Чарадзейныя яблыкі

I

Стаяла такая ліпеньская спякота, пра якую людзі кажуць: «Самы разгар лета». Неба было чыстае, быццам азёрная роўнядзь у ціхі сонечны дзень. Перачакаўшы гарачыню, некуды схаваўся вецер. Спрадвечная цішыня панавала над усім светам. І толькі высока ў небе заліваўся жаўрук, які вучыў лётаць сваіх маленькіх птушанят.

Па шырокай палявой дарозе, якая была абсаджана па абодва бакі высокімі галінастымі дрэвамі, стрымгалоў ляцеў багаты экіпаж, запрэжаны чацверыком. Пазалочаныя вензелі на яго дзверках зіхацелі сонечнымі блікамі. Пярэстыя коні былі ўпрыгожаны галунамі і высокімі белымі падвязкамі. Спераду, на козлах, сядзелі фурман і слуга. А ў самім экіпажы, на мяккім сядзенні, умасціўся вельмі важны — мяркуючы па багатым светлым кафтане, вялікіх рыжых вусах і каштанавай шавялюры, завязанай у коску, — пан.

Незнаёмца яўна адольвала дрымота. Ён мужна змагаўся з ёю: варочаў вачамі, трос галавой. На твары яго можна было заўважыць незадавальненне. Зрэдку ён скоса выглядваў у дзвярное акенца, каб упэўніцца, ці правільна выбраў фурман дарогу. І ўсё-такі, па нейкіх няўлоўных прыкметах — ці то па гульні зморшчынак на твары, ці то па руху вёрткага цела, — прыгледзеўшыся, можна было здагадацца, што пан гэты не такі ўжо і суровы, якім імкнецца выдаць сябе, і што дэвіз яго — мілаваць, а не караць.

Іншы раз на хвіліну-другую яму ўдавалася прагнаць дрымоту. Тады позірк яго праясняўся, і незнаёмец углядаўся ў акенца з нейкай пранізлівай зацікаўленасцю. Яго ўвагу прыцягвалі дрэвы, што раслі паабапал дарогі. І сапраўды, іх маўклівасць і нерухомасць, былі напоўнены залішняй цеплынёй і святлом, і гэта чамусьці насцярожвала. Так, бывае, агортвае трывога ў прыціхлым лесе, пад час палявання, калі пачынае здавацца, што ў любую хвіліну перад табой з'явіцца страшны звер. Ды толькі асіна — мабыць, па той прычыне, што на ёй «чорт вешаўся», — ні з таго ні з сяго магла зашумець адразу ўсёй сваёй кронай…

За экіпажам рухалася паўтузіна коннікаў. Па чырвона-чорнай амуніцыі можна было здагадацца, што яны — з дружыны тутэйшага князя Эрдзівіла. Яны былі ў суконных калетах, прыталеных штанах і высокіх рыжых батфортах са шпорамі ў выглядзе пеўня. На левым баку кожнага конніка на шырокім рамяні вісела доўгая крывая шабля. У коннікаў ва ўсім — у паставе, у старанні стрымліваць коней — адчувалася строгая дысцыпліна. Ніхто з іх не дазваляў сабе абганяць даручаны ў ахову экіпаж або прыкметна адстаць. Да таго ж усе маўчалі, яўна адчуваючы важнасць сваёй місіі.

Высокія і надзіва тонкія колы экіпажа круціліся лёгка і амаль нягучна. Здавалася, што экіпаж лунае над зямлёю. Манатонны тупат парушалі хіба толькі гучны плёскат фурманавай плёткі ды яго дзікія выкрыкі.

— І-э-эх-ха-ха! — часам вымаўляў ён і пры гэтым вельмі нахіляўся наперад, нібы хацеў дацягнуцца да вушэй першай пары сваёй запрэжкі.

Экіпаж і яго суправаджэнне рухаліся хутка, быццам воўчая зграя. Пасля іх узвівалася ў паветры, шырылася і заставалася вісець над дарогай густая паласа пылу…

II

І вось нарэшце гэты экіпаж спыніўся перад высокай каванай брамай — уездам на тэрыторыю кляціхінскай сядзібы. Адразу ж да брамы выйшаў вартаўнік, адчыніў яе. Экіпаж і коннікі, якія яго суправаджалі, рушылі ўверх уздоўж цяністых прысадаў — да палаца, круглыя вежы якога з чарапічнымі дахамі, здавалася, луналі над зялёнымі шатамі дрэў.

Праз хвіліну экіпаж выкаціўся на шырокую пляцоўку, з круглай клумбаю ў цэнтры, і спыніўся каля ганка масіўнага будынка, сцены якога былі апавіты дзікім вінаградам. З экіпажа выйшаў — дакладней, выскачыў, жадаючы прадэманстраваць сваю спрытнасць, — знаёмы ўжо нам рыжавусы пан. Ён спыніўся і ўважліва агледзеў вокны верхняга паверха. Наўрад ці яго цікавіла архітэктура ўбачанага ім будынка. Па ўсмешцы, якая так непазнавальна змяніла яго твар, можна было здагадацца, што з гэтым домам у яго звязаны прыемныя ўспаміны. Ён агледзеў кожнае акно, якое было ўбудавана ў чарапічны дах і, нарэшце, затрымаў позірк на чорным высокім флюгеры, які вянчаў купал адной з бакавых вежаў. Ён раптам усміхнуўся і, нібы жадаючы адкінуць успаміны, якія агарнулі яго, правёў сябе далонню па лбе. «Эх, ну і пасваволіў жа я тут калісьці!» — сказаў за яго выраз ягонага твару. Мабыць, таму і прыгадаліся яму сяброўкі, дзеля якіх ён калісьці наведваў гэты дом. Сапраўды, аб чым яшчэ мог падумаць, гледзячы на гэтыя сцены, такі мажны і ўсмешлівы мужчына?.. Між іншым выраз яго не захаваў і цені смутку. Магчыма, госця здзівіла і засмуціла думка аб тым, што паміж імгненнем, калі ён упершыню ўбачыў у адным з гэтых вокан мілы яго сэрцу тварык, і сённяшнім днём мінула больш чым дзесяць гадоў?.. Коннікі прытрымлівалі разгарачаных успацелых коней. Апошнія, у сваю чаргу, гучна фыркалі і адганялі розную машкару, якая роем лятала над імі. Фурман і слуга заставаліся сядзець на козлах. Усе чакалі загадаў рыжага пана.

Між тым на ганку сабраліся людзі. Большасць з іх былі жанчыны. Бабы выходзілі з будынка і моўчкі кланяліся незнаёмцу, выказваючы такім чынам рабалепства перад ім ужо толькі за тое, што ён быў багата апрануты. У тым, як яны паводзілі сябе, было нешта ад паводзін ягнят: штурхаючыся, яны хаваліся за спіны адно аднаго. Вусаты не зважаў на іх аніякай увагі.

Нарэшце, схамянуўшыся ад сваіх летуценняў, ён аглянуўся на тых, хто з ім прыехаў, і строга загадаў:

— Распрагаць!

Пачуўшы яго голас, тыя, хто стаяў на ганку, адначасова зноў схіліліся ў нізкім паклоне. Але і на гэты раз прыезджы не звярнуў на іх аніякай увагі. Ён атрос свой кафтан белаю пальчаткаю, скокнуў на ганак і, нарэшце, увайшоў у дом.

У пярэднім пакоі нікога не было. І тады госць накіраваўся ў гасцёўню.

Сухенькі лысы старэча-слуга, у светлай ліўрэі, быў заняты прыбіраннем.

— Фух, хоць аднаго мужыка сустрэў,— выпаліў басам прыезджы. — Бачу, браце, што ў вас тут нават з гадамі нічога не змянілася: як было «бабіна царства», так і засталося.

Старэча-слуга, дагаджаючы госцю, якога ён пазнаў, засмяяўся, аднак адказаць не асмеліўся. Вусаты пан, якому, відаць, не было розніцы, з кім размаўляць — ці то з князямі, ці то са слугамі,— агледзеўшы залу, раптам усклікнуў:

— Божухна, усё, як і раней! І мэбля, і драпіроўка!

Позірк яго затрымаўся на невялікай пульхнай канапцы з высокай спінкай, задрапіраванай кітайскім шоўкам. Госць падышоў да яе і папляскаў па лежаку далонню. Хітра прыжмурыўшыся, ён прагудзеў:

— А вось гэта рэч мне" асабліва запомнілася. — Ён пацягнуўся. — Э-х!.. Божухна, прабач за грахі нашыя… Ведаеш, стары, — раптам зноў звярнуўся ён да замёрлага, як мумія, у сваім кутку слугі,— што гэтая канапка з'яўлялася сведкай сапраўднага і самага гарачага кахання, якое ведала чалавецтва ад часоў Адама!

Было відаць, госць верыў у тое, што гаварыў. Сапраўды, некаторыя рэчы часам гавораць нам значна больш, чым яны нешта сабой уяўляюць. У кожнага з нас абавязкова ёсць у сэрцы штосьці, звязанае з рэчамі. Ці то любоўная гісторыя, ці проста ўдача, якая некалі дакранулася да нас сваім крылом. Мы гатовы абагаўляць такія рэчы, як паганцы абагаўлялі сваіх ідалаў. Што тычыцца нашага героя, то прыемныя ўспаміны, здаецца, змешваліся ў яго свядомасці з сумнымі. Ён амаль сілком адвярнуўся ад знаёмай канапкі і прайшоў праз усю залу да аднаго з акон. Слуга заўважыў у яго вачах слёзы.

— Адшукай ты мне, браток, панначку, — ужо ціха сказаў прыезджы. — Дый заадно — упраўляючага і няньку. Скажаш, пан Чаляднік прыехаў… Ды жвавей, браток, — неяк капрызна дадаў ён, — не люблю я, ведаеш, затрымак.

Слузе не трэба было паўтараць двойчы. Ён добра ведаў пана Чалядніка, першага распарадчыка князя Станіслава, і ўжо, безумоўна, гатовы быў яму ўслужыць. Пакуль госць шукаў вачыма абраз, каб памаліцца з дарогі, стары, быццам джын, цішком знік з залы.

Заўважыўшы абраз, пан Чаляднік наблізіўся да яго і з пачуццём тройчы перажагнаўся.

— Госпадзі,— прашаптаў ён пры гэтым, — ачысці вочы мае ад слёз, а ногі — ад спатыкання. Дай спакою душы і думкам.

Памаліўшыся і ўздыхнуўшы ўжо вальней, ён кінуў пальчаткі на стол і стаў расшпільваць гузікі на кафтане. «Ну і спякота», — прашаптаў ён, выціраючы хусцінкаю твар і шыю. Успомніўшы пра сустрэчу, якую ён чакаў, зноў зашпіліў кафтан і нарэшце апусціўся ў глыбокае крэсла, абцягнутае аленевай скураю.

Яго зноў пачала адольваць дрымота…

III

Аднак адпачыць госцю не давялося. Праз нейкі час ён раптам адчуў, што ў зале нехта з'явіўся. Ён расплюшчыў вочы і ўбачыў на парозе высокую, стройную і зусім не старую пані ў шырокім, з прэтэнзіяй на галантнасць, сарафане. Гэта была нянька панны Марыі — пані Кацярына. Густы румянец, пышныя, цёмныя, без адзінай сівінкі валасы, а таксама спакойны і крышачку насмешлівы пагляд нянькі выдавалі яе здароўе і ўраўнаважаны характар. У госця варухнуліся вусы. Ён вытрашчыў вочы на прыгажуню і на некаторы час як анямеў. Раптам яго шчокі ўспыхнулі і выдалі даволі сур'ёзную яго сардэчную тайну.

— Пан Варлампій! — вельмі прыязна, хоць і збянтэжана, бо перад ёй усё ж быў любімец самога князя Эрдзівіла, усклікнула пані Кацярына. — Каго я бачу? Я нават была ўпэўнена, што вы забыліся пра наш дом!

