Łazikanty

Wstęp

Latem 1925 roku J.R.R. Tolkien, jego żona Edith i ich synowie: John (mający niemal osiem lat), Michael (prawie pięć) i Christopher (niespełna rok), wybrali się na wakacje do Filey, miasteczka na wybrzeżu Yorkshire, do dziś popularnego ośrodka turystycznego. Były to dość nieoczekiwane wakacje — rodzina uczciła w ten sposób mianowanie Tolkiena na stanowisko profesora języka staroangielskiego w Oksfordzie, które miał objąć l października tego samego roku. Być może chciał w ten sposób odpocząć, gdyż czekały go nie tylko nowe obowiązki, ale też jeszcze przez dwa semestry miał uczyć na uniwersytecie w Leeds, ponieważ jego stare i nowe zajęcia nałożyły się na siebie.

I tak przez trzy bądź cztery tygodnie w Filey — jak wyjaśniono poniżej, daty nie są pewne — Tolkienowie wynajmowali domek w stylu edwardiańskim, należący do miejscowego dyrektora poczty, wzniesiony na ska łach nad morzem.

Z tego miejsca rozpościerał się wi dok na wschód i przez dwa, trzy pogodne wieczory mały John Tolkien z zachwytem obserwował wyłaniający się z morza księżyc w pełni, kreślący srebrzystą "ścieżkę" na ciemnych wodach.

W owym czasie Michael Tolkien ubóstwiał wręcz swoją zabawkę, miniaturowego czarno–białego pieska z ołowiu. Jadał z nim i sypiał — jednym słowem, nie rozstawał się ani na moment; wypuszczał go z ręki tylko po to, by się umyć, lecz i wtedy niechętnie.

Lecz podczas wakacji w Filey wybrał się na spacer z ojcem i starszym bratem i podniecony puszczaniem "kaczek" na powierzchni morza odłożył zabawkę na białą, kamienistą plażę. Na tym tle maleńki biało–czarny piesek stał się praktycznie niewidoczny i zginął. Nie znalazłszy zabawki, Michael wpadł w rozpacz, razem ze starszym bratem i oj cem szukał jej przez ten i cały następny dzień.

Utrata ulubionej zabawki stanowi wielkie przeżycie dla każdego dziecka i Tolkien, mając to na względzie, stworzył "wyjaśnienie" tego wypadku: opowieść, w której prawdziwy pies imieniem Łazik zostaje zamieniony w zabawkę przez maga; zgubiony na plaży przez chłopca bardzo podobnego do Michaela, spotyka komicznego piaskowego czarodzieja i przeżywa wiele przygód na księżycu i dnie morza.

Tak przynajmniej wyglądała pełna historia Łazikantego, gdy w końcu została przelana na papier.

Fakt, iż nie powstała od razu, lecz została wymyślona i opowiedziana w kilku częściach, można–wydedukować z jej odcinkowej natury oraz długości. W istocie po twierdza go zdumiewająco krótki zapis w dzienniku Tolkiena, uczyniony niemal na pewno w 1926 roku jako część podsumowania wydarzeń roku poprzedniego, dotyczących powstawania Łazikantego w Filey:

"Skończyłem też opowieść o Łazikantym, powstałą po to, by zabawić Johna (a także mnie samego)". Niestety, nie da się stwierdzić z całą pewnością, co Tolkien miał na myśli, mówiąc "skończyłem" — być może jedynie to, że cała historia (w swej początkowej postaci) została opowiedziana podczas wakacji.

Zapis w nawiasie potwierdza jednak, iż rozwijała się ona w czasie opowiadania. Dziwne, że w dzienniku Tolkien wspomina jedynie o Johnie, choć to nieszczęście Michaela legło u podstaw opowieści o Łaziku.Możliwe, iż Michael zadowolił się pierwszą częścią historii wyjaśniającej zniknięcie zabawki i znacznie mniej niż Johna interesowała go jej kontynuacja.

Sam Tolkien niewątpliwie rozgrzewał się w miarę opowiadania: dalsze części są znacznie bardziej wyrafinowane niż początek. Nigdzie jednak nie zapisano, i teraz nie da się już ustalić, w jakiej formie początkowo po wstał Łazikanty — na przykład czy wszystkie pojawiające się gry słowne, a także aluzje do mitów i legend od początku stanowiły część opowieści, czy też zostały dodane, gdy w końcu autor zapisał swą baśń.

Tolkien zanotował także w swym pamiętniku, również w kilka miesięcy po samych wydarzeniach, że rodzina wybrała się do Filey (z Leeds) 6 września 1925 roku i została tam do 27 września, lecz co najmniej jedna z tych dat — pierwsza — nie może być właściwa (i rzeczywiście, w pamiętniku Tolkien omyłkowo określa ów dzień jako sobotę, a nie niedzielę).

