Брудная справа

Уладзімір МАЖЫЛОЎСКІ

БРУДНАЯ СПРАВА

1

— Не лезь не ў свае справы, Самуіл! Табе заняцца няма чым? — на ўвесь магістрат разносіўся грозны голас берасцейскага бурмістра пана Міхала Ласкевіча. — Забойства раскрыта, душагуб вызначаны, берасцейцы заспакоены. Што табе яшчэ трэба, чым ты не задаволены, чаму не давяраеш вынікам расследавання, якое правёў Фёдар Буцюта?

Берасцейскі лаўнік Самуіл Корчак маўкліва сядзеў на лаве і, як магло падацца, з унутраным трымценнем слухаў бурмістра. Ён нават ківаў галавой, быццам пагаджаючыся з панам Міхалам, аднак у яго вачах, хітра прыжмураных і бяздонных у сваёй цемнаце, пульсавала такая нязгода, што сам бурмістр палохаўся яе, а таму раз за разам прасіў:

— Не лезь ты ў гэтую справу, Самуіл!..

Раптоўна пан Міхал прыціх, напружыўся, бы гончы сабака на паляванні, асцярожна наблізіўся да дзвярэй, рэзка расчыніў іх.

— Што табе трэба, Фёдар? — запытаў ён у некага.

— Ды нічога, — да слыху Корчака данёсся разгублены адказ Фёдара Буцюты, — хацеў запытацца ў тваёй міласці, якое на сёння мне будзе заданне?

— Ідзі ў Замухавечча. Там знойдзеш удаву Астапа Гарбача — скардзіцца кабета, што ў яе апошнімі днямі нехта качак крадзе.

— Дык, можа, сом?

— Вось і разбярыся на месцы.

Буцюта ўжо выйшаў з магістрата, а бурмістр усё яшчэ насцярожана прыслухоўваўся. Потым надзейна прычыніў дзверы і наблізіўся да Корчака.

— Тое, што я табе скажу, Самуіл, ты павінен трымаць за зубамі. Не, гэта не нейкая там дзяржаўная тайна, але пра яе ў нашым горадзе ведае толькі тры-чатыры чалавекі і я не хачу, каб пагалоска пра забойства дасягнула вушэй нашага старосты пана Радзівіла Чорнага.

— Ты мяне крыўдзіш, пан Міхал.

— Маўчы, — адмахнуўся бурмістр. Потым крыху падумаў і сеў на лаву побач з Корчакам. — Вось што ты ведаеш пра забойства карчмара Антука Рубца?

— Я следства не вёў, але чуў ад Буцюты, што чатыры дні таму яго выцягнулі з Мухаўца, а непадалёк ад таго месца на беразе знайшлі труп невядомага жабрака з рассечанай гала-вой. Яшчэ я ведаю, што Федзька Буцюта, якому ты даручыў расследаваць гэтае забойства, вырашыў, быццам жабрак напаў на Антука ноччу, каб яго абрабаваць, але, падаючы ў ваду, аглушаны карчмар усё ж злаўчыўся і рассек сякерай галаву галадранца.

— Але падазраю, што абадранец той быў не звычайнай галотай, а маскоўскім пасланцам, і сустрэча на беразе Мухаўца была ў іх не выпадковай, а дамоўленай. Таму праўду, хто і каго там засек, нам з табой лепш не ведаць.

— А калі я правяду сваё расследаванне?

— Сваё? — бурмістр падняўся з лавы, прыгладзіў сівыя вусы. — Толькі пры гэтым не спасылайся ні на мяне, ні на пана войта. Зразумеў, Самуіл?

Корчак паціснуў плячыма:

— Як звычайна.

2

Самуіл выйшаў з магістрата калі вечаровы паўзмрок сырой покрыўкай ахінуў горад. Нізкае восеньскае неба імжэла дробным дажджом, прымушаючы рэдкіх гараджан хутчэй спяшацца пад дах. Лаўнік з сумам паглядзеў уверх, глыбей нацягнуў на галаву шапку, шпаркімі крокамі перасек гандлёвую плошчу і, тулячыся бліжэй да парканаў, па Кавальскай вуліцы рашуча пакрочыў у бок Замухавечча.

З надыходам вечара купецкія лаўкі зачыніліся, адзінымі крыніцамі святла былі паходні, якія неслі з сабой познія прахожыя. Аднак прахожых тым менш станавілася, чым большы змрок апускаўся на гарадскія пабудовы. Сумніўнай і цяжкай падалася Корчаку яго задума: маўклівыя людзі, іх палахлівая, паспешлівая хада, чорныя парканы ўздоўж вуліцы, брудныя драўляныя насцілы. І цішыня. Менавіта цішыня больш за ўсё прыгнятала лаўніка, прыўносіла ў яго душу незразумелую трывогу, халодным подыхам варушылася ў грудзях. «А мо і праўду кажа пан Міхал — дурную і непатрэбную справу я задумаў? Ну іх да ліха ўсе гэтыя сумненні ў справядлівасці праведзенага Буцютай расследавання. Утапілі здрадніка — туды яму і дарога, засеклі маскоўскага лазутчыка — Бог яму суддзя! Але не, трэба ісці..

Карчма Рубца тулілася да самага берага Мухаўца. Гэта была доўгая, але нізкая, бы прыціснутая да зямлі, пабудова. Маленькія, зацягнутыя бычыным пузыром, акенцы жаўцелі мутным святлом у надыходзячай ночы, але ў будыніне было нязвыкла ціха. Самуіл прайшоў праз расчыненыя веснічкі, штурхнуў дзверы: яны ціха рыпнулі.

