Бляск камянёў цудоўных

Ірына ЛЯВОНАВА

БЛЯСК КАМЯНЁЎ ЦУДОЎНЫХ

Гістарычная аповесць

1

Янак, як ты думаеш, у той карэце ёсць хто-небудзь? Ці ўсе ўцяклі? — спытаў прысадзісты мужчына сярэдніх гадоў свайго маладога спадарожніка.

— Не ведаю, — чамусьці шэптам адказаў той, каго назвалі Янакам. — Дзіўна ўсё.

Амаль новая, пакінутая вельмі прыгожая карэта стаяла пасярод дарогі. Дзверцы былі зачынены, а шчыльныя фіранкі на яе вокнах не дазвалялі зазірнуць унутр. Коней, мабыць, хтосьці выпраг.

Янак падышоў да карэты і, баязліва паглядзеўшы па баках, асцярожна прыадчыніў дзверцу, пакрытую чорным лакам. На яго твары з’явіўся грэблівы выраз, і ён тут жа яе зачыніў. Патыхнула цяжкім пахам гніення.

— Езус Марыя, Лешак, там мерцвякі! Пойдзем адгэтуль, — захваляваўся юнак.

Але нездарма Лешак Круціцкі лічыўся дбайным гаспадаром. А ўсе ведаюць, што дастатак прыходзіць толькі да тых, хто да ўсяго ставіцца грунтоўна і ўдумліва.

— З-за чаго там такі смурод? — падышоў бліжэй Лешак.

— Пойдзем адгэтуль, — стаў угаворваць яго Янак.

— Чаго ты заладзіў? Пойдзем ды пойдзем. Жывых баяцца трэба, а не мёртвых.

І Лешак адкрыў дзверцу карэты, прадбачліва схаваўшы нос у рукаў кашулі.

— Ого! — радасна ўсклікнуў ён, знаходзячыся ўжо ўсярэдзіне. — Ды тут дабра, мабыць, — нябачана! Ты ўдзельнічаеш ці не?

— У чым я павінен удзельнічаць? З трупаў адзежу здымаць?

У адказ Лешак пагардліва чмыхнуў:

— Ты, Янак, таму і будзеш усё жыццё хадзіць у галадранцах, Бо, як я разумею, гэта будзе ад тваёй дрымучай дурасці і тупасці. Ідзі сюды, не бойся!

Паглядзі, колькі на гэтых панах усякага багацця начапляна. Ім яно ўжо не трэба, а нам ох як можа спатрэбіцца.

— Ды ўжо... — недаверліва працягнуў Янак.— Не, дзядзечка, вы як хочаце, а я пабег дахаты.

Малады чалавек рашуча заспяшаўся прэч ад смуроднай карэты.

— Ідзі, дурань, ідзі, ды глядзі, нікому не кажы, што ты тут бачыў, — злосна пракрычаў яму ўслед старэйшы таварыш.

Лешак ізноў залез углыб карэты.

У карэце на сядзеннях, абабітых тоўстым аксамітам, адзін насупраць другога сядзелі юная дзяўчына і старая, на мёртвым твары якой застыў страх. Тут жа на сядзенні, побач з дзяўчынай, ля акна, напаўляжаў тоўсты пан.

Лешак стараўся не глядзець на твары мёртвых, бо ў пажылога вочы былі прыадкрыты і здавалася, што нябожчык назірае за ім.

Так, занятак быў не з прыемных. Калі ўпрыгожванні з шыі здымаліся лёгка, то пярсцёнкі з распухлых чорных пальцаў зрываліся з цяжкасцю. Разам з імі цягнулася і сінюшная скура. Лешак ажно ўзмакрэў ад напружання.

Набраў ён шмат, а куды ўсё гэта пакласці?

Погляд яго спыніўся на дзяўчыне, плечы якой пакрываў шаль з зялёнага шоўку, вытканы залатым арнаментам. Стараючыся як мага акуратней, ён стаў здымаць покрыва з нябожчыцы, але, мабыць, усё ж незнарок закрануў тоўстага мерцвяка, які знаходзіўся ад яе непадалёк. Труп споўз з лавы і зваліўся ледзь не на ногі Лешаку.

Лешак з агідай адштурхнуў цела нагой.

«Глянь ты, падлюка, не сядзіцца на месцы. Фу, ну і поскудзь жа якая! А пры жыцці, напэўна, уяўляў з сябе няведама каго. Так яму, гаду, і трэба», — падумаў Лешак.

Склаўшы каштоўнасці ў шаль і завязаўшы яго вузлом, ён вылез з карэты.

Адбегшы на некалькі крокаў, пачаў прагна ўдыхаць чыстае паветра.

«Эх, як шкада, што нельга карэту прадаць. Заявішся з ёю ў вёску — пачнуцца роспыты. А горш яшчэ і даносы.

Матка Боская! А кашалі-то я не праверыў. Можа, у іх што каштоўнае ляжыць? Хоць багажу пры мёртвых няма. Напэўна, папрацавалі тыя, хто забраў коней?..»

Але разважанні Лешака нечакана перапыніліся: ён адчуў на сабе чыйсьці позірк. Агледзеўся па баках — нікога. Аднак Лешак быў амаль упэўнены, што побач з ім хтосьці ёсць. А тут яшчэ ўсё жывое ў лесе нібы заціхла. Нават кроны дрэў не шумелі звыкла, а нібы прыслухоўваліся да таго, што адбываецца навокал.

— Янак, гэты ты, лайдак, вярнуўся? — закрычаў Лешак.

— Ек, ек, ек...ся, ся, ся, — прагучала і заціхла рэха ў чорным гушчары.

«Што за д’ябальшчына такая? Нікога няма, а быццам нехта поруч знаходзіцца! А можа, вярнуліся тыя бандзюгі, якія коней забралі?»

Лешак не стаў чакаць пацвярджэння сваім здагадкам, а, як мага хутчэй заспяшаўся ў бок вёскі.

Увесь нядоўгі шлях да вёскі ён раз-пораз хрысціўся. На кожным кроку адчуваў на сабе нечы пагляд, адчуваў лёгкія крокі за спінай.

Але наяве нікога і нічога не было. Лешак чуў толькі сваё цяжкае дыханне і адчуваў, як ад страху на макушцы варушацца рэдкія валасы.

Нарэшце Лешак дабраўся да сваёй хаты, што стаяла на ўскраіне вёскі. Раней, калі яшчэ была жывая яго Магда, яна неаднойчы папракала мужа тым, што ім, заможным сялянам, належыць мець хату ў цэнтры вёскі, а то і наогул жыць асобнай сялібай, а не ціснуцца тут, на падворку.

Лешак згаджаўся з жонкай, але неяк усё рукі не даходзілі. Клопатаў чакалася шмат: і наконт зямлі, і наконт пабудовы. Час ліхі — то адно, то другое, а пенензы толькі давай.

А сёння Лешак быў вельмі рады, што яго хата прыціснулася да ўскрайку вёскі. Ніхто не бачыў, адкуль ён прыйшоў і з чым.

Хата была пабудавана з дыхтоўнага бруса і падзялялася на дзве палавіны. У першай знаходзіўся агмень, стол з лаўкамі, кашы з правізіяй і тры ложкі, дзе спаў ён і сыны. Каля агменю стаяў калаўрот, на якім у перапынках паміж малітвамі Дражына, яго малодшанькая, прала сукно.

Раней ён спаў у другой палове, але пасля смерці жонкі туды перайшла дачка. Нядобра дзеўцы спаць разам з хлопцамі.

Але яго хата была з хітрынкай. Мужыкі, будуючы яе, падвялі пад дах непамернай даўжыні лагі. Хтосьці з іх, было, наважыўся іх адпілаваць, залез наверх, але Лешак забараніў гэта рабіць. Яму ледзь не да слёз стала шкада патрачаных грошай.

Атрымалася даволі ўмяшчальнае гарышча. Сыны прасеклі ў столі адтуліну і зрабілі стромкую лесвіцу, па якой з хаты можна было залезці туды і, калі трэба было, лёгка здымалася. Ніхто з аднавяскоўцаў, бываючы ў хаце, нават не падазраваў, што ёсць такая лесвіца. Тады, калі будаваўся Лешак, усе ладзілі сваё жытло проста, без ніякіх выкрунтасаў. А Лешак завалок на гарышча куфар, прыставіў да глухога акенца стол, і стаў часцяком завітваць туды, а летнімі цёплымі начамі нават з задавальненнем спаў там. Добра ўсё ён гэта прыдумаў. У дубовым куфры пад цяжкай завалай захоўваў Лешак усё каштоўнае, таму доступ наверх дамачадцам быў строга забаронены.

Дзякуй богу, зараз у хаце нікога не было.

Ён хутка падцягнуў да лаза лесвіцу і ўзлез у сваё таемнае сховішча.

Падняўшы вечка куфра, Лешак паклаў на дно скрутак з упрыгожваннямі і накідаў зверху старой адзежы.

Затым ён стомлена прысеў на вечка куфра, абцёр далонню спацелы лоб, падумаў: «Вось і цудоўна! Усё шыта-крыта атрымалася. Значыць, мая задумка была правільнай. Галоўнае, каб Янак нікому нічога і не гаварыў».

Крыху перадыхнуўшы, Лешак злез з гарышча і, перахрысціўшы хату, заспяшаўся ў шынок.

2

Вёска Кажоўская здаўна належала доблеснаму рыцару Казіміру Кажоўскаму, адсюль і пайшла яе назва. Але як толькі шляхціц у лясах пад Смаленскам загінуў за магутнасць Вялікай Польшчы, калі правіў слаўны кароль Жыгімонт I Стары, дык неўзабаве Казіміравы ўладанні раздрабнілі на некалькі маёнткаў сваякі.

Аднак нядоўга яны цешыліся сваім набыткам, насталі неспакойныя і цяжкія часы, а шляхта павінна была служыць каралю. Многія за яго паклалі свае галовы, і вёска Кажоўская, як і іх краіна, перажыла не адзін перадзел, пераходзячы ад аднаго пана да другога.

Калі ж нарэшце сойм Люблінскай уніі пастанавіў быць ім падданымі Рэчы Паспалітай і адносіцца да правінцыі — кароны Вялікапольскай, ад вялікіх зямельных угоддзяў доблеснага рыцара Казіміра нічога не засталося.

Апошнім панам, які валодаў Кажоўскай, быў нейкі індыгенат з французаў. Але таму вельмі не хацелася жыць у гэтых Богам забытых мясцінах, і, узяўшы ад кожнага халопа выкуп за ўсю сям’ю, ён пакаціў у прамяністую Францыю.

А можа, не толькі нуда па радзіме падштурхнула яго на гэта? Можа, хто намякнуў яму на тое, што хутка адбудуцца змены? І яны адбыліся. Менавіта ў той год шмат якія ўгоддзі тутэйшых паноў адышлі разам з сялянамі пад кіраўніцтва сойма, прычынай гэтаму стала тое, што ў Судэтах знайшлі шмат мінералаў і каштоўных камянёў. Па законе тыя, хто валодаў зямлёй, мелі права не толькі на яе паверхню, а і на яе нетры.

А калі б індыгенат своечасова не з’ехаў, магло б стацца так, што мясцовыя паны захацелі б зрабіць з чужаком ліхую справу. Кожнаму хацелася за свае землі атрымаць з каралеўскай казны пабольш кампенсацыі.

А ліхая справа — данос бы на яго напісалі ці, яшчэ горш, падлавілі б у цёмны час дзе-небудзь у гарах, згінуў бы ён у невядомасці. А згінуў — то вельмі хутка аб’явілася б нямала розных спадчыннікаў, якія прэтэндавалі б на багатыя ўгоддзі індыгената.

Заўсёды знаходзяцца ахвочыя да чужога.

«Хітры аказаўся французік, своечасова разабраўся, што і да чаго. Злупіў з нас тры шкуры і знік, быццам і не было яго. А так, глядзі, і без портак застаўся б», — не то з зайздрасцю, не то з захапленнем думалі пра свайго былога гаспадара сяляне, забыўшыся, што, дзякуючы яму яны сталі вольнымі, а не трапілі ў кабалу да новага шляхціца.

Хутка ж яны забыліся, як валадары перапрадавалі іх, а то і проста дарылі па адным ці з сям’ёй.