Biorąc pod uwagę, iż John Tolkien do tej pory wyraźnie pamięta księżyc w pełni świecący nad falami i że widok ów z pewnością inspirował podróż Łazika księżycową ścieżką na początku Łazikantego, Tolkienowie musieli znaleźć się w Filey w czasie pełni, która we wrześniu 1925 roku rozpoczęła się drugiego we wtorek.

Istnieje jeszcze jeden dowód na to, że przebywali tam po południu w sobotę 5 września, gdy południowo–wschodnie wybrzeże Anglii nawiedziła potężna burza.

John Tolkien pamięta ją bowiem bardzo wyraziście, a jego wspomnienia potwierdzają doniesienia gazet.

Wody wez brały na kilka godzin przed porą przypływu, przelały się przez falochron, zatapiając deptak w Filey, burząc kioski na nabrzeżu i zalewając całą plażę — przy okazji ostatecznie pogrzebały szansę znalezienia zabawki Michaela.

Gwałtowne wiatry potrząsały domkiem Tolkienów tak mocno, iż cała rodzina nie spała tej nocy, obawiając się, że zawali się dach.

John Tolkien pamięta, że ojciec opowiadał jemu i Michaelowi historie, aby ich uspokoić, i to właśnie wtedy zaczął snuć opowieść o psie Łaziku, który stał się zaczarowaną zabawką "Łazikantym".

Sama burza bez wątpienia podsunęła pomysł dalszej części Łazikantego, w której pradawny wąż morski zaczyna budzić się ze snu, przy okazji wywołując wielkie zamieszanie: "Gdy we śnie rozprostowywał jeden czy dwa sploty, woda wzbierała i falo wała gwałtownie, niszcząc domy okolicznych mieszkańców i zakłócając im odpoczynek"

Nic nie wskazuje na to, by Łazikanty został zapisany podczas pobytu Tolkienów w Filey. Niemniej jednak jedna z pięciu ilustracji, które autor dołączył do historii, księżycowy krajobraz reprodukowany w niniejszej książce, nosi datę 1925 i można przyjąć, iż powstał w Filey tego lata.

Trzy z pozostałych ilustracji do Łazikantego pochodzą z września 1927 roku, kiedy Tolkienowie spędzali wakacje w Lyme Regis na południowym wybrzeżu Anglii: "Biały Smok ściga Łazikantego i księżycowego psa", dedykowana Johnowi Tolkienowi; "Dom, w którym Łazik rozpoczął swoje przygody jako zabawka", dedykowana Christopherowi Tolkienowi, i wspaniała akwarela "Ogrody pałacu morskiego króla". Na każdej z nich zapisano miesiąc i rok.

Kolejny rysunek, przed stawiający Łazika przybywającego na księżyc na grzbiecie mewy, nosi datę 1927–28. Wszystkie te obrazki także reprodukujemy w tej książce.

Ilustracje z września 1927 roku sugerują, iż Łazikanty został ponownie opowiedziany w Lyme Regis, może dlatego, że Tolkienowie znów spędzali wakacje nad morzem i wspominali wydarzenia z Filey, które miały miejsce zaledwie dwa lata wcześniej.

Dedykacja dla Christophera Tolkiena na "Domu, w którym Łazik rozpoczął swoje przygody jako zabawka" wskazuje też, iż Christopher był już dość duży, by docenić Łazikantego (we wrześniu 1925 był jeszcze małym dzieckiem), i że historia została częściowo powtórzona między innymi dlatego, iż wcześniej nie miał oka zji jej wysłuchać.

Nowe zainteresowanie Łazikantym latem dwudziestego siódmego roku mogło zachęcić Tolkiena do przelania opowieści na papier, wygląda bowiem na to, iż uczynił to jeszcze w tym samym roku, prawdopodobnie w czasie przerwy świątecznej.

Tak przynajmniej sądzimy — a możemy jedynie zgadywać, ponieważ brak datowanych rękopisów czy innych namacalnych dowodów — kierując się dwiema interesującymi (choć niezbyt konkretnymi) wskazówkami. Obie dotyczą końca rozdziału drugiego Łazikantego, mówiącego o tym, jak Łazikanty i jego przyjaciel księżycowy pies natykają się na Wielkiego Białego Smoka, który ściga ich zaciekle.

Smok często wywoływał zamieszanie: "Czasami, podczas smoczej uczty albo gdy ogarniała go wściekłość, wypuszczał ze swej jaskini prawdziwie zielone i czerwone płomienie, a już nagminnie wydmuchiwał chmury dymu.

