Бiзун (на белорусском языке)

Бэрнар Клавэль

Бiзун

Пераклад: Л. Казыра

Мiшэлю Борвiчу

Цырк братоў Зэпiно прыехаў на плошчу якраз ранiцай. Поль Нанервiч бачыў, як выплылi фургончыкi на рагу Гран-ру i дарогi на Раан i спынiлiся потым ля тытунёвай крамы. Ён падышоў блiжэй. Была субота, i плошча хутка напаўнялася людзьмi. У натоўпе Поль пазнаў некалькi рабочых з цагельнi. Побач з iм стаяў стары Перэс, якi трымаў у руках гаспадарчую сумку, адкуль вытыркалiся цыбулiны. Стары Перэс працаваў разам з Полем у адным цэху на абпалцы цэглы. Амаль за 30 гадоў працы цела Перэса набыло нейкi шэры, зямлiсты колер. Чалавек высах, i нават на яго вачах ужо не было нiякiх прыкмет вiльгацi, а калi яго павекi варушылiся, то здавалася, што вось-вось пачуеш шоргат пясчынак. Поль нячутна наблiзiўся да Перэса i дакрануўся да яго сумкi. Стары павярнуўся i ўсмiхнуўся.

- Здароў, палячок.

У вуснах Перэса гэтае слова не мела нiчога абразлiвага. Поль ведаў гэта i таксама ўсмiхнуўся.

- Дык што, - працягваў стары, - пойдзеш у цырк вечарам?

Поль пацiснуў плячамi.

- Гэта ж не цырк, а так, вандроўнiкi.

- Ну чаму, проста маленькi, але ўсё ж цырк.

- Ды яно, вiдаць, так.

- Вось да вайны часта прыязджаў цырк. У iх тады былi добрыя нумары. Цяпер, мусiць, iм стала цяжэй. Цяпер - тэлевiзар, кiно, а iм гэта не на руку.

Чацвёра мужчын i дзве жанчыны выйшлi з трох даволi няўклюдных фургончыкаў. Разам з дарослымi было трое цi чацвёра дзяцей, якiя нешта не падзялiлi i сварылiся.

У натоўпе чулiся дасцiпныя рэплiкi наконт паважанага ўзросту фургончыкаў i мажнасцi жанчын.

- Калi яны будуць рабiць трапецыi, то за гэта варта i заплацiць.

- Або хадзiць па канаце...

- Не хацеў бы толькi я быць унiзе ў гэты момант.

Хтосьцi груба засмяяўся.

- Урэшце, - заўважыў стары Перэс, - гэта такiя ж гаротнiкi, як i мы. Iм трэба добра завiхацца, каб зарабiць пару су.

Поль Нанервiч маўчаў. Яго позiрк спынiўся на адным з артыстаў цырка. Той складаў у штабель дошкi, якiя яму падавалi з фургончыка напарнiкi. Чалавек увесь час рухаўся, i цяжка было сачыць за яго тварам. Гэта быў здаровы, дужы, шырокi ў плячах мужчына. Яму было гадоў 45. На iм былi штаны з сiняй тканiны, шатландская кашуля, у якой пераважаў чорны колер, i невялiкая бэжавая кепка, якая адкрывала высокi лоб. З-за грукату дошак i размоў у натоўпе Поль не мог чуць, пра што гаварыў чалавек, але, вiдаць, ён жартаваў са сваiм таварышам, бо абодва часта смяялiся.

- Я ўпэўнены, што ведаю таго чалавека, якi складвае дошкi, - сказаў Поль.

- Можа, дзе бачыў у iншым цырку?

- Наўрад.

- Часам можа здацца...

- Не, я ўпэўнены.

- Ну, тады пагавары з iм.

Паляк вагаўся, паглядзеў на старога гiшпанца, на цыркача i сказаў:

- Не, не варта.

Два жаданнi змагалiся ў душы ў Поля: першае - падысцi, павiтацца з цыркачом; другое - хутчэй пакiнуць гэтае месца, вярнуцца дадому i замкнуцца.