Унутры было крыху святлей, чым на двары. Пярэдні пакой асвятляўся лучынамі, у левым куце цьмяна жаўцела лампадка. Самуіл зняў шапку, перажагнаўся, агледзеўся. Наведвальнікаў у карчме амаль не было — толькі ў дальнім канцы стала сядзеў малады чалавек у беднай сялянскай вопратцы і не спяшаючыся піў піва. Лаўнік наблізіўся да незнаёмца.

— Тут павячэраць можна?

Селянін не паварушыўся, нават не павярнуў галавы і працягваў моўчкі піць піва. Самуіл сеў на лаву насупраць, зноў уважліва агледзеў памяшканне і, не ўбачыўшы нікога пацікавіўся:

— А дзе ж карчмар?

— Няма карчмара, — з надрыўным усхліпам адказаў яму зусім юначы голас. — Учора пахавалі дзядзьку Антука.

— Зразумела, — лаўнік разгублена пачасаў галаву. — Хто ж тут цяпер запраўляе?

— Цётка Матруна, — юнак паўшэптам назваў імя, пры гэтым палахліва паглядзеў у бок агмяню.

— А ты хто?

— Я — пляменнік дзядзькі Антука, Мікола. Да яго смерці жыў тут, дапамагаў стрыю па гаспадарцы, а што будзе цяпер — не ведаю. Не любіла мяне цётка Матруна пры жыцці Антука, а ўжо пасля яго смерці — дакладна прагоніць.

— А твае бацькі?

— Бацька памёр, калі я быў зусім маленькім, а маці сканала два гады таму. Адзін я дзядзька! Зусім адзін на гэтым свеце!

— А стрый твой ад чаго памёр? Пэўна, хварэў?

— Дзядзька Антук хварэў? — Мікола ўрэшце павярнуў твар да Самуіла і той убачыў у вачах хлапчука такое гора, што шчыра пашкадаваў яго. Яму раптоўна захацелася пагладзіць сірату па няроўна пастрыжаных валасах, прытуліць да сябе, прылашчыць. Аднак ён стрымаўся і вінавата прамовіў:

— Прабач, я не ведаў твайго стрыя!

— Дзядзька Антук мог спакойна падняць каня, разагнуць падкову. Ды мацней за яго ў Замухавеччы, пэўна, не было нікога. Хіба каваль Пятрок Броўка.

— Дык ад чаго ж ён тады памёр?

— Забілі яго, — нервова выдыхнуў хлопчык і зноў кінуў палахлівы позірк у кут, дзе дагараў агмень. — Тым днём дзядзька быў незвычайна ўзбуджаны, злосны, а вечарам папрасіў мяне, каб я прынёс яму невялікую сякеру, якой цётка Матруна сячэ качак ці шчапае лучыну. Сякеру я прынёс і ён, запіхнуўшы яе за пояс, адразу некуды пайшоў... А раніцай яго выцягнулі з ракі, — хлопчык які ўжо раз хліпнуў носам.

Стрыя ён любіў. Першыя месяцы, праўда, не разумеў, чаму Антук так часта б’е жонку, без усялякай прычыны лаецца на дачок Дунятку і Просю, лютай нянавісцю ненавідзіць свайго чатырнаццацігадовага сына Петруся; не разумеў, аднак верыў дзядзьку, верыў, што яго жонка Матруна і сапраўды лянівая, бы калода, а дзеці — «тупыя бараны», якія не хочуць зразумець бацьку і ўсё робяць не так, як трэба. Сірата часам адчуваў сябе вінаватым у тым, што адбывалася ў сям’і Антука, — быццам прынёс ён нейкай звышмагутнай, невядомай істоце ў ахвяру жыцці сваіх бацькі і маці, і смерці іх, нечым звязаныя з Антуком, зараз уплываюць на лад у яго сям’і, — хаця ў той жа час ён выдатна разумеў дурноту сваіх думак і прадчуванняў. Аднак хлопчык не хацеў здавацца. Ён хацеў жыць, быць патрэбным і таму ўсялякім чынам імкнуўся адгарадзіцца ад нябожчыкаў, пакінуць іх у спакоі ў царстве памерлых, а самому далучыцца да жывых, такіх, як гэты просты дзядзька, што зараз сядзіць перад ім. Чаму б яму не расказаць праўду пра маці, стрыя Антука і яго сям’ю, што тут хаваць, каго баяцца?

— Той жабрак у карчму да нас ніколі не прыходзіў, але я бачыў, як два ці тры разы, яшчэ летам, цётка Матруна размаўляла з ім на беразе рэчкі. Размаўляла тады, калі Антука не было дома, спакойна, але кожны раз нядоўга. Аднойчы я бачыў, як яна дала жабраку невялікі мяшэчак з грашыма. Гэта мяне і ўразіла больш за ўсё, цётка вельмі сквапная, а тут падала нейкаму галадранцу палову капы! Прычым усунула грошы гвалтам, між яго волі, бы адкупляючыся ад нейкага граху ці зладзейства.

— А ты не чуў, пра што яны тады размаўлялі, як называлі адно аднаго?

— Не, — адмоўна хітнуў галавой хлопчык, — яны хаця і не хаваліся, аднак гутарылі ціха, амаль шэптам. Ды і жабрак.

— Ёсць тут хто жывы? — раптам расчыніліся ўваходныя дзверы і ад парога данёсся густы бас.

Мікола прыўстаў з лавы, прыжмурыў вочы, уважліва агледзеў чалавека, сумна ўсміхнуўся:

— Я ёсць, дзядзька Кузьма.

Кузьме было гадоў сорак. Быў ён каранасты, моцна збіты, з доўгімі рукамі і шырокім, зарослым густым валоссем, тварам. Ён уважлівым позіркам ахінуў лаўніка, хмыкнуў. Потым, бы добраму знаёмаму, падміргнуў хлапчуку і запытаўся:

— А дзе Матруна?