Raz czy dwa sprawił, że cały księżyc poczerwieniał, albo zgasił go zupełnie. Wówczas Człowiek z Księżyca…schodził do piwnicy, odkorkowywał fiolki z najlepszymi zaklęciami i jak najszybciej naprawiał wyrządzone szkody" Tym razem pościg dobiega końca, gdy Człowiek z Księżyca w ostatniej chwili ratuje psy magicznym zaklęciem wystrzelonym w brzuch smoka.

Z tego powodu "najbliższe zaćmienie okazało się klęską" — stanowi to odniesienie do wcześniejszej uwagi, że zaćmienia księżyca wywoływane są przez smoki. Elementy tego rozdziału z Łazikantego — Jeden z nich (złośliwy smok na księżycu) niewątpliwie był częścią opowieści we wrześniu 1925 roku, dowodzi tego datowana ilustracja — pojawiają się też w zdumiewająco podobnej formie w niepublikowanej części listu, który Tolkien napisał do swych dzieci w grudniu tego samego roku jako Święty Mikołaj.

W liście tym, należącym do niezmiernie interesującej serii Listów od Świętego Mikołaja, stworzonej przez Tolkiena w latach 1920–1943, Człowiek z Księżyca odwiedza biegun północny i wypija zbyt wiele brandy, przegryzając śliwkowym puddingiem i wy ławiając rodzynki z rumu.

W konsekwencji zasypia i zostaje wepchnięty pod kanapę przez Polarnego Misia, pozostając tam do następnego ranka. Pod czas jego nieobecności smoki wychodzą na księżyc i tak bardzo łobuzują, że wywołują zaćmienie. Człowiek z Księżyca musi pośpiesznie wracać i użyć potężnych czarów, żeby wszystko naprawić.

Podobieństwo między tą historyjką a epizodem z Wielkim Białym Smokiem w Łazikantym jest zbyt wielkie, by mogło być przypadkowe. Z tego zaś można wnioskować, iż pisząc swój "list od Świętego Mikołaja" w grudniu 1927 roku, Tolkien miał głowę zaprzątniętą Łazikantym.

Nie da się orzec, czy wizja księżycowych smoków wywołujących zaćmienie po jawiła się nagle w liście, czy też została najpierw użyta w Łazikantym, jednakże obie te prace muszą wiązać się ze sobą.

Przerwa świąteczna pozwalała Tolkienowi oderwać się od obowiązków akademickich. W tym okresie mógł on poświęcić swój czas zapisaniu Łazikantego i choć nie da się stwierdzić z całą pewnością, iż uczynił to w grudniu 1927 roku, jeszcze jedna wskazówka sugeruje tę właśnie datę, przynajmniej jako terminus a quo najwcześniejszego (nie datowanego) istniejącego tekstu.

W najwcześniejszym tekście po cytowanych wcześniej słowach: "Najbliższe zaćmie nie okazało się klęską", następuje uwaga: "tak przy najmniej twierdzili astronomowie [fotografowie]". I rzeczywiście, jak donosił "Times", taka właśnie opinia panowała powszechnie w Londynie, jeśli chodzi o całkowite zaćmienie księżyca, które zdarzyło się 8 grudnia 1927 roku, lecz Anglicy nie mogli go obserwować z powodu chmur.

Raz jeszcze odwołajmy się do "listu od Świętego Mikołaja" z 1927 roku. Podaje on dokładną datę zaćmienia, które nastąpiło podczas nieobecności Człowieka z Księżyca — 8 grud nią, co dowodzi, iż Tolkien pamiętał o prawdziwych wydarzeniach.

Najwcześniejszy istniejący tekst Łazikantego to tylko jedna z czterech wersji w tolkienowskim archiwum oksfordzkiej Bodleian Library. Niestety, jedna piąta z niego zaginęła — stanowi to odpowiednik obecnego rozdziału pierwszego i pierwszej poło wy drugiego.

Reszta wypełnia dwadzieścia dwie strony, zapisane na różnych kartkach (być może wydartych ze szkolnych zeszytów) szybko i częściowo niemal nieczytelnie, z licznymi poprawkami. Po tym tekście następują trzy maszynopisy, podobnie po zbawione dat. Widać z nich, jak Tolkien stopniowo rozwijał swą opowieść, wprowadzając wiele ulepszeń stylistycznych i nowych szczegółów, lecz nie zmieniając zanadto samej fabuły.

Pierwszy maszynopis, trzydzieści dziewięć stron opatrzonych gęstymi poprawkami, oparty jest na rękopisie i bardzo pomógł nam w odszyfrowaniu mniej czytelnych fragmentów wcześniejszej wersji.

Jednakże pod koniec zaczyna on różnić się od pierwowzoru — fragment, w którym Łazik powraca do swej początkowej postaci i rozmiarów, wcześniej niemal rozczarowujący, obecnie dramatyczny i zabawny, został znacznie rozbudowany.

Nowy tekst początkowo nosił tytuł Przygody Łazika, lecz Tolkien poprawił go odręcznie na Łazikantego — od tej pory tak właśnie nazywały się kolejne wersje.