Пан Чаляднік падняўся, па-маладзецку выгнуў прыгожыя грудзі, выдыхнуў:

— Ніколі!

Тым часам пані Кацярына наблізілася да яго. Нейкі час яны пільна глядзелі адзін на аднаго. Нарэшце пані Кацярына ўсміхнулася. Выраз твару госця, аднак, не змяніўся, ён, як і раней, быў сур'ёзны і засяроджаны, як салдат перад генералам. І толькі вусы злёгку варушыліся, выдаючы хваляванне гаспадара.

— Хутчэй імя сваё забудзеш, чым ваш дом, — лісліва адказаў госць. — Тут жыве такая птушачка! — Пан Чаляднік схіліўся і пацалаваў няньчыну руку, потым дадаў: — Прымай госця, пані Кацярына. Прыехаў забраць панначку. Да самай раніцы ўвесь у тваёй уладзе… — І ён тут жа расшаркаўся.

Нянька засмяялася. Пацалунак і прыязны тон госця адразу ж узбадзёрылі яе.

— Такі ж, як і раней, — упэўнена сказала яна.

— Ды дзе там, — адмахнуўся госць. І тут жа дадаў: — А вось над табой, матухна, час не падуладны. Ружа набралася моцы, расквітнела.

— Памыляецеся, — адказала нянька. — Ружа адцвітае. — Твар яе раптам зрабіўся строгім. Ноткі ўпартасці і цвёрдасці загучалі ў яе голасе: — Усё, чым можна было ганарыцца, неяк зблякла. Засталася, мабыць, толькі памяць аб шчаслівых дзяньках.

— Ужо нямала, — жадаючы падбадзёрыць суразмоўніцу, адказаў госць. — Відаць, былі яны ў цябе, шчаслівыя дзянькі.

— Былі,— шчыра прызналася нянька і засаромелася зноў. Гэта яе збянтэжанасць, якая выяўлялася ў тым, што яна часам апускала або адводзіла вочы ўбок і адначасова чырванела, вельмі пасавала ёй. — Не так ужо і шмат, але былі. І вы ведаеце, каму я павінна быць удзячна за гэта…

Рукі пана Чалядніка былі такімі ж смелымі, як і яго позірк і думкі. Не паспела пані Кацярына ўздыхнуць, як умомант апынулася ў моцных абдымках госця. Намагаючыся пацалаваць яе, той дакрануўся губамі да яе вуснаў. Але пані, адкінуўшы галаву, не паддалася.

— Не, не, — ціха, але рашуча адказала яна. — Адпусціце.

Пан Чаляднік паслухмяна адпусціў. Нянька адышла на два крокі і абцягнула складкі свайго сарафана.

— Пакідаць вас нанач у нашым доме проста небяспечна, — хітравата заўважыла яна. — Усіх курэй перапалохаеце. Як быў кот, так і застаўся.

— Што рабіць, калі яшчэ не ўся дурная кроў выйшла, — самазадаволена прызнаўся госць і пераступіў з нагі на нагу, нібыта выказваючы нецярпенне.

Пані Кацярына адступіла яшчэ на некалькі крокаў, далей ад граху. Яна добра ведала пана Варлампія. Ведала яго майстэрства ўсё пераводзіць у жарт, ведала яго шчодрую пяшчоту. Яна нават баялася, што можа паддацца яму. Пан Чаляднік быў халасты. З гэтай прычыны пані Кацярына вось ужо больш дзесяці год пасля смерці свайго першага мужа не выходзіла замуж. Яна адхіляла самыя выгодныя прапановы, бо любіла пана Варлампія… Яна замілавана глядзела на госця і паўтарала:

— Усё той жа. — Ёй хацелася пакпіць з яго, так, як рабіла яна гэта яшчэ семнаццацігадовай. Ёй хацелася падакараць яго за доўгую адсутнасць, за абыякавасць да яе.

Першы княжы слуга, калі б захацеў, мог бы ўжо даўно ажаніцца з ёю. Аднак замест таго каб сказаць што-небудзь вясёлае, яна нечакана, са смуткам, заўважыла:

— Здаецца, і адлегласць невялікая, а бачымся так рэдка.

— Што рабіць, матухна, пані Кацярына. Я — слуга. А слугі самім сабе не належаць. Я — як тая панчоха на назе: куды гаспадар, туды і я. Большую частку года і ўвогуле не бываю дома — усё з князем у раз'ездах. А як вярнуся, патанаю ў клопатах: справы, справы. Ніякага спакою, кручуся, як вавёрка ў коле. Ды ці магчымы спакой на гэтым свеце!

— Ну, не заўсёды ж князь глядзіць на вас. Здараецца, што і засне.

— Хо, ды ён і ў сне мною круціць: ці то пісьмо пашле, ці то загадае раптам збірацца ў дарогу…

— Ён па-ранейшаму ездзіць у Варшаву?

— Калі больш правільна сказаць, то не выбіраецца адтуль. Дома мы бываем толькі ў вялікія святы.

— А жонку сваю, княгіню Ізабэлу, з сабой бярэ?

— Такога цуду пры мне не здаралася. — Варлампій азірнуўся на дзверы, нібы жадаючы ўпэўніцца, ці не падслухоўвае хто, і, перайшоўшы раптам на паўшэпт, працягваў: — Здаецца мне, што частыя яго ад'езды якраз і звязаны з тым, каб радзей бачыцца з княгіняй. Ці не жартачкі, іншым разам з'язджаем на паўгода!..

— Кажуць, лютая яна вельмі.

— Так, слугі скардзяцца. Карае іх за ўсякую драбязу. Прыязджаю — мора слёз! І ўсё адно і тое ж: княгіня, княгіня… А чым я ім дапамагу!.. Спачатку скардзіўся князю. Дарэмна. Ён, гаротны, усё бачыць, ды толькі, здаецца мне, і сам пабойваецца яе. І, скажу табе, нездарма! — Тут прыказчык загаварыў зусім ужо ціха, амаль што на вуха пані Кацярыне: — Кажуць, знюхалася старая з нячысцікамі. Так-так. Слугі бажыліся, казалі, быццам неаднойчы ўначы выццё чулі: як зацягне яна, што той воўк на месяц!.. А то раптам трашчаць пачне: бегае па пакоях, залах і калідорах, шуміць трашчоткай, як той прывід касцямі. А пасля як зарагоча! Быццам сам чорт яе казыча!.. Як князь паедзе, дык яна, кажуць, і пачынае дзівачыць.

Пані Кацярына, слухаючы, хрысцілася. А калі пан Чаляднік скончыў, яна сказала:

— У благое месца павезяце маю панначку. Хай бы яна жыла лепш тут, у родным гняздзечку. Жыла б — і гора не ведала. Знайшла б сабе добрага жаніха, нарадзіла б дзетак. Яна ж у нас, як анёл нябесны: чыстая, лагодная. А якая разумніца! А добрая!.. Цяжка ёй будзе ў замку. Цяжка прывыкаць і нялёгка жыць. Вядома ж, якія там правілы. Не будзе там маёй птушачцы свабоды.

— Што зробіш, пані Кацярына, кожнаму свая доля. Тое, чаго хоча Бог, пярэчанню не падлягае. Калісьці ёй усё роўна давядзецца ад'язджаць адсюль.

— А чаму менавіта цяпер князь вырашыў яе забраць? Ён жа абяцаў дачакацца восені.

— Ад'язджае. У верасні — сойм. Таму хоча пасяліць панначку да свайго ад'езду, каб абвыклася. Любіць ён яе, як родную дачку. Заўсёды з такой ласкай аб ёй адзываецца. Дый надакучыла яму чакаць. І сапраўды, ужо дарослая, семнаццаць мінула. Як бачыш, у няньках няма патрэбы.

Апошняя фраза, выказаная хутчэй за ўсё як жарт, тым не менш не развесяліла пані Кацярыну. Яе радасны настрой, выкліканы сустрэчай з даўнім сваім кавалерам, змяніўся на засмучэнне адразу, як толькі размова перайшла на пераезд яе выхаванкі. Нянька нібы прадчувала бяду. Трапіць у замак да Эрдзівілаў лічылася сярод вяскоўцаў вялікай бядою. Колькі слёз пралілося, калі каго-небудзь адпраўлялі туды на службу. Слугам замка было забаронена ўступаць у шлюб; яны павінны былі забыцца і пра святы. Абяздоленыя, трапіўшы ў замак, людзі ператвараліся ў палонных. Там глухлі страсці і пачуцці. З цягам часу яны рабіліся маўклівымі і запалоханымі.

— Яно то і праўда: не маленькая, ды і князь любіць яе, — пагадзілася пані Кацярына. — Але хай бы яна засталася ў родным доме. Князь, самі ж кажаце, часта бывае ў раз'ездах… Ох і растрывожылі вы маё сэрца, пан Варлампій!..

— Хопіць, пані Кацярына, ты ж ведаеш, тут мы нічога не зробім. Заўтра да паўдня панначка павінна быць у замку. Князь чакае. Ды і чаго так хвалявацца! Не на той жа свет яе перасяляюць!

Нянька, пратэстуючы, замахала рукамі.

— Маўчыце! Ну і сказалі!.. — з дакорам кінула яна. — Язык без касцей! — Нянька сярдзіта паглядзела на госця. Потым дадала: — Яна для мяне раднейшая за дачку, і я хачу, каб у замку ёй было спакойна.

— Пры мне ёй будзе спакойна, — абнадзеіў пан Чаляднік.

— Не сумняваюся, — адазвалася суразмоўніца. — Аднак вы так часта бываеце ў раз'ездах!.. І каб маё сэрца не мучылася, будзьце ласкавы, пан Варлампій, паабяцайце, што побач з ёй вы паселіце ангела-ахоўніка.

Пан Чаляднік паківаў галавою, задумаўся.

— Гэта будзе не так проста, — нарэшце прамовіў ён. — Анёльскія душы ў замку не ў пашане. — Ён падумаў яшчэ хвілю-другую, потым дадаў: — А ўсё ж паспрабую. Ёсць у мяне на прыкмеце адна дзяўчына. Спадзяюся, яна будзе добрай служанкай.

Пані Кацярына з удзячнасцю паглядзела на Варлампія.

— Значыць, заўтра раніцай? — спытала яна.

— Так. Папесцімся ночку на вашых пярынах — і назад. — Госць зноў азірнуўся на абразы. Перахрысціўшыся, ён дадаў: — Дай Божа… — І пачаў маліцца: — Прызры, Госпадзі, на пакуту і знямогу нашу і даруй грахі нашыя…

Пані Кацярына павярнулася ўслед яго пагляду і таксама некалькі разоў перахрысцілася…

IV

Княжацкі прыказчык і нянька зноў вярнуліся да размовы пра маючы адбыцца пераезд — аднак у гасцінай нечакана з'явілася панна Марыя. Гэта была танклявая і высокая дзяўчына. Доўгія, гладка прычасаныя валасы ў яе былі светлыя, нібы салома ў сонечны дзень, а ў блакітных вачах чытаўся выраз яскравай зацікаўленасці да ўсяго, што яна бачыла. Маленькія вушы і прамы носік з ледзь прыкметнай гарбінкай выдавалі ў ёй прадстаўніцу роду Эрдзівілаў. Панна Марыя здагадвалася, чаму прыехаў княжы слуга, аднак яшчэ не ведала, як аднесціся да гэтай навіны. Ёй хацелася выглядаць засмучанай. А пазнаўшы пана Варлампія, яна засаромелася і ўсміхнулася. Твар яе так і засвяціўся ад шчасця, як у дзіцяці, якому паказалі любімую цацку. Пачуццяў сваіх яна хаваць не ўмела. Панна ўзрадавалася госцю, як заўсёды была рада ўсім, хто выпадкова або спецыяльна трапляў у яе дом: ці то ганец, ці то сам князь, ці то простая жабрачка з дарогі.