Але няўдзячны народ жыў у тыя часы. Дый зайздросны да чужога дабра вельмі быў.

А яшчэ француз дазволіў яўрэю Абраму Домнічу пасяліцца ў маленькай хацінцы на ўскрайку вёскі. Той прыйшоў у вёску адзін, без сям’і, і ўжо год, як нікога так і не прыводзіў у хату.

Быў ён ветлівы з аднавяскоўцамі, усмешлівы. Але ў гутарцы на чалавека вочы стараўся не паднімаць, і, хоць ягоная худая постаць заўсёды была гатовая схіліцца ў паклоне, назваць яго лісліўцам нельга было. Сяляне адносіліся да яўрэя, калі можна так сказаць, ніяк і трымаліся з імі насцярожана. Ён не выклікаў у іх ніякіх пачуццяў.

Доўгія гады трэба пражыць у вёсцы, каб цябе перасталі ўспрымаць чужынцам. А тут мала таго што прышлы, дык яшчэ і іншай веры. У капліцу не ходзіць, і дзе Абрам моліцца свайму Богу, невядома.

Аднак Абрам нікому нічога благога не рабіў. Наадварот, рабіў дабро людзям: каму абутак паправіць, каму на палі дапаможа, ці яшчэ што-небудзь...

Але залатая пара для Абрама надышла ў тую часіну, калі Лешак вырашыў непадалёку ад вёскі, ля ажыўленага шляху на Прагу, адкрыць невялікі шынок.

Нядаўна Лешака Круціцкага прызначылі шляхецкім судом ваяводства старастам у Кажоўскай, і зараз ён мог шмат што сабе дазволіць.

Ніхто б не здзівіўся, калі б праз нейкі час іх Лешака сталі б зваць няйначай, як панам...

Стараста Кажоўскай лічыўся ў акрузе хітрым і пранырлівым чалавекам, але лянівым. Любіў добра паесці, пасля падрамаць. З гадамі яго постаць абрасла тлушчыкам, хада стала паважнай. Сам ён рабіць не хацеў. Таму запрасіў да сябе на дапамогу ў шынок «Пузатая стронга» прышлага чалавека.

Абрам вельмі ўзрадаваўся такой прапанове.

На здзіўленне Лешака, Домніч з веданнем справы ўзяўся гаспадарыць у «Пузатай стронзе», а гаспадару заставалася толькі з задавальненнем падлічваць выручку і жмурыць свае маленькія карыя вочкі ў прадчуванні яшчэ большых барышоў...

Усё добра, толькі адно дрэнна: Лешака дзецьмі Бог пакрыўдзіў! Незадаволены быў ён імі. Нікчэмнымі людзьмі аказаліся яны ў гаспадарцы.

Пагодкі Пётр і Андрэ ўрадзіліся на рэдкасць тупагаловымі і непаваротлівымі ў вясковай справе, а дачка Дражына — дык тут наогул гутарка асобная.

Стары Круціцкі, як сапраўдны каталік, шанаваў Бога, але не так апантана, як яго дачушка!

Тая ж марыць прысвяціць сябе служэнню Усявышняму! Кожную нядзелю яна ходзіць у святое месца Вамбежыцэ. Ходзіць, каб там падняцца на каленях на ўзгорак, праціраючы пры гэтым панчохі, па сарака дзевяці прыступках пакаяння. Навошта Богу такія ахвяры?

«Цьфу! Дурніца, — думаў бацька. — Ад сытасці розная брыдота лезе ў галаву. Не, трэба яе аддаць замуж за Янака. Хай справай зоймуцца — дзяцей здаровых нараджаюць, будуць памагаць па гаспадарцы. Для гэтага бабскае прызначэнне на зямлі, а да Бога звярнуцца ёсць каму і без маёй таўсташчокай. А Янак — кемны хлопец. Што ні даручыш — усё зробіць».

Янак Круціцкі гадаваўся сіратой. Ягоная нябожчыца-маці даводзілася Лешаку стрыечнай сястрой, гэта і ратавала яго ад голаду і ад іншых бед. Дзядзька, калі абодва бацькі памерлі, прыгрэў яго. Ну, вядома, больш з-за прыбытку, чым з жалю. І, трэба сказаць, дальнабачным аказаўся Круціцкі. Янак вырас добрым хлопцам — цягавітым і працавітым. На яго добрасардэчны сваяк і ўсклаў усю цяжкую працу па гаспадарцы.

3

Уладальнік «Пузатай стронгі» як нельга своечасова паказаўся ў шынку. Вечарэла, і там за груба пазбіванымі сталамі ўжо сядзелі як свае сяляне, так і прышлыя. А сёння ў шынку было асабліва людна. Усе з нецярпеннем чакалі расказ бывалага чалавека. У родных мясцінах аб’явіўся не хто іншы, як сам нашчадак заснавальніка іх вёскі.

Станіслаў Кажоўскі быў сапраўдным салдатам. Ён даводзіўся далёкім родзічам ганарліваму і доблеснаму рыцару Казіміру. Пра гэта сведчылі яго вялікі «высакародны» но с і высокія дугападобныя чорныя бровы над светла-шэрымі вачыма. У яго жылах бурліла кроў бясстрашных продкаў, таму ў наваколлях вёскі і на руінах замка пана Кажоўскага бачылі рэдка. Толькі ў тых выпадках, калі шлях каралеўскага войска пралягаў па родных мясцінах: тыя ішлі або заваёўваць каго-небудзь, або наадварот, з ганьбай ці без ганьбы ўцякалі ад праціўніка, ці проста адыходзілі, калі той пераўзыходзіў іх сіламі.

— Я цяпер з Белай Русі іду, там, панове, страшныя справы адбываюцца. Ідзе на нас маскоўскі цар Пётр, ідзе не толькі каб паліць нашай крывёю зямлю вялікай Рэчы Паспалітай, але яшчэ і паглуміцца над нашай верай. Так. Сам я не быў і не магу дакладна сказаць, праўда гэта ці не, але бывалыя людзі за добрай чаркай шмат страшнага расказвалі. У Віцебску гэты іншаверац загадаў знішчыць абраз святога Іасафата Кунцэвіча (усе прысутныя адначасова ахнулі і сталі хрысціцца), у Полацку ён так блюзніў над прычасцем у саборы святой Сафіі, што лаяў і забіваў манахаў. А аднаго базіліяніна цар стукнуў па твары і паваліў на зямлю за тое, што той назваў забойцаў святога Іасафата бязбожнымі схізматыкамі, а пасля біў яго кіем па галаве, адрэзаў яму шабляй нос і вушы і, нарэшце, загадаў вынесці з царквы і павесіць, другому ж адсек шабляй галаву.

— Вы, пан, напэўна, прыдумваеце крыху, — нечакана падаў голас Адам, уладальнік лесапілкі і таварыш Лешака, — бо яны з нашым каралём Аўгустам браты нарачоныя.

— А што мне вам хлусіць, панове? Я сюды не затым ішоў, каб вам толькі вясёлыя байкі казаць. Страшны час будзе. Ад татараў якую пошасць нядаўна перажылі, а зірні — шведы заварушыліся, ды маскалі заўсёды свайго не выпусцяць.

У шынку павісла панурая цішыня.

Чуваць было, як за сценамі вецер стукае аканіцамі, варушыць саламяны дах.

— Не гэта страшна. Іншая бяда ідзе, ад якой не будзе выратавання ні царам, ні парабкам.

Голас гэты належаў Абраму Домнічу, які ў вячэрні час заўсёды знаходзіўся за стойкай, абслугоўваў наведвальнікаў.

«Увесь час маўчыць, а зараз яго панесла, — незадаволена падумаў уладальнік «Пузатай стронгі». — Кожны павінен ведаць сваё месца ў жыцці».

Работнік, заўважыўшы незадаволены выраз на твары Лешака, спалохана залыпаў чорнымі вейкамі і пачырванеў.

— Чаго замоўк? — зашумелі аднавяскоўцы.

Той глядзеў на старасту.

— Чаго ўтаропіўся? Даказвай сваю навіну. Сказаў «А» — кажы «Б», — міласціва дазволіў апошні.

— Я, яснавяльможнае панства, ні ў якім разе не хачу нікога пакрыўдзіць і, можа так стацца, што і дарэмшчыну ўзвесці. Аднак нядаўна адзін каваль, які дазволіў сабе ў нас папалуднаваць, расказаў, што мор рухаецца да нашых месцаў. Чалавек той, ён з Розенберга ішоў, казаў: «Хто мог, адтуль ужо ўцёк», — скорагаворкай мовіў Домніч.

— Цьфу ты, — сплюнуў стараста, — я думаў, што і сапраўды вайна ўжо на парозе, а ты пра мор! Дык на гэтай Нямеччыне, колькі я сябе памятаю, то адно, то другое здараецца. Любяць там варажыць над людзьмі. Ты лепш паменш слухай, што кажуць. Не паспееш і рот адкрыць, як госці толькі і імкнуцца змыцца, не заплаціўшы. Ды яшчэ і які чужы грош прыхапіць.

— Паважаныя панове,— спахапіўся ён, — я толькі прышлых меў на ўвазе, — хітры Лешак прыклаў руку да грудзей.

Абрам так нізка апусціў галаву, што стала бачна яго нязменная жоўтая шапка на патыліцы.

— Дарма ты так, Лешак, — упікнуў Адам Скшынецкі. — Вось мне надоечы мой работнік Кастусь Войтэк такое расказаў, што я яму не паверыў, а сёння ранкам давялося пераканацца ў тым, што ён мае рацыю.

— Дык ты раскажы, бо я, як адказная асоба, павінен усё ведаць, што ў нас тут адбываецца.

На яго словы ўладальнік лесапільні ўсміхнуўся.

— Будзь добры, Адам, не цягні, раскажы, што ты там чуў, — прагучалі з усіх бакоў цікаўныя воклічы.

— Два дні назад пасылаў яго ў суседнюю вёску па заказ. Там у аднаго селяніна дачка замуж выходзіць, дык яму куфар спатрэбіўся для пасагу. Гэта хоць і не мая справа, але вельмі мне падабаецца з дрэвам працаваць. Глядзіш, а з цеплыні яго сучка то фігурка нейкага дзіўнага звера пакажацца, а то вінаградная лаза. І ўсё само па сабе адбываецца.

— Казачнік, — буркнуў Лешак, — заўсёды ўсё мудрагеліста гнеш.

— Як умею, так і расказваю, — агрызнуўся той. — Ну вось прыходзіць Кастусь туды апоўдні, а там па ўсёй вёсцы выццё ды гоман чутны. Ён — да аднаго: «Што такое»? А мужык і расказаў. Маўляў, сядзела маладая жанчынка на ганку, немаўля, значыць, грудзьмі карміла. А тут ці то яе ў хату паклікалі, ці яшчэ чаго, ну, паклала яна немаўля на ганак, а сама ў хату падалася. Кажа, зусім нядоўга не было яе, а як вярнулася, немаўляці на ганку і няма. Яна туды, яна сюды. Няма, як у ваду канула. На крык яе збеглася ўся вёска, а адно хлапчанё і расказала, што бачыла, як велізарны сабака нейкі скрутак у лес цягнууў. Здаравенны гэткі, і вочы яго крывёй зіхацелі. А іх мясцовы стараста і кажа, што звер гэты, хутчэй, на ваўка падобны, а калі ваўкі смела ў сяло заходзяць — быць бядзе. Не баяцца яны людзей. За мерцвякоў іх ужо лічаць. Заўсёды так бывае, калі вайне быць ці мору.

Стараста злавіў на сабе позірк Янака.

— Глупства ўсё гэта! Баба сама з неймаўлём нешта зрабіла, а зараз выдумкай хоча свой грэх прыкрыць, — паспрабаваў развеяць страхі прысутных гаспадар «Пузатай стронгі».

— А навошта Кастусю брахаць? — загаманілі наўкола.

— Хочаце — верце ў небыліцы. Мне дык што, — паціснуў плячамі Лешак і павабіў пальцам Янака, паказваючы таму вачамі на дзверы.

Яны выйшлі на двор.

— Ты чаго на мяне зіркаеш? — напаў ён на хлопца.

— Боязна стала, калі Адам пра мор загаварыў? Тыя мерцвякі ў лесе ад хваробы памерлі. Ран на іх няма! А раптам мы мор у вёску занеслі?