Drugi z trzech rękopisów urywa się zaledwie po dziewięciu stronach, przy czym na ostatniej zapisano tylko kilka wierszy. Najwyraźniej stanowiło to świadomą decyzję autora. Wersja ta obejmuje tekst od początku historii do miejsca, w którym księżyc zaczął "kreślić na wodach swą świetlistą ścieżkę" Dodatkowo krótki fragment został zapisany na maszynie na odwrocie jednej z kartek. Tolkien porzucił go niemal natychmiast, podejmując ciąg dalszy po kolejnej przeróbce na właściwej stronie.

W drugim maszynopisie zostały wprowadzone poprawki zapisane na pierwszym oraz dodatkowe ulepszenia. Znacznie istotniejszy jest jednak wygląd tej wersji, dużo staranniejszej niż pierwszy maszynopis.

Pisząc ją, Tolkien wyraźnie przejmował się stroną estetyczną — numerował strony na maszynie, miast jak wcześniej piórem, i rozbijał dialogi na akapity, wskazując kolejnych mówców, podczas gdy przedtem (w wersji niewątpliwie roboczej) nie zadawał sobie tyle trudu. Na nowym maszynopisie widnieje też niewiele odręcznych dopisków, bardzo starannych i stanowiących niemal wyłącznie poprawki literówek.

Ta dbałość o formę każe nam przypuszczać, iż Tolkien zamierzał pod koniec 1936 roku złożyć drugi manuskrypt u swego wydawcy, Georgea Allena Unwina.

W owym czasie wydawnictwo z entuzjazmem przyjęło Hobbita i choć na razie był on jeszcze w druku i nie okazał się sukcesem, na jego podstawie zachęcono Tolkiena do przedstawienia kolejnych utworów dla dzieci, które można by opublikować.

Spełnił te prośby, wysyłając Allenowi Unwinowi ilustrowaną książkę Mr Bliss, parodię średniowiecznej opowieści Rudy Diii i jego pies oraz Łazikantego.

Jeśli, jak przypuszczamy, nie dokończony drugi maszynopis Łazikantego powstał na skutek nalegań wydawcy, Tolkien przerwał pracę nad nim, ponieważ tekst wciąż jeszcze wymagał doszlifowania — czy też może dlatego, że jak poprzednie brudnopisy został on zapisany na kartkach najwyraźniej wydartych z zeszytów; dłuższa krawędź każdej z nich była lekko poszarpana i autor uznał, iż jego dzieło wymaga bar dziej profesjonalnej prezentacji.

Rzeczywiście, trzeci i ostatni maszynopis Łazikantego został porządnie, choć nie bez poprawek, zapisany na sześćdziesięciu (nie zawsze jednakowych) kartkach fabrycznego papieru maszynowego.

Tu właśnie autor wprowadził podział na rozdziały, do dając też kolejne, niewielkie, lecz liczne zmiany dialogów i opisów, a także znaków przestankowych i podziałów na akapity. Niemal na pewno ten właśnie tekst Tolkien złożył w wydawnictwie Allen Unwin i właśnie ów tekst dyrektor firmy, Stanley Unwin, przedstawił do oceny swemu synowi Raynerowi.

W pochodzącej z 7 stycznia 1937 roku recenzji Rayner Unwin uznał historię za "dobrze napisaną i zabawną"; mimo jednak pozytywnej oceny została ona odrzucona. Łazikanty był niewątpliwie jedną z "krótkich bajek w różnych stylach", które Tolkien przygotował do wydania we wrześniu 1937 roku, jak zanotował Stanley Unwin.

Do tego czasu jednak Hobbit stał się tak wielkim przebojem, że Allen Unwin pragnęli przede wszystkim dalszego ciągu historii o hobbitach. Wygląda na to, iż autor i wy dawca nigdy już nie wracali do Łazikantego.

Tolkien całą swoją uwagę poświęcił "nowemu Hobbitowi", książce, która miała się stać jego arcydziełem: Władcy Pierścieni. Nie byłoby chyba zbytnią przesadą twierdzić, iż Władca Pierścieni mógłby nie stać się tym, czym jest, gdyby nie historyjki takie jak Łazikanty, gdyż popularność, jaką cieszyły się wśród dzieci Tolkiena, i zapał samego Tolkiena doprowadziły go w końcu do stworzenia bardziej ambitnej historii — Hobbita — i jej ciągu dalszego.

Większość owych historyjek nie zachowała się.Zaledwie kilka zostało zapisanych, a z nich niewiele dokończonych. Tolkien, poczynając co najmniej od 1920 roku, kiedy to napisał pierwszy z Listów od Świętego Mikołaja, z prawdziwą przyjemnością opowiadał bajki dzieciom.