— Марысечка, — звярнулася да яе нянька, — у нас госць. Пазнаеш? Пан Чаляднік. Не бойся яго, падыдзі, ён прыехаў з дабром.

Варлампій акругліў вочы: ён даўно не бачыў панначку, і яго здзівіла тое, як яна вырасла і папрыгажэла.

— З дабром, матухна, з дабром, — падхапіў ён, не маючы сілы акрыяць ад першага ўражання. — О Божа, якая вы сталі, панна Марыя! Ды вы проста сама дасканаласць!

— Толькі не трэба хваліць! — адразу ж паправіла яго нянька. — Пахвала і пагібель крочаць разам.

— Ды як не хваліць! — запярэчыў госць, не адрываючыся, са здзіўленнем гледзячы на панначку. — Я зачараваны, я проста не пазнаю яе.

Нянька і яе выхавальніца засмяяліся.

— А я дык адразу вас пазнала, — адказала панна Марыя. Яе голас быў высокі і меў прыемны тэмбр. — Калі мне было гадоў пяць, вы часта гасцявалі ў нас. Памятаецца, мне так падабалася сядзець у вас на руках. — Яна ўсміхнулася. Зрэнкі ў яе былі светлыя, а таму яе пяшчотны позірк, здавалася, патрапляў у самае сэрца таго, на каго яна звяртала сваю ўвагу.

— Памятаю, памятаю, душа мая, — кланяючыся і шаркаючы, прагудзеў у адказ госць, — ды ніяк не мог сабе ўявіць, што вось з такога танюсенькага прутка, — ен паказаў на мізінец, — вырасце гэтакая ладная і стройная бярозка. Прабачце, я проста ўзрушаны!

— Прашу вас, дарагі пан Чаляднік, хопіць ліслівіць маёй гаспадыні,— паўтарыла нянька, — а то яна можа заганарыцца. — Ды раптам прабурчала: — І што за манера! Хто б ні прыехаў, убачыўшы панначку, абавязкова пачынае пець дыфірамбы і вытанцоўваць!.. Вы яе мне разбэсціце!

Прысаромлены, госць вінавата ўсміхнуўся.

Аднак нянька трывожылася дарэмна. Панна Марыя нават не паказала і выгляду, што заганарылася. Яна прызвычаілася ўжо да пахвальбы і захапляючых позіркаў і навучылася ставіцца да іх спакойна. Захапленне гасцей толькі забаўляла яе. Пра фанабэрыстасць яна зусім не ведала. Што тычылася цяперашняга візіту, то, акрамя радасці, ён прынёс ёй і трывогу.

Пані Кацярына, якая ўмела разгадваць перажыванні сваёй выхаванкі, здагадалася пра яе хваляванне. Яна вырашыла растлумачыць усё адразу і сказала:

— Марысечка, анёл мой, пан Чаляднік прыехаў, каб забраць цябе ў замак. Заўтра ты павінна быць там.

Хоць і гатова была панначка да гэтай навіны, пачуўшы яе, разгубілася.

— Аднак жа князь абяцаў, што забярэ мяне восенню, — ціха адазвалася яна.

У маладосці павароты лёсу ўспрымаюцца з вялікімі эмоцыямі, асабліва калі справа тычыцца ад'езду з роднага гнязда. Панна Марыя з мальбою паглядзела на няньку і, заўважыўшы ў яе вачах спагаду, кінулася да яе ў абдымкі.

— Пані Кацярына!.. — усклікнула яна. Міжволі з яе вачэй пакаціліся слёзы. Ёй раптам падумалася, што пераезд абяцае пагібель яе марам.

Варлампій пачухаў патыліцу. У яго планы не ўваходзіла гэта слязлівасць. Ён вырашыў паспрабаваць супакоіць панначку.

— Душачка мая, — сказаў ён ёй. — Няма нічога страшнага ў тым, што вы будзеце жыць у замку. Разумею, цяжка пакідаць родны дом і тых, каго ведаеш з пялёнак. Але рана ці позна вам усё роўна давялося б перасяляцца. Падумайце, вы ж едзеце не да чужых. І князь Станіслаў, і княгіня не проста вашы знаёмыя — яны вашы родзічы.

Вам даводзілася быць у замку і вы ўяўляеце, якое там жыццё. Там не так ужо і дрэнна. Ва ўсякім выпадку, пакуль князь дома, сумаваць вам не давядзецца. Абяцаў ён паклапаціцца пра вас і пасля свайго ад'езду. Што тычыцца мяне, то я таксама абяцаю, што зраблю ўсё, каб нішто не азмрочвала ваш мілы тварык.

— Пан Варлампій — не лгун, яму можна верыць, анёл мой, — пацвердзіла нянька.

— Але чаму князь не хоча пачакаць да восені? — спытала панна Марыя.

— Усё вельмі проста, — вырашыў растлумачыць пан Чаляднік. — Восенню ён паедзе ў Варшаву. І вернецца не хутка. Да ад'езду яму хочацца пабыць з вамі.

Панна Марыя прыціхла. Адчуўшы, што надышоў рашаючы момант, нянька заўважыла:

— Ведаю, што цябе хвалюе: табе цяжка развітацца з тымі, да каго ты прывыкла. Што рабіць, мой анёл, табе ўсё роўна давялося б ехаць. Дык ці не лепей гэта зрабіць сягоння. Князь абяцаў тваёй маці, што паклапоціцца пра цябе. Вось ён і выконвае абяцанае, хоча даць табе належную адукацыю. Нарэшце, ён хоча паказаць цябе ў свеце.

Аднак панне Марыі нялёгка было прызвычаіцца да думкі аб пераездзе. Слёзы зноў пацяклі з яе вачэй. Яна моцна абняла няньку.

— Не хачу, не хачу ў замак! Маці Кацярына, скажыце князю! Зрабіце што-небудзь! Мне добра дома! Угаварыце яго! Хачу жыць у Кляцісе! Усё жыццё!

Раптам яна зарыдала, ціха, бязгучна, быццам саромячыся свайго плачу. Гэта безгалосае праяўленне пачуццяў міжвольна ўстрывожыла і няньку, і госця. Пан Чаляднік выняў насоўку і пачаў выціраць нечакана набягаючыя на яго вочы слёзы. Пані Кацярына пагладжвала выхавальніцу па плечыку і ўгаворвала яе. Аднак гэта ўдавалася ёй з цяжкасцю, таму што яна сама была гатова разрыдацца.

— Марысечка, — гаварыла яна, — ну хопіць. Не плач, родная. У жыцці так здараецца: прыходзіць дзень і трэба ад нечага адмаўляцца. Няхай сабе і ад нечага жаданага. Што рабіць, анёл мой. Трэба ісці далей. У цябе ўсё наперадзе. Ты будзеш вучыцца, потым выйдзеш замуж…

Апошняе слова быццам укалола панну Марыю, — яна ўздрыгнула і, адхіснуўшыся ад нянькі, здзіўлена ўсклікнула:

— Замуж?

— А ты як думала, — упэўнена адказала пані Кацярына. — Вядома. А то як жа, такой прыгажуні, такой пяшчотнай і такой ласкавай — ды без сябра. Паглядзіш яшчэ, колькі жаніхоў да цябе зляціцца! Ды якіх! Усе на падбор, прыгажуны! Адзін у адзін, як той есаул, што начаваў у нас у гасцёўні год таму! Памятаеш?

Гэтыя словы прымусілі насцярожыцца пана Чалядніка. Той падазрона паглядзеў на няньку…

— На шаблях будуць з-за цябе біцца, з пісталетаў страляцца, — казала нянька, не заўважаючы позірку прыказчыка. — Толькі загадвай!

Гэткая фантазія як быццам развеяла сумны настрой панны Марыі. Яна ўжо не плакала. Толькі танюсенькая зморшчынка ў яе над пераносіцай гаварыла пра тое, што нейкая сур'ёзная думка ўвесь час непакоіла яе.

— Замуж не хачу, — ціха, але ўпэўнена заявіла яна. Слёзы яе высахлі, толькі на вейках паблісквалі маленькія кропелькі, быццам дзве мініяцюрныя дыядэмы.

Няньцы не спадабаўся адказ выхаванкі. Яна заўважыла:

— Не кажы так, дзіця маё, не гняві Божаньку. Неварта праяўляць упартасць да яго будучых рашэнняў. Яму, а не нам з табой жадаць. Мы абавязаны толькі падпарадкавацца.

Пан Чаляднік, імкнучыся прымірыць абедзвюх, заўважыў:

— Сапраўды, навошта такой маладзенькай замужжа. Яшчэ рана.

— А няўжо ж, — разумеючы, куды схіляе прыказчык, адказала пані Кацярына, — рана яшчэ, рана пра гэта. — Твар яе раптам засвяціўся ўсмешкай. — Ды ці знойдзецца для яе ў гэтай глушэчы варты кавалер! Штосьці я не бачыла такога.

— Ну-ну, — пярэчлівым тонам адазваўся пан Чаляднік, і з годнасцю пагладзіў свае вусы.

Яго жарт вярнуў настрой панне Марыі. Яна ўсміхнулася, паказаўшы белыя роўныя зубкі.

Госць уздыхнуў і раптам упэўнена дадаў, нібы падзяліўшыся горкім вопытам:

— І ўсё-такі калісьці выйсці давядзецца! Без замужжа аніяк нельга!..

Ён дасягнуў сваёй мэты. Іронія яго была пачута. Панна Марыя пагадзілася:

— Нельга! — І засмяялася.

Радуючыся вясёламу настрою выхавальніцы, нянька таксама засмяялася… Знаходзячыся паміж дзвюх прыгажунь, пан Чаляднік раптам адчуў сябе на «сёмым небе». Яму захацелася абняць адразу абедзвюх. Тут ён узяў панну Марыю за руку і, напяваючы мелодыю мазуркі, урачыста прайшоўся з ёю да акна і назад: «Трам, татам, там, трам, татам!» Пры гэтым пані Кацярына ўсміхалася і пляскала ў далоні ў такт мелодыі; яна была задаволена, што ўгаворы скончыліся ўдала.

— Нічога, — казала яна панначцы, якая гарэзліва разгулялася, — усё будзе добра. Князь цябе кахае. І пан Чаляднік цябе любіць. Нічога, мой анёл. Усё будзе цудоўна…

V

Як толькі панна Марыя пакінула залу, госць звярнуўся да нянькі з пытаннем:

— Што гэта так узрушыла небараку? Чаму яна расплакалася?.. Што ў вас тут адбылося?

— Гэта я, старая дурніца, вінавата, — прызналася пані Кацярына. — Каркнула пра замужжа. — Тут яна ўважліва паглядзела на прыказчыка, прыцэньваючыся: ці можна даверыць яму тайну. — Нават не ведаю, як і сказаць, — нечакана ціха прамовіла яна. І адразу ж папрасіла: — Толькі вы, пан Варлампій, нікому ані слова.

Прыказчык надзьмуў шчокі, як пакрыўджанае дзіця, паглядзеў з дакорам на суразмоўніцу.

— Прабачце, — сказала нянька, — справа, калі прызнацца, зусім незвычайная. Можна нават сказаць, злачынная справа. Калі б даведаўся пра гэта князь, не зберагчы нам сваёй галоўкі.

— Хутчэй, — папрасіў прыказчык, — расказвай.

— Ну, дык вось. Справа ў тым… — Тут нянька азірнулася на дзверы і, дзеля перасцярогі, перайшла на шэпт. — Справа ў тым, што ў нашай панначкі ўжо ёсць адзін любы…

— Што-о! — Пан Чаляднік раскрыў рот ад здзіўлення. — Адкуль ён узяўся?

— З простых, з халопаў…

Пан Чаляднік добрую хвіліну глядзеў на няньку так, быццам яго моцна выцялі нечым па галаве. Ён быў ашаломлены.

— Карамба!.. — Ён нават захліпнуўся ад гневу. Як жа так! На карту быў пастаўлены гонар яго пана. — Як вы маглі дапусціць такое!