- Пайшлi, - сказаў Перэс, - кульнём па шкляначцы. Што, мы не бачылi, як ставяць лаўкi?

Яны зайшлi ў кафэ на вулiцы Фюмэ. Заказалi бутэльку белага вiна. Стары ўсё расказваў пра даваенны цырк.

- Ты, - казаў ён, - ты не памятаеш таго часу, бо ты быў яшчэ малады. Дый цi быў той цырк у тваёй Польшчы?

Поль нiчога не адказаў, i стары працягваў расказваць з такой жа стараннасцю, як i працаваў каля печы ў цагельнi. Поль слухаў яго не надта ўважлiва. Твар цыркача, яго аблiчча, яго паходка не давалi яму спакою. Чым больш ён думаў пра гэта, тым больш пераконваўся, што ведае гэтага чалавека. Ведае добра i блiзка. Яму здавалася нават, што iх знаёмства адбылося не так ужо даўно.

Ён паспрабаваў сабраць свае ўспамiны пра цырк, але так нiчога i не сказаў. Не хацеў перабiваць старога.

Апоўднi Поль прыйшоў дадому. Прыгатаваў сабе абед. I акурат у гэты час з вулiцы данеслiся гукi бубна i трубы. Ён падышоў да акна. Па вулiцы памалу рухаўся цыркавы фургончык. За рулём сядзела адна з тых мажных жанчын, якiх Поль бачыў на плошчы. Разам з ёю былi два музыканты, хлапчук у паношаным сурдуце i з вялiзным чорным цылiндрам на галаве. Ён вырабляў розныя фокусы. Як толькi музыканты рабiлi паўзу, чацвёрты чалавек паведамляў праз рупар:

- Сёння вечарам, роўна ў 20 гадзiн, на плошчы...

Ён расказваў пра мiжнародны цырк Зэпiно, пра яго звярынец, пра яго каралёў эквiлiбрыстыкi, жанглiравання, пра Заро - караля бiзуна...

Чалавек, якога Поль нiбыта ведаў, бiў у бубен. На iм была тая самая вопратка. Аднак добра разгледзець яго з другога паверха было немагчыма. Чалавек схiлiўся над бубнам i, здавалася, быў цалкам захоплены сваёй справай. У Поля ўзнiкла жаданне хутчэй спусцiцца па лесвiцы, дагнаць фургончык, якi ехаў так марудна... Аднак ён, як прыбiты, застаўся стаяць ля акна. Яго ахапiла тое ж адчуванне, што i ранiцай на плошчы: зноў - унутраная напружанасць, зноў - боль у сэрцы.

Ён вярнуўся да стала i хуценька скончыў свой абед. Прыбраў са стала, навёў парадак на кухнi i пайшоў у кафэ Платан. Кожную суботу ён любiў заходзiць сюды, каб пагуляць з сябрамi ў шарыкi. Наведнiкаў яшчэ не было, i Поль прысеў за неасветлены столiк. Да самага вечара нiяк не выходзiў з галавы барабаншчык. Нiколi так бяздарна не гуляў Поль. Яго партнёры страшэнна раззлавалiся, бо тройчы па яго вiне вымушаны былi плацiць за пачастунак. Пасля ўсяго сапернiкi прапанавалi iм рэванш, але Поль устаў з-за столiка.

- Мне трэба дадому.

У адказ пачуўся смех, колкiя жарты. Поль усмiхнуўся, хацеў штосьцi растлумачыць, але тут жа зразумеў, што ў такiм шуме яго слоў нiхто не пачуе.

Але замест таго каб iсцi дадому, ён накiраваўся да плошчы. Ён яшчэ не ведаў, цi пойдзе ў цырк. Такое пытанне нават i не паўставала перад iм. Аднак нейкая невядомая сiла, супраць якой ён нiчога не мог зрабiць, цягнула яго на плошчу.

Цырк асвятляўся дзесяткам лiхтароў, што гайдалiся на дроце. Зверху нiякага брызенту не было, толькi вакол арэны i лавак для гледачоў была нацягнута тканiна. Людзi заходзiлi ў гэтую iмправiзаваную залу. Хлапчукi спрабавалi як-небудзь пралезцi пад тканiну, але жанчына з цырка сачыла пiльна i адганяла iх ад агароджы. Чалавек з рупарам зноў i зноў паўтараў вартасцi каралёў свайго цырка.