— Недзе на панадворку, — паціснуў плячыма Мікола. — Сюды яна даўно не заходзіла.

— Ноч жа на двары! — праракатаў Кузьма здзіўлена. Ён яшчэ раз уважліва агледзеў лаўніка, зноў неяк пагардліва хмыкнуў, павольна, бы неахвотна, павярнуўся і выйшаў з карчмы.

— А гэта хто? — пацікавіўся Самуіл. Не вельмі прыемнае ўражанне пакінуў пасля сябе незнаёмец, не спадабаўся ён лаўніку.

— Дзядзька Кузьма — сябар Антука, — адказаў хлопец.

— І што ён робіць тут ноччу?

— Можа, рыбу прынёс, — выказаў здагадку Мікола. Было бачна, што і ён не вельмі паважае сябра стрыя. А, можа, баіцца яго? Самуіл уважліва назіраў за хлапчуком. А той падняўся з лавы, узяў з прыпечка пук лучын, выбраў з іх дзве найбольш смалітыя і маўкліва, быццам хаваючы ад госця нейкія свае пачуцці, накіраваўся да агмяню, каб памяняць там лучыну.

Падняўся з лавы і Корчак.

— Пайду я, Мікола, — лаўнік выцягнуў з-за пояса шапку і міжволі перавёў позірк на запечак, адкуль з цемнаты на яго глядзелі два бліскучыя агеньчыкі. «Кошка!» — пстрыкнула здагадка. Але для вачэй кошкі вельмі ўжо не падыходзіла вышыня. Ні цела, ні твару ўладальніка вачэй Самуіл не заўважыў — толькі дзве палымяныя кропкі. Паспрабаваць піва не ўдалося, — бы сціраючы насланнё, правёў ён далонню па сваім твары, — таму пайду я дахаты.

— Шчасліва! — пажадаў Мікола і, не зважаючы больш увагі на госця, выцягнуў з другога лучніка старую лучыну, кінуў яе ў конаўку з вадой. Лучына злосна зашыпела, раздругі стрэліла іскрамі, скурчылася і заціхла. Густая стужка дыму адарвалася ад яе чорнай паверхні, закруцілася над конаўкай і растварылася ў прасторы памяшкання непрыемнай горыччу.

Лаўнік зачыніў дзверы, выйшаў на панадворак, агледзеўся. Як і раней, ноч імжэла мелкім дробным дажджом. Як і раней, навокал панавала цішыня. Як і раней, непрыемнае пачуццё трывогі заварушылася ў сярэдзіне.

«Усё будзе добра! — падбадзёрыў ён сам сябе. — Хаця і шкада, што я за вечар так і не ўбачыў карчмарку».

Корчак павольна крочыў па вузкай вуліцы. Перад вачыма пачаргова паўставалі то вобраз перапалоханага сіраты, то грэблівая ўсмешка Кузьмы, то хваравіта-шалёнае ззянне чыіхсьці вачэй. Чыіх?

Раптам, хутчэй інстынктыўна, чым слыхам, праз лёгкі шэпт дажджу ён адчуў за спінай шавяленне. Спыніўся, паспрабаваў азірнуцца, як у імгненне ноч азарылася для яго асляпляльным святлом і магутны выбух раскалоў цішыню, а разам з ёй і галаву Самуіла. Закружылася зямля, некуды знікла паветра. Лаўнік паспрабаваў знайсці рукамі хаця б нейкую апору, утрымацца на нагах, аднак апоры нідзе не было і ён, хапаючы шырока раскрытым ротам паветра і няўклюдна размахваючы рукамі, цяжка паваліўся ў гразь пасярод вузкай вулачкі.

«Памерлыя не плачуць і не зведваюць болю!» — першая думка абудзіла Самуіла. Ён паспрабаваў варухнуцца, аднак пякучы боль маланкай страсянуў яго цела, вырваўся стогнам. Гэты стогн ціхім заклікам прагучаў ў начы. «Я жывы! — ці то абрадаваўся, ці то здзівіўся лаўнік. — У мерцвякоў не можа так балець галава і не могуць мерзнуць ногі. А, можа, я цяпер у пекле?» Самуіл спалохаўся апошняй думкі і рэзка расплюшчыў вочы. Не, ён быў не ў пекле, — у пекле не бывае дажджу, — і асэнсаванне гэтага падбадзёрыла, надало сілы. Ён павольна падняўся на каленкі, пачакаў, пакуль крыху суцішыцца ў галаве боль, потым устаў на ногі і, больш не зважаючы ні на гразь, ні на лужы, пасунуўся ў напрамку свайго двара.

3

Два дні Корчак не выходзіў на працу, адлежваўся дома, піў травяныя адвары і горкія настоі. На трэці дзень ён з’явіўся ў магістраце і адразу ж быў пакліканы да бурмістра.

— Ну як, Самуіл, галава? — сустрэў яго пытаннем пан Міхал. — Не баліць?

Лаўнік паціснуў плячыма, бо не зразумеў: бурмістр цікавіцца яго здароўем сур’ёзна ці такім чынам жартуе.

— Не адбіў незнаёмы добразычлівец табе ахвоту разбірацца са смерцю карчмара ці толькі раззлаваў цябе, раззадорыў?

