пакалечыла мільёны маладых прыгожых мужчын, падрэзала пад корань шмат сем’яў, не дала расквітнець талентам.

Карней пасля дзесяцігодкі не паехаў вучыцца ў горад, а застаўся дома, бо трэба было дапамагаць бацькам. Выдатніца Васіліса пакахала Карнея. Так яны і пражылі век разам — адно дзеля аднаго, жонка і цяпер жыла б, каб не сын, які невядома куды паехаў і сем гадоў не адгукаўся. Не вытрымала яна невядомасці, слабае мела сэрца... А зрэшты, Карней быў перакананы, што смерці няма... Не можа жывая чалавечая душа проста так знікнуць, бо існуе закон захавання энергіі. Нішто нікуды не знікае, проста мяняе форму існавання...

Карней схамянуўся, калі пачало ўжо вечарэць, аблаяў сябе старым ёлупам, развітаўся з Васілісаю, пакланіўся бацькам і шматлікім родзічам (па іхніх магілах можна было б вывучыць радавод, каб былі на іх надпісы, але ў мінулым па беднасці ставілі нябожчыкам толькі драўляныя крыжы, якія хутка згнівалі), потым падазваў Косю, які адышоў далекавата ад могілак, і накіраваўся да Уладзіка. Хлопчык сядзеў у калясцы, жаваў яблык.

— Здароў, мужык, — павітаўся з ім Карней за руку, як з роўным.

Уладзік узрадавана заўсміхаўся і сказаў:

— Вой, і Кося прыйшоў, — працягнуў далонь і пагладзіў жарабя, — а я маму чакаю...

— Не чакай сёння. Яе разам з Ангелінкаю паклалі ў бальніцу. — адказаў Карней.

— А ты хочаш вылечыцца?

— Хачу... Вось прыедзе тата, прывязе грошай і знойдзе сапраўднага доктара...

— Я ўжо знайшоў для цябе добрага доктара, — прагаварыў Карней, — збірайся.

— А што мне збірацца? Так і паеду ў калясцы...

— Не, каляска табе больш не спатрэбіцца. Сядай на Косю...

Вочы Уладзіка засвяціліся шчасцем. Карней пасадзіў хлопчыка на аднарога, і яны рушылі з двара ў бок поплава. Па дарозе ім сустрэлася Леакадзія Максімаўна, яна здзіўлена спытала:

— Куды ж ты, Уладзік, едзеш?

— Лячыцца, — адказаў хлопчык.

— Добра ты прыдумаў, Карней, я па тэлебачанні бачыла, што дзяцей, якія не ходзяць, лечаць, возячы на конях, — пахваліла яна суседа, а хлопчыку падала цэлафанавы пакет. — Вось табе піражкі з яблыкамі. Частуйся, на здароўе.

— Дзякую, Леакадзія Максімаўна, я піражкі вельмі люблю, — узрадаваўся хлопчык, адразу разгарнуў пакунак, дастаў печыва і пачаў есці, потым схамянуўся, пачаў частаваць і Карнея, але той адмовіўся ад прысмакаў.

Жанчына дакранулася да лба Косі, правярала, ці сапраўды ёсць у яго рог і сказала:

— Мой Платонавіч нібы звар’яцеў. Увесь час толькі пра аднарога і гаворыць. У Нацыянальную акадэмію навук тэлефанаваў, у Мінск, ды там сёння навукоўцы сабраліся на сход — нічога не дабіўся. Гаварыў, што заўтра з самага ранку зноў пачне...

— Няхай заўтра, перш чым тэлефанаваць, да мяне забяжыць, маю нешта цікавае сказаць, а як не заспее, дык няхай чакае, — загадкава ўсміхнуўся Карней.

— Добра, так яму ўсё і скажу, — паабяцала Максімаўна на развітанне.

Карней вывеў аднарога на поплаў. Лёгкі туман слаўся над травою. За лес скацілася сонца, але яшчэ цемра не апусцілася на зямлю.

— Што гэта ў нас пад нагамі, дым? — здзіўлена спытаў Уладзік.

— Гэта туман. Няўжо ты ніколі раней не бачыў туману? — падзівіўся Карней.

— Я ніколі не быў тут, хоць даўно хацелася паглядзець, што за вёскаю.

— Яшчэ нагледзішся.

Карней павёў Косю напрасткі да яра. Ён хваляваўся і трывожыўся, ці атрымаецца, як тады? Памарудзіў на ўскрайку і асцярожна, прытрымліваючы аднарога за грыву, пачаў спускацца ў зеленаваты морак. Туман паглынуў людзей і жарабя, быц­цам іх ніколі не было.

11

Туман развеяўся, Карней убачыў над галавою зорнае неба, а наперадзе — яскравыя агні вялікага селішча, узрадаваўся: «Здаецца, усё атрымалася!»

— Гэта горад? — спытаў Уладзік. — Я і не ведаў, што ён так блізка.

— Цяпер усё блізка, пойдзем туды, сам пабачыш.

Здавалася, зусім не шмат часу патрацілі яны на дарогу, а неўпрыкмет пачало світаць. Вядома, летняя ноч кароткая. А мо для Карнея, чалавека з іншага часу, гадзіны праляталі хутчэй? Наперадзе за прысадамі паказаліся першыя збудаванні, круглыя з высокімі дахамі.