Warto też wspomnieć o historyjkach o złowieszczym Billu Stickersie i jego przeciwniku, majorze Droga Przed Nami, maleńkim człowieczku Timothym Titusie i energicznym Tomie Bombadilu, którego pierwowzorem była holenderska lalka należąca do Michaela Tolkiena. Żadne z tych historyjek nie miały większego znaczenia; choć Tom Bombadil znalazł sobie później miejsce w wierszach i Władcy Pierścieni.

W 1924 roku Tolkien stworzył niezwykle osobliwą, dłuższą historię, The Orgog. Maszynopis jej nadal istnieje, jest jednak nie dokończony i nie dopracowany. W odróżnieniu od nich wszystkich Łazikanty został ukończony i doszlifowany; wyróżnia się też spośród innych pochodzących z tego okresu historyjek dla dzieci pióra Tolkiena nie skrywaną przyjemnością, z jaką autor pozwala sobie na gry słowne.

Pojawiają się w nim liczne niemal homonimy (Persja i Pershore), onomatopeje i aliteracje ("piski i wrzaski, jęki i mlaski, skowyty i skomlenie, burczenie i warczenie", spisy, zabawne ze względu na swą długość (takie jak: "akcesoria, insygnia, memoranda, chemikalia, regalia, antidota, księgi czarów, arkana, aparaty oraz worki i flaszeczki pełne najróżniejszych zaklęć" w pracowni Artakserksesa — i zaskakujące przenośnie (Człowiek z Księżyca "rozpłynął się w powietrzu, a każdy, nawet jeśli nigdy nie był na księżycu, powie wam, jak rzadkie jest tamtejsze powietrze i jak trudno się w nim rozpłynąć",

W tekście występują też liczne dziecinne zwroty, takie jak szur, plusk, brzuszek, interesujące choćby dlatego, że rzadko występują w opublikowanych pracach Tolkiena, który od początku usuwał je w rękopisach albo wykreślał przy wprowadzaniu poprawek (w Hobbicie na przykład brzuszek staje się brzuchem). Oto niewątpliwe pozostałości historii opowiedzianej kiedyś przez Tolkiena jego dzieciom.

Fakt, iż Tolkien umieścił także w Łazikantym słowa takie jak dywagacje, akcesoria, fosforyzujące czy antidota, jest godny dostrzeżenia w dzisiejszych czasach, gdy podobny język uważa się za zbyt trudny dla małych dzieci — opinia, z którą Tolkien z pewnością by się nie zgodził. "Rozwiniętego słownictwa — napisał w kwietniu 1959 roku — nie nabywa się, czytając książki przeznaczone dla naszej grupy wiekowej. Pochodzi ono z książek przeznaczonych dla starszych" (Letters ofJ.R.R. Tolkien [1981]).

Łazikanty jest też wyjątkowy ze względu na bogactwo materiałów biograficznych i literackich w nim zawartych. Przede wszystkim mamy tu rodzinę Tolkiena i samego autora: w Łazikantym widzimy rodziców i dzieci (mały Christopher zostaje tylko wspomniany), w trzech rozdziałach pojawiają się domek i plaża w Filey, sam Tolkien kilka razy daje upust swoim uczuciom dotyczącym zaśmiecania kraju, a wydarzenia z wakacji 1925 roku (księżyc nad morzem, wielka burza i przede wszystkim utrata pieska Michaela) stanowią kluczowe elementy opowieści.

Do nich Tolkien dodał liczne odniesienia do mitów i baśni, sag skandynawskich oraz dawnej i współczesnej literatury dziecięcej: Czerwonego i Białego Smoka z legend rycerskich, Artura i Merlina, mitycznych mieszkańców morza (między innymi syreny, Njorda i Starca Morskiego), a także węża Midgardu, dołączając do nich zapożyczenia, czy przynajmniej echa, z książek z cyklu "Psammetycha" Edith Nesbit, O tym, co Alicja odkryła po drugiej stronie lustra i Sylvie and Brano Lewisa Carrolla, a nawet Gilberta i Sullivana. Rozrzut tematyczny jest imponujący, lecz Tolkienowi udało się połączyć owe tak odmienne materiały w sposób zręczny i zabawny — dla tych, którzy potrafią dostrzec aluzje.

W krótkich przypisach po tekście identyfikujemy i omawiamy wiele źródeł Tolkiena (pewnych bądź prawdopodobnych), jak również mało znane słowa, kilka faktów dotyczących Wielkiej Brytanii i nie znanych czytelnikom z innych krajów — tu jednak, w ogólnym wstępie, warto omówić szerzej parę kwestii.

