Блакiтны вецер

Мiхась Стральцоў

Блакiтны вецер

Лагацкi прачнуўся як бы ад нейкага штуршка: усё адбылося ненатужна i лёгка. Колькi часу ён ляжаў, не расплюшчваючы вачэй. Тое няўлоўнае i хiсткае, што яшчэ лунала над iм, было, напэўна, успамiнам аб сне. Сон адыходзiў у святле, у пахах, у струменнасцi ветру. Нiбыта стала над нейкiм возерам у духмянай парнасцi сонца. Пахлi сосны, узнiмаўся над вадою блакiтны вецер, i такi звонкi i чысты чуўся на беразе смех. Як хораша, як лёгка! Вось нiбыта Лагацкi бяжыць да вады - як прыемна жвiр халадзiць босыя ногi, як засцiлае вочы блакiтны вецер!

У пакоi цiха. Ноч. Дзве гадзiны ночы - Лагацкi гэта ведае. Зараз вось пройдуць, калi не прайшлi, з фабрыкi работнiцы: яны заўсёды праходзяць у гэты час, i так ясна чуваць тады ўночы крокi. I яшчэ гамонку: "Ой, дзеванькi, ды ён жа кажа: "Я табе гадзiннiк куплю". Ой, трымайце мяне, а то ўпаду!" I смех залiвiсты, нястрымны... Смех заўсёды будзiць Лагацкага, як i гэты вецер, што снiцца ў апошнi час.

Ноч. Цiха. Мусiць, прайшлi ўжо работнiцы, мусiць, таму i прытрызнiўся яму гэты смех.

Якая светлая, якая чуйная ў пакоi цiшыня! Тонкi прамень зламаўся ў люстэрку - таямнiчыя глыбiнi адкрылiся ў шкле. Павуцiннай сеткай на сцяну ляглi ценi: наблытаў адсюль нябачны вулiчны лiхтар. I хораша ад думкi, што можна нiкiм не ўгледжаным стаць ля акна i гэтак сцiшыцца перад маўклiвасцю ночы...

Лагацкi выставiў руку, шукаючы на крэсле адзенне. Уставаць лёгка, i няма той млявасцi, што ранiцай хiне да сну i зводзiць павекi. Усё было незвычайна, трошкi таямнiча, было прыемна i хораша. Лагацкi стаў ля акна, паглядзеў на вулiцу. Лiхтар свяцiў слаба, з-пад аснежанага каўпачка звiсала сусолка застылая, нерухомая жылка вады. Пазаўчора была адлiга, потым цiскануў марозiк, потым усё прыцярушыла сняжком. Недабудаваны дом па той бок вулiцы, вастравата блiшчыць зорка ля вежавага крана. Дахi i цiшыня. Ланцужкi лiхтароў мецяць у горадзе вулiцы. Позна.

Думалася, што ўсё роўна не заснеш. Лагацкi абуўся, апрануў у калiдоры палiто i выйшаў на лесвiцу. Адразу ж абступiў яго пах фарбы, халоднай тынкоўкi i пылу - заўсёдны пах пад'ездаў, скупа падпраўлены цёплым духам чалавечага жытла. Расцiснутыя абцасамi, на пляцоўцы валялiся недакуркi. Лагацкi ўспомнiў: учора ў суседняй кватэры спраўлялi праводзiны. Iшоў у войска Толiк, токар нейкi цi будаўнiк. У пад'ездзе вечарам было шумна. Потым па яго, Лагацкага, прыходзiў гэты самы Толiк: "Сабралiся... Леанiд Iванавiч... Разам з намi..." Дзiвак нейкi, яны ж былi амаль незнаёмыя. Лагацкi не пайшоў. Ага, ён правяраў тады студэнцкiя работы. Каб не забыцца заўтра ды даць гультаям гэтым добрага прачуханца. Работы здавалi позна - ясна: пiсалi за адзiн вечар. Якi-небудзь курсавы генiй будзе пасля хiхiкаць: бура i нацiск, трохi натхнення i трохi часу. Глупства! Наогул, студэнты сталi не тыя. Многа з вытворчасцi. Думаюць, што ўведалi ўжо жыццё. Чытаюць Рэмарка. Глупства!