— Я такія хаты сніў надоечы, — паведаміў Уладзік.

— Няўжо праўда?

— Праўда, дзеду. А яшчэ там вагончыкі ў паветры лёталі.

— Такія? — спытаў Карней і паказаў рукою на тутэйшы лятучы транспарт.

— Ага. Я думаў, што такія толькі ў снах бываюць...

— Мы ў будучыні, Уладзік. Тут жывуць дактары, якія цябе вылечаць...

— Гэта як у фантастычных мульціках? — спытаў Уладзік.

— Амаль так...

Яшчэ мінулым разам Карней паспеў разгледзець і монаксілы, як называўся гарадскі транспарт, і жыхароў. А былі яны тут усе маладыя і здаровыя. Гэтае паселішча вырасла на месцы ягонай вёскі Вырай. Справа цягнулася возера, за спінаю застаўся поплаў і яр. Дэкарацыі тыя ж, а дзеянне іншае...

Знаёмай дарогай Карней пакрочыў да рэабілітацыйнага цэнтра. У мінулы раз, калі ён з’явіўся на вуліцы, людзі збегліся на яго паглядзець. Ім ніколі не даводзілася бачыць такога старога чалавека. Цікаўная маладзіца спытала, ці не трыста гадоў яму? Ён падумаў, што гэта жарт. Аднак адказаў сур’ёзна, што яму яшчэ і сямідзесяці няма. А тая здзівілася і сказала, што ёй сто дваццаць, але ж яна захавалася намнога лепш. Сапраўды, жанчыне ён не даў бы і трыццаці пяці: скура свежая, вочы ззяюць, валасы густыя і бліскучыя. Тут ужо і сам ён успрыняў яе словы са смехам. Махнуў рукою і пайшоў далей, цікаўна азіраючыся па баках. Тут яго і заўважыў доктар, пачаў распытваць хто ён, адкуль. Прапаноўваў абнавіць арганізм у цэнтры, але Карней толькі пасмяяўся, маўляў, навошта тая штучная знешняя маладосць, калі душа старая?

— З вамі папрацуюць псіхолагі, і ўсё атрымаецца, — пераконваў доктар. — А для мяне гэта цікавы эксперымент. У нас людзі не чакаюць старасці, а з маладых гадоў займаюцца карэкцыяй усіх адхіленняў у арганізме. Таму няма ў нашым грамадстве старых, усе маладыя, і кожны чалавек, калі захоча, можа жыць вечна...

— Шкада, што позна я сюды прыйшоў. Сёлета ў мяне памерла жонка. Мусіць, вы змаглі б яе выратаваць...

— Бясспрэчна...

Тады Карней не згадзіўся на амаладжэнне, ды і зараз ён прыйшоў сюды толькі дзеля Уладзіка, які, мусіць, з-за Чарнобыля атрымаў сваю хваробу.

На вуліцах яшчэ было пуста, гарадок спаў. Уладзік разглядваў каляровыя будынкі і не пераставаў здзіўляцца.

— Усё, як у маім сне. Толькі я там з хлопцамі ў футбол гуляў.

— Так яно і будзе, — адказаў Карней. — Тутэйшыя дактары ўсё ўмеюць.

Дзверы рэабілітацыйнага цэнтра самі расчыніліся перад імі. Насустрач выйшаў знаёмы доктар і радасна ўсклікнуў:

— О, каго бачу! Спадар Карней вярнуўся! І менавіта ў маё дзяжурства! Гэта лёс! А хто з вамі, унук?

— Гэта сусед мой, Уладзік, у будучыні, мусіць, будзе футбалістам. А пакуль у яго хворыя ногі. Памажыце яму, калі ласка.

— Паглядзім, паглядзім, — прамармытаў доктар і пачаў абмацваць слабыя Уладзікавы ногі. — Усё будзе выдатна! Прашу ў мой кабінет.

— А куды ж мне падзець маё жарабя? — спытаў Карней, беручы Уладзіка на рукі.

— Не хвалюйцеся, пра яго паклапоцяцца.

— Яго нельга трымаць у хляве, выпусціце яго на поплаў, ён сам сябе пракорміць.Яны ўвайшлі ў пакой, абсталяваны нейкімі незразумелымі прыборамі і экрана­ми Доктар пасадзіў Уладзіка на крэсла, пачаў націскаць кнопкі, разглядваў выявы на экранах, нешта сам сабе мармытаў, пасля сказаў:

— Уладзік, ты будзеш бегаць хутчэй за ўсіх. А зараз я накірую цябе ў палату, там цябе памыюць, накормяць, а потым пачнём лячыцца. Згода?

Уладзік пагадзіўся не раздумваючы. Доктар націснуў кнопку. На экране ўзнік прыемны твар дзяўчыны. Доктар растлумачыў ёй, дзе трэба размясціць хлопчыка. Праз тры хвіліны дзяўчына была ўжо ў кабінеце, яна прыязна ўсміхнулася юнаму пацыенту і пасадзіла яго ў самаходную каляску.