Што-што, а злавацца прыказчык не ўмеў. Можа, нават менавіта па гэтай прычыне ён і выбіўся ў галоўныя распарадчыкі. Ён быў незвычайна добрым. Слугі любілі яго. А таму і падпарадкоўваліся, прычым з першага слова, і стараліся. Гэты рэдкі талент — умець кіраваць людзьмі — і цаніў у Варлампія яго галоўны і, відаць, адзіны над ім пан — князь Станіслаў.

— Хто ён? Хто гэты выскачка?.. Я сам разбяруся з ім!..

— Ды не, супакойцеся, пан Варлампій, выслухайце мяне, — жадаючы змякчыць гарачнасць госця, ласкава загаварыла пані Кацярына. — Справа ў тым, што яны, панначка і гэты хлопец, сябруюць з маленства, можна сказаць — з пялёнак. Усё здарылася само сабой. Вы ж ведаеце, як мы песцім нашу панначку. Мы ні ў чым ёй не адмаўляем. Папросіцца да вясковых на вячоркі — пускаем. Здаралася, што і на Купалле на ўсю ноч адпускалі. І, як на тое, пачала яна сустракацца з гэтым хлопцам. Заўсёды з ім. Мабыць, таму, што абое сіроты, раслі без маці і бацькі. Такія, вядома, лепей разумеюць адно аднаго. Хлопцавы бацькі згарэлі, як загарэўся млын. Узяў яго да сябе дзядзька, таксама млынар. Нічога благога пра гэтага хлопца нельга сказаць. Стрыманы, сардэчны. А які музыкант! На скрыпцы грае… Вось ужо сапраўды дзіўна: у нас, у Кляцісе, ад стварэння свету ніякіх інструментаў не ведалі, а тут раптам скрыпка! Калі ні праедзеш каля гэтага ветрака, абавязкова пачуеш, як ён завіхаецца. А музыка такая прывабная! Так і хочацца слухаць! Усе нашы дзяўчаты ў захапленні ад гэтага хлопца.

— Ты халопак з нашай прынцэсай не параўноўвай, — адказаў прыказчык. — І гэты млынар ёй не пара. Наша — птушка высокага палёту. Хто ведае, можа, да яе сапраўдны каралевіч пасватаецца. А што, у родзе Эрдзівілаў былі такія прыклады!

— Ды я і не раўняю. Вы спыталі — я адказала. Ну што яшчэ! Кажу: сябруюць яны. З дзяцінства. Сябруюць, як брат і сястра. Ёй будзе цяжка з ім развітацца.

— Ох, нядобрая гэта справа, — даводзіў сваё пан Чаляднік. — Тое, што панначка не цураецца сялян, гонару Эрдзівілам не дабавіць! — Ён памаўчаў, жадаючы надаць пэўную вагу сваім словам, потым сказаў: — І ўсё гэта тваё неразумнае выхаванне! Ні ў чым ты ёй не адмаўляла, ніколі не забараняла!

— Лёгка табе гаварыць, — адказала пані Кацярына. — Ні ў доме, ні ў вёсцы не было і няма такой душы, якая б асмелілася забараніць або хоць у чым-небудзь адмовіць маёй панначцы. І няма чаго называць маё выхаванне «неразумным»! І перад князем, і перад Богам магу шчыра прызнацца: ніхто не будзе чырванець за маю панначку!

Пан Чаляднік нічога не адказаў, толькі зморшчыўся.

— Простая, сардэчная, — хваліла пані Кацярына. — Усе яе любяць, паважаюць. Ідзе іншым разам па вёсцы — толькі і чуваць: «Сонейка наша, дай Бог табе шчасця, здароўя!» А яна ў адказ усміхнецца, нібы сама нявіннасць… Я то ўжо ведаю, адкуль у яе столькі годнасці. Ад бацькі. Небагаты быў чалавек — затое рэдкай, чыстай душы. За яе, гэтую душу, і пакахала яго мая гаспадыня, маці панначкі. Без згоды бацькоў і брата свайго — князя Станіслава — павянчалася. Адраклася ад усяго: ад радзіны, багацця, свету…

— Даўнія справы, вядома, — заўважыў пан Чаляднік. — А ты вось скажы, што ж здарылася тады з княжной, ад чаго яна памерла? У нас, у замку, ніхто дакладна і не ведае.

— А што здарылася… Здарылася тое, за што людзі толькі асудзіць могуць. Праз некалькі дзён пасля пахавання мужа бедалага наклала на сябе рукі. Знайшлі яе на яго магіле. А сказалі, памерла па сваёй волі — замерзла… Як вы думаеце, пан Варлампій, ці магла яна распараджацца так сваім жыццём, маючы на руках дзіця?.. Толькі Бога прагнявіла!

— Сама, значыцца, — абазваўся пан Чаляднік і, не адабраючы, паківаў галавой.

Пані Кацярына не адказала. Яна дастала насоўку і пачала выціраць слёзы на вачах.

— Грэх, так, грэх… — пан Чаляднік, было відаць, па-сапраўднаму быў засмучаны тым, што паведаміла яму нянька. — Пакінуць свет па ўласным жаданні — вялікі грэх! І пад крыжам такім ляжаць непрыстойна, — зазначыў ён. І тут набажна перахрысціўся: — Прабач, Божа, аблудных дзяцей тваіх.

Тым часам пані Кацярына адмахнулася:

— Ды што ўжо гаварыць пра мінулае! Увесь мой клопат цяпер, усе малітвы мае — пра яе, пра майго анёла! Малюся, каб не зняважыў які ліхадзей, каб не сурочыў нядобры чалавек.

Княжы прыказчык, разумеючы яе, сказаў:

— Ці ж я супраць? — І адразу ж сур'ёзна дадаў: — Калі гаварыць папраўдзе, то ў замку твайму анёлу соладка наўрад ці будзе.

VI

На ганку з'явілася панна Марыя. Яна заспяшалася ў парк. Ёй хацелася як мага хутчэй падзяліцца навіною.

З задняга дварцовага ганку, што выходзіў у бок парку, пралягала доўгая і прамая, як страла, шпалерная алея. Яна выводзіла да невялікага стаўка. Па абодва бакі алеі раскінуўся агромністы кветнік. Часам у спякотныя дні яго водар выклікаў асаблівае пачуццё. І той, хто быў каля яго, адчуваў сябе так, што нібыта знаходзіцца ў накураным памяшканні. У гэты дзень на кветніку працавалі дзяўчаты. Пан Золтан, галоўны садоўнік маёнтка, заняты быў падстрыганнем шпалераў. Некалькі работніц шкрэблі дарожку, ачышчаючы яе ад парасткаў травы. Яны ж падбіралі за панам зрэзаныя сцябліны і зносілі іх на невялікую ручную каляску.

Панна Марыя параўнялася з садоўнікам. У гэты дзень яны ўжо бачыліся — тым не менш пан Золтан пакланіўся ёй. Панначка адказала яму ўсмешкай. Яна падышла да адной з работніц.

— Люцыя, — звярнулася яна да яе, — адпачні, любая. У мяне да цябе ёсць адна справа. — Яна азірнулася на старога, які не зводзіў з яе вачэй, спытала: — Пан Золтан, не пярэчыце?

— Не-не, ваша міласць, — адказаў садоўнік, — няхай ідзе. — І з яшчэ большым замілаваннем залюбаваўся ёю.

Панна Марыя і Люцыйка накіраваліся ў бок круглай сажалкі. Яны спусціліся да самай вады, прыселі ў цяньку, на лавачцы, пад старой разлапістай лістоўніцай, якая разлівала густы смалісты водар. Каля вады было ціха і бязлюдна. Два белыя лебедзі, чакаючы пачастунку, у той жа момант паплылі з супрацьлеглага канца сажалкі на той, дзе прыселі дзяўчаты. Некаторы час служанка і гаспадыня маўчалі, глядзелі на птушак, што падплывалі да іх. Першай загаварыла Люцыя, — яна прачытала трывогу на твары гаспадыні.

— Нешта здарылася, панначка? — запытала яна. — Вы нечым усхваляваныя.

Панна Марыя ўздыхнула. Гэтай раніцай у яе жыцці вырашалася многае. Яна ніяк не магла звыкнуцца з думкаю, што ёй давядзецца пакінуць дом, развітацца з сябрамі. Хоць і чакала яна гэтага моманту, тым не менш прыезд княжацкага слугі з'явіўся для яе поўнай нечаканасцю. У яе быў усяго толькі дзень, больш дакладна, астатак дня і ноч, каб паспець развітацца з усімі.

— Збяры вечарам дзяўчат каля млына, — загаварыла яна нарэшце. — Скажы ўсім, што заўтра ад'язджаю. Скажы, жадаю развітацца…

Тут панна Марыя не вытрымала: прыпаўшы галавой да грудзей Люцыі, яна горка заплакала.

— Як гэта?.. — усклікнула здзіўлена дзяўчына. — Вы нас пакідаеце?..

Панна Марыя не адказала. Ды і наўрад ці пачула гэтае пытанне, — яна рыдала, як дзіця. Люцыя пяшчотна пагладзіла яе на тонкай белай руцэ. Яна таксама была моцна засмучаная і не змагла стрымаць шчырага прызнання:

— Ах, Божа мой, Божа мой. Якое няшчасце! — І таксама заплакала.

Гэты ўзаемны іхні плач, аднак, ужо нічога не мог змяніць. Панна Марыя не магла не падпарадкавацца рашэнню князя. А плакала яна таму, што не хацела ніякіх змен у сваім жыцці. Будучае яе палохала.

— Бывай, воля. Бывай, родны дом. Бывайце, мае сябровачкі,— бясконца ўсхліпваючы, гаварыла яна.

— Бяда, бяда, — паўтарала Люцыя, наклікаючы міжвольна сапраўдную бяду.

— Скажаш яму… — нагадала панна Марыя і ўважліва паглядзела дзяўчыне ў вочы.

— Не хвалюйцеся, панначка, — адазвалася тая. — Зраблю, як загадалі.

Доўга яшчэ сядзелі яны і шчыра гаманілі. Лебедзі, расчараваныя няўдачай, вымушаны былі вярнуцца да свайго берага. Дзвюх сябровак з розных саслоўяў збліжала не столькі тое, што яны былі равесніцамі, а нешта большае: яны з дзяцінства дзялілі паміж сабой і горыч, і радасць. Да сягонняшняга дня яны яшчэ жылі ў тым свеце, дзе паміж людзьмі няма ніякай розніцы. Гэта быў Божы мір — той самы, з якога некалі выйшлі мы

ўсе.

VII

У гэтую ноч княжацкі прыказчык не мог заснуць. У пакоі, дзе яго пасялілі, было ўжо цёмна — аднак святла не запальваў. Ён хадзіў з кутка ў куток, паліў люльку і цешыўся ўспамінамі. А ўспамінаў ён той час, калі бываў у гэтым доме прыватным візіцёрам. Нарэшце, паклаўшы люльку, прыказчык падышоў да акна. На небе ззялі зоркі, свяціў месяц. Яго дыск адлюстроўваўся ў паркавай сажалцы. Удалечыні, за агароджаю, на вялікім пагорку, дзе яшчэ днём ён заўважыў ветраны млын, мігцеў агеньчык вогнішча. Княжацкі слуга міжвольна пазайздросціў тым, хто ў гэты час знаходзіўся каля агню. Яму адразу ж успомнілася дзяцінства і падумалася, што менавіта тады, у дзяцінстве, ён быў па-сапраўднаму вольным — не залежным ні ад князя, ні ад бацькоў. Ён пасвіў коней, ніколі не адыходзіў далей, чым за аколіцу сваёй вёскі,— аднак адчуваў сябе вольным, бо быў часткаю акаляючай яго прыроды. Пазней, калі ён трапіў у княжацкую дружыну, радаснае пачуццё свабоды прытупілася. Ён амаль і забыўся пра яго. Часам яно ўваскрасала, калі ён знаходзіўся ў касцёле. У такія хвіліны ягонаму сэрцу зноў рабілася лёгка; яму хацелася выказвацца высокімі словамі, гучна і ад усёй душы спяваць; і ён спяваў, паўтараў за ксяндзом святыя словы, адчуваючы пры гэтым амаль ранейшае пачуццё асалоды…

Пан Чаляднік уздыхнуў. Ён высунуўся ў расчыненае насцеж акно. Гарачыня спала. Аднак было яшчэ цёпла, і думка пра тое, што пара класціся адпачываць, не задавальняла яго. Крэкчучы ад болю ў паясніцы, ён пайшоў да выхаду. Яму ўздумалася пагаварыць з пані Кацярынай.