— Цыц!.. — Круціцкі азірнуўся па баках. — Чаго ты мелеш? Каб, крый божа, хто-небудзь іншы пра гэта не чуў! Каб ні гу-гу?! Глядзі ў мяне. Ураз на чужыя хлябы пойдзеш. На вось, вазьмі, — і ён сунуў у руку Янаку брошку з сініх камянёў,— падары якой-небудзь паненцы. Ды скажы, што на кірмашы купіў. Дзеўкі ўсё адно ў каштоўнасцях нічога не кемяць, ім галоўнае, каб блішчала. А то хочаш — прадай, пастаў сабе добрую хацінку і жаніся. Нічога, хлопец, не бойся. Будзеш мяне слухацца — чалавекам зраблю. Ды яшчэ зарубі сабе на носе: пакуль у ваколіцы стаіць святы слуп, нас ахоўвае дух Святой Панны Марыі — ніякая бяда нам не страшная. Усё адштурхне ад нас яе заступніцтва.

Ён паляпаў юнака па плячы.

4

Хараство распасціралася наўкола! Горы, цалкам пакрытыя густымі лясамі і квяцістымі хмызнякамі, каралямі атачалі палі і сенажаці, якія прылягаюць да вёскі Кажоўская, дзе сярод буйной зеляніны раптам мільгане руды хвост пранырлівай лісіцы ці пачуецца бляянне муфлана. Празрыстыя воды шматлікіх малых рэк напоўніліся горнай стронгай. Удалечыні, паміж самымі стромкімі вяршынямі, калонамі бялелі акведукі. Яны калісьці аблягчалі шлях рымскім легіянерам, а зараз дапамагалі мясцовым жыхарам зручней перабірацца з адной гары на другую. Праўда, калі забярэшся на мост і пойдзеш па ім, галава кружыцца ад вышыні, і думаеш — які люд майстравы быў раней.

А цяпер? Узводзілі, узводзілі паны крэпасці, якія палохалі сваім выглядам, і каменныя масты, ды ўжо ад многіх адны горы друзу засталіся, а іншыя наводзяць страх уначы на вандроўнікаў сваімі развалінамі.

Янак накіраваўся да хаты гаспадара лесапільні. Сцяжынка, па якой ён ішоў, цягнулася ўздоўж рачулкі Крушынка. Сярод спеваў цыкад чулася, што дзесьці, на паверхні, не-не ды і плюхне вадой рыбіна, ствараючы на ёй серабрыстую рабізну.

Пахла ядлоўцам і кветкамі. Якімі? Янак не ведаў. Ён наогул не разбіраўся ў кветках. Ды і ў дрэвах не асабліва разбіраўся. Ну, вядома, адрозніць дуб ад елкі ці ад бука, а да астатніх яму і справы няма.

Гэта яго Антаніна ведае ўсё пра кветкі і пра дрэвы. Прыгажэйшай за яе Янак у жыцці не бачыў дзяўчыны.

Прыгажуня Антаніна і сама была падобная на кветку. З сінімі валошкавымі вачыма на ясным твары, з доўгімі русымі валасамі, якія пахнуць духмянымі лілеямі, што хвалістай пенай ахутвалі яе стройную постаць, і голасам, як у аксамітак, далікатным і чароўным.

«Ці мая толькі?» — пры гэтай думцы Янак уздыхнуў. Дачку гаспадара лесапілкі наўрад ці аддадуць за беднага хлопца.

Юнак выйшаў з лесу і напрамкі накіраваўся да хаты, насупраць якой узвышалася гара бярвення.

Мабыць, прыязджаў заказчык і, не заспеўшы гаспадара хаты, сам вырашыў, дзе спадручней скінуць цяжкі груз.

На двары забрахаў сабака.

— Ну што ты, Валет, брэшаш? Колькі я табе прынадных кавалкаў ні прыношу, усё адно перад гаспадарамі выслужваешся.

Сабака, пачуўшы голас Янака, замоўк і міралюбна заскавытаў.

Хлопец пагладзіў яго па карку і са здзіўленнем заўважыў, што ў хаце цёмна.

«Няўжо ў такую рань спаць ляглі?» — з засмучэннем падумаў юнак.

Зарыпелі завесы, і дзверы прыадчыніліся. У невялікі праём вызірнуў незадаволены твар пані Ядвігі, маці Антаніны.

— Янак, гэта ты тут па начах швэндаешся?

— Добры вечар, пані Ядвіга, — пакланіўся Янак жанчыне.

— Добры дык добры, толькі Антаніну я дзеля цябе будзіць не стану. Нам заўтра чуць свет уставаць. Ідзі. Глядзі, дацямна і вернешся дамоў.

І добрая жанчына зачыніла дзверы.

Янак яшчэ некалькі хвілін пабавіўся з сабакам і, уздыхнуўшы, адправіўся назад у бок шынка.

5

Ён адважна ступіў у чарналессе. Чаго было баяцца? Яму, хто з маленства тут усё аблазіў і абхадзіў.

Аднак юнаку ўвесь дзень чамусьці трывожна было на душы. А тут яшчэ, хоць быў цёплы летні вечар, неяк хутка сцямнела і нечакана пахаладала, і Янак падумаў, што дзень сёння нейкі з раніцы цудоўны.

Раптам ён адчуў, як лёгкі подых ветрыку крануў валасы, нібы за спінай хтосьці прабег. Ці не мядзведзь? У іх краях іх процьма. Пячор ды розных хадоў, дзе звярыне можна схавацца ад паляўнічых, ды прыплод свой без боязі гадаваць, у Судах хапае.

Янак азірнуўся — нікога.

Шчыльнай сцяной стаялі стройныя дубы, светлыя ствалы якіх абвіваў нястомны зялёны плюшч.

Дзесьці ў глыбіні цемры вухнула сава, і зноў ні шоргату, нават гаманкія цыкады ўсе як адна маўчалі, стаіўшыся ў высокай траве. Янаку стала боязна.

Ён падняў галаву і паглядзеў на неба.

Амаль кранаючыся верхавін дрэў, хутка-хутка ляцелі чорна-ліловыя аблокі. Месяц — сонца мёртвых, заўсёды серабрыста-халаднаваты, гарэў агністым барвовым святлом.

Янак перахрысціўся і што было сілы панёсся па сцяжынцы, адчуваючы кожнай клетачкай цела, што побач з ім хтосьці бяжыць: чулася патрэскванне сухіх галінак пад цяжарам невядомага спадарожніка.

Краем вока Янак бачыў, што штосьці вялікае і цёмнае лунала над зямлёй, ці то чалавек, ці то велізарная пачвара, ці то дзіўны белы вершнік на белым скакуне. І раптам два зіготкія чырвоныя агні ўпіліся сваім паглядам Янаку ў вочы і яшчэ ледзь-ледзь — і страх паралізаваў бы ягонае цела, такая гіпнатычная злосць палала ў іх!

Янак яшчэ ў дзяцінстве перажыў шмат жудасці і новыя нягоды, вядома, яму былі непатрэбны, ён кінуўся прэч, што было сілы пабег яшчэ хутчэй.

— Ды адкуль цябе нячысцік нясе? — невядома, колькі ён прабег і колькі б яшчэ бег, каб не наляцеў на чыюсьці постаць і каб яго не спыніў грозны мужчынскі вокрык.

Янак страпянуўся, перад ім стаяў Адам Скшынецкі.

Цяжка дыхаючы, хлопец ледзьве выгаварыў:

— З вашага хутара, дзядзька Адам.

— Ого, мабыць гэтак цябе мая непараўнальная пані Ядвіга напалохала? — засмяяўся Антанінін бацька.

Мужчына ўважліва глядзеў на хлопца. Вочы ў Скшынецкага былі такога ж валошкавага колеру, як і ў яго дачкі. Вось толькі ў адрозненне ад Антанініных, у яго вачах выпраменьваліся іскрынкі мяккага святла, а не холадныя ільдзінкі. І ад Адамавай цеплыні Янак неяк ураз супакоіўся.

— Ды што вы, дзядзька Адам, скажаце яшчэ, — паціснуў ён плячамі. — У лесе за мной нейкая д’ябальшчына гналася.

— Кепска для вясковага хлопца быць такім недаверлівым. Якая яшчэ нечысць у нашым лесе можа з’явіцца?

— Дык вы самі кагадзе казалі, што ваўкі па вёсках шныраць, — апраўдваўся хлопец.

— Ну, думаю, што ўлетку на здаровага мужыка ваўкі наўрад ці будуць нападаць. — Ён крыху памаўчаў і дадаў: — Я, праўда, таксама цяпер ад стра­ху ледзь Богу душу не аддаў, — усміхнуўся Скшынецкі. — Іду я сабе паціху, іду і раптам чую, як хтосьці праз гушчар ломіцца. Узяў я ў рукі здаровы дрын і чакаю. Ну, думаю... А тут, глянь, выходзіць да мяне маладая жанчына: кашуля на ёй падраная, рукі і ногі ў ранках, а вочы гараць вар’яцкім агнём — ну про­ста здань! Стаю акамянелы, рукі не слухаюцца, а яна ў мяне і пытае:

— Пан, сыночка майго нідзе ні сустракалі?

Я тут і сцяміў, што гэта тая самая небарака, у якой хлапца выкралі. Голас у яе асіплы, скрычалася, бедалага, зусім. Так што, глядзі, можа, сустрэнецца на шляху, дык ты яе абыдзі бокам, а то спужаецца цябе, як ты некага, яна і так, небарака, напакутавалася.

— Добра, дзядзька Адам, абыду, — паабяцаў Янак.

— Але вось яшчэ што я табе хацеў сказаць, Янак. Не хадзі ты да нас болей. Я сам дык нічога супраць цябе не маю, але мая гаспадыня вырашыла, што ты нашай Антаніне не пара: дзеўка павінна замуж пайсці хоць за самага занядбалага, але за шляхціца. Самой ёй не атрымалася ў фальварак патрапіць, то яна зараз спіць і бачыць, каб Антаніна ў панях пахадзіла. Малодшанькую Марыю таксама на гэта настройвае. Жонка мая, баба нязносная, а супраць таго, што яна кажа не папрэш. Багацце павінна ісці да багацця.

Гаспадар лесапільні ўсміхнуўся, паляпаў пляменніка Круціцкага па плячы.

Янаку б, як кажуць, праглынуць крыўду і пайсці сваёй дарогай, а ён не змог, усхадзіўся.

— А не ведаеце, дзядзька Адам, што я таксама багацей, ды яшчэ які?! Захачу, дык яшчэ і большым стану!

Сказаў — потым падумаў, калі адрачэшся ад сваіх слоў — паважаць сябе перастанеш!

— Вось бярыце! — ён рашуча уклаў у Адамаву далонь брошку, якую атрымаў надоечы. — Перадайце Антаніне ад мяне падарунак.

Адам глянуў на брошку, сапфір іскрыўся агеньчыкамі.

— Дзе ты ўзяў прыгажосць такую? — здзівіўся бацька дзяўчыны, падносячы брошку да вачэй.

— Даўно, яшчэ калі ў Торунь на кірмаш з дзядзькам ездзіў, у аднаго немца і купіў. Ну, бывайце, дзядзька Адам, — сказаў Янак, і, расправіўшы пояс на саматканай кашулі, пайшоў, вельмі задаволены сабой і забыўшыся на страхі, ад якіх яшчэ нядаўна ўцякаў што было сілы.

А Адам Скшынецкі глядзеў яму ўслед і незадаволена хмурыў бровы: «Цямніць штосьці хлопец, цямніць...»

6

У гэта ж час Лешак Круціцкі прыйшоў дамоў. Не марудзячы, ён адразу ж прыставіў лесвіцу і падняўся на гарышча.

Час набліжаўся бліжэй да поўначы, а ў хаце было светла, як на вячэрняй зорцы.

«Можа, пажар дзесьці?» — падумаў Лешак, падышоў да акна і ахнуў.

Крывава-барвовы месяц палаў на чорным небе.

«Езус Марыя! Што гэта за д’ябальшчына такая! Ніколі такой жудасці не бачыў», — перахрысціўся Лешак.

Ён прыслухаўся, і ў хаце, і на вуліцы не чулася ні гуку.

Затым Лешак узяў свечку, якая ляжала на стале, што стаяў пры куфры, запаліў яе. Падышоў да грувасткага куфра і, адкінуўшы цяжкае дубовае вечка, нагнуўся... і жах: скрутка на дне куфра не было!