— Гэта ж сапраўдная машына! — з захапленнем прамовіў хлопчык. — Я на такой мог бы і ў школу ездзіць.

— Ты хутка на сваіх нагах будзеш бегаць, — усміхнуўся доктар.

Калі дзверы зачыніліся, ён рэзка павярнуўся да Карнея і спытаў:

— А што з вамі будзем рабіць, спадар Карней? Няўжо так і збіраецеся дажываць век старым і бяззубым дзедам?

— Не я першы, не я апошні, — разважліва адказаў Карней.

— Вы апошні ў наш час, як ні сумна... Гэта старасць за вас гаворыць, ёй нічога не трэба, яна нічога не хоча. Я падару вам маладосць!

— Ведаеце, каго я найбольш баяўся ў сваім жыцці? Дактароў! З іхнімі ўколамі, скальпелямі і горкімі парашкамі! Нічога больш жахлівага я не ведаў!

— Кіньце згадваць леташні снег. Мусіць, вас бабуля напалохала такімі казкамі ў маленстве, — засмяяўся доктар. — Цяпер нічога падобнага няма! Нанатэхналогіі дазваляюць бескантактна кіраваць працэсамі аднаўлення арганізма.

— Не веру...

— Ну, вы проста як Станіслаўскі...

— Які Станіслаўскі? — перапытаў Карней.

— Быў сотні дзве гадоў таму тэатральны рэжысёр... Карацей, так, Уладзік праляжыць у нас месяцаў шэсць. Можаце вяртацца ў сваю глухамань...

— Паўгода? — засмучана спытаў Карней.

— Так. А што?

— Я ўзяў хлопчыка без дазволу маці, яна якраз захварэла, Уладзік аказаўся без догляду, вось я на свой грэх... — скрушна прагаварыў Карней.

— Не страшна. Мы яе папярэдзім...

— Не зможаце... Прабачце, доктар, я вам мінулы раз сказаў не ўсю праўду. Я зусім не з глухога лесу да вас прыблукаў. Я з гэтага селішча, з Выраю, але з мінулага... Я з іншага часу, доктар. І Уладзік адтуль...

Доктар неўразумела глядзеў на Карнея, быццам перад ім сядзеў псіхічна хворы чалавек.

— Разумею, вам цяжка мне паверыць... Але так і ёсць, — сказаў стары.

— Хіба ў мінулым людзі мелі машыну часу? — насмешліва спытаў доктар.

— Не мелі, але я выкарыстаў чароўную сілу аднарога, — прызнаўся Карней.

— Ну, гэта ўжо зусім казкі.

— Паназірайце за маім жарабяткам, праз колькі месяцаў самі ўпэўніцеся, што гэта за жывёла...

Доктар здзіўлена зірнуў на Карнея, памаўчаў, нешта вырашаючы для сябе, урэшце сказаў:

— Калі вам пашанцавала пераадолець час, дык чаму не скарыстацца новымі дасягненнямі навукі? Няўжо вам не хочацца зноў адчуць сябе маладым і здаровым? Гэта ж натуральнае жаданне! Без Уладзіка назад вы не можаце вярнуцца, вам давя­дзецца яго чакаць. Дык што вы будзеце тут рабіць столькі часу?

— Бог з вамі! Угаварылі! Што мне губляць?

— Вось і цудоўна! Сядайце ў крэсла! — прапанаваў доктар.

Ён утаропіўся ў экраны і праз некалькі хвілін паведаміў:

— Печань трэба мяняць, левую нырку таксама! Божа мой, які артроз! А што з лёгкімі? Гэта ад тытуню?

— Не, я ніколі не курыў. Ад пылу гэта... Трактарыстам працаваў... Ды і Чарнобыль усім нам нашкодзіў...

— Трактар, такая старажытная сельскагаспадарчая машына? А пра Чарнобыль ведаю... Дык з якога ж вы часу, шаноўны, прыйшлі да нас?

— З чарнобыльскага...

Доктар прысвіснуў. Потым засмяяўся:

— Мне пашанцавала, як нікому. Шаноўны спадар Карней, я зраблю ўсё, каб вам захацелася пачаць новае жыццё. І не так важна, які гэта будзе час — цяперашні ці мінулы. А чаму вы не пытаеце, у якім часе апынуліся?

— Баюся...

— Чаго?

— Страшна перажыць самога сябе. Вы мяне разумееце?

— Не зусім... Але пра гэта пагутарым пазней, у нас яшчэ будзе шмат часу. А зараз займайце свае апартаменты, пакуль не перадумалі, а я пачну вас лячыць...

12

Карней абудзіўся ад дотыку да шчакі, расплюшчыў вочы, убачыў над сабою знаёмы твар доктара, усміхнуўся. Ён помніў, што надоечы яго рыхтавалі да нейкіх працэдур, а зараз, пэўна, ён пасля іх ачомаўся.

— Як пачуваецеся? — спытаў доктар.

Карней прыслухваўся да свайго цела і адказаў:

— Дзякую, добра.

— Выдатна... Можа, есці хочаце?

Карней прыслухаўся да сябе і адказаў:

— Бадай, ад кавалачка сала з часнаком і чорным хлебам не адмовіўся б...