W pochodzącym z 1939 roku eseju O baśniach Tolkien krytykuje "kwiatowo–motyle" rozmiary wróżek przedstawianych w opowieściach dla dzieci, cytując szczególnie Nymphidię Michaela Draytona, w której rycerz Pigwiggen dosiada "żwawej szczypawki" i "w kielichu pierwiosnka umawia się na schadzkę".

Jednakże w czasie tworzenia Łazikantego nie zarzucił on jeszcze pomysłów takich jak księżycowe gnomy, jeżdżące na królikach i przyrządzające naleśniki z płatków śniegu, a także morskie wróżki podróżujące w karocach z muszli, zaprzężonych w małe rybki.

Zaledwie dziesięć lat wcześniej opublikował (obecnie słynny) młodzieńczy poemat Gobliri Feet (1915), w którym autor słyszy "cichutkie rogi zaklętych skrzatów" i rozwodzi się nad "drobnymi szatkami" i "wesołymi nóżkami"; Tolkien wyznał kiedyś, że w latach dwudziestych i trzydziestych "wciąż jeszcze podzielał powszechne przekonanie, że baśnie przeznaczone są ze swej natury dla dzieci" (Letters, kwiecień 1959).

Czasami sam korzystał z popularnych baśniowych konwencji i wyrażeń: przykładem choćby wesołe śpiewające elfy z Rivendell w Hobbicie, a także pojawiający się zarówno w tym dziele, jak i (jeszcze wyraźniej) w Łazikantym odautorski (rodzicielski) głos autora.

Później Tolkien żałował, że kiedykolwiek zniżał się do poziomu historyjek dla dzieci; zdecydowanie wolałby, by Goblin Feet zniknęły bez śladu i zostały zupełnie zapomniane. Tymczasem wróżki (późniejsze elfy) w stworzonej przezeń mitologii Silmarillionu stały się wyniosłe i szlachetne, pozbawione śladów "pigwiggenowatości".

Jest rzeczą naturalną, że w Łazikantym znalazły się elementy mitologii (czy też legendarium) Tolkiena — w owym czasie autor pracował nad nim co najmniej od dziesięciu lat i jego myśli stale krążyły wokół niego. Przeprowadźmy kilka porównań.

Na przykład ogród na ciemnej stronie księżyca w Łazikantym bardzo przypomina Chatę Utraconej Zabawy z Księgi zaginionych opowieści, najwcześniejszej prozatorskiej wersji legendarium. W tej drugiej dzieci mogły "tańczyć i bawić się…zbierać kwiaty lub gonić złote pszczoły i motyle o wzorzystych skrzydłach", podczas gdy w księżycowym ogrodzie "tańczyły sennie, spacerowały jak we śnie i mówiły same do siebie.

Niektóre poruszały się niespokojnie, jak wyrwane z głębokiej drzemki, inne biegały po ogrodzie, roześmiane i pełne zapału: grzebały w ziemi, zbierały kwiaty, rozbijały namioty, budowały dom, uganiały się za motylami, kopały piłki, wdrapywały się na drzewa, I wszystkie śpiewały" .

Człowiek z Księżyca nie chciał wyjaśnić, jak dzieci trafiają do jego ogrodu, w pewnym momencie jednak Łazikanty spogląda ku Ziemi i wydaje mu się, że dostrzega "długi, mglisty szereg wędrujących nią [księżycową ścieżką] szybko maleńkich ludzi" a ponieważ dzieci przybywają do ogrodu we śnie, wydaje się pewne, iż Tolkien miał tu na myśli istniejącą już wizję Olore Małle, czyli Ścieżki Snów, wiodącej do Chaty Utraconej Zabawy: "unoszące się w powietrzu wąskie mostki, połyskujące szaro, jakby zrobiono je z oświetlonych księżycem jedwabnych mgieł lub perłowych oparów"; ścieżki, której nie oglądały oczy żadnego człowieka, "chyba że mając młode serce, wkroczyłby na nią ogarnięty słodkim snem"

Najbardziej intrygujący element łączący Łazikantego i mitologię pojawia się, gdy najstarszy z wielorybów, Uin, pokazuje Łazikantemu "wielką Zatokę Krainy Czarów (jak ją nazywamy), poza Wyspami Zaczarowanymi" i dalej, "na najdalszym zachodzie Góry Królestwa Elfów; tamtejsze fale jaśniały magicznym światłem" oraz "miasto elfów na zielonym wzgórzu za Górami" Tak bowiem dokładnie wygląda geografia Zachodu w świecie Silmariłlionu w postaci z lat dwudziestych i trzydziestych.

Góry Królestwa Elfów to góry Yalinoru w Amanie, a miasto elfów Tun — by użyć nazw nadanych im zarówno w mitologii, jak i w pierwszej (i tylko pierwszej) wersji Łazikantego. Uin także został zapożyczony z Księgi zaginionych opowieści i choć nie jest dokładnie ta ki jak jego imiennik, "najpotężniejszy i najstarszy ze wszystkich wielorybów", wciąż jednak potrafi zawieść Łazikantego w pobliże ziem Zachodu, które na owym etapie tworzenia legendarium pozostawały ukryte przed oczami śmiertelnych za obszarem ciemności i groźnymi wodami.