— Раззлаваў, пан Міхал, — Самуілу не хацелася ўспамінаць ноч, калі ён быў на валасінку ад смерці і, пэўна, калі б не шапка, якая змякчыла ўдар, то ляжаў бы ён ужо ў дамавіне пад тоўстай земляной коўдрай на мясцовых могілках. Быццам прачытаўшы яго думкі бурмістр нагадаў:

— Я ж цябе папярэджваў, што справа гэта цёмная, — ён спыніўся насупраць лаўніка зазірнуў яму ў вочы, кіўнуў на лаву: «Сядай». Потым прадоўжыў: — Асмеліцца на забой

ства лаўніка — гэта табе не жабрака засячы, тут патрэбны вельмі важкія прычыны. Якія, Самуіл? Што ты там бачыў, што чуў? Расказвай! Хаця цябе маглі аглушыць і абчысціць мясцовыя бандыты. Ты не думаў пра гэта?

— У мяне было з сабой з дзясятак грошаў, але іх не ўзялі. Ды і крэсіва не зрэзалі з пояса, — адказаў лаўнік. — Той, хто мяне ўдарыў, хітры і жорсткі чалавек, які валодае навыкамі паляўнічага і немалой сілай. Пад такое апісанне падыходзіць толькі адзін з убачаных мною там людзей — гэта Кузьма.

— Дзе ты перайшоў яму сцежку?

— Не ведаю, — паціснуў плячыма Корчак. — Раней я з ім ніколі не сутыкаўся, у карчме бачыў упершыню, ды і то ў цемры.

— А пра што гутарыў з пляменнікам Антука?

— Ды так, ні пра што, — Самуіл задумаўся, потым, не спяшаючыся, падрабязна пераказаў гутарку пану Міхалу. — Вось і ўсё, што я там даведаўся, — закончыў ён свае ўспаміны. — Што тут цікавага ці незвычайнага?

Пан Міхал не адказаў. Задумённа паглажваючы сваю бараду, ён нейкі час хадзіў узад-уперад па пакоі, потым шчоўкнуў пальцамі і, узбуджаны здагадкай, сеў на лаву побач з Корчакам.

— А што, калі маскоўскім лазутчыкам быў не карчмар, а яго жонка? — вочы бурмістра засвяціліся ад узрушэння.

4

За той час, пакуль Самуіл адлежваўся дома і лячыўся жончынымі адварамі, надвор’е ў горадзе змянілася: дажджавыя хмары адпаўзлі на захад, неба ачысцілася і толькі ў далёкай вышыні павольна праплывалі невялічкія ўскудлачаныя хмаркі. Дні стаялі лагодныя, сонечныя, з сінім небам і павучкамі-падарожнікамі ў паветры. Раніцай нецярплівы іней бяліў у нізінках траву і кустоўе, хрусцеў пад нагамі, аднак, калі над лесам узыходзіла сонца, ад інею таго не заставалася і следу — толькі ў цені пабудоў трымаўся ўпарта, злосна, да самага апоўдня.

Перш чым наведаць карчмарку Матруну, Корчак вырашыў пагутарыць з рыбакамі, якія знайшлі труп Антука — бацькам і сынам Гупаламі. Іх ён заспеў дома — яны толькі вярнуліся з Мухаўца і не паспелі нават паснедаць. Старэйшы, Зіновій, мужычок гадоў пяцідзесяці, невысокага росту, з рэдкім светлым валоссем на галаве і твары, сустрэў лаўніка непрыязна. На прывітанне зыркнуў з-пад ілба бясколернымі вачыма і, нешта прамармытаўшы сабе пад нос, павярнуўся спінай, пачаў мыць у конаўцы рукі.

Малодшы, якога звалі Аўсей, аказаўся больш прыветлівым. На выгляд яму было гадоў пад трыццаць, ён быў падобны да бацькі — гэткага ж невысокага росту, светлавалосы, хударлявы, але ў вачах яго Самуіл убачыў спакойную мужчынскую развагу і дзіцячую цікаўнасць. І ўсмешка ў яго была па-мужчынску спакойная і ўпэўненая. Ён папрасіў прабачыць яго бацьку: «Стаміўся сёння стары, прамёрз да касцей на рэчцы!» і, кіўнуўшы на лаву ля хаты, прапанаваў:

— Давай пагутарым там.

Самуіл не пярэчыў. Ён разумеў, што з’явіўся тут не зусім дарэчы, што людзі, якіх корміць рака, прамерзлі і стаміліся, і што яго роспыты пра тапельца, якога яны нядаўна выцягнулі з вады, не прыносяць ім асалоды, а таму, каб не затрымліваць Аўсея і не злаваць Зіновія, адразу ж запытаўся:

— Скажы, Аўсей, ці былі вы на рэчцы тым вечарам, калі ўтапілі Антука? Можа, нешта незвычайнае чулі ці бачылі?

— Не, тым вечарам дажджыла, а таму на Мухавец мы не хадзілі, сядзелі дома.

— А раніцай? Можа, на беразе што-небудзь бачылі незвычайнае?

— Ды не. Тым ранкам мы, як толькі падышлі да ракі, адразу ж напароліся на тапель­ца, — Аўсей перажагнаўся, прашаптаў некалькі слоў малітвы, — і бацька, не марудзячы, паслаў мяне ў магістрат.

— На целе Антука былі сляды бойкі?

— Здаецца, не. Калі кроў і была, то яе вадой змыла. А на выгляд — звычайны мужык, які перапіў брагі і моцна заснуў.

— Крыжык з яго рукі я выцягнуў, — данёсся ад хаты голас Зіновія. — Звычайны нацельны крыжык на звычайнай льняной нітцы.

— Крыжык? — Корчак рэзка павярнуўся да старога рыбака. — Пра крыжык мне Буцюта нічога не расказваў.

— А ён яго наогул выкінуў у рэчку, — рыбак вышчарыў ва ўсмешцы гнілыя зубы. — Аднак я яго потым адтуль вылавіў і павесіў на куст, пад якім мы ўбачылі Антука.