Ён выйшаў у калідор. Агеньчыкі сальных свечак уздрыгнулі ўсе разам, калі ён прыкрыў дзверы. Звярнуўшы ўлева, Варлампій зрабіў некалькі крокаў — і неўзабаве апынуўся каля лесвіцы. Унізе прыхожую асвятляў вялікі ліхтар. Прыказчык крочыў далей па паверсе. Ён ішоў і імкнуўся ўспомніць, дзе спальня пані Кацярыны.

Праз нейкі час ён спыніўся каля дзвярэй і прыслухаўся. У пакоі нехта маліўся… Пан Чаляднік асцярожна адчыніў дзверы і ўвайшоў у спальню.

— Хто там? — пачуў ён строгі голас пані Кацярыны. Нянька, у белай доўгай сарочцы, стаяла на каленях перад абразом з лампадкай. Правая рука яе, відаць, пасля малення, застыла на жываце. Побач, на стале, гарэла свечка.

Не хвалюйся, гэта я, Каценька, — мірна адазваўся госць.

— О Божа, пан Варлампій! — уздыхнуўшы з палёгкай, прагаварыла пані.— А я думала, вы спіце сном праведніка!..

У гэтым доме, дзе пражыла яна ўсё жыццё, ёй не было чаго баяцца. А чаго ж баяцца свайго даўняга сябра?!

— Не спіцца, даражэнькая, — прызнаўся, уваходзячы, прыказчык. — Штосьці цела ломіць. Старэю, ці што. Ты ўжо прабач.

— Ай, што вы кажаце, — што ўжо тут, праходзьце. — Пані Кацярына паднялася. — Дзіва што! Такая спякота! Я таксама мучаюся. — І паказала на крэсла. — Сядайце.

Думаю, справа не толькі ў гарачыні,— прызнаўся, сядаючы, прыказчык. — Ёсць і іншыя прычыны. — Ён неяк хітравата падміргнуў суразмоўніцы. — Занадта шмат салодкіх успамінаў лезе ў галаву. Проста нейкае вавілонскае стоўпатварэнне!

Пані Кацярына здагадалася, пра што ён намякае. Яе кавалер, раней такі рашучы на дзеянні, цяпер сядзеў, як які-небудзь праведнік, ціхі, рахманы, сціплы, імкнуўся патлумачыць прычыну свайго начнога візіту. Гэта нават развесяліла яе.

— Салодкіх, кажаце, — смеючыся, прамовіла яна. Пан Чаляднік агледзеў пакой.

— Ох, калісьці і палазіў жа я тут, — сказаў ён і пакруціў свой вус, — здаецца, на столі толькі і не пабыў. Бачу, радасць мая, у цябе ўсё па-ранейшаму. Не любіш ты перамен.

Пані Кацярына ўздыхнула і адказала:

— А што толку ў гэтых пераменах! У мяне, можа, адна радасць і засталася — успаміны. Я вось як гляну на гэтыя кандэлябры — сэрцу неяк лягчэй, здаецца, маладзею.

Пачуцці, якія нечакана прачнуліся ў няньчынай душы, перадаліся яе госцю. Прыказчык адвярнуўся да акна. Нечакана ён заўважыў з яўным хваляваннем:

— Вось так і ў мяне. Часам як заб'ецца вось тут, — ён наказаў на грудзі,— быццам які птах у клетцы! Вось, напрыклад, цяпер: убачыў гэтае вогнішча, — ён скіраваў свой позірк у цемру акна, адкуль, як і з яго пакоя, былі бачны здаля чырвоныя водбліскі,— дык усё ўва мне і закалацілася…

Пані Кацярына падышла да акна.

— Гэта каля ветранога млына, — упэўнена сказала яна.

Скарыстаўшы той момант, што нянька пераключыла сваю ўвагу на млын, пан Чаляднік падняўся, зрабіў крок і раптам абняў пані Кацярыну за талію.

— Як убачыў,— страсна зашаптаў ён, — так у грудзях маіх і заклекатала. — Апошняе слова ён вымавіў дрыготкім усхваляваным голасам. Нечакана ён зняў руку, павініўся: — Ты ўжо прабач мяне, Кацярына.

Пані Кацярына зразумела, за што менавіта ён прасіў прабачэння, дакранулася да яго пляча.

— Які і быў, які і быў, пан Варлампій, такі ж добры. — Яна ўздыхнула. — Божа, — ціха прамовіла яна. У яе вачах заблішчэлі слёзы, — як я любіла вас! Які гэта быў цудоўны час! Як многа ён мне падарыў!.. — Голас яе неяк змяніўся, яна гатова была заплакаць.

— Ну што ты, што ты, Кацярынка. Не трэба, не трэба, — ласкава супакойваў ён яе. — Такі, відаць, наш халопскі лёс. Не будзем скардзіцца. У Госпада свае адносіны да нас.

Пані Кацярына схіліла галаву да грудзей прыказчыка. Яна ведала, што калі і ёсць на грэшнай зямлі годны чалавек, дык гэта ён, пан Варлампій; ён і весялун, і пяшчотная, чулая душа; за што ні возьмецца, любая справа ў руках гарыць.

Яны прыціхлі,— у думках перанесліся ў тыя дні, калі толькі пазнаёміліся, аднак даверыліся адно аднаму. Прайшло столькі гадоў, і сёння ўжо без слоў і абдымкаў прызнаваліся, што па-ранейшаму кахаюць адно аднаго. Усё тое няёмкае, дробязнае, што калісьці было паміж імі, адступіла — у памяці жыло толькі самае прыемнае…

VIII

У ліпені месяц свеціць не так ярка, як восенню ці зімой. Але ў гэтую ноч яму дапамагалі зоркі. Разам яны высвечвалі не толькі нізіны і пагоркі, але і нават вузенькую сцяжынку, якая выводзіла да млына. Ноч даўно ахінула зямлю чорнай вуаллю — аднак прырода не замірала і ўначы. Праляталі, трапечучы крылцамі, нябачныя птушкі, варушыліся і папісквалі начныя звяркі, чуцен быў жудасны крык савы. Тысячы жывых істот шалясцелі і гудзелі ў сакавітай траве. На акацыі патрэсквалі перасохлыя стручкі, быццам хтосьці чыркаў крэсівам. Гэтыя гукі трывожылі душу, будзілі прыдрамалую днём фантазію. Міжвольна, з надыходам цемнаты, прачыналася асаблівая цікаўнасць да ўсяго свету; тое, чаго не маглі ўбачыць вочы, дамалёўвала фантазія.

На вяршыні лысага ўзгорку, празванага людзьмі «Перуновай гарой», непадалёку ад ветранога млына, гарэла вогнішча. І таму, хто знаходзіўся на гары, здалёк, акрамя трэску палення і іншых начных гукаў, выразна былі чуваць усплёскі вады. Гэта выбівалася з-пад гары невялікая крынічка. Доўгаю дугою ручаёк, які выцякаў з гэтай крынічкі, агінаў той узгорак, злучаўся з іншымі маленькімі ручайкамі і, памнажаючы свае воды, нёсся па каменні ў бок панскага дома.

Гэтай ноччу каля вогнішча сабралася кляціхінская моладзь. Дзяўчаты, апранутыя ў доўгія, светлыя строі, спявалі. Адзін з хлопцаў, якога звалі Ян, падыгрываў ім на скрыпцы. У яго руках яна нараджала неверагодна дзівосныя гукі, якія нагадвалі «галасы» розных кузюрак: то гудзеў чмель, то пішчаў камарык, то гнюсавіла муха. За спевам дзяўчат скрыпкі амаль не было чутно. Побач з Янам сядзела панна Марыя. Яна была ў беласнежнай сукенцы і таму выдзялялася з натоўпу дзяўчат, як лебедзь пасярод качак. Дзяўчаты спявалі вельмі тужліва:

Спявалі з асаблівым пачуццём. У многіх нават паблісквалі на вачах слёзы. Панна Марыя маўчала, слухала, маркотна глядзела на дзяўчат. Ёй здавалася, што гэта песня пра яе.

Навіна аб ад'ездзе панны Марыі засмуціла яе сяброў. Аднак усцешыць яе ніхто не змог. Яны развітваліся з паннай, не спадзеючыся хоць калі-небудзь зноў вось так пасядзець разам з ёй.

Скончылася, заціхла тужлівая песня. І ў той жа час моладзь неяк пажвавела. Усё пайшло як звычайна ў такія вечары: нехта некага ўшчыкнуў, нехта ўскрыкнуў, а нехта засмяяўся. Моладзь не ўмее доўга сумаваць.

Люцыя, якая сядзела побач з панначкай, звярнулася да хлопца:

— Янка, праспявай!

Ян быў заняты сваёй скрыпкай. Дзяўчаты шчабяталі, смяяліся, а ён асцярожна настройваў скрыпку і нібы прыслухоўваўся да начной цемры.

— Панна Марыя, папрасіце, — звярнулася Люцыя да гаспадыні.

Маладая панна не зводзіла вачэй з музыкі. Яна чакала, калі ён зверне на яе ўвагу. Нарэшце інструмент быў настроены. Ян апусціў скрыпку, паглядзеў панначцы ў вочы.

— Заспявай, Янка, — папрасіла яна. — Заспявай мне на развітанне.

Хлопец-музыка быў адным з тых, хто рабіў усё грунтоўна. Усё, за што б ён ні браўся, мела для яго важнае значэнне. Калі ён іграў, то іграў абавязкова з пачуццём, забываючы пра ўсё на свеце. Можа, таму ён валодаў дарам зачароўваць тых, хто быў побач з ім. Ён гаварыў — і яго прагна слухалі. Ён глядзеў у вочы — і рабілася прыемна ад усведамлення таго, што ён звяртае на вас сваю ўвагу. Хацелася быць да яго бліжэй. Юнак выпраменьваў добры магнетызм. А таму не было нічога дзіўнага ў тым, што панна Марыя не грэбавала сяброўствам са сваім халопам і шчыра пакахала яго. У Яна закахаліся ўсе кляціхінскія дзяўчаты.

Ян паглядзеў у вочы панначцы, нібы чытаючы там ноты песні, якую збіраўся выканаць. Потым прыладзіў да пляча скрыпку і пачаў іграць. Спачатку яго мелодыя гучала нясмела. Але паступова набірала моцы. Паліліся дзіўныя, нечуваныя раней сябрамі Яна гукі. Складаныя, па-майстэрску выкананыя пераходы чаргаваліся з працяглымі аднагалосымі гукамі — тэмай. У мелодыі чуліся ўсплескі вады, галасы маці, каханай, песні жаўрука і салоўкі. Ян некалькі разоў паўтарыў яе і, калі нарэшце адчуў, што яе ўспрынялі, апусціў скрынку, заспяваў:

Некалькі разоў Ян пераставаў спяваць, браўся за скрыпку, — пачынаў імправізаваць. Гэта яшчэ больш захапляла слухачоў. Музыка хвалявала іх. Стары млынар, пачуўшы мелодыю, выйшаў на вуліцу.

Панна Марыя адчувала незвычайную асалоду. Ёй здавалася, што яна моліцца і што з ёю размаўляе сам анёл нябесны… Гэтыя хвіліны павінны былі стаць для яе Ў будучым самым светлым успамінам.