Цяперашнiя студэнты не падабалiся Лагацкаму. Ён i не заўважыў, як у яго сапсаваўся настрой. Зноў ла лесвiцы ўбачыў недакуркi, i зноў успомнiўся Толiк. Якраз дарэчы: не хацелася думаць пра студэнтаў. "Дарэмна ўсё ж пакрыўдзiў хлопца, не схадзiў на гэтыя праводзiны. "На адыходную" - здаецца, сказаў Толiк. Палiчыць, што абышоўся з iм па-свiнску, i будзе мець рацыю. Не праз работы ж тыя адмовiўся... Не, не палiчыць: я для яго, вiдаць, дужа занятая, вучоная асоба. Смешна гэтак саромеўся, запрашаючы да сябе, i чамусьцi выцер аб палавiк ногi, калi выходзiў". Лагацкаму стала сорамна: "Вучоная асоба! Нiчога сабе апраўданне... Якая прыкрасць!"

Выбiта шкло ў дзвярах, на фанерцы крэйдай напiсана: "Тут жыве Зоя". I стаяць тры вялiкiя клiчнiкi. "Якая-небудзь Толiкава знаёмая, i, глядзi, была на провадах. Добра, што не пайшоў туды, а то давялося б прыкiнуцца другам моладзi. Так сказаць, старэйшы таварыш i юная змена... Роля яўна не для мяне. I сваiх студэнтаў даволi".

Ён падумаў раптам, што ўсё гэта глупства, i раззлаваўся на сябе: "Ну, не пайшоў, i добра... А тут нейкiя сумненнi, нейкi дзiцячы самааналiз. Смешна. I наогул..."

Ён выйшаў на вулiцу, спынiўся. Нешта незразумелае з iм робiцца ў апошнi час: ну, хоць бы гэты сон, бадзянне ноччу. Лагацкi пастаяў у роздуме, агледзеўся. Было маўклiва на вулiцы, пуста, i ў самай моцы быў марозiк, такi вастраваты, жорсткi, але прыемна цвярозлiвы. Няпэўна i нудна пачало паколваць у скронi: можа ад свежага паветра. "Чаго я выйшаў?" - думаў Лагацкi.

Якраз перад iм ляжаў, нiбы ў руiнах, недабудаваны дом, той самы, якi заўсёды бачыў з акна кватэры. Першыя цаглiны тут паклалi яшчэ вясной, летам будаўнiцтва чамусьцi спынiлi, а цяпер распачалi зноў. Лагацкi звыкся з домам, i ён стаў для яго нiбы жывой iстотаю. I, нiбы чалавек, дом абрастаў патрохi ўспамiнамi.

Стары знаёмец, ён дзялiўся iмi цяпер з Лагацкiм. А той разумеў усё i бачыў, як зямля, выкiнутая некалi экскаватарам, прыцярушаная пасля сняжком, рабiлася добраю горкай. Як прыходзiлi на яе дзецi, i вось: хто на санках, хто на нагах, а хто i на тым самым месцы, якому i належыць здаўна адказваць за нястрымныя гаспадаровы фантазii, спрабавалi тут i крутасць горкi i разгон з яе.

"Стары знаёмец, без аблiчча i нумара дом, - думаў Лагацкi, - i я расказаў бы табе, чым была для мяне гэтая незнарок падгледжаная наiўнасць. Ды ты не ведаеш, што такое пах i водар маленства, не разумееш, чаму чарнiльная пляма, выпадкова ўбачаная на снезе, можа хваляваць мацней, чым самае сталае дзiва".

Ды ён, Лагацкi, i не хацеў такога. Ён ведаў: сапраўднае дзiва было цi простае, як гэта дзiцячая горка, цi наiўнае, як выцвiлы паркаль. I сапраўды вецер быў блакiтны, як у сне. У iм было ўсё: трывожная смуга даляглядаў i незабыўнае святло маленства; дажджы густыя, як вецер, i пах сунiц; шчымлiвая радасць у сэрцы i непрыкрытае, вясёлае здзiўленне перад светам. Якраз усё тое, чаго не хапала цяпер Лагацкаму.

Ён адчуваў, што вельмi змарыўся. Лекцыi ў iнстытуце стамлялi яго i можа яшчэ больш - размовы ў прафесарскай. Званiў тэлефон, выходзiлi i заходзiлi людзi, сакратарка бегала з раскладам, выкладчыкi скардзiлiся на студэнтаў, быццам усё гэта было так важна i быццам студэнты былi калi-небудзь анёламi. Лепш за ўсё было Лагацкаму, калi не турбавалi яго. I тады можна было сядзець, не слухаючы, засяродзiўшыся ў сабе, - i гэта было чаканнем дзiва. I яно прыходзiла i шчымлiва кралася ў сэрца то нечым голасам, пачутым з калiдора, то скразнячком, што бiўся ў фортцы, то шчодрым пахам вады, невядома кiм распырсканай па падлозе. Гэта блукаў недзе i трывожыў Лагацкага блакiтны вецер.