— І той крыжык зараз вісіць на кусце?

— Напэўна, — стомлена адказаў Зіновій, — калі твой сябар не ўбачыў яго ў другі раз і не знішчыў канчаткова.

— Як мне знайсці той куст?

— Адзін ты яго не знойдзеш.

Самуіл дастаў з мяшэчка, што вісеў на поясе, тры сярэбраныя манеткі і працягнуў Зіновію:

— Я хачу купіць той крыжык.

— А хіба ён мой? — рыбак адвёў убок працягнутую руку. — Зараз Аўсей паснедае і праводзіць цябе на бераг Мухаўца.

Аўсей паціснуў плячыма і ўсміхнуўся Корчаку: «Я хутка».

5

Крыжык, які Аўсей зняў з куста і перадаў лаўніку, і сапраўды аказаўся звычайным нацельным крыжыкам, якія насілі дзясяткі, калі не сотні, гараджан. Маленькі, драўляны — ён не ўяўляў аніякай каштоўнасці і таму было дзіўна, чаму яго заціснуў у кулаку Антук. «Чый гэта крыжык? — ідучы да карчмы Матруны, пытаў сябе Корчак. — Калі Антукоў, то навошта ён яго зняў? А калі забойцы? Гэта ж прамое ўказанне! Вось толькі дзе шукаць гаспадара гэтага крыжыка, ды і хто яго прызнае зараз?»

Дзень быў у самым разгары. І хаця сонца, аддаўшы лету ўвесь свой пал і ўсю сваю цеплыню, свяціла ўжо не так лагодна, як раней, на двары было даволі ўтульна і цёпла. Многія гараджане яшчэ рупіліся ў сваіх агародчыках, а тыя, хто ўжо сабраў ураджай і падрыхтаваўся да зімы, бавілі час іначай.

У карчме Матруны было людна. За двума сталамі сядзела з дзясятак чалавек. Адны пілі брагу і вялі мірную гутарку пра гаспадарку; другія, перапіўшы брагі, — спрачаліся; трэція — спакойна спалі, падклаўшы пад галаву шапку ці рукі. Карчмарка нетаропка хадзіла між сталоў, мяняла посуд, збірала плату, сачыла, каб ніводны наведвальнік не пакінуў яе карчму, не заплаціўшы. Калі ж нехта з выпівох дазваляў сабе лішняе, з далёкага кута паднімаўся Кузьма і тады смяльчак кулём вылятаў з карчмы, перад гэтым добраахвотна аддаўшы Матруне сваю каліту са срэбрам.

На прыход Корчака карчмарка не звярнула ніякай увагі — абыякава прынесла яму збанок з півам, паставіла гліняны кубак, запыталася, што будзе есці. А вось Кузьма ўстры вожыўся. Ён кіўком галавы адазваў гаспадыню да агмяню і нешта там ёй горача зашаптаў у вуха, і нават праз дым і паўзмрок памяшкання Самуіл убачыў, як раптоўна змяніўся твар Матруны, як ён збялеў, асунуўся, як жанчына замітусілася, як з далёкага закутка яна паклі кала старэйшую дачку і, нервова сказаўшы ёй некалькі слоў, сама хуценька выйшла на панадворак.

Падняўся са свайго месца і Корчак.

Матруну ён знайшоў у адрыне. Тая сядзела на зэдліку перад шырокай калодай, з якой тырчала невялікая, з ёмкай ручкай сякера — пэўна, гэта было яе звыклае месца працы пры Антуку. Жанчына са страхам глядзела на лаўніка і яму ў нейкі момант падалося, што яна згубіць прытомнасць. Самуіл спыніўся ў дзвярах, агледзеўся — невялікае памяшканне было завалена: у куце валялася старая, амаль бяззубая барана, на ёй — зламаная саха без сашніка на сценах віселі конская вупраж, нейкія вяроўкі, сіты, посцілкі — усё тое, што даўно адслужыла свой тэрмін, але яшчэ магло спатрэбіцца ў гаспадарцы дбайнага гаспадара.

«А яна ж зусім не старая! — гледзячы на Матруну пры дзённым святле, дзівіўся Самуіл. — І некалі, здаецца, была прыгожай!» Да гэтага моманту ён уяўляў яе старой і злобнай, з непрыгожым тварам і горбам на спіне. А тут! Перад ім сядзела немаладая, аднак яшчэ прывабная жанчына.

Раптам Самуіл пачуў за спінай цяжкія крокі і сапенне. Ён знянацку азірнуўся і вочы ў вочы сутыкнуўся са злосным позіркам Кузьмы.

— Што ты тут усё вынюхваеш, лаўнік? — Кузьма аж задыхаўся ад злосці. — Што табе трэба ад беднай удавы?

— Я хачу пагутарыць з Матрунай сам-насам, — Корчак міжволі адступіў на некалькі крокаў ад раззлаванага мужчыны. — Цябе гэта справа пакуль не датычыцца.

Кузьма рыпнуў зубамі, але прамаўчаў.

— Ідзі, Кузьма, у карчму. Прося адна не справіцца, — папрасіла мужчыну Матруна. І той скарыўся, згодна хітнуў галавой, яшчэ раз рыпнуў зубамі і, не азіраючыся, пайшоў у будыніну.

— І сапраўды, што табе трэба ад мяне, лаўнік? — жанчына збольшага супакоілася, позірк яе набыў звычайную цвёрдасць, вусны абяскровіліся і пераўтварыліся ў вузкую стужку. — Я ўсё расказала, што ведала, твайму таварышу Фёдару.

— У мяне ўсяго некалькі бяскрыўдных пытанняў, — паспрабаваў усміхнуцца Самуіл.