Ян скончыў іграць. Ён не пачуў заўсёднай пахвалы: дзяўчаты і хлопцы засталіся сядзець, не зварухнуўшыся з месца. Здавалася, сваёй музыкай ён пераўтварыў іх у камяні. Панна Марыя глядзела на яго шырока раскрытымі вачамі. Яна нібы прасіла яго не спыняць шчаслівае імгненне… Вогнішча дагарала. Але ніхто не здагадаўся падкінуць у яго хоць колькі паленцаў.

IX

Наўздзіў, апроч маркоты, гэтая ноч дарыла Яну і панне Марыі і долю асалоды: ім было прыемна ад усведамлення, што яны разам і што да раніцы ў іх шмат часу. Гэта здзіўляючая здольнасць — вышукваць задавальненне з нічога — належыць, відаць, толькі маладым. Ян і панначка нават і не хацелі думаць пра сумнае. На душы было спакойна. Даўно ўжо разышліся па хатах кляціхінскія хлопцы і дзяўчаты — тыя, што былі з імі каля вогнішча. Месяц паспеў ужо перакаціцца з адной часткі небасхілу Ў другую, а Ян і панна Марыя ўсё яшчэ гулялі па аколіцах вёскі. Пачуццё блізкасці сагравала іх душы і кружыла ім галовы. Час ляцеў непрыкметна. Ім здавалася, што яны толькі-толькі пачалі сваю гаворку, — а між тым ужо стаміліся стракатаць конікі, а ў траве серабром зазіхацела раса…

Абышоўшы закуткамі Кляціху, Ян і панначка наблізіліся да каменнай агароджы, за якою пачынаўся парк. Ім захацелася пасядзець на сваім улюбёным месцы — пад лістоўніцай каля сажалкі. Ян дапамог узабрацца панначцы на тоўстую агароджу. Потым пераскочыў сам і падтрымаў панначку, калі тая злазіла.

У парку было цёмна. Высвечваліся толькі сілуэты дрэў. Паўночнікі пайшлі па знаёмай алеі ўздоўж агароджы. Праз нейкі час яна вывела іх да сажалкі.

Каля вады было крыху відней. Хмяліў густы водар лістоўніцы, а цішыню парушалі ўсплёскі рыб і квактанне жаб. Гэтую сажалку, на беразе якой пралівалі сягоння слёзы панначка і Люцыя, называлі «Грошык». Такую назву яна атрымала за тое, што была круглая і блішчэла, як срэбная манетка. У гэты позні начны час беражок сажалкі гарэў цьмяным малахітавым святлом. Здавалася, быццам гэтую чорную ўпадзіну акаймляе гіганцкае зіхатлівае кольца. Ян і панначка прыселі каля вады на траве.

— Як цудоўна ты іграў! — прызналася панна Марыя. — Тваё гранне, як салаўіны спеў.

— Салавей — мой галоўны настаўнік, — адказаў хлопец. — Мая музыка — вельмі далёкае падабенства яго Божага дару. Вясною толькі і чакаю сустрэчы з ім. Як пачую, стану дзе-небудзь побач і паўтараю за ім: ён праспявае — я сыграю. Так і абменьваемся імправізацыямі, нібы дзве старыя сваімі плёткамі. Потым, ужо дома, пачынаю тварыць. Атрымоўваецца, але не тое, што хацелася б. І толькі калі думаю пра вас, музыка пачынае ліцца са струнаў, быццам сам Гасподзь бярэ ў рукі мой смычок. Гукамі імкнуся выказаць цеплыню, якую вы выпраменьваеце, вашу прыгажосць, пяшчоту. Я імкнуся вылепіць вас з гэтых гукаў, як скульптар лепіць з гліны свае фігуркі.

— Твая музыка так чароўна дзейнічае на мяне, — з пачуццём прызналася панна Марыя. — Калі я слухаю яе, то нібыта лятаю на крылах у паднябессі.

— Гэта таму, што яна — пра вас, — адказаў Ян. — О, калі б Гасподзь даў магчымасць, я стварыў бы пра вас яшчэ больш цудоўную музыку.

— На жаль, такой магчымасці не будзе, Ян. Ты ведаеш, заўтра я паеду і ўжо ніколі не ўбачуся з табою. Ніколі!

— Не гаварыце так, панна Марыя. Мы не можам знаць замыслы Госпада. Гасподзь дапамагае праведнікам. Калі мы будзем жыць сумленна і калі наша клятва будзе моцная, як падмурак, на які ставяць дом…

— Клятва? — перапыніла панна. — Пра якую клятву ты кажаш?

— Клятва аб вечнай дружбе! — упэўнена адказаў Ян. — Ці вы лічыце, што пра нашу дружбу можна забыцца?

— О не, я так не лічу. — Панначка збянтэжылася. — Толькі я не бачу выйсця. Нішто не дапаможа нам, нават сам Гасподзь.

— Не гаварыце так, прашу вас…

— Ён, сардэчны, можа б, і рады быў дапамагчы, ды толькі гэта вельмі цяжкі для яго клопат… Малю яго аб тым, каб хоць зрэдку, употай, мы маглі бачыцца. Хачу слухаць тваю музыку, твой голас. Кажы, кажы, Ян. Бо гэта наша апошняя ноч!

Ян абняў панну Марыю. Можа, менавіта гэта хвіліна і стала вырашальнай у іхнім жыцці. Яны зразумелі, што ў іх сэрцах прачнулася сапраўднае каханне… Каханне — гэта рэдкая і дзівосная кветка — можа драмаць у сэрцы паўжыцця. І ўсё ж ёй наканавана хоць калі ды расквітнець. Такая ўжо чалавечая прырода. Можна пакахаць у семнаццаць, можна — у сорак сем. Узрост для сапраўднага кахання нічога не значыць. Важна тое, што з прыходам гэтага сапраўднага кахання для чалавека адкрываюцца ісціна і сэнс яго жыцця. Нараджэнне гэтага пачуцця прыкметна мяняе чалавека. Каханне, быццам рука Гасподняя, дакрануўшыся да чалавека, адухаўляе яго, робіць вышэйшым, мацнейшым і чысцейшым. А некаторых яна робіць нават усемагутнымі…

— Хачу прызнацца вам у сваім граху, панна Марыя, — ціха вымавіў Ян. — Да сягонняшняга дня, да гэтай самай хвіліны я маліў Госпада, каб ён разлучыў нас.

— Ах, навошта, Ян? — усклікнула панначка і міжволі адхіснулася ад хлопца. — Навошта ты гэта рабіў?

— Выслухайце мяне, панна Марыя, — упэўнена сказаў Ян. Крыху счакаўшы, ён працягваў: — Прасіў таму, што лічыў сябе не вартым, каб марыць пра такую вялікую панну, як вы. «Не мне, лапцюжніку, марыць пра каралеву!» — казаў я сабе. — Аднак мне здалося, што Гасподзь не жадае мне дапамагчы. Праходзіў час — нічога не мянялася. Больш таго — страсць мая разгаралася. І толькі пакладу галаву на падушку — пачынаю бачыць вас! Раней мяне супакойвалі малітвы. Цяпер жа і гэта не ратуе. І таму ведаю: калі ўжо я прасіў у Яго аднаго, а Ён пераконваў мяне ў адваротным, значыць усё гэта нездарма! Сягоння магу сказаць з упэўненасцю: я люблю вас, панна Марыя, і буду любіць заўсёды, што б там ні здарылася… І што я магу зрабіць з сабой, калі яно так ёсць?! Здаецца, маё жыццё пачалося з той хвіліны, калі зразумеў, што палюбіў вас. Я да таго часу толькі прыглядаўся да жыцця. Цяпер адчуваю ўпэўненасць і сілу, якія не выбіць з мяне ні бізуном, ні кабалой. З гэтага вечара, з гэтай самай хвіліны буду ісці да вас, панна Марыя, ісці, каб там, на нябёсах, быць заўсёды з вамі. Прабачце мяне.

Ці то ад начной прахалоды, ці то ад хвалявання панна Марыя адчувала, як яе кідае ў дрыжыкі. Баючыся паварушыцца, яна сядзела і прагна прыслухоўвалася да Янавых слоў. У цемры здавалася, што з ёй вельмі шчыра размаўляе сам лёс. Яна разумела, што павінна спыніць Яна, ды не змагла. Ёй было прыемна яго прызнанне.

— Я не магу больш трываць, — нарэшце адазвалася яна. — Калі б я валодала хоць нейкай доляй улады над сабой! У мяне няма ні бацькі, ні маці. Няма з кім нават і параіцца.

— А вы слухайце сама сябе, — адказаў Ян. — Слухайце сваё сэрца. Яно і ёсць галоўны ваш падказчык. У мяне таксама няма бацькоў. І гэта навучыла мяне слухаць самога сябе… Часта я бачу адзін і той жа сон. Быццам плыву я кудысьці адзін на караблі. Не ведаю, ці ёсць наперадзе зямля, але адчуваю, што не памыляюся, і таму не зварочваю з курсу. А іншым разам я бачу жаданы бераг, дзе на ўзгорку стаіце вы ў белай сукенцы. Мне не ўдаецца наблізіцца да таго берага: я змяніў курс — аднак усё без пэўных вынікаў. Я, як тая камета: лячу да Зямлі, ды так да яе і не дакрануся…

З хвіліну яны сядзелі моўчкі, нібы прыслухоўваліся да цішыні. Панну Марыю вельмі ўразіла шчырае Янава прызнанне.

— Пра што гэты сон? — спытала яна. — Няўжо, кахаючы адно аднаго, мы будзем вечна паасобку?

— Ва ўсякім разе — у гэтым жыцці,— упэўнена адказаў хлопец.

Панна Марыя зноў задумалася. У тым, што гаварыў Ян, яна адчувала супярэчлівасць. Выхаваная халопамі і не зведаўшы пагарды да іх, яна прывыкла лічыць сваёй блізкай амаль што кожную жабрачку. І таму яна адчувала сваім сэрцам, што свет недасканалы. Да таго ж яна добра памятала прыклад сваёй маці, дачкі князя, якая выйшла за маламаёмаснага шляхціца. Панна Марыя не разумела, чаму яны з Янам павінны ўтойваць сваё каханне… Яна яшчэ мацней задрыжэла. Ян нарэшце заўважыў гэта, сказаў:

— Вам холадна… — і абняў яе.

Панна Марыя не звярнула на гэта ўвагі — засталася ва ўладзе сваіх разважанняў. Яна ніяк не магла звыкнуцца з думкаю, што з заўтрашняга дня не ўбачыць Яна. Хто, пыталася яна сама ў сябе, будзе граць ёй такую светлую музыку? Хто будзе гаварыць ёй такія высокія словы? Хто выслухае яе крыўды, сумненні, супакоіць і сагрэе яе?.. Будучыня без Яна ўяўлялася халоднай і сумнай. І таму хацелася прыдумаць нешта такое, каб узяць Яна з сабой.

— Як мне хораша з табой! — шчыра прызналася яна. Панна Марыя адчувала Янаву пяшчоту і сілу. Але

ў гэты вечар ёй хацелася чагосьці большага. Яна сама не разумела — чаго. Нечакана слёзы пакаціліся з яе вачэй. Панна Марыя ўсхліпнула.

— Панначка! — усклікнуў юнак. — Не трэба!.. — Голас яго асекся. Ён сам гатовы быў заплакаць.

— Я таксама люблю цябе, Янка, — адазвалася панна Марыя. — Страх апанаваў мяне… Як падумаю, што давядзецца жыць з чужымі, удалечыні ад дома… Колькі жахлівага расказвалі мне пра княгіню! Яе называюць не інакш як «вядзьмаркай». Кажуць, што яе пачвара-сын палохае малых дзяцей! Як я буду жыць з імі? Як буду там адна? Калі ты расказваў свой сон, я адчула сябе такой самотнай. Не ведаю, што і рабіць, Ян. Не ведаю. Можа, ты падкажаш?