Поль падышоў да ўвахода i паспрабаваў паглядзець, што адбывалася ў зале. Яму ўдалося ўбачыць толькi куток арэны, дзе яго "знаёмы" правяраў, як нацягнуты канаты. Зноў Полю захацелася i зайсцi ў залу, i тут жа, як злодзею, уцячы адсюль. На нейкi момант ён пашкадаваў, што пайшоў з кафэ. Машынальна рука намацала ў кiшэнi некалькi манет. Поль дастаў iх, паглядзеў i... зноў паклаў на месца. Доўга яшчэ ў нерашучасцi мучыўся чалавек, пакуль нарэшце не адрэзаў:

- А, было - не было!

Ён дастаў грошы i наблiзiўся да ўвахода. Сеў у першым радзе i пачаў шукаць барабаншчыка. Але таго нiдзе не было. Прадстаўленне пачалося, а ён так i не з'явiўся. Поль без увагi назiраў за падзеямi на арэне. Ён усё шукаў i шукаў таго чалавека ў шатландскай кашулi. Нарэшце, калi маленькая дзяўчынка пакiдала арэну на веласiпедзе з адным колам, чалавек з рупарам паведамiў:

- А зараз на арэне Заро! Кароль бiзуна, вялiкi маэстра ласо!

Ужо па сiлуэце Поль пазнаў таго, каго шукаў. Цяпер цыркач быў апрануты ва ўсё чорнае. На галаве вялiкi чорны капялюш. Нiжняя частка твару прыкрыта чорным кашнэ. Адны толькi вочы караля бiзуна заставалiся адкрытымi.

Заро сапраўды па-майстэрску валодаў ласо: яно iмклiва кружылася над яго галавой, ляцела ўправа, улева, назад, уперад, узнiмалася, апускалася, каб зноў узляцець...

Калi ў ласо, нiбы ў гняздзе, пачала скакаць дзяўчынка, ён падбег да дзвярэй i ўзяў падрыхтаваны для яго бiзун. Гэта быў вельмi доўгi бiзун, i Заро пачаў спрытна размахваць i страляць iм. У руках Заро бiзун вырабляў такiя складаныя i рэзкiя пiруэты, што ад яго адрывалiся i падалi ўнiз шматкi. Ад гэтых стрэлаў Поль здрыгануўся. Па спiне пабеглi дрыжыкi.

Перад Заро з'явiлася дзяўчына. Яна брала ў рукi газету, якая тут жа разляталася на кавалкi ад трапных удараў Заро. Адным узмахам бiзуна Заро тушыў запаленую свечку, збiваў з галавы дзяўчыны карабок запалак... Калi Заро сваiм бiзуном перабiў папалам цыгарэту ў губах у дзяўчыны, чалавек з рупарам закрычаў:

- Заро, кароль бiзуна, нiколi не дапускае прамашкi! Калi сярод прысутных ёсць смелы чалавек, ён можа выйсцi на арэну i заняць месца дзяўчыны! Нiякай рызыкi не будзе!

Публiка ўсхвалявана загула. Адны смяялiся, другiм здавалася жахлiвай нават думка наблiзiцца да гэтага страшнага бiзуна, якi ўсё страляў i страляў...

Рупар працягваў:

- Чакаем! Чакаем адважнага чалавека! Ён будзе трымаць не цыгарэту, а газету! Гэта далёка ад твару! Маленькi жарт, паверце!

Поль ужо не валодаў сабой. Яго цела падпарадкоўвалася гэтаму невядомаму голасу, што даносiўся з рупара. А можа, позiрку караля бiзуна...

- А вось i смелы чалавек! Давайце павiтаем яго!

Чалавек з рупарам пачаў расхвальваць Поля. А па зале пакацiлася новая хваля ўзрушэння. Полю здалося, што да яго даляцелi словы старога Перэса:

- Брава, палячок!