— Пытайся.

— Дзе ты была вечарам тры дні таму, калі мяне збілі непадалёку ад тваёй карчмы?

— Тым вечарам я разам з дзецьмі малілася за супакой душы майго мужа і іх бацькі, — Матруна склала каля грудзей рукі, прашаптала малітву, перажагналася і запытальна паглядзела на лаўніка. Страху ў яе позірку ўжо не было, вочы свяціліся ледзяной жорсткасцю, ад іх патыхала холадам.

Перахапіўшы позірк, Корчак абрадваўся: «Вось цяпер ты звычайная. Што ж, думай, што і я, як Кузьма, скарыўся тваёй волі». Ён сціпла апусціў вочы, пракашляўся і задаў наступнае пытанне:

— Збіраючыся на сустрэчу з жабраком, твой муж узяў з сабой мяшэчак з грашыма, аднак ні ў яго, ні ў засечанага жабрака, ні на беразе рэчкі грошай не знайшлі. Як ты думаеш, хто іх забраў?

Пачуўшы пытанне, жанчына расслабілася, ледзь не засмяялася.

— А ты спытайся пра гэта ў служак магістрата, якія вялі дазнанне. Пэўна, нехта з іх забраў тыя грошы і потым забыўся аддаць пану бурмістру.

— Што ж, спытаю, — паабяцаў Самуіл і, не адрываючы ад земляной падлогі вачэй, пацікавіўся: — Хто мог так ударыць Антука, што ён згубіў прытомнасць і ўпаў у ваду?

— Жабрак.

— Жабрак, якога вось гэтай сякерай засек твой муж і якую раніцай нідзе не маглі знайсці? Дарэчы, як яна тут аказалася?

— Наступным днём я знайшла яе ў траве на беразе Мухаўца, — Матруна адказвала амаль не задумваючыся. — Дрэнна шукалі яе твае сябры.

— А дзе пляменнік Антука Мікола? — раптам спытаўся Корчак. — Нешта сёння я не бачыў яго ў зале.

— Сышоў ён ад нас два дні таму. Сказаў толькі, што хоча прысвяціць сваё далейшае жыццё Богу. Сказаў і сышоў.

— Нічога, ад нас далёка не сыдзе, — упэўнена прамовіў лаўнік. Урэшце ён адарваў позірк ад падлогі і паглядзеў на жанчыну. — Дык вось, пані, ён мне расказваў, што ў вечар забойства твайго мужа ты пайшла з карчмы амаль адразу за ім і вярнулася позна ў акрываўленым адзенні. Было такое? — і, каб узмацніць эфект ад нечаканага пытання, ён, бы між іншым, дастаў з кішэні драўляны крыжык.

— Было, — кроў адліла ад твару жанчыны, ён у імгненне стаў белым, бы прыдарожная костка, вусны яе затрэсліся. Яна забылася пра пытанне, і, пэўна, акрамя крыжыка нічога не бачыла.

— Дык чаму ты тым вечарам з’явілася ў карчме ў акрываўленым адзенні? — бы праз коўдру прабілася да яе слыху.

— Я секла качак, — адказала яна і, злосная ў сваёй рашучасці, падняла бліскучыя ад слёз і адчаю вочы. — Вось тут, вось на гэтай калодзе і вось гэтай сякерай я секла качак. Табе гэта зразумела, лаўнік?

— Што ж тут не зразумелага? — паціснуў плячыма Самуіл. — У той вечар ты секла качак, каб было чым карміць наведвальнікаў карчмы на наступны дзень. Усё зразумела. І апошняе, адкажы мне, Матруна.

— Ой, крыжык Петруся знайшоўся, — раптам побач з лаўнікам прагучаў дзіцячы голас. Корчак апусціў галаву — каля яго стаяла невялічкае, гадоў пяці, дзяўчо. Яно глядзела на крыжык у руцэ незнаёмца і, радасна хлопаючы ў далоні, шчабятала:

— Вось Пятрусь абрадуецца, праўда, матулечка?

— Праўда, — ледзь стрымліваючы сябе, адказала маці. — Ідзі, доня, пагуляй на панадворку.

— Добра, матулечка, — дзяўчынка развярнулася і пабегла.

— Што ты хацеў яшчэ запытацца ў мяне, лаўнік? — Матруна здалася. Яна зразумела, што Корчак пра ўсё здагадаўся і ўвесь гэты допыт праводзіў толькі дзеля таго, каб пачуць прызнанне менавіта з яе вуснаў. Аднак і Корчак быў разгублены, не чакаў ён, што знойдзены ім крыжык належыць сыну карчмаркі.

— Я хацеў удакладніць, як ты магла вось гэтай сякерай сячы ў той вечар качак, калі яе забраў з сабой твой муж і знайшла ты яе, з тваіх слоў, толькі наступнай раніцай?

— Гэта я ўдарыла Антука дубцом па галаве, — голас жанчыны гучаў глуха. Яна ўжо скарылася лёсу і гатова была гаварыць праўду і, калі б яна прызналася ў забойстве крыху раней, то Самуіл паверыў бы ёй. Але ў яго руках быў нацельны крыжык сына Матруны, доказ, які патрабаваў тлумачэння і які сведчыў зусім пра іншае.

— Чаму ж у кулаку Антука аказаўся не твой крыжык, а крыжык твайго сына? Дарэчы, дзе ён цяпер?

— Пятрусь вельмі хворы. Антук пастаянна здзекаваўся з яго, няшчадна біў па галаве за любую правіну і мой няшчасны сыночак захварэў. Ён баіцца дарослых мужчын і хаваецца ад іх у запечку. Ён вельмі хворы.