Uin mówi, że "dostałby za swoje" (zapewne od Valarów, bogów mieszkających w Valinorze), gdyby wy dało się, że pokazał Aman komuś (nawet psu!] z "Krain Zewnętrznych", to znaczy ze śródziemia, świata śmiertelników.

W Łazikantym świat ów odpowiada naszemu własnemu; wspomina się w nim z nazwy wiele rzeczywiście istniejących miejsc.

Sam Łazikanty "w końcu był psem angielskim" Pod innymi względami nie jest to jednak nasza Ziemia: po pierwsze, ma krawędzie, z których spadają wodospady, przelewające się "wprost w pustkę"

Nie jest to także dokładnie ziemia przedstawiona w legendarium, choć i ona jest płaska, natomiast księżyc w Łazikantym, dokładnie jak ten w Księdze zaginionych opowieści, gdy nie wędruje po niebie, przesuwa się pod światem.

W miarę jak w ćwierćwieczu, które upłynęło od śmierci Tolkiena, ukazywały się kolejne jego dzieła, coraz wyraźniej widać, że wszystkie łączą się ze sobą, choćby pewnymi drobnymi elementami, i że każde rzuca nowe światło na pozostałe.

Łazikanty raz jeszcze dowodzi, jak legendarium, stanowiące dzieło życia Tolkiena, wywierało wpływ na jego opowieści, pozwala nam też spojrzeć inaczej na dzieła, na które mógł wywrzeć wpływ sam Łazikanty, zwłaszcza Hobbita, powstającego (najprawdopodobniej od 1927 roku) równolegle z zapisywaniem i redagowaniem Łazikantego.

W istocie mało jest czytelników Hobbita, którzy nie dostrzegą podobieństw pomiędzy niezwykłym lotem Mewy i Łazika do gniazda na urwiskach i lotem Bilba do orlego gniazda, a także między pająkami napotkanymi przez Łazikantego na Księżycu i tymi z Mrocznej Puszczy.

Nie da się też nie zauważyć, iż zarówno Wielki Biały Smok, jak i Smaug, smok z Ereboru, mają wrażliwe brzuchy, a każdy z trzech zrzędliwych czarodziejów z Łazikan tego — Artakserkses, Psamatos i Człowiek z Księżyca — stanowi na swój sposób pierwowzór Gandalfa.

Zanim przejdziemy do tekstu, warto jeszcze wspomnieć o towarzyszących mu ilustracjach.

Omawialiśmy je dokładnie w książce J.R.R. Tolkien: Artist Illustrator (1995); teraz jednak, kiedy w końcu zostały wydrukowane wraz z pełnym tekstem opowieści, lepiej można ocenić ich zalety i niedoskonałości.

Nie zostały ona zaplanowane jako ilustracje do książki drukowanej i pod względem tematyki nie są rozmieszczone w równych odstępach w opowieści (w istocie w niniejszej książce umieszczono je zgodnie z wymogami druku).

Nie są też jednolite, jeśli chodzi o styl czy metodę wykonania. Dwie to szkice piórkiem i tuszem, następne dwie to akwarele, a jedna — rysunek kredkami.

Cztery są w pełni dopracowane, zwłaszcza akwarele, podczas gdy piąta, wizja Łazika przybywającego na Księżyc, .to znacznie słabsza praca. Łazik, Mewa i Człowiek z Księżyca są na niej dziwnie mali.

Być może Tolkien, pracując nad tym rysunkiem, skoncentrował się głównie na wieży i bardzo udatnie oddanym jałowym krajobrazie, na którym jednak nie dostrzegamy ani śladu księżycowych lasów, opisanych w Łazikantym.

Wcześniejszy "Krajobraz księżycowy" znacznie wierniej odpowiada tekstowi. Widać na nim drzewa o niebieskich liściach i "bladobłękitne i zielonkawe równiny, na które padały długie cienie wysokich, szpiczastych gór" Najprawdopodobniej przedstawia moment, kiedy Łazikanty i Człowiek z Księżyca, wracający z odwiedzin na czarnej stronie, ujrzeli, jak "nad Górami Księżycowymi wschodził właśnie nasz świat — złocistozielona kula, wielka i okrągła"

Tu jednak świat z całą pewnością nie jest płaski: widzimy jedynie obie Ameryki, a zatem Anglia i pozostałe ziemskie krainy, wspomniane w opowieści, muszą kryć się po drugiej stronie globu.