I вось нiбы спадала з яго плячэй i такой непатрэбнай рабiлася сталасць, i, здавалася, усё пражытае i перажытае раней, паназбiранае з гадамi па кропельцы i драбнiцы, не варта было i самай маленькай часцiнкi чаканага дзiва. Чаму так было, Лагацкi не ведаў. Можа гэта вярталася жыццё на паўзабыты нейкi круг маленства, можа гэта тужыла душа па нечым, што адышло i што згубiлася са сталым вопытам, а можа тут была i проста незадаволенасць сабой - Лагацкi сказаць не браўся. Нешта незразумелае рабiлася з iм, i яно шукала сабе выйсця.

Толькi ён, Лагацкi, цяпер не думаў пра гэта. Спаў горад, нязвыклая таямнiчасць панавала наўкол. I такi даступны i недаступны цяпер адзiноце, Лагацкi глядзеў i слухаў - i цiшыня, i ноч цяклi паўз яго. Ляцелi на лiхтар сняжынкi, нячутныя i цiхiя, бы начныя матылi. Сiпеў i чухкаў недзе ў шэрых прыцемках паравоз. Трапяткi i тонкi праменьчык спускаўся з неба: мiргала над горадам зорка. I многае, многае адкрывалася тады i сэрцу, i зроку, i здавалася Лагацкаму, што ён чуе, як вастравата i скупа пахнуць i снег пры дарозе i лядок на ёй, i якi асаблiвы, густы халадок iдзе ад цэглы, панакiданай ля дома, i якi зусiм iншы, скразняковы ветрык дзьме з праёмаў пустых вокнаў. Сасновай свежасцю патыхала ад штабеля заiнелых дошак. I было адчуванне, што вось яшчэ трошкi, варта толькi захацець i напружыцца, як адкрыецца недаступная раней i нiколi яшчэ нязведаная пранiзлiвасць думкi, як прыйдуць небывалы спакой i яснасць. I ён тады неяк па-новаму гляне на сябе i на людзей.

Але нiчога не прыйшло, i на душы засталася горыч. Са шкадаваннем успомнiўся сон, светлая цiша ў пакоi, ранейшы настрой, i ён падумаў: "Куды ж адышло ўсё гэта?" Замест адказу паўстаў у памяцi ўчарашнi вечар, праводзiны, Толiк, i цяпер ужо выразнай, неадступнай стала незадаволенасць сабой. "Я чэрствы, раўнадушны чалавек, - сказаў сабе Лагацкi, - але не хачу прызнацца ў гэтым i таму гуляю ў хованкi з сабой. Тры гады жыў побач з гэтым Толiкам i амаль не ведаю яго, зрабiў яму прыкрасць - i хачу апраўдацца. Я не пайшоў таму, што проста баюся людзей, баюся, каб яны не ўбачылi, што ў мяне згубiлася нешта i што ўсё мне нецiкава. I гэтых новых студэнтаў я не люблю таму, што яны не такiя, як я, што жывуць па-свойму i цiкавей за мяне".

Так ён думаў, i яму здавалася, што ён думае шчыра. I дзiўна: у гэтай гаворцы з сабою, у гэтых непрыемных прызнаннях была для яго нейкая помслiвая асалода. Яшчэ раз ён агледзеўся: падумаць толькi, гэта ж нечага прастаяў тут, папаўшыся, як дзiця на забаўку, на нейкiя марныя летуценнi. Брала злосць на сябе, Лагацкi адчуў нечакана, што ўвесь схаладнеў. Ён наставiў каўнер i пайшоў па вулiцы. Гэта нават яшчэ не вулiца была, а проста дарога: дамы тут стаялi з аднаго толькi боку. Справа, затулены нейкiмi майстэрнямi, цягнуўся нешырокi пустыр, аж пакуль не ўставаў на яго шляху адзiнокi, вясковага выгляду дамок. Дарога за iм збочвала ў яшчэ адну, шырокую вулiцу. Недзе там узнiмалася сцяна таполяў, i Лагацкаму вiдно было, як трапяталася зыркае святло лiхтара ў шэрым iх галлi.. На адкрытым месцы яшчэ больш даў адчуць сябе халадок. Несучы зялёны агеньчык, з-за адзiнокага домiка вышмыгнула таксi, пранеслася паўз Лагацкага. Пачулася з машыны музыка. Стала маркотна. I можа так i трэба было - выплыў успамiн... Генадзь Парукаў - выкладчык англiйскай мовы, iнстытуцкi знаёмы. Чарнявы, з коратка стрыжанымi валасамi, аднагодак Лагацкага, ён заўжды прыязджаў у iнстытут на матаролеры. Да позняй восенi хадзiў без шапкi. Употай Лагацкi зайздросцiў яму, наогул - ён зайздросцiў людзям, што ўмелi ўладкаваць сваю душэўную гаспадарку. Парукаў, здавалася яму, гэта ўмеў. Мусiць, для яго не было нявырашаных пытанняў у жыццi i, мусiць, не было нiчога недаступнага. I ў паставе яго, i ў гаворцы адчувалася нейкая незразумелая Лагацкаму ўпэўненасць i сiла.