«Вось яно што!» — Самуіл успомніў бліскучыя вочы і нечакана для сябе сказаў:

— І Антука ён забіў у надзеі, што знішчыць у сабе той страх, які парадзіў у ім яго ж бацька.

— Антук не бацька Петрусю, — не ўтрымалася, зусім па-жаночы ўсхліпнула Матруна і, абхапіўшы галаву рукамі, хістаючыся з боку ў бок, заплакала.

Праз нейкі час жанчына суцішылася, падняла свае чырвоныя вочы на лаўніка.

— Хочаш, я раскажу табе пра сваё праклятае жыццё? — Корчак паціснуў плячыма. А яна, бы ўгаворваючы яго, патлумачыла: — Ты даведаешся і пра Антука, і пра жабрака, і пра мяне.

— Што ж, час у мяне ёсць, — Самуіл адышоў у кут і ўладкаваўся на кінутай там бара­не. — Расказвай.

6

— Я і Антук Рубец родам з вёскі Заполле, што размяшчаецца мілях у дзесяці ад Берасця па шляху на Кобрын. Вёска наша невялікая, лясная, але зямля там добрая, тлустая, пладаві тая. Таму ўсе нашы вяскоўцы жывуць хаця і небагата, аднак голаду не ведаюць. Вось толькі Рубцы! Нешта не ладзілася ў іх гаспадарцы, за нейкія грахі караў іх Гасподзь: то конь у іх здохне, то цяля, то карова. Калі маланка куды ўдарыць, то гэта пабудова Рубцоў. Калі статак дзікоў вынішчыць нечыя пасевы, то, зразумела, іхняе. Не шанцавала ім, а калі памёр стары Таміла, то і наогул іх гаспадарка прыйшла ў заняпад.

У Тамілы Рубца было чацвёра дзяцей: два сыны, Восіп і Антук, і дзве дачкі. Усе дзеці прыгожыя, статныя і, як ні дзіўна, працавітыя. Таму і не заседзеліся яны доўга ў бацькавым гняздзе — дзяўчаты выпырхнулі з яго першымі, потым з мясцовай сіратой Ксеніяй пабраўся шлюбам Восіп, апошнім вырашыў ажаніцца Антук. І трэба ж было такому здарыцца што менавіта мяне ён выбраў сабе ў жонкі, і менавіта да майго бацькі прыслаў пятнаццаць гадоў таму сваіх сватоў. А я ўжо мела прапанову ад Юркі Забелы і бацькі нашы пра ўсё ўжо дамовіліся. Вось і прыйшлося мне перад сватамі Антука выставіць гарбуза, на які той пакрыўдзіўся і праз некалькі дзён знік з вёскі. Дзе ён бадзяўся, я не ведаю, аднак ужо зімой па вёсцы пайшлі пагалоскі, што ў нашых лясах з’явілася банда шышоў, якая рабуе купецкія абозы, а тых, хто аказвае супраціў, забівае.

Пагалоска прайшла і, бы дым, растварылася. Вясной пра бандытаў не чулі, пра іх нават забыліся, і тым жудасней была навіна, што абоз з нашай вёскі, які адпраўляўся на летні кірмаш у Кобрын, бандыты поўнасцю разрабавалі, а мужыкоў пазабівалі. І мой Юра прапаў з тым абозам, і Восіп Рубец пакінуў сваю Ксенію з грудным дзіцем. Вось так я стала ўдавой.

А ў канцы лета ў вёсцы з’явіўся Антук. З месяц ён пажыў у сваёй маці, а ў верасні зноў завітаў да майго бацькі прасіць маёй рукі. І бацька на гэты раз яму не адмовіў. Чаму? Я не ведаю, аднак, думаю, што так ён клапаціўся пра свайго ўнука, бо тое, што я цяжарная, ужо добра было прыкметна. Нават жалобу па мужу я не данасіла, як восенню мы пераехалі ў Берасце, — Матруна гаварыла паўшэптам, гледзячы некуды ў адну кропку на калодзе, быццам там яна бачыла трагічныя падзеі той недалёкай мінуўшчыны і цяпер толькі пераказвала іх. Часам яна так расцягвала словы, што Самуілу падавалася, быццам жанчына пачынае спяваць яму нейкую песню, сумную, поўную жалю і смутку, шкадавання аб сваім няшчасным жыцці і такім кароткім, амаль нязведанным каханні. І ў словах гэтай песні не чулася асуджэння Антука ці нейкай жалобы на бацьку. Яна лілася плаўна, павольна, і былі ў ёй сумная пяшчота да былой маладосці, ціхая пакорлівасць лёсу, шчырасць і незразумелы спакой. Напэўна, так робяць пакаянне перад святаром людзі, асуджаныя на смерць.

— Антук купіў гэту карчму, нешта перарабіў у ёй, нешта дабудаваў і пачалі мы жыць невялікай сям’ёй, спадзеючыся на ласку Бога і на сваю працавітасць. У лютым я нарадзіла Петруся, праз два гады — Просю, потым на белы свет з’явілася Дунятка. Здавалася, усё будзе добра. Але Антук хацеў сына, і тое, што я нараджала яму дачок, ён лічыў за абразу — быццам я адна была вінавата ў іх нараджэнні. А гады чатыры ці пяць таму ён з Заполля перавёз сюды ўдаву свайго брата, і павер мне, лаўнік, амаль перайшоў да яе жыць. Так працягвалася да таго часу, пакуль Ксенія не памерла.

— А ад чаго яна памерла?