«Божа, Божа! Якая гніда тут корпалася?! Заб’ю, калі даведаюся!»

Да горла падступіў даўкі камяк, цела абмякла.

На дне куфра ляжалі яго і Магдзіны вясельныя ўборы, некалькі адрэзаў даматканай тканіны, кашэль з сотняй злотых і яшчэ шмат іншых важных і не вельмі важных рэчаў — адным словам, хлам у параўнанні з тым, што страціў.

«Усё знікла, усё знікла...»

Стараста вёскі Кажоўская, седзячы на краю куфра, ледзь не плакаў.

Раптам зарыпелі прыступкі, і ў лазе паказаўся заспаны твар Дражыны.

— Бацька, вы чаго енчыце? Усіх сабак перапудзіце сваім выццём!

— Сыдзі прэч з маіх вачэй. Ты, тля, будзеш яшчэ бацьку ўказваць? — сказаў Лешак і абамлеў.

На плячах дачушкі красаваўся той самы шаль, у якім ён прынёс скарбы. Дзяўчына і брывом не павяла. Яна ўжо стаяла каля куфра.

— Калі вы з-за каменьчыкаў плачаце, то дарма турбуецеся: я, пасля таго як яны з шаля пасыпаліся, іх у маміну скрыначку паклала.

Дражына хацела залезці на гарашча, але бацька спыніў яе грозным вокрыкам:

— Не лезь, вылюдак! Я сам.

Так, у куце знаходзілася драўляная разьбяная скрыначка — жончын пасаг.

Лешак ізноў нагнуўся ў куфар, знайшоў там скрыначку, сапучы ўзняў яе.

— Бацька, з-за чаго вы так сярдуеце? Гэта ж вы пакінулі лаз адкрытым. Я, грэшная, падумала, ці не ліхія людзі да нас завіталі.

Лешак недаверліва паглядзеў на дачку.

— Хлусіш ты ўсё. Табе ж у куфры штосьці спатрэбілася, калі ў ім корпалася?

— Хацела трохі тканіны на сподніцу ўзяць. Мая зусім знасілася, а гляджу, вы тут такую прыгажосць схавалі. Я не вытрымала і ўзяла. Я.

— Добра, добра, ідзі адсюль, клапатліўка ты наша. Але, калі дзе пікнеш пра тое, што ў куфры бачыла, прыб’ю!

— Я не дурніца — усё разумею. А шаль можна пакінуць?

Дзяўчына запытальна глядзела на бацьку. Зялёны шоўк мякка пераліваўся і, здаецца, на ім адлюстравалася глыбіня яе светлых вачэй.

— Добра ўжо. Толькі ўсім кажы, што я табе яго купіў яшчэ даўно на кірмашы. Запомні — даўно!

— Ды зразумела. Не бурчыце.

Дражына спусцілася ўніз.

Хітрай урадзілася дачка Лешака Крушніцкага — вялікага чалавека на сяле.

Лешак, застаўшыся адзін, пачаў даставаць з куфра і выкладваць на стол каштоўнасці. Пры святле свечкі яны пераліваліся трапяткімі, рознакаляровымі агеньчыкамі. Любуючыся на яркія ўспышкі дыяментаў, зялёную прахалоду смарагдаў, крывавыя водбліскі рубінаў і магічныя агеньчыкі сініх сапфіраў, Лешак адчуваў, як душу напаўняе замілаванне. І разам з тым чароўная прыгажосць, што зыходзіла ад ззяння каменьчыкаў, палохала.

Ён уздыхнуў.

Зараз трэба было думаць, як непрыкметна для іншых пакрысе замяніць скарбы з каменьчыкаў на іншыя скарбы — грошы.

Да мясцовых мянял совацца нельга, прыйдзецца ехаць у Вроцлаў. Шмат злотых можна будзе атрымаць за каменьчыкі... Тады Лешак пабудуе вялікі палац і возьме ў жонкі прыгажуню Антаніну. Не ўсё жыццё яму хадзіць удаўцом!

А Дражына хай ідзе ў манастыр. І сыны хай робяць, што хочуць. Не падабаецца на зямлі гарбець — хай у жаўнеры падаюцца. А яму, Лешаку, кароль за гэта яшчэ і грошай заплаціць. Крушніцкі так разважаў, седзячы ля скарбу, а душа яго поўнілася прадчуваннем шчасця.

Пракрычаў певень.

— Ого, як я забавіўся, — спахапіўся Лешак. — Ужо раніца хутка, спраў процьма, а я тут як разамлеў.

Лешак паклаў сяннік на куфар і лёг, атуліўшыся, як звычайна, дзяружкай. Ляжаў ён нядоўга, праз нейкі час давялося ўстаць, каб узяць бравэрку, незразумела з-за чаго нейкі калючы халадок працяў усё цела, яно ныла.

«Перанерваваўся, здаецца, я сёння», — падумаў ён і нарэшце, сагрэўшыся, заснуў.

7

Кажоўскую залівала сонцам.

Усе хаты размяшчаліся кругамі ад цэнтра сяла, дзе на пляцы майстравыя людзі збудавалі драўляны памост.

На ім праходзілі ўсе знакавыя падзеі ў жыцці вяскоўцаў: гулянкі, вяселлі, набор у каралеўскае войска.

Большасць сцен хат мела белы колер, але на некаторых красаваліся дзіўныя кветкі і птушкі.

Малявала бабка Хрысціна, мясцовая лекарка. Яна наогул любіла прыносіць людзям радасць у жыцці: была павітухай, лячыла малых і дарослых, а да ўсяго іншага і добра малявала.

Талент да малявання ў яе адкрыўся змалку, але ні маці, ні бацька — Кастусь Войцэк — не заахвочвалі такое дзівацтва дачкі. Пазней змірыліся: дзяўчынка ад нараджэння была кульгавенькая і працаваць у полі, як усе, не магла, дый па гаспадарцы, у хаце на яе не вельмі можна было разлічваць. Калі Хрысціна паднімала цяжкі чыгунок з бульбай ці балею з вадой, на яе балюча было глядзець: яна перакошвалася. Праўда, за калаўротам ёй не было роўных, але ж авечак круглы год не стрыгуць.

Неяк Хрысціна прыстала да бацькі:

— Купі мне фарбаў, ну купі, хоць крышачаку.

Бацька нахмурыўся, але за ўнучку заступілася тады яшчэ жывая маці Кастуся.

— Купі, сынок, тое, чаго цябе дачка просіць. Грошы гэта каштуе невялікія, а глядзі, можа, нейкі толк з такой пусцяковіны і атрымаецца.

І сапраўды, калі Хрысціна размалявала белыя сцены хаты ўсякімі дзівацтвамі, то многія малодкі таксама захацелі падхарашыць і свае: хто сенцы, а нехта сцены не толькі знадворку, але і ўнутры. А за гэта плацілі малаком ці воўнай, а часам і невялікай, але манеткай.

А да мастацтва малявання бабуля паволі перадала ёй і ўменне лячыць. Дзе якую траўку знайсці, калі і які адвар зварыць, каб хвораму дапамагчы.

І Хрысціна стала вельмі патрэбным чалавекам для вяскоўцаў.

З-за таго, што была яна Богам пакрыўджана, замуж яе ніхто не ўзяў, а Хрысціна як з ранніх гадоў хустку накінула на галаву, так пад ёй і схавала свае залатыя валасы і яшчэ больш прыцьміла карыя вочы. Хто назваў яе ўпершыню бабкай Хрысцінай, можа, дзіця якое неразумнае, а можа, нейкая злая суседка. Невядома. Але, як бы там ні было, прыстала да яе мянушка, і сталі клікаць Хрысціну бабкай, хоць гадкоў ёй было ўсяго трыццаць.

Хрысця шкадавала людзей, але ставілася да іх з насцярогай. Добрым быць проста, калі ўсё добра. А калі што не так?

Вось надоечы памерла ў суседнім сяле маленькая дзяўчынка. Шаптуха вельмі старалася выратаваць бялявага анёлачка. Але ні адвары, ні малітвы не дапамаглі. Тады маці памерлай стала лямантаваць на ўсё сяло, што Хрысціна — ведзьма, што яна знарок дзіця недагледзела, каб чыстай душой сатану ўлагодзіць.

Ледзь супакоілі маці дзяўчынкі, а яе бацька нават прабачэння прасіў, але кепскія словы, напэўна, у некаторых галовах затрымаліся...

— Гэй, пра што тужыш, бабка Хрысця? — пачула яна побач звонкі дзявочы голас.

Ля агароджы стаяла Антаніна Скшынецкая.

Каторы раз залюбавалася шаптуха постаццю маладой дзяўчыны, а тая глядзела на яе вачамі, якія смяяліся, і пакусвала пунсовымі вуснамі белы кончык сарванай травінкі.

— Ты чаго ў такую рань прыбегла? — ласкава спытала яна прыгажуню.

Антаніна агледзелася па баках. Вяскоўцаў на вуліцы не было відаць.

— Давай прысядзем дзе-небудзь у кутку, каб ніхто не прыкмеціў.

— Лаўка на заднім двары ёсць, — прапанавала бабка Хрысціна.

— Добра, — узрадавалася дзяўчына.

Яны прайшлі ў двор.

Антаніна доўга ўсаджвалася: усё папраўляла доўгую паласатую спадніцу.

Нарэшце яна супакоілася.

— Ты ж ведаеш, што ніхто з бацькоў дзеўку ў хаце доўга трымаць не будзе?

Хрысціна кіўнула галавой.

— Вось і мае вырашылі замуж мяне выдаць.

— Няўжо пан які аб’явіўся? — пацікавілася шаптуха.

Антаніна паморшчылася.

— Ды пакінь ты — пан. Гэта мая матухна спіць і бачыць, каб мяне за высакароднага выдаць. З яе марамі мне прамая дарога ў манастыр. Не, бацька мне іншае падрыхтаваў. Хоча мяне аддаць нашаму старасту.

— Ды ты што, быць такога не можа! — пляснула рукамі старая.

— Можа, можа.

Дзяўчына падсунулася да яе бліжэй і амаль зашаптала на вуха:

— Ствары мне адваротнага зелля для Лешака і Янака.

— А гэты цябе чым пакрыўдзіў? Хлопец ён відны і, здаецца, добры, не ў роднага дзядзьку пайшоў.

— Дурань ён, а ад дурняў адны нязручнасці. Падарыў кагадзе бацьку брошку нябачанай прыгажосці, а той вырашыў, што калі Круціцкі такімі рэчамі з работнікам разлічваецца, дык, уяўляеш, што ў яго ў засеках прыхавана? Таму і пабег зранку да яго змаўляцца з нагоды мяне. Я ялейныя пагляды Леша­ка даўно на сабе заўважаю. Бацька — да яго, а я — да цябе.

Бабка Хрысціна задумалася.

— А як жа ты, дзеўчынка, яму адварот дасі? У шынок нам ніяк не выпадае ісці.

— Ты ўжо зрабі, а я прыдумаю, як яго, гада, апаіць! Ды хоць да Дражыны ў госці напрашуся, калі там яе бацька будзе. Чаі распіваць з ім будзем, ды яшчэ і з пернікамі, — зло ўсміхнулася Антаніна. — Дык зробіш?

— Дапамагу табе, прыгажуня, як не дапамагчы. Толькі зёлкі гэтыя не зараз робяцца. Трэба табе заўтра па вячэрняй зорцы прыйсці.

Дзяўчына з удзячнасцю прыклала рукі да грудзей.

— Век тваё дабро не забуду. Толькі, ведаеш, прыйду я не заўтра, а паслязаўтра зранку. Гэта нічога?

— Нічога, — паціснула плячамі Хрысця. — Кубак прыхапі, не забудзься.

— Мне, канечне, чым хутчэй, тым лепш. Я б і сёння прыйшла, але, разумееш, тут такое здарылася! Іду я па сцяжынцы, весела так вакол, птушачкі спяваюць, а мне зябка і здаецца, што за мной хтосьці ідзе. Як ні аглядалася — нікога няма. Я нават трохі бегла. Лепш я ранкам з Марыяй да цябе і прыйду. Удзвюх не так боязна.

— Бабка Хрысця, ты дзе схавалася?

Гэта з вуліцы крычала Дражына.