— Не палохайцеся, панначка, знойдуцца добрыя людзі і ў замку.

— Самы добры — гэта ты, — адказала панна Марыя. — А ты будзеш далёка.

Смутак, які гучаў у яе голасе, перадаўся Яну.

— Я ўсяго толькі — халоп, — адазваўся ён, — смерд, чарвяк.

— Не, не, Янка, — упэўнена запярэчыла панна Марыя. — Я казала і буду казаць, што ты — лепшы за ўсіх.

— Тады не кажыце зусім, — адказаў Ян. — Не трэба. Панна Марыя нечакана, з натхненнем, прамовіла:

— О, каб Гасподзь спусціўся зараз да нас! Я гэтак прасіла б яго, гэтак прасіла б! І ён абавязкова б нам дапамог!

— Ён даўно нас пачуў,— упэўнена адказаў Ян. — Я гэта ведаю!

Панна Марыя здзіўлена паглядзела на яго. Ян падняўся і дапамог ёй узняцца.

— Пайшлі, — нечакана запрасіў ён. Нейкае рашэнне, што выспела ў ягонай галаве яўна не сягоння, кіравала ім. — Я ведаю, што рабіць, — рашуча сказаў ён. І падбадзёрыў панначку — Не бойся!

X

Ян задумаў неверагоднае. Ён вырашыў пайсці да псаломшчыка кляціхінскай царквы Пахомія Лагафета, свайго хроснага бацькі, і прасіць, каб той блаславіў яго і панну Марыю…

Хата псаломшчыка стаяла непадалёк ад панскага маёнтка, на ўскраіне вёскі. Маладыя здзівіліся, калі ўбачылі, што ў яе адзіным акенцы ў такі позні час гарэла святло. Падтрымліваючы панначку, якая дрыжэла ад хвалявання, Ян падняўся на высокі драўляны ганак. Ён ведаў, што псаломшчык не зачыняе дзвярэй, прыгарнуў да сябе панначку і ўвайшоў у яго хату.

У сенцах пахла смуродам недагледжанага жытла. Прыстанішча Пахомія хутчэй нагадвала хлеў: гліняная падлога была заслана саломай, дзверы з сенцаў у пакой былі са шчылінамі, на столі драмаў рой мух.

Маладыя прайшлі ў пакой. На стале гарэла сальная свечка. Яна высвечвала толькі сцены, уцепленыя мохам паміж бярвенняў, ды невялікі абраз у куце, пацямнелы ад часу. Усё астатняе — палок, печ, маленькае акенца — у паўзмроку ледзь праглядалася. У паветры адчуваўся куродым. Пры з'яўленні гасцей агеньчык свечкі закалыхаўся, пагражаючы патухнуць. Псаломшчык, згорбіўшыся над сталом, нешта пісаў. Пачуўшы рыпенне дзвярэй, ён азірнуўся. Гладка зачасаныя валасы, падстрыжаная клінком бародка, прамы нос і вялікае гусінае пяро ў руках рабілі яго падобным на апостала з якойсьці старой царкоўнай фрэскі. Цьмянае святло не схавала здзіўлення ў яго вачах.

Панна Марыя мацней прыціснулася да Яна. У хаце псаломшчыка яна была ўпершыню. Яна ведала старога, але раней не звяртала на яго ніякай увагі. Цяпер ён быў перад ёю ў чорнай рызе, згорблены, з пацямнелым ад стомы тварам. І яна раптам адчула, што баіцца яго.

Янаў голас надаў ёй сілы.

— Прабач, ойча, за позні візіт, — сказаў Ян. — Нас прывяла да цябе важная справа.

Тое, што Ян так проста зайшоў і загаварыў са старым, якога ў вёсцы лічылі за юродзівага, не было выпадковасцю. Адзінокія лягчэй знаходзяць агульную мову. Лагафет быў адзінокі. Да таго ж, ён быў духоўным настаўнікам Яна. Здаралася, калі ў юнака з'яўляліся пытанні па рэлігіі, ды і не толькі, ён прыходзіў да яго. Відаць, пытанняў было шмат, бо Ян хадзіў да псаломшчыка даволі часта. Пахомій любіў хлопца за яго дапытлівы розум і сарамлівасць. «Ад Бога ісці табе незвычайнаю дарогаю, — аднойчы прадказаў ён яму. — Будзеш ты пазначаны». Выказваўся Пахомій той моваю, якая больш гаварыла пра сутнасць, чым пра дэталі. Свае фразы ён браў са свяшчэнных кніг, некаторыя выказванні ведаў на памяць. Ян разумеў старога і паважаў яго. Ён бачыў у яго словах не толькі адказы, але і нешта большае — бачыў у іх святло. Ён параўноўваў яго з Давідам, над якім здзекваліся ворагі, аднак не зламалі. А яшчэ ён бачыў яго паэтам.

З хвіліну псаломшчык маўчаў: гэта была тая самая паўза, калі ён вяртаўся са свету летуценняў на зямлю.

— З чым прыйшлі, дзеці мае? — нарэшце спытаў ён. — Спадзяюся, намеры вашы чыстыя, як і вы самі.

Ян быў вельмі ўсхваляваны, каб пачынаць з прадмовы. Ён узяў панначку за руку, выйшаў з ёю на сярэдзіну хаты і сказаў:

— Айцец, блаславі нас, мы кахаем адно аднаго.

Здавалася, старога не здзівіла просьба яго выхаванца, — знешне ён не адрэагаваў на яе. Але гэта было не так. І сведчаннем таму з'явілася новая паўза, якая настала за гэтай просьбай.

— Дапамажы, ойча! — узмаліўся Ян. — Заўтра панначку павязуць у замак. Аднаму Богу вядома, калі мы ўбачымся зноў. Можа, ніколі. Дык змацуй нашу ўзаемную прыхільнасць нябеснаю пячаткай. Няхай хоць у думках і малітвах мы будзем разам. Большага мы і не просім.

Стары, быццам камень, які быў знячэўку зрушаны вадою, варухнуўся. І маладым падалося, нібы разам з ім пачало рухацца ўсё, што было ў яго ўбогім жытле: уздрыгнуў агонь, закалыхаліся цені на сцянах, зрушылася печ, пачуўся шорхат моху паміж бярвеннямі… Толькі вочы старога засталіся нерухомыя. Было адчуванне, што яны глядзелі не на гасцей, а кудысьці за іх спіны.

Панна Марыя, здзіўленая нечаканай прапановаю Яна, гатова была кінуцца за дзверы, але яе ногі нібыта прыраслі да падлогі. Праз нейкую хвіліну яна ацаніла Янаву прапанову і нават абрадавалася ёй. З заміраннем сэрца яна чакала чагосьці неверагоднага.

— Ведаю, ведаю, — з нейкай глыбакадумнай упэўненасцю сказаў Пахомій. — Сапраўды, так заўсёды: з пярсцёнка выйшаўшыя мятуцца, а як пашле дух Свой — ствараюцца…

— Блаславі, ойча, — зноў прасіў Ян.

— Не маю ўлады, — адказаў стары. І тут жа, нібы пачуўшы нечы крык, раптам павярнуўся да абраза і стаў хрысціцца: — Госпадзі! Прызры на пакуты дзяцей гэтых і на знямогу іх і прабач іх!

Ян зрабіў крок і страсянуў яго за плечы:

— Пахомій, дапамажы, — настойваў хлопец, — дапамажы! Ты ж ведаеш нас з дзяцінства. Мы заўсёды былі разам. І былі шчаслівыя. Цяпер жа наша шчасце хочуць разбіць. Нам няма на што спадзявацца, няма каго прасіць. Адзін толькі ты…

Тым часам стары, гледзячы на абраз, працягваў гугнявіць:

— Прызры і на мяне, Госпадзі, і памілуй мяне, бо я адзінокі і прыгнечаны.

Яўнае нежаданне псаломшчыка дапамагчы распаліла ўпартасць юнака. Ён сказаў рашуча:

— Як ты можаш адмовіць у такой нявіннай просьбе! Гасподзь не даруе табе за тваю ўпартасць!

Вусны Пахомія варушыліся — ён паўтараў словы малітвы, але пачуў Яна. Сваім маўчаннем ён проста хацеў выйграць час. Яму неабходна было ўзважыць нечаканую прапанову. Ён ведаў, што адмаўляць маладым цяпер нельга. Нездарма кажуць: на маладых скура гарыць. Ён асцерагаўся, што яго адмова можа наклікаць бяду. Нарэшце, адвёўшы позірк ад абраза, ён утаропіўся на маладых сваімі добрымі вачыма.

— Выслухайце мяне, дзеці,— ён імкнуўся гаварыць спакойна. — Вы забылі менавіта пра тое, што вы рознага веравызнання. Панначка — каталічка, а ты, Ян, — праваслаўны.

Гэта нечаканая перашкода збянтэжыла маладых, яны пераглянуліся.

— Гасподзь — адзін, — паспрабаваў запярэчыць Ян. — І я, і панна Марыя молімся Хрысту.

Аднак Пахомій не звярнуў увагі на яго довад. Ён заўважыў:

— Закон абысці нельга.

— Ты проста баішся, ойча, — сказаў Ян. — Ты думаеш пра сябе.

— На тое чалавеку і страх, каб заставацца чыстым, — адказаў псаломшчык.

— Жадаеш чысціні, а атрымаеш вечнае раскаянне, — глуха адазваўся Ян. — Паслухай, ойча, ты заўсёды быў для мяне як родны бацька. Дапамажы мне!..

— Не маю ўлады, сынок, — лагодна паўтарыў царкоўны служка. — Не маю ўлады.

Сказаўшы гэта, ён адвярнуўся ўбок. Рашэнне яго, здавалася, было канчатковым, хоць і адчувалася, што ён разумее і шкадуе Яна і панначку.

— Значыць, існуе нейкая іншая — папяровая ісціна? — раптам запытаў у яго Ян. — Раней я гэтага не ведаў. Ты не вучыў мяне гэтаму тады! Ты казаў: «Гасподзь стварае, а астатняе — справа рук чалавечых». Бог захацеў, каб мы паядналіся. Ён нашаптаў нам гэтае сваё жаданне. А чалавечыя законы чыняць нам перашкоды! Дзе ж яна, ісціна?!

Юнакоў довад як быццам крыху пахіснуў упартасць старога. Пахомій задумаўся. Ён разважаў як праведнік, а не як суддзя: калі Гасподзь усяліў у душы гэтай пары ўзаемнае каханне, то ён, чарвяк, павінен замацаваць гэты падарунак пячаткаю закона, якая б зямная кара яму за гэта ні пагражала. Упэўненасць у тым, што ён разважае правільна, прыйшла да яго не адразу.

Ян і панна Марыя стаялі моўчкі. Яны амаль што страцілі надзею і ўжо нават павярнуліся да дзвярэй, каб пайсці. У гэты момант псаломшчык раптам апусціўся на калені перад абразом і, як вар'ят, пачаў апантана чытаць вядомую ўсяму хрысціянскаму міру малітву:

— Накіруй мяне на праўду тваю і навучы мяне, бо ты Бог паратунку майго; на цябе спадзяюся кожны дзень… Дзеля імя твайго, Госпадзі, прабач грэх мой, бо вялікі ён… Паглядзі на мяне і пашкадуй мяне, бо я адзінокі і прыгнечаны…

Маладыя застылі, спыніліся каля дзвярэй, нібы зачараваныя, утаропіліся на Пахомія, які маліўся на абразы. Яго словы неслі надзею. І таму іх сэрцы ўзрадаваліся. Ян і панначка пераглянуліся і міжволі ўсміхнуліся адно аднаму. Здаецца, упартасць псаломшчыка паціху знікала. Яны зноў падступіліся да яго.

Нарэшце Пахомій узняўся з каленяў. Ён пакрочыў да сцяны, на якой вісела царкоўная амуніцыя, зняў з сучка і надзеў на рызу шырокі старэнькі пояс, прашыты залатымі ніткамі. Потым, паказаўшы на сярэдзіну свайго жытла, урачыста сказаў:

— Станьце, дзеці мае, на калені.