— Ад чаго яна памерла ведае толькі Усявышні, — не адрываючы свайго позірку ад калоды, адказала карчмарка. — Не перабівай мяне, лаўнік. Магу збіцца. Я думала, што смерць Ксеніі памірыць нас, прымусіць Антука больш увагі звяртаць на сваіх дзецяй, але не — ён бы звар’яцеў. Бог пакінуў мяне і маю сям’ю, адвярнуўся ад нас, за нешта пакрыўдзіўся! — Матруна некалькі разоў усхліпнула, аднак не заплакала, стрымалася. Корчак ужо падумаў, што яна выгаварылася, але не, яна зноў загаварыла:

— А гэтым летам да мяне ў карчму завітаў жабрак. Худы, слабы, увесь скалечаны. Я падала яму ялмужыну, а ён не зыходзіць, нечага чакае. Я ўжо пачала злавацца, як ён папрасіў паказаць яму майго сына і, убачыўшы яго, асеў на зямлю і заплакаў. Вось тады я і здагадалася, што гэта мой першы муж Юрка Забела і, калі мы выплакаліся, я даведалася пра трагедыю, што напаткала абоз нашай вёскі і чаму бандыты без літасці тады перабілі людзей. Аказваецца, атаманам банды быў Антук. Юрка сам яго не бачыў, але чуў голас і, каб не засталося сведкаў, бандыты ўсіх пазабівалі — нават брата свайго не пашкадаваў, вырадак. Юрку ж пашчасціла, яго не дабілі і да ночы ён ачуняў, а потым прыбіўся да нейкага пустэльніка. Праз год вярнуўся ў Заполле, — жанчына хусткай выцерла вочы. — А мы маглі б жыць разам, быць шчаслівымі, расціць дзяцей!

— Антук засек Юрку, каб той яго не выдаў?

— Тым днём Юрка з’явіўся ў карчме і ўсё, што набалела на яго душы за гэтыя гады, выказаў Антуку. Антук выслухаў Юрку спакойна, прапанаваў дваццаць коп грошай. Юрка не адмовіўся, Антук сказаў, што за дзень збярэ грошы і перадасць іх яму на беразе рэчкі. Што было далей, ты ведаеш.

— Давай раскажу. Твой сын Пятрусь, як заўжды, сядзеў у запечку і чуў размову дарослых. Ён хаця і хворы, аднак скеміў навошта Антук назначыў Юрыю сустрэчу ля Мухаўца, навошта ўзяў з сабой сякеру. Адвячоркам ён непрыкметна пакінуў сваю хованку і, прыхапіўшы цяжкі дубец, накіраваўся следам за Антуком.

Ён бачыў, як Антук секануў Юрыя і, выбраўшы зручны момант, сам ударыў Антука па галаве. Аглушаны айчым абярнуўся, абхапіў Петруся за шыю і той з усяе сілы, памножанай на страх і нянавісць, адштурхнуў Антука ад сябе. Антук зваліўся ў ваду і патануў, пры гэтым ён сарваў з шыі хлопца нацельны крыжык. Пра што думаў тады Пятрусь, я не ведаю, аднак мне падаецца, што ён даўно паляваў на Антука і даўно хацеў яго забіць, як нейкую крыважэрную пачвару.

— І ты, Матруна, была недзе побач, бачыла забойства, не папярэдзіла яго, прыняла страшэнны грэх на сваю душу. Менавіта ты падхапіла вось гэту сякеру і прынесла яе дамоў, менавіта ты забрала ў Антука грошы, якія ён збіраўся аддаць...

— Не было ніякіх грошай, — стомлена паправіла Самуіла жанчына. — Антук ішоў забіваць Юрыя і ніякіх грошай з сабою не браў. У астатнім жа ты ўсё расказаў правільна, бы сам бачыў.

— А мяне хто хацеў забіць тры дні таму?

— Не ведаю. Магчыма, Пятрусь убачыў у табе новую небяспеку, магчыма, ты сказаў нешта такое, што напалохала яго.

— Калі ён будзе біць дубцом усіх, хто яму не падабаецца, то хутка пераб’е палову горада. Яго лячыць трэба.

— Трэба, — цяжка ўздыхнула жанчына, — і я ўжо знайшла лекарку, якая згодна прыняць яго на лячэнне, калі толькі ты.

— Калі я буду маўчаць? — Корчак падняўся з бараны, абтрос порты. — Вось ты кажаш, што Бог пакінуў цябе і тваю сям’ю, пазбавіў вас сваёй літасці. Так, здараецца, што Гасподзь пазбаўляе чалавека сваёй ласкі, але робіць Ён гэта наўмысна, для таго, каб мы маглі адчуць Яго не толькі па Яго міласці і дабрыні. Ён пасылае нам выпрабаванне і добра ведае да якой мяжы мы можам трываць. Гэта людзі могуць вырачыся Бога, адмовіцца ад Яго, здрадзіць Яму. Ён жа ніколі не пакідае чалавека сам-насам з бядой, і калі ў цябе гора, то перацярпі яго годна, па-хрысціянску, бо гэтым горам Ён цябе выпрабоўвае. Гора ачысціць душу, годна вытрымаўшы іспыт, ты адчуеш Яго ласку і Яго міласць. Я не святар і настаўляць цябе на правільны шлях не буду, але тое, што адбылося з табой і тваёй сям’ёй, павінна стаць для цябе ўрокам на ўсё жыццё. Запомні гэта, жанчына, і няхай Бог будзе суддзёй табе і твайму сыну.

7

Наступным днём берасцейскі бурмістр пан Міхал пацікавіўся ў Корчака:

— Ну што, Самуіл, прызналася карчмарка ў зладзействе?

— Яе самае вялікае зладзейства заключаецца ў тым, што яна некалі паверыла Антуку і пагадзілася стаць яго жонкай.

— Значыць, усё ж такі не яна забіла мужа?

— Яго пакараў Бог! — адказаў лаўнік.