Змоўшчыцы выйшлі з-за вугла хаты.

Дачка старасты стаяла ля агароджы кветніка, дзе сярод фіялетавых браткоў раслі кусты, абсыпаныя ярка-жоўтымі кветкамі, падобнымі на пухнатыя шары. Плечы дзяўчыны пакрываў дзівоснай прыгажосці шаль.

Жанчыны ахнулі. На жоўтым фоне кветніка смарагдавы колер глядзеўся про­ста зачаравана.

У Антаніны загарэліся вочы.

— Дражыначка, даражэнькая, дай прымераць?

Дачка Круціцкага зняла шаль і падала яго сяброўцы.

Антаніна накінула яго спачатку на галаву, прайшлася ўздоўж плота — так і гэтак, потым накінула на плечы, закінуўшы адзін канец на плячо.

— Ну, як я? — спытала яна.

— Харошая, ой харошая, — усміхаючыся, сказала шаптуха.

— Дзе ты набыла такую прыгажосць? — не здымаючы шаль з плячэй, пацікавілася Антаніна.

— Бацька прывёз, — і, памятаючы дамаўленне, дадала: — Гэтай зімой купіў на кірмашы. Ды ўсё не было калі яго апрануць.

— А ты куды ідзеш? — пацікавілася Антаніна, аддаючы шаль Дражыне з відавочнай неахвотай.

— Як куды? — дзяўчына незадаволена нахмурыла бровы. — У Вамбежыцы.

— Ведаеш што, — нечакана сказала Антаніна, — я таксама з табой пайду. Мне ў Панны Марыі шмат чаго папрасіць трэба.

— Будзь здаровая, бабка Хрысціна.

Дзяўчаты пакланіліся і пайшлі ў бок Святога Храма.

Але, прайшоўшы крыху, Антаніна спынілася і, пакінуўшы сяброўку, падбегла да Хрысці.

— Дык ты не забудзешся пра маю просьбу? — спытала дзяўчына.

— А можа, не трэба? Бачыш, у якой прыгажосці будзеш хадзіць? — усміхнулася шаптуха.

Але Антаніна толькі зіркнула вачыма і пабегла даганяць сяброўку.

Хрысціна доўга глядзела ім услед, і трывогай напаўнялася яе сэрца.

8

Тым сонечным ранкам не толькі ў бабкі Хрысціны дрэннымі прадчуваннямі напаўнялася сэрца. Моташна было на душы і ў Янака.

Ён усё разважаў: ці добра зрабіў, аддаўшы брошку гаспадару лесапільні?

Было штосьці нячыстае ў тым, як дзядзька Лешак займеў каштоўнасці. А з іншага боку, як паглядзець? Не ён бы ўзяў тое каменне, дык хто-небудзь іншы забраў.

Янак, напэўна, соты раз з цяжкасцю ўздыхнуў за гэту раніцу.

«Так яно то так, але лепш бы ўсё засталося па-іншаму, па-старому.»

Ён усю ноч амаль не заплюшчыў вачэй і ранкам, выгнаўшы авечак з загона, пагнаў невялікую атару ў горы, на даўно аблюбаванае ім месца.

Вялікая паляна з сакавітай травой знаходзілася непадалёку ад сцежкі, якая вяла ў вёску. З аднаго боку яе загароджвала крутая адвясная скала, па сцяне якой сцякала тонкім пластом вада, ператвараючыся ля падножжа ў маленькі раўчук. З другога — густыя зараснікі калючага хмызняку не давалі авечкам разбегчыся, ды і з дарогі не было бачна, што адбываецца на паляне. Пра гэта месца ведаў толькі ён, так што дзядзька Лешак наўрад ці знойдзе тут яго, каб загрузіць работай, як заўсёды, звыш меры.

Сонца падымалася ўсё вышэй і вышэй.

Янак з’еў кавалак аладкі, напіўся з раўчука і прылёг пад цень разгалістай піхты. Ежа і бяссонная ноч зрабілі сваю справу: пад перазвон званочкаў яго змарыў сон.

Спачатку праз дрымоту ён адчуў пах псіны, затым пачуў цяжкае дыханне — юнак ледзь-ледзь прыадкрыў вочы і абмер.

Над ім сядзеў велізарны воўк.

Янак не змог авалодаць страхам, які ахапіў яго, і рэзка ўскочыў з зямлі.

Але бегчы не было куды.

Адзін воўк стаў злева, другі — з правага боку, а ў самым цэнтры паляны сядзеў трэці, вялізны. Яго празрыста-жоўтыя вочы з вузкімі чорнымі зрэнкамі глядзелі на Янака холадна і ўважліва.

Хлопец стаяў не варушачыся. Ён не мог адарваць вачэй ад гэтага смяротна прыцягальнага поклічу, які ўтойваўся ў вачах важака.

Праляталі імгненні, запавольваліся, пераходзячы ў вечнасць, але ваўкі не паказвалі ніякай нецярплівасці і ўзрушанасці.

Аднак паспрабуй зрабі крок — яны цябе імгненна раздзяруць.

Ён заплюшчыў вочы і пачаў чытаць малітву, звяртаючыся да ўсіх святых, імёны якіх прыходзілі ў галаву.

— Яне, Янак, ты дзе? — скрозь заслону затуманенай ад страху свядомасці данесліся да яго крыкі Абрама Домніча.

— Тутака я, — прасіпеў юнак.

— Фу, ты чаго не адгукаешся? Я тут колькі хвілін хаджу! Ты здранцвеў, ці што?

Побач з хлопцам стаяў Домніч і трос яго за рукаў кашулі.

— А дзе ваўкі? — аглядаючыся па баках, спытаў Янак.

Абрам паціснуў плячамі.

— Вы тут зусім усе здурнелі? Усім штосьці трызніцца, здаецца.

— Ваўкі, цэлая зграя сядзела каля мяне. Вось табе крыж, — і Янак хутка перахрысціўся.

— Авечкі цэлыя? — дзелавіта пацікавіўся Домніч.

Янак паціснуў плячамі

— Ты жывы? Жывы. Авечкі цэлыя? Цэлыя. Са сну табе падалося, хлопец.

— Я табе хлусіў калі-небудзь? — пакрыўдзіўся пляменнік Круціцкага.

— Не, не хлусіў, — пацвердзіў Домніч, — але, ведаеш, часам лепш зманіць і для справы, і для сябе.

Янака ажно ў жар кінула.

— А што здарылася?

— Ды я толкам не ведаю. Але зусім нядаўна заявіўся ў шынок Адам Скшынецкі. Селі яны ў куток з гаспадаром і пачалі гутарку весці. Спачатку ціха ўсё было, а потым то адзін закрычыць, то другі. Не ведаю, што іх так распірала, не чуў, я за стойкай кубкі праціраў. Але потым гаспадар лесапільні падняўся і сышоў не развітваючыся. А выходзячы, так дзвярамі пляснуў, што я падумаў: «Канец прыйшоў «Пузатай стронзе», сцены ходырам так і захадзілі.

І тады пан Лешак як загарлапаніць: «Абрам, знайдзі мне гэтага ідыёта і прывядзі яго сюды! Я яму, гаварліваму, язык выдзеру, каб навек замоўк».

— А каго прывесці? — тупа спытаў Янак.

— Цябе, хлопец, цябе, — ласкава сказаў Абрам.

— Я не пайду.

— Пойдзеш, даражэнькі. Мне ж без цябе загадана не вяртацца. Лепш раней даведацца пра бяду, чым адцягваць і цягнуць часіну. Усё адно, калі гора прыйшло, нікуды яно не сыдзе, — уздыхнуў яўрэй.

Яны сабралі авечак і марудна пайшлі ў бок вёскі.

Янак ледзьве перасоўваў ногі. Абрам яго не прыспешваў.

Але лес скончыўся, і яны выйшлі проста да «Пузатай стронгі».

9

На парозе, скрыжаваўшы рукі на вялікім жываце, стаяў Лешак Круціцкі. Твар яго было барвовым ад лютасці, а вочы, як кажуць, вывяргалі гром і маланкі.

— Абрам, загані авечак, а ты заходзь, не саромейся, Яначак, — Лешак з усёй сілы ўляпіў юнаку, які падышоў да яго, аплявуху. — А зараз раскажы мне, старасце, як дзяржаўнаму чалавеку, пра тыя небыліцы, якія разнёс па ўсім сяле.

— Дзядзька, родненькі, — узмаліўся хлопец, — я ні слоўца, ні паўслоўца нікому. Вы ж самі сказалі, каб я брошку падарыў дзяўчыне, якая мне даспадобы?

— Дзяўчыне, а не яе хітрамудраму бацьку! І не адразу ж трэба было, як я табе яе даў, а праз некаторы час. Я думаў, што ў цябе ў галаве не авечыя мазгі, а толькі ў маіх вісусаў..

Лешак цяжка апусціўся на лаўку.

— Абрам, прынясі мне збан вады, ды як мага халаднейшай. А то галава гудзе і ў горле ўсё перасохла.

Напіўшыся, ён паглядзеў на някемнага сваяка.

— Значыць, так: пойдзеш на далёкую дзялянку і будзеш сядзець там да таго часу, пакуль я за табой каго-небудзь з братоў не прышлю. А каб табе нянудна было, забярэш авечак — там ім больш раздольна будзе.

— Дзядзька Лешак, у лесе нешта ліхое з’явілася, боязна аднаму заставацца ўначы, — пачаў быў прасіць Янак.

— Не падабаецца? Тады вось табе Бог, а вось — парог.

Круціцкі адвярнуўся ад пляменніка, паказваючы ўсім сваім выглядам, што гутарка скончана і крыкнуў:

— Абрам, я пайду дахаты, штосьці мне не здаровіцца. А ты тут адзін гаспадарнічай... Пазней я да цябе ці Пятра, ці Андрэ дашлю.

Дзверы за гаспадаром зачыніліся.

Янак апусціўся на лаву і паклаў галаву на стол.

Ён не разумеў, з-за чаго так разышоўся дзядзька.

Не, ён хітраваў: ён ведаў, што ўсё, што знаходзіцца на зямлі, у лясах, на палях, належыць пану ці каралю, а значыць, трэба было далажыць пра карэту і каштоўнасці ў найбліжэйшае ваяводства, а яны так не зрабілі. А калі Адам пойдзе і данясе на Лешака, тады і яго могуць пакараць за крадзеж. Можа, дзядзькава праўда, таму так і раскрычаўся на яго.

Янак уздыхнуў і падумаў: «Сам усё забраў, а мяне ў далячынь несусвет­ную адпраўляе! А калі туды ваўкі прыйдуць?»

«Не, трэба рабіць, як дзядзька загадвае», — усё ж вырашыў хлопец.

— Што ты засумаваў, Янак?

Ён падняў галаву і ўбачыў, што за суседнім сталом размясціўся пан Станіслаў Кажоўскі.

— Ты такі гарны хлопец, а будзеш увесь час у гэтым затхлым сядзець, ды дзядзьку свайму ў хітручыя вочкі зазіраць? Ідзі да мяне пахолкам у конны рэкрут. Будзеш за мной запаснога каня са зброяй вадзіць, а там і якіх грашанят заробіш. У нас часам узнікае патрэба замяніць каго-небудзь з таварышаў: бывае, трэба ім па справах гаспадарчых з войска адлучыцца. Такое часта здараецца, а ты на гэты тэрмін за яго паслужыш. А можа, табе Лешак грошай дасць на амуніцыю і ты ў пяхоту запішашся? Станеш сапраўдным жаўнерам, будзеш сам сабе пан і вайсковы начальнік. Свет паглядзіш, дзевак памацаеш. Яны, гэтыя дзеўкі, розныя бываюць па салодкасці і па вобліку. А то ў нашай глухамані сярод авечак так і памрэш.

Станіслаў сербануў піва.

— Адчувае маё сэрца, што хутка кароль дашле ў нашы краі віцы. Кажуць, што Грыгорый Агіньскі ізноў узбунтаваўся супраць гетмана Сапегі, ды яшчэ вар’ят Карл ХІІ вырашыў усяму свету вайну абвясціць і перш за ўсё сабраўся на цара Пятра ісці. Хочаш не хочаш, а нашаму каралю давядзецца прымаць бок ці то шведаў, ці то маскалёў. Вось такія, брат, справы. Янак слухаў бравага салдата, адкрыўшы рот.