Дык вось гэты самы ўспамiн. Неяк пацягнула Лагацкага за язык - пакпiў з таго парукаўскага матаролера. Як ён цяпер разумеў: была ў гэтым не ўсвядомленая яшчэ i смешная спроба як бы наперад апраўдацца перад кiмсьцi ў нейкай сваёй няздатнасцi.

- Браце мой, - сказаў яму Парукаў, - ты разважаеш недаравальна для дарослага чалавека. Спытай у любога школьнiка, ён табе скажа, што мы жывём у атамны век. Матаролер хоць i не ўзносiць мяне да вяршынь цывiлiзацыi, але, заўваж сабе, сведчыць пра псiхалагiчныя зрухi ў маiм характары. Я раблюся сучасным чалавекам. - Ён засмяяўся, пераводзячы ўсё на жарт. - Ахвяруй, браце, сваiм вясковым iдэалiзмам, не трэба быць "дзядзькам у Вiльнi". Ясна?

Чорт бы яго спазнаў, гэтага Парукава, ён умеў разважаць лагiчна. Жарты жартамi, але Лагацкi адчуў сябе нiякавата: нiбы вось узяў чалавек ды i даў яму мiмаходзь, як малому, безуважна крыўдную пстрычку. "Ну, браце, адстаў ты ад жыцця, куды табе - не разумееш простых рэчаў" - гэткае пачулася Лагацкаму ў тых жартаўлiвых парукаўскiх словах.

"I сапраўды як "дзядзька ў Вiльнi", - думаў цяпер Лагацкi спакойна неяк, быццам з тым непрыемным успамiнам было пакончана назаўсёды i быццам усё цяпер будзе iнакш. Хада супакойвала яго. Незаўважна для сябе ён пачаў прыглядацца да вулiцы, i зноў, як нядаўна, калi стаяў перад домам, убачанае навокал западала ў памяць. Ён бачыў, як сцiшана, таямнiча застылi ў змроку за платамi сады, як мякка лiлося запозненае святло з акна драўлянага домiка, аднесенага ў глыб двара, i як, схаваўшыся ад холаду, драмаў у тэлефоннай будцы ля магазiна вартаўнiк. Так, аглядаючы ўсё наўкол сябе, дайшоў Лагацкi да чыгуначнага пераезда i спынiўся там. Блiскучы прамень каўзануўся па брыжыку рэйкi i пабег аж туды, дзе пяшчотна млелi чырвоныя агеньчыкi на стрэлках i дзе ўжо iншыя, высокiя i зыркiя, узнiмалiся насустрач агнi. I як бы дачакаўшыся чалавека, пранiзлiва i тонка азваўся недзе наперадзе паравоз. "Трэба абавязкова з'ездзiць у вёску, да мацi, - адзначыў сабе Лагацкi. - Гэта ж столькi часу не наведваўся туды". I яму стала прыемна, што ён падумаў гэтак, i непрымушанае, лагоднае прыйшло тады адчуванне: "Я спакойны - гэта добра. Але спакойны не так, як яшчэ нядаўна, калi прачнуўся". Як бы ў нейкую новую i вялiкую дарогу збiраўся ён цяпер, i ад таго, што яна наперадзе, было прыемна.

Яму ўжо не стаялася на пераездзе, ён павярнуўся i пайшоў дамоў. I нейкiм радасным для яго i такiм значным было цяпер гэта вяртанне.

На пустыры, мiнуўшы вулiцу, ён спынiўся. Белая роўнядзь снегу кiнулася яму ў вочы, i ён ступiў на яе, паволi пайшоў, прыглядаючыся, як цьмяна мроiлiся каля ног сняжынкi. Ён нахiлiўся i, узяўшы рукою i сцiснуўшы ў далонi камячок снегу, прыклаў яго да твару. Прыемная i свежая заструменiлася тады прахалода. Лагацкi выпрастаўся. "Трэба жыць, - падумаў ён, - трэба смялей i весялей жыць: пазбыцца раўнадушша, чэрствасцi, замкнутасцi ў сабе. I тады нiколi не пакiне мяне блакiтны вецер".

Ён павярнуўся i, прыемна ўзрушаны, лагодны, пайшоў на дарогу.

1960 г.