— Ну, хто ж есць сала? Навошта новенькую печань зноў забіваць тлушчам?

— Прабачце, доктар, звычка такая ў мяне... Пасля смерці жонкі гатаваць сабе ленаваўся, сала пажую — і сыты.

— Уставайце памалу, я вам дапамагу...

— Ці ж я такі хворы? — збянтэжыўся пацыент і лёгка сеў на ложку, а потым падняўся на ногі, прайшоўся па пакоі, адчуваючы незвычайную лёгкасць ва ўсім целе, пазгінаў правую нагу і не адчуў звыклага болю ў калене. — Ды вы проста чараўнік! А як Уладзік?

— У яго ўсё добра. Хутка сустрэнецеся. А зараз падыдзіце да люстэрка, вось сюды, — доктар паказаў рукою.

Карней зірнуў на сваё адлюстраванне і не пазнаў, падумаў, што пабачыў нейкага маладога чалавека на экране.

— Хто гэта? — спытаў ён.

— Гэта вы, спадар Карней! Вы і ніхто іншы!

— Не, гэта не я! У мяне валасы сівыя і зубы вышчарбленыя! — Карней ніякавата расцягнуў вусны і ўбачыў два рады роўных белых зубоў. — І маршчын шмат было... Гэта зманлівае люстэрка.

— Цяпер вы такі ж малады, як усе навокал, незалежна ад узросту. Можаце пачынаць новае жыццё: вучыцца, любіцца, жаніцца — што заўгодна...

Карней з цікаўнасцю агледзеў сябе. Цяпер ён выглядаў гадоў на трыццаць: прыемны твар, русыя валасы, зеленаватыя вочы, іскрыстыя і маладыя.

— Як жа я вярнуся дамоў? Мяне ніхто не пазнае! — у адчаі ўскрыкнуў ён. — Як мне цяпер новы пашпарт сабе здабываць?

— Заставайцеся тут. Ці трэба вам вяртацца ў мінулае, каб дажываць век у закінутым селішчы, калі ў гэтым часе ў вас ёсць неабмежаваныя магчымасці для сапраўднага жыцця? Вы можаце выбраць сабе новую прафесію, сустрэць каханую жанчыну, нарадзіць дзяцей! Наперадзе ў вас бясконцае жыццё. Мы вырасцілі вам новую печань, лёгкія і нырку, падправілі храшчы, ачысцілі кроў! Вы абсалютна малады чалавек па ўсіх паказчыках. Гэтыя аперацыі мы можам паўтараць колькі заўгодна!

— Калі ж вы паспелі ўсё гэта? — здзіўлена спытаў Карней.

— Зірніце ў акно...

Карней глянуў праз шыбу і ўбачыў сад у квецені, яблыні пеніліся ружовымі кветкамі, над імі лёталі руплівіцы-пчолкі. Над садам панаваў дух аднаўлення, а высокае блакітнае неба акрывала з пяшчотаю і цеплынёю гэты невыказна прыгожы свет.

— Я трапіў да вас летам, а цяпер ужо вясна? Ці я праспаў амаль цэлы год? — уражана спытаў пацыент.

— Так, — пацвердзіў доктар. — Спалі вы на незвычайным ложку. Які, колькі трэба, масіраваў кожную вашу мышцу, не дапускаючы застою крыві. Вы працягвалі насычана жыць, мы навучылі вас у сне маляваць і пісаць вершы, мы давалі вам веды па гісторыі, эканоміцы, сацыялогіі, філалогіі, псіхалогіі ды іншых навуках. Так што гэты час для вас не прайшоў дарэмна! Вы яшчэ будзеце здзіўляцца сваёй дасведчанасці...

Карней памаўчаў, спрабуючы ацаніць пачутае, не ведаючы пакуль, радавацца альбо засмучацца тым пераменам, што адбыліся з ім. Свядомасць ягоная дваілася, адзін малады і бадзёры голас казаў: «Усё выдатна»; другі, стары і стомлены, пытаўся: «Навошта мне гэта?» Раптам ён зноў згадаў пра Уладзіка і з горыччу прамовіў:

— Мяне ж Інка, Уладзікава маці, пракляне, што я звёз невядома куды яе сына...

— Калі вы вернеце ёй здаровага хлопчыка, яна вам даруе... Здароўе дзіцяці — для бацькоў галоўнае, — адказаў доктар.

— Не зусім так. Інка жыла на дапамогу па інваліднасці за сына... А цяпер ні Уладзіка, ні грошай... Працы няма...

— Няхай Уладзік застаецца тут. У вашым часе, як я разумею, недасканалая сістэ ма адукацыі, усё на зародкавым узроўні. Вы пахадзіце па гарадку, паглядзіце, як цяпер людзі апрацоўваюць зямлю, як сеюць, якія ў нас машыны, і наогул... Карацей кажучы, пераапранайцеся, касцюм ваш новы вісіць у шафе. Для вас падабралі рэтраадзенне, больш звыклае, чым цяперашняе.