Мала таго, што той з ім як з роўным гаворыць, дык яшчэ сваімі сумненнямі дзеліцца!

— Ну добра, ты тут падумай, але нядоўга. Увечары я пакіну ўжо тутэйшыя месцы. Прыходзь да хаты ксяндза, калі што вырашыш. Я там буду.

Станіслаў устаў з-за стала. Ва ўсім яго абліччы адчувалася стаць і пародзістасць. Вельмі пасавалі яму і чырвоная рэйтрока, вышываная золатам, і капялюш з высачэзным белым пяром. І хоць жалавання яму хапала толькі на прыстойнае экіпіраванне, бо з-за сваёй хоць і шляхетнасці, але жудаснай беднаты служыць ён мог толькі ў лёгкаўзброенай конніцы, важнасць яго ад гэтага не меншала. Таму што ён славіўся адчайным смельчаком.

Пан Кажоўскі часцяком расказваў, як яго рэкрут хадзіў у разведку, стаяў у каравулах і прымаў баі на флангах. А пры такіх абставінах трэба мець ільвінае сэрца, а не сэрца баязліўца.

Яны выйшлі ў двор.

— Прывядзі мне каня, — распарадзіўся пан Станіслаў.

Янак адвязаў ад загарадзі белага з чорнымі палосамі і плямамі прыгажуна інаходца дрыкгантаха, пакрытага турэцкай гунькай, вышытае сядло ўпрыгожана пазалочаным лукам, а над конскім ілбом калыхаліся белыя пёры. Шляхетнае было ўбранства, такую прыгажосць Янак бачыў упершыню.

— Вось пераканаўся, не такая гэта цяжкая справа — каня падаць гаспадару, а ты яшчэ будзеш не толькі грошы атрымліваць, але і вольным чалавекам сябе адчуваць.

Ліха ўскочыўшы ў страмёны, пан Кажоўскі паехаў ад шынка.

«Вазьму і сыду з панам Станіславам — хай усе ведаюць!» — расправіў плечы Янак.

«А як жа Антаніна? Колькі яго не будзе? Год, два, а можа, і больш? Яе сапраўды замуж аддадуць. Трэба да яе пайсці параіцца. Калі люб я ёй, то ўсе здзекі дзядзькі вынесу, толькі каб з ёй побач быць». Янак паспяшаўся да лесапільні.

10

Вечарэла, але сонца малочна-белага колеру не спяшалася сыходзіць за горы, а паліла зямлю, як і днём.

Увайшоўшы ў прахалоду лесу, юнак прызадумаўся. У яго нечакана ўзнікла жаданне пабачыцца з Антанінай.

А раптам яна цяпер нічога добрага яму не скажа, а потым, калі ён вернецца, ды з грашыма, і, можа, з узнагародай, яна зменіць сваё рашэнне, а яму — пакутуй усе гады.

Янак то спыняўся, то паспешваў крок.

— Ты куды гэта, хлопец, кіруешся? Нябось да Антаніны спяшаешся?

Бабка Хрысціна вярталася з лесу, несучы кошык, поўны духмянай травы

і кветак.

— А табе што за справа?

— Не хадзі да яе, не трэба, — жанчына паставіла кошык на зямлю і ўздыхнула.

— Ты мне што за ўказ? Куды хачу, туды іду!

Янак быў вельмі злы. Сёння яго крыўдзяць і падказваюць, што рабіць, усе каму не лянота.

— Шкада мне цябе, Янак, — не звяртаючы ўвагі на злосць у голасе юнака, сказала Хрысціна. — Не люб ты ёй, а калі б нават і падабаўся, то яе бацькі ніколі не пагодзяцца, каб ты жаніўся. Ідзі, хлопец, шукай шчасця ў іншым краі. Прадчуваю я, што і мне давядзецца адгэтуль хутка ўцякаць.

— Хочаш вады? — яна падала яму гладыш.

Юнак зрабіў глыток і зморшчыўся: «Што ты там накаламуціла?»

— Пі, Янак, пі, гэты адвар цябе, можа, ад смерці выратуе. Давай сыдзем са сцяжынкі, у цяньку адпачнём, прытамілася я сёння.

Хлопец неяк адразу супакоіўся. Ён прысеў побач з шаптухай пад разгалістай елкай, ствол і карані якой былі пакрыты шэрым лішайнікам і мохам.

— А табе Антаніна сама казала, што я ёй не падабаюся? — адважыўся Янак на пытанне, такое для яго важнае.

— Сама. Я, Яначак, нізашто б пра гэтага табе не сказала, але штосьці гняце мяне, і на душы моташна. Памру, напэўна, хутка. І так зажылася.

Жанчына паціху заплакала.

Янак не стаў нічога казаць, каб суцешыць. Бабе паплакаць — адна любата.

Яго больш займала дзіўнае бачанне на блакітным небе. Побач з распаленым дабяла сонцам праглядаўся ледзь-ледзь празрысты месяц. Нездарма кажуць, што два свяцілы, як брат з сястрой — ходзяць адзін за адным. Сонца дорыць жыццё, а месяц суправаджае памерлых у царства цемры і забыцця.

«А навошта яны побач сышліся? Незразумела», — думаў Янак.

Хрысціна кранула юнака за плячо.

— Ты што вырашыў?

Янак падняўся з травы і ўзяў кошык шаптухі ў руку.

— Ды нічога. Пойдзем, я цябе дахаты праводжу. Да Антаніны не пайду. Ты баба не шкодная і калі сказала, што не люб я ёй, так яно і ёсць.

Праводзіўшы Хрысціну да яе хаты, Янак накіраваўся да хаты ксяндза.

Ён падышоў да шырокіх дубовых дзвярэй і рашуча пастукаў у іх жалезным кольцам, прымацаваным на іх.

11

А ў гэты час Лешаку было блага. Слабасць разлілася па ўсім целе, ды такая, што трэсліся ногі і рукі, дый жывот круціла — нічога не мог есці, ванітавала.

Яшчэ паганей стала на душы, калі ён, вярнуўшыся дамоў, убачыў, што яго вісусы ляжаць на ложках. Ды яшчэ і енчаць. Абы не працаваць! Нябось даведаліся, што бацьку няможацца, дык і сабе адразу хваробу прыдумалі.

Лешак падышоў да ложка Пятра і сарваў коўдру.

— Што з табой, хлопец? — спытаў Лешак і асекся.

Сын ляжаў увесь чырвоны і дрыжаў. Пачуўшы бацькаў голас, Пятро расплюшчыў вочы.

— Ліха мне, бацька. Боль такі, што няма сіл трываць. Пашлі па бабку Хрысціну, можа, зёлак якіх дасць.

— Пашлю, сынок, пашлю. — А што з Андрэ, таксама такая ж ліхаманка ?

Але Пятро неяк дзіўна тузануў галавой, закаціў вочы і пачаў хутка-хутка

нешта мармытаць. Ён праваліўся ў забыццё.

Лешак падышоў да другога ложка. Яго вялікі і прыгожы сын Андрэ ляжаў, сашчаміўшы рукі каля горла, а ягоныя вочы былі налітыя крывёю. Шкляны позірк утаропіўся ў столь. Юнак быў мёртвы.

У Лешака ад жаху самлела душа.

Перасільваючы слабасць, ён дастаў з кораба, які стаяў каля печы, усе свечкі, якія бярог для вялікіх свят. Затым стаў запальваць іх і расстаўляць па хаце.

— Нічога, нічога, сынок, — шаптаў ён, слухаючы, як заціхае мармытанне другога сына. — Цяпер адгонім усё паскуддзе агнём, а заўтра ранкам бацька збегае па Хрысціну. Павер, сынок, у самога сілы няма. Адляжуся крыху і пабягу.

Крэкчучы, ён залез на гарышча і ўлёгся на куфар, папярэдне паставіўшы тузін свечак ля падгалоўя.

Нуда цяжкім каменем навалілася яму на грудзі. Галава разрывалася, нечакана для сябе ён заплакаў. Яму было так шкада сваіх летуценняў.

«Госпадзі, толькі па-чалавечы зажылі. Пашкадуй, Госпадзі, дай мне, ста­рому, яшчэ трохі гадкоў. Ты ж увесь мой род пад корань вырашыў знішчыць, а мне ж трэба на каго-небудзь гаспадарку пакінуць. Госпадзі, злітуйся над старым дурнем.»

Шаптаў Лешак і верыў, што ён не памрэ. З ім нічога не можа здарыцца. Бо ён шчасліўчык, яму шэнціць ды яшчэ і службовы чалавек, навошта Богу забіраць яго раней часу?

Прахалодай падзьмула з акна, і Лешак паглядзеў туды.

З акна, з чарноцця ночы на яго глядзелі вочы ці то звера, ці то чалавека. Злосна глядзелі і кпліва.

Вочы ў Лешака слязіліся. Ён, як ні намагаўся, не мог разгледзець, хто там такі.

— Сыдзі, бязбожнае стварэнне, сыдзі!

Цень знік. Але раптам невядома адкуль проста над ім з’явілася вялізная ашчэраная пашча ваўка, ад іклаў якой патыхала смуродам і смерцю.

Лешак у жаху замахаў рукамі і скаціўся з куфра на падлогу.

Незнарок ён скінуў некалькі свечак на дол. Салома імгненна загарэлася, на гарышчы загуло. Спачатку агонь расцякаўся невялікімі раўчукамі, а потым выбухнуў велізарным факелам, узнёсся да неба, рассыпаючы навокал зіхоткія іскры.

Неўзабаве агонь пачаў перакідацца з хаты на хату. Хто спаў, паспеў выбегчы, а хто моцна спаў, стаміўшыся за дзень, той так і згарэў.

Вяскоўцы, хто паспеў выскачыць з палаючых хат, ачомаўшыся, кінуліся ратаваць суседзяў. Яны стукалі ў дзверы і вокны, затым кідаліся ратаваць сваё дабро. Спрабавалі тушыць хаты, але хто ж вёдрамі справіцца з такім пажарам?!.

Бязлітасны агонь набіраў сілу. Ад палаючых хат асвятлілася начное неба. І ўсё, што знаходзілася ў акрузе — лес, рака, аблокі і зоркі — афарбавалася ў чырвона-чорны колер, колер смерці і страху.

12

А што здарылася з Антанінай і Дражынай, якія ранкам пайшлі памаліцца Святой Панне Марыі ў храм?

Усю дарогу Антаніна незадаволена пазірала на сяброўку. Дражына, як крыху адышла ад вёскі, стала скардзіцца, што ёй млосна і пачала прасіць сяброўку спыніцца, каб крыху адпачыць каля дарогі.

— Паслухай, Дражына, калі табе так кепска, вяртайся дахаты? — не вытрымала Антаніна пасля таго, як яны чарговы раз прыселі адпачыць.

— Што ты, Антаніна, мы ўжо прыйшлі. Я бачу дах званіцы, — адказала сяброўка.

— Тады, як знаеш. Але калі мы будзем так плесціся назад, то дацямна дахаты не вернемся, — сказала дачка Адама Скшынецкага.

Мабыць, баючыся, што сяброўка будзе папракаць далей, Дражына, прыкладваючы вялікія намаганні, сабралася з сіламі і паскорыла крок.

Нарэшце яны зайшлі ў цень ад дубоў, што стаялі радамі ўздоўж ручая Цэдрон.

Яшчэ дзяўчаты пачулі стук сякер. Тут ужо шмат гадоў будавалася свяцілішча, але нават недабудаванае яно было цудоўным: храм не маглі сапсаваць ні рыштаванні, ні натоўпы тых, хто яго ўзводзіў.

Каля храма дзяўчаты рассталіся.

Антаніна накіравалася да алтара, а Дражына вырашыла не мяняць свой штодзённы рытуал і рушыла да капліцы, якая ўзвышалася на адным з трох узгоркаў, названых у гонар нейкага святога. Якога менавіта, Антаніна не памятала. Ды і навошта? Тут, куды ні глянь, усё носіць богаўгодныя імёны.

Дзяўчына думала памаліцца ў цішыні перад светлым абразом цудатворнай постаці Богамаці. Хоць храм яшчэ не дабудавалі, але вернікі занеслі яго сюды, прымацавалі ля алтара, упрыгожвалі свежымі кветкамі, штораніцы маліліся перад ім. Але падысці блізка да яго Антаніна не змагла. Сёння людзей у свяцілішчы было вельмі шмат.