Але ён ужо нiкога не слухаў. Ён узяў у рукi згорнутую газету, якую перадала яму дзяўчына, i стаў на яе месца. Ён чакаў, трымаючы збоку газету, у поўнай нерухомасцi. Нiбы чорная ноч навалiлася на Поля, калi перад iм спынiўся Заро.

Цiшыня.

Неверагодная доўгая цiшыня. Затым першы ўдар бiзуна, якi праляцеў дзесьцi побач з газетай. Ад гэтага ўдару Поль адчуў правай рукой рух паветра i ў яго лопнула барабанная перапонка. Магчыма, гэты ўдар i прывёў яго ў прытомнасць. Поль нiбы прыкаваў сябе позiркам да гэтага чалавека ў чорным, i з губ мiжволi вырвалася прозвiшча:

- Пайчэнман!

Чалавек з бiзуном не мог гэтага пачуць, аднак погляд у яго цяпер быў iншы. Па той iскрынцы святла, што зляцела з-пад чорнага капелюша, Поль адчуў, што i яго таксама пазналi. I за некалькi секунд перад вачамi ясна праплылi рэальныя карцiны.

Пайчэнман! Чалавек з бiзуном. Эсэсавец жудаснага канцлагера ў Львове. Эсэсавец з бiзуном, якi прымушаў распранацца палонных i хвастаў iх на свой любiмы манер. О, гэта быў мастак садызму. Артыст, нават ужо тады. Ён мог хлёсткiм ударам адарваць сасок грудзей, выбiць вока, адсекчы вуха. Там, у канцлагеры, кожны эсэсавец меў сваю спецыялiзацыю, але нiхто не дасягнуў такiх вяршынь. Пайчэнман быў сапраўдны генiй бiзуна.

I цяпер ён тут. Насупраць. У яго руках.

Поль Нанервiч, былы вязень гэтай фабрыкi смерцi, усмiхнуўся. Чалавек з бiзуном стаяў перад iм i дрыжаў. Гэта можна было заўважыць i па руцэ, i па спалоханым позiрку. Поль Нанервiч трымаўся спакойна. Ён чакаў. З яго нiбы спаў цяжкi груз, калi ён змог сказаць сабе прозвiшча гаспадара гэтага твару. Поль ужо ясна ўсведамляў, што адбудзецца, калi ён зробiць хоць адзiн жэст, скажа хоць адно слова. Там, ля дзвярэй, стаяць два жандары. Яны ведаюць усю яго гiсторыю i, безумоўна, арыштуюць былога эсэсаўца. Поль iх добра ведаў. Потым будзе працэс. Суддзi. Сведкi... Адно яго слова можа змянiць усё iснаванне гэтага чалавека, жыццё цырка, праграму сённяшняга вечара... Адно слова, адзiн жэст - i гэты круглы цырк, абгароджаны нiкчэмнай тканiнай, стане тэатрам драмы. Цi будзе эсэсавец абараняцца? Ён не зможа зрабiць гэта: яму страшна. Цi ў стане ён толькi дакладна зрабiць свой удар бiзуном?

Пры гэтай думцы Поль сцiснуў зубы. "Што ж, я дару табе твой шанц. Калi ты мяне зачэпiш..."

Публiка з нецярплiвасцю чакала. З залы даносiлiся шэпты. Не адводзячы позiрку ад Пайчэнмана, Поль бачыў, як да iх наблiжаецца чалавек з рупарам. Ён нават ясна пачуў:

- Чаго ты чакаеш?

I спакойна, але дастаткова гучна, каб пачуў Пайчэнман, Поль таксама спытаўся:

- Сапраўды, гер Пайчэнман, чаго вы чакаеце?

Двойчы, раз за разам, стрэлiў бiзун. Ад другога ўдару папера парвалася ў руцэ паляка. Пачулiся апладысменты. Чалавек з бiзуном, здавалася, скамянеў на месцы.

Вяртаючыся ў залу, Поль Нанервiч падышоў да караля бiзуна i цiха сказаў па-нямецку:

- Брава, гер Пайчэнман! А вы не пастарэлi...