— Аднекуль я ведаю, што адзенне ў вас шчыльна аблягае цела, як другая скура, і рэагуе на вонкавую тэмпературу. Калі горача, яна стварае прыемную прахалоду, калі холадна — сагравае.

— Усё так і ёсць. Пераапранайцеся, я вас чакаю на ганку.

Карней надзеў штаны, тэніску, куртку, паглядзеў на сябе ў люстэрка і зноў збянтэжыўся: свядомасць яшчэ не здатная была ўспрыняць новы вобраз. Але ён не стаў любавацца сабою, а хутка пайшоў да доктара, каб не прымушаць таго чакаць.

— Ну, як цяпер сябе адчуваеце? — доктар кінуў на пацыента зацікаўлены позірк.

— Не ведаю, што і сказаць. Старасць з маладосцю змагаюцца ўва мне. А хто пераможа?..

— Пажывём — пабачым. Зірніце, вунь дзеці гуляюць у футбол. Там Уладзік...

— Добра. А дзе ж мой аднарог?

— Знойдзеце яго на поплаве, — адказаў доктар і таропка вярнуўся ў корпус рэабілітацыйнага цэнтра.

Карней пайшоў да футбольнага поля і доўга прыглядаўся да двух дзесяткаў светлагаловых хлапчукоў у аднолькавых жоўтых і блакітных майках, пакуль нарэшце пазнаў Уладзіка. Хлопчык так быў захоплены гульнёю, што, здавалася, нічога, акрамя мяча, не бачыў, і на вачах у Карнея забіў гол. Трэнер, які вёў і судзіў гульню, пахваліў Уладзіка, маўляў, малайчына, старайся.

Карней дачакаўся, калі Уладзік вызваліцца і паклікаў яго да сябе.

— Хто вы? — здзіўлена спытаў хлопчык.

— Дзед Карней, не пазнаў мяне?

— Які ж вы дзед? — ніякавата цепануў хлопчык плячыма.

— Не здзіўляйся, Уладзік. Мы трапілі ў будучыню. Тут у людзей вялікія магчымасці. Цябе паставілі на ногі, а мяне вылечылі ад старасці і зрабілі маладым знешне, а ў душы я ўсё яшчэ застаюся дзедам.

— Я пазнаю твае вочы і ўсмешку, — сказаў Уладзік.

— Вось і добра. А калі табе цяжка называць мяне дзедам, дык заві дзядзькам.

— Добра, — ахвотна згадзіўся Уладзік.

— Ну, як табе тут?

— Добра, толькі я па маме засумаваў, па сястрычцы, дамоў хачу...

— І я таксама хачу дамоў. А ці зразумеў ты, што гэта і ёсць наша вёска Вырай у будучым? Замест нашых апусцелых хат вырастуць вось такія круглыя, як ступы, размаляваныя казачныя будыначкі, і жыццё будзе зусім іншае. Ты хочаш жыць вечна, Уладзік?

— Хачу!

— А я і не ведаю, браце... Нам, каб вярнуцца назад, трэба адшукаць нашага Косю ды добра падумаць... Ідзі пакуль, пагуляй з хлопцамі... А я пайду жарабя шукаць, — сказаў Карней, а сам падумаў, што, мусіць, аднарог за гэты час вырас у сапраўднага каня. Нясцерпна захацелася хутчэй яго ўбачыць. Ці пазнае свайго колішняга гаспадара? Зрэшты, невядома, хто кім валодаў?.. Гэта жарабя прывяло яго сюды, перайначыла жыццё, прымусіла жыць на раздарожжы, выбіраючы паміж мінулым і будучым.

13

Карней выйшаў на вуліцу, няспешна пакрочыў, прыглядаючыся да сустрэчных людзей, будынкаў, прыкідваючы, дзе чыя хата раней стаяла. «Здаецца, тут была Вользіна хата, побач — Аленіна, далей — Тэкліна, — узгадваў ён сабе. — А дзе ж мая дамоўка? Ні халеры не разбярэш, вуліцу перакроілі. Ні саду майго, ні явара ў канцы агарода! Шкада, а я ж па адным дрэўцы з райцэнтра вазіў. Па тры гатункі на яблыню прышчэпаў рабіў...» Задуменны, ён і не заўважыў, як перад ім узнікла дзяўчына ў блакітна-ружовым шчыльным камбінезончыку.

— Добры дзень! — бадзёра прывіталася яна.

Карней паглядзеў на дзяўчыну і вачам сваім не паверыў: перад ім стаяла юная Васіліса.

— Вы не помніце мяне, а я вас даглядала, калі вы лячыліся ў цэнтры...

Карней пільна ўзіраўся ў твар дзяўчыны, толькі адно адрозненне знайшоў. У Васілісы не было чорнай радзімкі злева над верхняю губою, значыць, гэта была не яна.

— Як ваша імя? — спытаў Карней.