Антаніна пастаяла нейкі час у храме, затым выйшла з яго, прысела на лаўку пад дрэвамі, абапёршыся спінай да халаднаватай цаглянай сцяны.

Дзяўчына засумавала. І навошта яна сюды прыйшла? Каб лавіць на сабе юрлівыя пагляды потных мужыкоў?..

Яна назірала за матылькамі, якія пырхалі над дарогай, ля самых ног, купаючыся ў пыле, шчабяталі няўрымслівыя вераб’і. Пахла канюшынай і яшчэ чымсьці саладжавым, ці то патакай, ці то мёдам. І душу Антаніны хутка агарнула супакаенне, і яна не заўважыла, як задрамала.

Прачнулася дзяўчына ад холаду, які ад камянёў, здаецца, завалодаў кожнай клетачкай яе цела. Вельмі хацелася піць.

Антаніна зірнула на неба: сонца на захадзе дакраналася вершалін дрэў, а Дражыны не было відаць.

«З-за гэтай непаваротлівай давідна дадому не вернемся», — з абурэннем падумала Антаніна, паднялася з лаўкі і пайшла шукаць сяброўку.

Дражыну яна знайшла недалёка ад лесвіцы, якая вяла да званіцы, на трыццаць трэцяй прыступцы (Антаніна любіла лічыць). Тая ляжала на траве пад кустом глогу, скруціўшыся абаранкам.

— Дражынка, ты з глузду з’ехала ці што? Хопіць спаць. Дахаты пара, — Антаніна пачала трэсці сяброўку за плячо.

Яна прысела на кукішкі і павярнула галаву дзяўчыны да сябе.

Дачка Лешака Круціцкага была мёртвая.

Антаніну ахапіў жах. Як ні жудасна ёй было, страшна стала ёй, усё адно ў першую чаргу яна падумала пра сябе: што ж са мной будзе?.. Змяркалася, вернікі даўно разышліся па хатах, не было і будаўнікоў, клікаць каго-небудзь на дапамогу дарэмна.

Крыху супакоіўшыся, падумала, што трэба бегчы ў вёску і сказаць пану Лешаку пра бяду. Тады той запражэ каня і паедзе па дачку. Калі так, то тады ёй, Антаніне, трэба будзе вяртацца зноў сюды, ды яшчэ суцяшаць таго ў дарозе, а ён такі агідны!

Яе позірк спыніўся на шалі, які ляжаў каля Дражыны, і рукі самі міжволі пацягнуліся да гэтага зялёнага скарбу.

«Скажу пану Лешаку, што мне яго Дражына падарыла. У яго і так усякага дабра хапае, ды і каму насіць зараз у іх сям’і такую прыгажосць?»

Агледзеўшыся па баках, Антаніна накінула шаль на плечы і пабегла прэч з узгорка.

Чым бліжэй яна падыходзіла да вёскі, тым больш станавілася ёй кепска. Моцна балела галава. Рукі і ногі сталі як чыгунныя, крок запавольваўся. Зараз яна шкадавала, што папракала Дражыну за тое, што яна часта прасіла спыніцца адпачыць.

Антаніна спынілася: «Пайду-ка я дахаты. Адлежуся за ноч, а раніцай усё адно ісці да бабкі Хрысці, вось заадно і пра Дражыну скажу. Пан Лешак не дасць каня, каб давезці мяне да хаты, дык чаго я павінна адна праз цёмны лес ісці?!»

Яна ўздыхнула. Дражыне зараз усё адно нічым ужо не дапаможаш.

І Антаніна звярнула на сцяжынку, якая вяла да лесапільні.

13

Калі жыццё не задалося з маленства, то і потым чалавек наўрад ці будзе каму-небудзь патрэбен...

Толькі паспелі Янак з панам Станіславам дабрацца да месца службы, як хлопца скруціла жудасная ліхаманка. Ды такая, што лекар, як убачыў хворага, адразу даў драпака з палка...

...Як Янак апынуўся ў нейкага чуллівага старога, адзін Бог ведае. Стары прыносіў яму пітво, а Янак і расказваў жудасныя гісторыя пра тое, як ён са сваім панам занеслі ў полк нейкую заразу і там амаль усе памерлі. Чужынцы не маглі зрабіць такіх страт, як Янак са сваім панам.

Калі Янак акрыяў, то часта думаў пра тое, што, мабыць, зёлкі, якія дала яму чуллівая Хрысціна, збераглі яго ад смерці. Цікава, адкуль яна ведала, што з ім бяда здарыцца? Мабыць, з цёмнымі сіламі знаецца, нездарма кажуць пра яе з імі сяброўства.

За той час, пакуль ішоў, пакуль хварэў, Янак абнасіўся. Не было ў яго ні граша, каб купіць вопратку, а браць рэчы памерлых таварышаў ён пабаяўся. Стары сказаў, што зараза ў іх рэчах можа ўтойвацца, тая жахлівая хвароба ў любы момант можа зноў прыстаць да чалавека.

Назад Янаку хады не было. У тых месцах, адкуль ён прыбыў, мор лютаваў і адтуль нікога не выпускалі і нікога туды не ўпускалі. Стаялі кардоны з войскаў і добраахвотнікаў.

Ды нават калі б не гэта страшная бяда, каму ён патрэбен без грошай! Ну, вярнуўся б у Кажоўскую і што стаў бы там рабіць? Упасці на калені перад дзядзькам пад яго абразы і знявагу? Каб потым усе вяскоўцы пацяшаліся з яго? А як бы ён тады паглядзеў Антаніне ў вочы? Тая сапраўды ўзненавідзела б яго.

І, як раіў усё той жа чуллівы чалавек, Янак застаўся служыць у войску.

Выдалі яму палатняныя порткі, боты, шапку, мушкет, крывую шаблю ды торбу для харчоў.

Асабліва Янака цешыў абутак, адным словам, пан.

Служыў ён таварышам то ў аднаго ваякі, то ў другога. У многіх кампаніях пабываў, усякага набачыўся. Смерць, хваробы, голад заўсёды з салдатамі пад руку ідуць, а ён як загавораны. Жывы і цэлы. Можа, так і застаўся б да старасці ў арміі, а там, глядзі, і да якога, хай і маленькага, але ўсё ж чыну даслужыўся б, толькі здарылася з Янакам бяда. Напала на яго пошасць, якая высмоктвала з яго ўсе душэўныя сілы, спадзяванні на лепшае развейваліся... Паступова Янак заахвоціўся да гульні ў косткі. Спачатку ён не ведаў, што часта за сталом гуляюць злыя і несумленныя людзі, рызыкаваў і прайграваўся дашчэнту. Пазней, калі ўжо спрактыкаваўся у тонкасцях гульні, вызначаў ашуканцаў нават па адным узмаху веек, упадаў у лютасць і біў крыўднікаў бязлітасна, тыя, вядома, таксама ў даўгу не заставаліся. Янак часцяком з’яўляўся на службу пабітым і ў падранай адзежы.

Хіба ж пасля гэтага мог зрабіць хоць якую кар’еру жаўнер Круціцкі? Хто ж такога захоча побач з сабой трымаць, а тым больш рухаць на высокія пасады?

У адным меў рацыю пан Станіслаў. Дзяўчат на сваім вяку пляменнік старасты Кажоўскай пабачыў усякіх, і не толькі тых, што ішлі за абозам з вядомымі мэтамі. Былі ў яго і сумленныя дзяўчаты. Толькі не кахаў ён іх, і справа тут была зусім не ў Антаніне. У яго ўяўленні яе воблік спачатку бляднеў, змяняўся, а потым і зусім растварыўся ў дыме паходных вогнішчаў, сцёрся ў пякучых пацалунках прадажных прыгажунь.

Іншы запал авалодаў Янакам — жаданне стаць багатым чалавекам. Нагледзеўся ён на прыгажосць палацаў ды на лёгкае гарадское жыццё. Думаў разбагацець, гуляючы ў косці. Ды не тут было.

Грошы з рук Янака сплывалі імгненна, а каб зарабіць іх, трэба было гарбець тыднямі. Па яго разуменні, гэта было няправільна. Стаў Янак задумвацца аб тых багаццях, якія тады дзядзька ўхапіў з карэты. Янак думаў, думаў і вырашыў, што пара вяртацца дамоў і запатрабаваць у дзядзькі сваю долю за работу, за крыўды ды за тое, што маўчыць.

І, адсужыўшы дзесяць гадоў, Янак вырашыў пакінуць доблеснае каралеўскае войска.

Зараз ён мог смела вяртацца ў родную вёску. У апошні час яму шанцавала. Ён выйграў трохі злотых і купіў у аднаго мясцовага яўрэя, калі іх полк стаяў у Кракаве, паношаную, але яшчэ прыстойную адзежу. А яго апошні гаспадар падарыў яму хворага каня, які свайму гаспадару не мог прынесці ратнай славы, бо ў баі ледзь капыты перасоўваў.

Дый калі б усяго гэтага ў Янака не было, яму — пляваць, што пра яго думалі б аднавяскоўцы. Янак, як чалавек, які адчуў, што ён — толькі імгненне ў гэтым свеце, пачаў адпаведна ставіцца да ўсяго і да ўсіх...

Па дарозе дамоў Янак ледзь стрымліваў сябе, каб не завярнуць у які шынок і паспрабаваць згуляць хоць разок. Але ён баяўся, што пачне рызыкаваць і прайграе не толькі апошнія грошы, але і каня, і гэта яго стрымлівала. Яму ўжо вельмі хацелася з’явіцца ў родныя мясціны сапраўдным вяльможным панам.

Чамусьці Янак, ідучы дадому, ні разу не падумаў пра тое, што ў Кажоўскай яго не толькі ніхто не чакае, але што самой вёскі ўжо можа не быць... Гэткі страшны мор прайшоўся па тутэйшай зямлі!

Янак любаваўся сабой, быў аслеплены важнасцю сваёй персоны. Ён уяўляў, як усе здзівяцца, калі даведаюцца, што сірата Янак не толькі ацалеў ва ўсіх нягодах, а да ўсяго вяртаецца не з пустымі рукамі. І не хлопцам, якога яны ведалі, а мужчынам, здабытчыкам!

Не здагадваўся ён, што ў гэтым свеце ніхто нікім не цікавіцца, і ніхто нікому не цікавы. А яно, калі ты не абуза родным, ну і дзякуй богу!.. А чужыя... На тое яны і назву маюць такую страшную — чужыя.

14

Чым бліжэй ён пад’язджаў да родных мясцін, тым цяжэй станавілася ў яго на душы. Паўсюль ён бачыў запусценне і бязлюддзе...

Нарэшце з-за дрэў паказалася сцяна «Пузатай стронгі», белы дым паднімаўся над пачарнелым ад дажджоў дахам.

Янак сцепануўся. На дварэ стаяла глыбокая восень, і вечары ўжо больш былі падобныя на зімовыя, так было марозна і зябка.

Ён агледзеўся вакол. Нічога не змянілася, толькі неяк усё скурчылася: і аканіцы, і слупы, да якіх падарожныя прывязвалі сваіх коней — ды і сам драўляны будынак стаў нейкім змрочным, сцены пацямнелі і пачалі ўрастаць у зямлю. А можа, у маладыя гады ўсё здаецца больш прывабным, чым у сталыя?

Янак расчыніў дзверы і аслупянеў: за сталамі нікога не было. Толькі са сцен ухмыляліся чучалы галоў дзікоў і ваўкоў. У мёртвых ашчэраных пашчах гулялі водбліскі языкоў полымя.

Раптам Янак пачуў нечы ці то ўздых, ці то ўсхліп, і яго рука па звычцы пацягнулася па мушкет. Тым часам з-за стойкі асцярожна паказалася галава Абрама.

— Езус Марыя, Яначак вярнуўся, — Абрам узняўся і кінуўся да пляменніка гаспадара, але раптам збянтэжыўся і спыніўся ў некалькіх кроках ад яго.

— Я цябе таксама рады бачыць, Абрам, — сказаў Янак і падняў руку ў знак прывітання. — Слухай, я так хачу есці, з учарашняга дня ў роце нічога не было. Мае прыпасы скончылася, а купіць не было ў каго — пустэча навакол. А калі і сустрэнеш па дарозе якога адзінокага падарожніка, то без шкадавання на яго і не зірнеш. Худы, а ад голаду яшчэ і злы. Па рожы відаць: зрабіць можа што заўгодна.