Tytuł "Krajobraz księżycowy" został zapisany na ilustracji we wczesnej formie Tolkienowskiego pisma elfów, tengwaru. "Biały Smok ściga Łazikantego i księżycowego psa" także wiernie odpowiada tekstowi.

Oprócz smoka i dwóch skrzydlatych psów można na nim znaleźć kilka interesujących szczegółów. Tuż nad podpisem widzimy jednego z księżycowych pająków i, prawdopodobnie, smokoćmę; na niebie znów widnieje Ziemia jako kula.

Kiedy Tolkien rozpoczął ilustrowanie Hobbita, wykorzystał tego samego smoka na mapie Dzikich Krain i tego samego pająka na rysunku Mrocznej Puszczy.

Wspaniała akwarela "Ogrody pałacu morskiego króla" ukazuje budowlę z "różowo–białego kamienia", jakby stanowiła ona dekorację w akwarium; być może stanowi to aluzję do Królewskiego Pawilonu w Brighton.

Tolkien postanowił ukazać pałac i ogrody w pełnej krasie, miast rysować przerażonego Łazikantego, wędrującego białą ścieżką. Prawdopodobnie jest to obraz widziany jego oczami.

W lewym górnym rogu widać wieloryba Uina, bardzo przypominającego Lewiatana na jednej z ilustracji Rudyarda Kiplinga do "O tym, jak wieloryb nabawił się swego przełyku" z Takich sobie bajeczek (1902).

Akwarela "Dom, w którym Łazik rozpoczął swoje przygody jako zabawka", równie dopracowany pod względem artystycznym, stanowi jednak pewną zagadkę.

Tytuł sugeruje, że przedstawia ona dom, w którym Łazik po raz pierwszy spotkał Artakserksesa, choć w tekście nie znajdziemy żadnej wzmianki o tym, by była to farma.

Widok morza w tle i szybującej na niebie mewy zaprzecza zawartemu w tekście stwierdzeniu, iż Łazik, zanim chłopczyk Numer Dwa zabrał go na plażę, "nigdy wcześniej nie widział morza i nie czuł jego zapachu", gdyż "wioska, w której się urodził, leżała wiele mil od brzegu i nie dochodził do niej żaden dźwięk ani woń"

Nie może to być też dom ojca chłopca, opisany jako biały budynek na skałach, z ogrodami opadającymi ku morzu.

Trudno powstrzymać się od zadania pytania, czy obrazek ów z początku nie wiązał się z opowieścią, póki przy malowaniu nie naniesiono dodatkowych szczegółów, takich jak mewa.

Biało–czarny pies na dole po lewej to być może podobizna Łazika, a czarne zwierzę przed nim (podobnie jak Łazik częściowo zasłonięte przez świnię) - kocica Psotka, ale nic z tego nie jest pewne.

Tekst, który tu przedstawiamy, oparty jest na ostatniej wersji Łazikantego.

Tolkien nigdy nie przygotował jej w pełni do wydania i nie wątpimy, że gdyby Allen Unwin przyjęli ją jako następcę Hobbita, z pewnością wprowadziłby wiele poprawek i ulepszeń, tak by stała się w pełni zrozumiała nie tylko dla najbliższej rodziny, ale także dla szerokiej rzeszy czytelników.

W rezultacie pozostało w niej kilka błędów i niekonsekwencji. Pisząc coś szybko, Tolkien niezbyt konsekwentnie stosował zasady interpunkcji i pisania wielką literą; w Łazikantym, kiedy tylko dało się odgadnąć intencje autora, staraliśmy się postępować zgodnie z nimi; ujednoliciliśmy także interpunkcję i wielkie litery w miejscach, gdzie wydawało nam się to konieczne.

Poprawiliśmy również kilka niewątpliwych literówek. Za zgodą Christophera Tolkiena skorygowaliśmy także nieliczne niezręczne zwroty (zachowując przy tym inne), w przeważającej jednak mierze tekst wygląda tak, jak stworzył go autor.

Chcielibyśmy podziękować serdecznie za pomoc i rady Christopherowi Tolkienowi, któremu jesteśmy także niezmiernie wdzięczni za dostarczenie nam zapisku cytowanego z pamiętnika ojca, i Johnowi Tolkienowi, który podzielił się z nami wspomnieniami z wakacji w Filey z 1925 roku.

Musimy też wspomnieć o pomocy i zachętach, których nie skąpili nam Priscilla i Joanna Tolkien, Douglas Andersen, David Doughan, Charles Elston, Michael Everson, Yerlyn Flieger, Charles Fuqua, Christopher Gilson, Carl Hostetter, Aleksiej Kondratiew, Patrick Wynne David Brawn, i Ali Ballley z wydawnictwa HarperCollins w Oksfordzie oraz pracownicy Wi8llams College Library w Williamstown stan Massachusetts.

Christina Scull

Wayne Hammond .