— Гарыслава, — адказала яна. — Можна проста — Слаўка. Клічуць, хто як хоча. Мой муж, калі раззлуецца, называе Гарынычам. Я не крыўдую, няхай хоць гаршчком хрысціць, абы ў печ не ставіў. Ведаеце, мае продкі з гэтых мясцін. Прадзед, хоць і жыў часова за мяжой, куды яго вывезла маці з айчымам, як толькі дасягнуў паўналецця, вярнуўся на радзіму. Ён быў добрым доктарам. Па традыцыі гэтай справай ў нас займаліся дзед і мой бацька, які выйграў тэндар на будаўніцтва тут рэабілітацыйнага цэнтра. Ад былой вёскі да таго часу тут і следу не засталося. Па сутнасці, мы заснавалі новы Вырай. Цудоўная назва, праўда?

Карней слухаў маладзіцу і думаў, была б тут зараз Леакадзія Максімаўна, яна б ад шчасця памерла: нашы нашчадкі захавалі беларускую мову і цудоўна ёю карыстаюцца!

— Вы цудоўна размаўляеце па-беларуску, — пахваліў Гарыславу Карней. — І доктар, што мяне лячыў, — таксама...

— Мы ж беларусы! Дзіва! Як жа можна іначай? У нас усе толькі так і размаўляюць!

Карней не мог адарваць вачэй ад твару маладзіцы, быццам не яна, а Васіліса зараз усміхалася яму маладымі вуснамі.

— З якога роду ваш бацька, як яго прозвішча? — спытаў ён.

— З Леснякоў мы. У мяне ёсць радаводнае дрэва, зараз пакажу.

Яна дастала маленькую скрыначку, панаціскала кнопкі, нібы гартаючы старонкі, і паказала Карнею. Ён здзівіўся, што бачыць такія маленькія літары, і зразумеў: зрок яму таксама вярнулі. На самым версе радаводнага дрэва красаваліся імёны Трахіма і Аксінні — гэта былі ягоныя бацькі, далей ішлі Карней і Васіліса, а ўнізе яшчэ пяць пакаленняў... Іван учытаўся ў імёны. Нараджаліся пераважна хлопцы, усе сем’і былі нешматдзетныя, найчасцей — адно дзіця, род не надта пашыраўся. Ён міжвольна падумаў, што хлопчыкі нараджаліся, як на вайну.

— Вось усё, што мы знайшлі. Пазнейшыя дакументы не захаваліся, — са шкадаваннем заўважыла маладзічка. — Зрэшты, у нас ёсць музей, вунь той двухпавярховы будынак. Мы паставілі яго на падмурку старой школы. Там можна пазнаёміцца са звесткамі пра гэтае селішча з пятнаццатага стагоддзя. Археолагі даследавалі нашы курганы і перадалі нам трохі матэрыялаў, якія датуюцца прыкладна пятым тысячагоддзем да нашай эры.

Карней усміхнуўся і прамовіў:

— Я твой прапрадзед, Гарыслава. Ты вельмі падобная на маю жонку Васілісу. Трахім і Аксіння — мае бацькі. А ў мяне былі дзед Міхалка і баба Хрысціна па матчынай лініі ды дзед Васіль і баба Адарка — па бацькавай. Гэта я табе кажу як жывы сведка, без усялякіх папер, можаш паверыць мне на слова.

Цяпер ужо Гарыслава ўтаропілася ў Карнея і пазірала, як на прывід. Вочы яе выпраменьвалі недавер, і яна сказала насмешліва:

— Вы маніце... Я не веру ў казкі і перасяленне душ...

— Хочаш вер, хочаш не вер, дарагая мая прапраўнучка, але так яно ёсць на самой справе. Я трапіў сюды з далёкага мінулага з дапамогаю аднарога і хачу вярнуцца назад. Чужы я тут і не патрэбны...

— Што вы, спадар Карней! Прашу вас, не крыўдуйце! Я шчаслівая мець такога прыгожага і маладога прапрадзеда! Хачу пазнаёміць вас з маімі сынамі. У мяне іх двое. Аднаго завуць Трахім, другога — Карней! Бацька паехаў на сімпозіум у Амстэрдам, прыедзе праз тыдзень, тады я вас і з ім пазнаёмлю. А жыву я тут, у гэтай хаце. На жаль, спяшаюся на працу. Заходзьце ўвечары. Мае дзеткі са школы вернуцца, і муж будзе дома. Але, мусіць, ён не паверыць, што вы з мінулага... Нават калі вы ўсё гэта прыдумалі, я буду рада пазнаёміць сваю сям’ю з пацыентам, над якім мне давялося шмат папрацаваць. Вам жа вырасцілі новую печань, лёгкія, нырку і шмат што яшчэ, — яна хітравата ўсміхнулася. — Такая мудрая механіка. Адны зубы чаго каштавалі!

— Дык мае зубы не ўстаўныя? — у сваю чаргу здзівіўся Карней.

— Яшчэ чаго! Зубы ўстаўляць! Смех дый годзе! Растуць яны як міленькія! Галоўнае — добра пасадзіць.

Карней зразумеў, што ён не верыць ёй, а яна — яму. Яны людзі розных эпох і пакаленняў, але ён ужо любіў сваю прапраўнучку, ганарыўся яе розумам і адчуваў, што недарма жыў на свеце і кахаў сваю Васілісу. Яшчэ парадавала тое, што ёсць музей, пра які марылі Платонавіч з жонкаю. Хто сказаў, што мары не здзяйсняюцца? Здзяйсняюцца — няхай сабе і ў пятым калене!