— Ды ў мяне, пан, толькі зацірка на вадзе ёсць.

— Мне ўсё адно што, абы гарачэйшае. Увесь змерз, нават вантробы ўсярэдзіне заледзянелі. А чаго гэты ты мяне панам вырашыў зваць? — усаджваючыся за сталом, які знаходзіўся бліжэй да агменю, пацікавіўся госць.

— А як жа інакш? — ставячы на стол міску з заціркай, сказаў Абрам. — Зараз, калі ўсе памерлі, вы ва ўсёй акрузе і пан, і гаспадар.

— Як усе памерлі? — паклаў лыжку на стол Янак.

— Усе, усе. Хто ад хваробы памёр, а хто ў агні згарэў. Дый вёскі вашай цяперака таксама няма.

І расказаў Абрам Янаку Круціцкаму пра беды, якія здарыліся ў яго краі.

Слухаў той, сёрбаючы зацірку, і нічога не мог зразумець. Як так атры­малася, што, па вялікім рахунку, усе гэтыя гады ён сябе лічыў гаротнікам, а выйшла яно вось як. Атрымлівалася, што ён шчасліўчык. Пашанцавала яму і жывым застацца, ды яшчэ і прыбытак атрымаць. Шынок цяпер яго. Нікога з радні не засталося, усе памерлі.

— Ну, а ты як выжыў? — Янак адклаў лыжку ўбок.

— Гэта доўгая гісторыя, — сказаў Абрам

— А я нікуды не спяшаюся. Ды і ты, думаю, таксама, — ухмыльнуўся Янак Круціцкі, гаспадар «Пузатай стронгі».

Абрам зірнуў на яго ўважліва, у яго вачах заўсёды свяцілася ласкава-бязлітасная хітрасць, уздыхнуў і прымасціўся насупраць.

15

— Я ў вашы краі прыйшоў з Кракава. Так, з яго самога, — паўтарыў ён, улавіўшы недаверлівы погляд суразмоўцы. — Вы тады, пан Янак, яшчэ зусім хлапцом былі, не памятаеце той час. Меў я там краму і быў паважаным чалавекам, якім толькі магчыма быць пры маёй веры.

Меў я і жонку, і двое дзетак, дзяўчынак, Басю і Міру, — усё як у людзей. Чалавек, пасланы ў гэты свет для адкупленняў грахоў блізкіх, не можа доўгі час знаходзіцца ў стане радасці, таму і да мяне няшчасці, як дзядоўнік, паначапляліся, а пачалося ўсё вось з чаго.

Прыйшла да нас у горад бяда, мор прыйшоў. І сталі людзі паміраць цэлымі сем’ямі. А ў мяне неяк спыняўся адзін англічанін, доктар, і гэты важны пан расказаў, як усцерагчыся ад усякай заразы. Перш-наперш трэба адгарадзіцца ад усіх: прыяцеляў, суседзяў — не дыхаць з імі адным паветрам. Вось і я, як толькі зразумеў, што ў нас у горадзе хвароба выявілася, назапасіўся прадуктамі, згарнуў увесь гандаль і зачыніўся ў хаце, закрыўшыся ад усяго свету шчыльнымі аканіцамі ды жалезнымі заваламі.

Але чума — страшная рэч, з-за болю і адчаю адных людзей ператварае ў пакутнікаў, а з другіх робіць шарлатанаў, хоць у выніку паміраюць усе. Нішто не ратуе: ні мікстуры, ні разнастайныя божыя ахоўныя кудмені, што прапануюць нахабнікі за вялікія грошы, ні празарліўцы, якія палохаюць натоўп сваімі прадказаннямі і бачаннямі. Мне той лекар казаў, калі ліхаманка чалавекам завалодвае, у яго мазгі запаляюцца і яму ўсякія бачанні паўстаюць: каму пачвары, а каму святыя.

Пекла сышло з нябёсаў на горад. Людзі валіліся проста на вуліцах і, бывала, што днямі трупы не прыбіралі, горы мерцвякоў па ўсім горадзе ляжалі.

Ну, а калі з чалавекам надараецца бяда, ён заўсёды шукае вінаватага, шукае ахвяру, каб спагнаць на ёй усё сваё бяссілле і злосць, і чамусьці заўсёды карае таго, хто слабейшы.

Жыла ў мяне па суседстве адна ўдава, вельмі злосная і ахвочая да чужога дабра. Але калі трэба даглядаць за хворым, то тут ужо не да маральных якасцей чалавека. І сталі запрашаць Ганну, так яе клікалі, у прыстойныя дамы дапамагчы пакутнікам, а яна паціху пачала прыкрадваць: то прасціну знясе, то адзежу, а то грошай якіх прыхопіць. А не разумела, подлая, што сваёй прагнасцю заразу разносіць, прадаючы за драбязу «гнілыя» рэчы, якія ў сабе смерць утойваюць.

(Перад вачамі Янака паўстала тая самая чорная карэта, поўная багацця, і, як ні мяркуй, атрымліваецца: гэта яны заразу ў вёску прынеслі.)

— Значыць, злавілі яе за чарговым крадзяжом, а яна пачала крычаць, што яе, маўляў, хітры Абрам навучыў з усяго выгаду здабываць, а інакш як ёй, слабой жанчыне, выжыць у свеце, дзе ні ў кога чужая бяда нават спачування выклікаць не можа. Крычала яна, крычала, ірвала на сабе адзежу і дакрычалася. Некаторыя праўдалюбцы сталі таксама крычаць, што жыды ў іх горадзе ўвесь гандаль захапілі ў свае рукі і дзяруць з абывацеляў утрая даражэй, уступілі ў змову паміж сабой і здзекуюцца над сумленнымі хрысціянамі. А тут ёй на падмогу наш мясцовы клірык прыйшоў. Стаў пасярод вуліцы лямантаваць, што яму ў сне прыйшло бачанне — святая Кацярына, яна яму і расказала, што, калі ачысціць Кракаў ад няверных, ліхаманка пакіне горад.

Абрам замоўк.

— Зразумела, — сказаў Янак, — мне адзін бывалы чалавек казаў, як ад няверных пазбаўляюцца. Твае хоць жывыя засталіся? Я разумею, што не. Ты б у нашай вёсцы не мучыўся. Я праўду кажу?

— Ваша праўда, — пагадзіўся Домніч. — З нашай сям’і толькі я адзін застаўся. Выратавала мяне тое, што ў тую крывавую гадзіну я выйшаў з хаты для папаўнення запасаў правізіі. А мае добрыя суседзі ўсіх забілі: і дзяўчатак маіх, і маю рахманую Дору, якая верыла да апошняга ўздыху, што Бог для ўсіх адзіны.

— Зразумела, — паўтарыў Янак. — Што ж рабіць, гэтулькі гадоў прайшло, можа, яно і да лепшага, раней памерлі — раней адмучыліся. Я так разу­мею, што і цяпер ты выратаваўся выключна сваёй кемлівасці?

— Так, ваша праўда, пан Янак. Як толькі я пазнаў усе прыкметы чумы, забраў авечак і падаўся ў горы. Балазе з голаду памерці скаціна ніколі не дасць. А калі войскі выставілі кардоны ўздоўж дарог, ды ўсе чумныя дамы спальвалі, вярнуўся я сюды і стаў чакаць, калі хто абвесціцца, верыў я, што вы вернецеся.

— Няўжо так? Хітруеш, — усміхнуўся Янак.

— Я? — Абрам ускінуў густыя чорныя бровы. — Вы ж, пан Янак, Богам адзначаны, такія страхі перажылі. А цяперака, каму як не вам быць вялікім гаспадаром? Тым больш вы ўжо дужа сталі падобныя на паважанага свайго дзядзьку, нашага старасту Лешака Круціцкага, як знешне, так, напэўна, і ў душэўным стане, а значыць, спраўным гаспадаром будзеце. Я не забыўся, як у вас, бывала, усё ў руках гарэла.

Янак ніяк не адрэагаваў на Абрамаву ліслівасць.

— Дык ты кажаш, нікога не засталося?

— Не, чаму ж. Выжыў божы чалавек-ксёндз наш Іосіф Богуш, ды толькі крануўся ён крыху. Вырашыў, што ў капліцы, якая ад пажару ацалела, трэба рэшткі пакутнікаў пахаваць.

— Як гэта? — не зразумеў Янак.

— А вось так, ходзіць па палях і паселішчах ды збірае косткі ў мяшок, а потым адносіць іх у капліцу і складае ўздоўж сцен, чарапы ў адзін бок, косці ў другі. Кажа, так душы памерлых бліжэй да Бога будуць, значыць, супакояцца на тым свеце. Ды колькі рукамі ён гэтых непрыкаяных зможа перанесці? Вось калі б пан Янак сваім канём дапамог яму ў справе, Богу ўдзячнай, паўдзельнічаць, як бы ўсім стала спакайней. Звяр’я ж распладзілася ў акрузе мноства. Нічога гэтыя стварэнні не баяцца, паводзяць сябе ў тутэйшых лясах, як гаспадары.

— Ясна. Перадай святому айцу — хай заўтра зранку каня бярэ. Сам я не пайду, хоць я нябожчыкаў перабачыў шмат, але грэбую, і настрой у мяне ад іх выгляду псуецца.

Ён устаў з-за стала.

— Пайду, пакланюся роднай хаце. Дык ты кажаш, ніхто больш не ўратаваўся?

— Антаніна і яе сямейства ў першыя ж дні памерлі, — здагадаўся нарэшце Домніч, хто больш усяго цікавіць Абрама. — Айцец Іосіф з іх сялібы даўно ўжо ўсе костачкі перацягнуў. Кажа, што прыгажосць дзяўчыны з лесапільні павінна першая перад вачамі Усявышняга паўстаць.

— Ясна, — які раз паўтарыў Янак і падняўся з лаўкі.

— Не хадзілі б вы нікуды, вечарэе ўжо, заўтра зранку б адправіліся, — пачаў Абрам угаворваць ізноў набытага гаспадара.

— Мне трэба, — сказаў Янак і, захінуўшы шчыльней плашчом, ступіў у надыходзячы змрок.

Не мог жа Янак паведаць Абраму, што з самага пачатку, як той пачаў расказваць, адна думка свідравала яго мозг: а раптам камяні, што Лешак нахапаў, ацалелі? Ляжаць схаваныя паміж бярвення, а таму і не счарнелі ад полымя, зіхацяць сваёй чароўнай прыгажосцю і чакаюць яго, Янака.

16

Мядзведзіца ў апошні раз рабіла кругі вакол бярлогі, заблытвала сляды перад тым, як залегчы ў спячку. Ці мала якому стварэнню захочацца наведаць яе бярлогу.

Апошнія гады яна часта спускалася ў даліну, каб паласавацца яблыкамі і грушамі. На папялішчы іх расло шмат. Дый на некаторых надзелах па вясне яшчэ ўсходзіў авёс, які яна так любіла.

Мядзведзіца ўстала на заднія лапы, а пярэднімі стала трэсці яблыню, на якой заставаліся мёрзлыя плады.

Шум стаяў неймаверны, нібы шквальны вецер гудзеў у кронах дрэў.

Але раптам мядзведзіца перастала трэсці дрэва, апусцілася на зямлю і павярнула галаву ў бок дарогі. Яна адчула пах, гэта быў пах чалавека, і гэты пах станавіўся ўсё больш вострым і страшным.

Звер асцярожна зайшоў за паўразваленую сцяну хаты і стаіўся...

17

Янака Круціцкага пахавалі побач з магілай маці.

Калі ён не вярнуўся нават ранкам да «Пузатай стронгі», Абрам Домніч пабег да ксяндза, яны — і знайшлі Янака ля хаты яго дзядзькі, на ўскрайку сяла. Задрала бедалагу мядзведзіца.

Успомніўшы нябожчыка, яны вырашылі, што Абрам Домніч застанецца замест гаспадара ў шынку, а Іосіф Богуш забярэ каня: той жа стаў нічыйным.

Яны яшчэ некалькі дзён успаміналі Янака, а потым за клопатамі і справамі перасталі...

Цяжка ксяндзу прыйшлося б без Янакавага каня. У мяшок няшмат касцей назбіраеш...