Гарыслава прыязна развіталася з Карнеем, яшчэ раз запрасіла на вячэру і скіравалася да цэнтра рэабілітацыі. Ён пайшоў у бок поплава і раптам твар у твар сутыкнуўся з Іванам Прыблудным.

— Ці ты гэта, Іване? — ускрыкнуў Карней узрушана і нават радасна: як жа, сустрэў чалавека са свайго часу!

— Ну, я... А ты хто? — спытаў насуплена Іван.

— Карней, не пазнаў? Падмаладзілі тут мяне...

— Ты — Карней?.. А хаця, мне таксама тут зубы ўставілі і яшчэ хрэн ведае, што са мной зрабілі. Я таксама пасля іхняй рэабілітацыі сябе не пазнаў...

— Як ты сюды трапіў?

— Не помню. Добра заклаў за каўнер і заснуў, — Іван шчоўкнуў сабе па шыі двума пальцамі, — прачнуўся тут, на вуліцы. Яны мяне схапілі і павезлі ў свой цэнтр, пачалі страўнік мыць, клізмы рабіць замест таго, каб даць пахмяліцца. А ты што тут робіш?

— Хацеў ад цябе схавацца, ды не ўдалося, — пасміхнуўся Карней.

— Здохну тут! Скажы, як назад вярнуцца? — спытаў Іван, як злодзей, азіраючыся па баках.

— Не ведаю, — адказаў Карней, а сам падумаў, нашто гэтае пустазелле трэба ў вёсцы, няхай лепш тут перавыхоўваецца.

— А ў цябе выпіць няма?

— Няма...

— Вось трапіў дык трапіў! Тут жа гарэлкі не прадаюць, віно — і тое мензуркамі мераюць, а калі трохі перабраў — зноў у цэнтр, на чыстку. Яны мне прапаноўваюць вечнае жыццё, а на які хрэн яно мне? Мусіць, павешуся...

— Дык ідзі ў лес і гані сабе самагонку!

— Ага, у лес! Яны ж мяне ўключылі ў групу рызыкі, чып нейкі прышылі і трымаюць, як сабаку на ланцугу! Няхай яна гарам гарыць гэтая будучыня разам з імі!

— Супакойся, Іван, змірыся. Жыццё не такое благое. Падбяры тут сабе добрую маладзіцу ды і жыві, ты ж яшчэ зусім малады чалавек.

— Ох, не, Карней, не! Душа гарыць! Не вытрымаю я тут! Мне воля трэба! — Іван адчайна закруціў галавою.

— Бывай, яшчэ сустрэнемся! — Карней узмахнуў на развітанне рукой, яшчэ пачуў, што Іван нешта сказаў яму ўслед, але не азірнуўся: не мела сэнсу доўжыць далей гаворку. П’яніцу хоць побач з Богам пасадзі, яму ўсё роўна будзе блага.

Як толькі даміны расступіліся, яшчэ здалёку ўбачыў Карней цэлы табун белых жарабят. «Дзе ж мой Кося?» — разгублена спытаў сам у сябе і хутка пайшоў бліжэй, спадзеючыся ўбачыць свайго дарослага аднарога. Але тут быў толькі маладняк. Карней засумняваўся, мо ягоны конік так і не вырас, і пачаў клікаць свайго аднарога:

— Кося! Кося! Кося!

Аднак ні адно жарабя нават не павярнула галавы на ягоны голас. Табун шчыпаў траву і не звяртаў аніякае ўвагі на чалавека. Карней наблізіўся да аднаго жарабяці, памацаў лоб і адчуў пад пальцамі рог. Так гэта быў статак маладых аднарогаў! Адкуль ён узяўся? Мо заўсёды тут быў? А зрэшты, якая яму справа да гэтага абыякавага табуна. Сэрца трывожна захвалявалася, страх халадком прайшоў па спіне. Карнею трэба было знайсці свайго Косю, інакш ён ніколі не зможа вярнуцца ў свой час... Ледзь не подбегам кінуўся назад да доктара, бо толькі той мог сказаць, куды падзеўся Кося.

14

Доктар вагаўся, быццам падбіраў у думках самыя правільныя і патрэбныя ў гэты момант словы, нарэшце сказаў:

— Вымушаны прасіць у вас прабачэння, шаноўны спадар Карней, за ўсіх навукоўцаў нашай установы. Такая недарэчнасць атрымалася... Супрацоўнікаў вельмі зацікавіў ваш аднарог, яны вырашылі даследаваць яго, злавіць не змаглі, здолелі толькі загнаць у ангар і замкнуць там да раніцы... А на другі дзень знайшлі жарабя мёртвым. Мы ўсе былі ў роспачы! Не паверыце! Дзяўчаты галасілі, як па нябожчыку!

— Божа, я ж папярэджваў! Аднарогі не жывуць у няволі! — з болем і адчаем у голасе папракнуў доктара Карней. — Як можна было так здзекавацца з далікатнай жывёлы!

А сам падумаў са злосцю, што схаваў аднарога ад Платонавічавых акадэмікаў, дык гэтыя даследчыкі даканалі Косю.

— Даруйце, даруйце нам! Я гатовы стаць на калені і прасіць прабачэння! Вінаватыя мы ўсе: наіўныя і дапытлівыя людзі! Нам здаецца, што гэты свет існуе толькі для нас! А на самой справе — гэта мы жывём дзеля яго! Кожнае жыццё не больш, чым паленца ў яскравым вогнішчы жыцця! — горача прамовіў доктар. — Калі гэтае няшчасце здарылася, мы вырашылі кланіраваць аднарога. Атрымаўся цэлы статак з ягонага матэрыялу. Выкарысталі ўсё да апошняй шарсцінкі!

— Выходзіць, у майго Косі і магілы няма?

— Няма! Якая ж магіла можа быць у міфічнай жывёлы? Міфы жывуць вечна! І аднарогі цяпер будуць вечныя.

— Якія ж гэта аднарогі? — з сарказмам заўважыў Карней. — Яны дурныя, як авечкі. На чалавека ніяк не рэагуюць. Голасу быццам не чуюць...

Доктар з усмешкай зірнуў на Карнея і прамовіў:

— А нашто ім людзі, калі пашы даволі і кампанія ў іх вясёлая ды шматлікая. Вось калі аднарог застаецца адзін, тады ён шукае сабе сябра. А вы ўсё ж хочаце вярнуцца назад?

— Я не ведаю, мо застаўся б... У мяне тут знайшлася прапраўнучка ў пятым калене. Але Уладзік засумаваў па маме і сястрычцы...

— Ён дзіця і не можа вырашаць, дзе яму лепш. Калі вы вернеце яго ў мінулы час, дык пазбавіце доўгага і цікавага жыцця...— Я пакуль не ведаю, што важней: вечнае жыццё тут ці гора маці, якая згубіла свайго сына. Можа, вы мне дапаможаце вырашыць гэтую задачу, доктар?

— Вядзіце сюды ўсю вашу вёску, разам з Уладзікавай мамай і сястрой...

— А маю памерлую жонку вы мне можаце вярнуць?

— Можам кланіраваць. Яна будзе як дзве кроплі падобная да вашай палавінкі.

— А што яна будзе ведаць і помніць пра мяне! Ці здолее пакахаць так, як кахала Васіліса? Не ведаеце? Дык навошта пачынаць справу, канец якой застаецца непрадказальным? Каб асуджаць сябе на новыя пакуты? А як я магу забраць з вёскі старую Тэклю, калі ў горадзе жывуць яе дзеці, унукі і праўнукі, якіх яна любіць больш за сябе самую і штодня чакае ў госці... Ды яна гэтую сваю ціхую і рэдкую радасць ніколі не памяняе на новую маладосць! Нічога, доктар, у маёй душы не змянілася. Калі я сустрэў сваю прапраўнучку, дык яшчэ вастрэй адчуў, які я стары. Не ў свой час трапіў! Пагасцяваў трохі, дзякую за ласку, пара дамоў збірацца.

Доктар маўчаў. Карней падняўся і пайшоў у двор. На ганку яго чакаў Уладзік. Хлопчык радасна кінуўся яму насустрач і спытаў:

— Дзядзька Карней, калі да мамы паедзем?

— Хутка, Уладзік. На жаль, Кося наш загінуў...

— Як? Чаму? — устрывожыўся хлопчык.

— Так атрымалася. Але на поплаве пасецца цэлы табун белых жарабят, пойдзем, выберам аднаго, прыручым, і будзе ён нам замест Косі. Мы ж не можам без яго дамоў вярнуцца. Там нас Платонавіч чакае... І твая мама, і Ангелінка...

— Пайшлі хутчэй, — згадзіўся Уладзік, узяў Карнея за руку і пацягнуў у бок поплава.

— Паспеем яшчэ, перш давай наведаем музей. Ты быў калі-небудзь у музеі?

— Не, не быў, а што гэта такое? — спытаў Уладзік.

— Г эта такі асаблівы будынак, дзе захоўваюцца розныя старыя рэчы, дзе пануе мінулы час. А мы, якія завіталі сюды з мінулага, можам даведацца тут пра сваю будучыню...

Карней з Уладзікам увайшлі ў музей, прайшліся па прасторных залах, разглядаючы розныя рэчы: каменныя прылады працы, наканечнікі стрэл, барану, саху, прасніцу, плуг ад трактара... Трапіліся ім фотаздымкі старой вёскі, на якіх Карней пазнаў і сваю хату. Потым падышлі да стэнду славутых людзей, доўга ўчытваліся ў знаёмыя прозвішчы, узіраліся ў партрэты. Людзей гэтых Карней не ведаў. Быў тут адзін пісьменнік, два лётчыкі, некалькі дэпутатаў Дзяржаўнай Рады і навукоўцаў, а сярод іх — астраном Астаповіч Уладзіслаў Францавіч.

— Глядзі, Уладзік, гэта ж ты! Астраномам будзеш, новыя зоркі адкрыеш, разгадаеш таямніцы Сусвету! — узрадавана ўсміхаўся Карней, а сам з надзеяй падумаў, што, мусіць, яны ўсё-такі здолеюць вярнуцца дамоў...