Маладыя адразу ж павінаваліся. Шчаслівая ўсмешка ўжо не сыходзіла з іх вуснаў. Яны пераглядваліся, як тыя галубкі.

Пахомій зняў са сцяны абраз, на якім з-за даўнасці можна было разгледзець толькі вочы Ісуса, і выйшаў да маладых. Нарэшце ён сабраўся з думкамі, як гэта было з ім у царкве, калі рабіў доўгую паўзу перад чытаннем малітвы, каб дачакацца поўнай цішыні, потым загаварыў:

— Тваё прызнанне, Ян, я ўжо чуў. Цяпер жадаю паслухаць панначку. Ведаючы яе разважнасць, задам ёй адно пытанне.

— Калі ласка, святы ойча, — адказала, ужо супакоіўшыся, панначка. — Пытайцеся.

— Дзякуй. — Псаломшчык апусціў вочы, падумаў, потым спытаў:— Хто твой ідал, ласкавая? Срэбра ці золата?

— Ідал? — панна Марыя здзівілася пытанню. Але ёй дапамагла яе ўпэўненасць, якая вярнулася да яе. Панначка ўзяла Яна за руку, сказала пераканальна: — Ён перад вамі, святы ойча, вось ён.

Усё роўна як хто пырснуў вадой у вочы старому — галава яго затрэслася, ён ціха заплакаў. У ім ускалыхнулася пачуццё пяшчоты да гэтых дваіх. Ён адвярнуўся, каб схаваць свае слёзы. Потым зменлівым голасам сказаў панне Марыі:

— Хай будзе імя… яго для цябе блаславенна на векі вечныя.

— Амінь, — упэўнена адказала яму панна.

Як толькі Пахомій наблізіўся да іх са сваім абразом, маладыя скіравалі свае позіркі ў вочы старога, якія блішчэлі ад слёз.

— Памятайце галоўнае, — урачыста прамовіў псаломшчык, — не я вас бласлаўляю — а неба. Не мае словы будуць крыніцай цярпення і надзеі для вас на ўсё жыццё — а ваша любоў.

Ён падняў абраз, перахрысціў ёю маладых і пачаў чытаць:

— Пакляніцеся абодва, што як бы там ні было вы будзеце разам ці паасобку, пры добрых ці благіх вестках, у беднасці ці пры багацці, у мірныя дні ці ў дні ганення, у цяжкіх выпрабаваннях, у радасці ці ў горы, вы застанецеся вернымі свайму слову, вернымі адно аднаму, пакуль смерць не возьме вас.

Гэтыя словы, раней не раз чутыя Янам і паннай Марыяй, паказаліся ім цяпер, калі яны былі звернуты непасрэдна да іх, такімі значнымі і ўзвышанымі, што ў абодвух перахапіла дыханне. Ім здалося, што яны адарваліся ад зямлі. У іх грудзях нешта трапятала і прасілася вырвацца радасным крыкам. Заручаныя важнай клятваю, яны адчувалі сябе так, як быццам бы нанава нарадзіліся на Божы свет, чыстымі і шчаслівымі. Пахомій нешта яшчэ сказаў, потым павесіў абраз на месца і, узяўшы са стала тоўсты Псалтыр, вярнуўся. Адшукаўшы патрэбную старонку, ён пачаў чытаць. Маладыя слухалі, і ім здавалася, што стары распавядае пра іх будучае жыццё.

— «Вянчаеш лета благасці Тваёй, і сцязі Твоі істачаюць тук, — чытаў Пахомій, — істачаюць на пустынныя пажыці, і ўзгоркі перапаўняюцца радасцю, лугі запаўняюцца статкамі, і даліны пакрываюцца хлебам, усклікаюць і пяюць…»

Была ўжо раніца, і на ўвесь голас гарлапанілі пеўні, калі Ян і панна Марыя пакідалі хаціну псаломшчыка. Яны ішлі ад старога, несучы ў сэрцах добрую надзею.

Стары нейкі час стаяў на ганку і глядзеў на іх, калі яны пайшлі ў бок панскага саду. Потым вярнуўся ў сваё жытло. Дастаўшы з-пад палацяў куфэрак, ён адамкнуў яго і пачаў збіраць рэчы. Ён вырашыў пакінуць вёску. Занадта ўжо вялікім здаваўся яму толькі што здзейснены грэх.

— Дзеля імя твайго, Госпадзі, прабач грэх мой, вялікі ён, — прашаптаў ён.

Замаліць такі грэх ён спадзяваўся паломніцтвам па святых мясцінах. Гэтая думка — наведаць святыя мясціны — выспявала ў яго даўно. Нарэшце стары вырашыў ажыццявіць сваю задуму. Ён пакідаў свой кут, не думаючы пра тое, што вернецца ізноў сюды. Тым не менш, ён быў заспакоены. Хоць і ведаў, што зрабіў не па закону, аднак сапраўднай згрызоты сумлення не адчуваў. Больш таго, душа яго радавалася; ён з упэўненасцю думаў, што калі і была якая дабрачынная справа, здзейсненая ім за цэлае жыццё, то гэта адбылося менавіта сягонняшняй ноччу.

XI

Пан Чаляднік не любіў доўга валяцца ў ложку. Яшчэ толькі кукарэкалі першыя пеўні, а ён ужо галіўся, стоячы перад люстэркам, і напяваў бравую мелодыю ўсё той жа любімай сваёй мазуркі.

— Трам, та-там, там, трам, та-та-м!..

Ён добра адпачыў у спакойных умовах, і таму настрой у яго быў бадзёры. Яму хацелася рухацца, размаўляць, даваць распараджэнні.

А між тым у панскім доме ўсе яшчэ спалі. На двары было ціха. Начны вартаўнік пазяхаў каля брамы. Ён глядзеў перад сабой у зямлю, быццам нешта вышукваў пад нагамі,— чакаў, калі можна будзе пайсці ў чалядню.

Панна Марыя спала ў сваім пакоі сном праведніка. Яе залатыя валасы раскідаліся па падушцы, а на шчоках ірдзеў румянец. На крэсле, побач з ложкам, ляжала яе белая сукенка, якую яна зняла зусім нядаўна. Маленькая канарэйка, што была ў клетцы, ужо прачнулася і чысціла свае пёркі. А ў акне разгаралася зарыва новага дня…

Пан Чаляднік не любіў бяздзейнічаць. Ён апрануўся і, падскокваючы то на адной, то на другой назе, выйшаў у калідор. Яму не падабалася, што слугі спяць у такі час. Ідучы, ён не сустрэў ніводнай душы. Між іншым, учора гэты дом, здавалася, быў бітком набіты людзьмі. Госць пачаў стукацца ў кожныя дзверы. Пры гэтым ён выкрыкваў:

— Лайдакі! Ану, пад'ём! Вось як вы турбуецеся пра дабрабыт вашай гаспадыні! Я навучу вас!

Непаседа нарабіў пярэпалаху на ўвесь дом. Са сваіх пакойчыкаў пачалі высоўвацца паціху слугі. Убачыўшы дзівака, яны кланяліся яму.

Пані Кацярына расчыніла дзверы свайго пакоя так рашуча, што ледзь не збіла госця з ног.

— О, прашу прабачыць, — павінаваціўся апошні.— Здаецца, я цябе патрывожыў.

— Вы дарэмна губляеце энергію, пан Варлампій, — адказала нянька. — У нас няма звычкі прачынацца так рана.

— Я абяцаў князю быць у замку ў першай палове дня, — адказаў прыказчык. — Вы ж ведаеце, як ехаць у такую спякоту.

— Добра, я зараз разбуджу панначку. Толькі… ідзіце пагуляйце пакуль што ў двары.

— Слухаюся, — адказаў пан Чаляднік. — Зараз жа іду. — І падаўся па калідоры да лесвіцы, напяваючы ўсё тое ж самае — мазурку. Азіраючыся на няньку, ён ледзь не паляцеў з лесвіцы…

На двары ўжо сабраліся коннікі. Ведаючы звычку прыказчыка падымацца яшчэ да сонца, яны былі заняты тым, што чысцілі збрую і коней. Фурман і яго памагаты шчыравалі над экіпажам. Пан Чаляднік падышоў да дамка, дзе размяшчалася кухня, падняў камень, якім слугі падпіралі дзверы, і стаў прысядаць з ім. На ганак высыпала чэлядзь і здзіўлена глядзела на яго. Непаседа неўзабаве кінуў камень, падышоў да фурмана, які аглядаў кола.

— Хутчэй, хутчэй! — прыспешваў ён.

— Паспеем, зробім, пан Чаляднік, — адказваў фурман. — Заляцім птушкаю.

— «Птушкаю», — перадражніў Варлампій. — А як князя вязём, дык вечна непаладкі: то кола, то папруга. Глядзі ў мяне! — І ён паднёс вялізны кулак да кручкаватага носа фурмана.

Фурман, які прайшоў у свой час вайсковую службу на чале прыказчыка, выгнуў грудзі, выкрыкнуў:

— Слухаюся!

Зрабіўшы першую ў гэты дзень строгую вымову, пан Чаляднік азірнуўся на сваю дружыну. Яго позірк прымусіў усіх больш энергічна варушыцца каля сваіх коней…

Між тым у доме, які падняў на ногі прыказчык, панавала сумятня. Куфэркі, куды былі складзены панначчыны рэчы, слугі пераносілі бліжэй да выхаду — у прыхожую. Панна Марыя і пані Кацярына сядзелі на канапе ў гасцёўні. Там жа была і Люцыя. Твар панначкі быў заспаны. Яна ўсё яшчэ была пад уражаннем дзіўных начных прыгод. Яна сядзела і намагалася зразумець: што сённяшняй ноччу было сапраўднасцю, яваю, а што сном. Ёй хацелася распытаць няньку пра кляціхінскага псаломшчыка, хацелася падзяліцца з Люцыяй сваімі перажываннямі. Але яна маўчала, адчуваючы, што будзе лепш, калі нікому не паведаміць пра тое, што адбылося гэтай ноччу.

Не перажывай, не сумуй, — павучала нянька. — Я і Люцыя будзем прыязджаць.

— А ці можна Люцыю ўзяць з сабою?

— Анёлак мой, ты ж ведаеш. Князь патрабуе цябе адну, без слуг. У замку дастаткова чэлядзі. Там табе знойдуць служанку.

Панна Марыя ўсхліпнула. Яна зноў уявіла, што будзе адна сярод чужых.

— Не хачу ў замак, не хачу! — плачучы, прызналася яна.

— Што рабіць, Марыся, — развяла рукамі нянька. І, таксама заплакаўшы, загаварыла скрозь слёзы: — Такая ўжо жаночая доля: жыць далёка ад сваіх жаданняў. Марым пра ласку, а атрымліваем грубасць і натацыі. Марым быць вольнымі, як птушкі, а сядзім увесь век пад замком. Што рабіць? Так заведзена ўжо спакон веку.

Але панну Марыю не ўцешылі гэтыя абагульненні. Яна ніяк не магла супакоіцца.

— Не плач, Марысечка, не плач, — супакойвала яе нянька. — Князь — добры. Ён не пакрыўдзіць цябе. І пан Чаляднік будзе побач.

Упэўненасць, якая прагучала ў голасе нянькі, нарэшце прымусіла панну Марыю забыць пра сумнае. Гаротная пільна ўглядалася ў вочы пані Кацярыны, жадаючы знайсці ў іх адказ: «Ці праўда гэта?»

— Так-так, дзіця маё, — прачытаўшы яе погляд, пацвердзіла нянька.

У тую ж хвіліну ў двары прагучалі колы, — фурман падагнаў да ганка экіпаж. З акна было чуваць, як пан Чаляднік аддаваў апошнія распараджэнні. І тут нечакана расчыніліся дзверы — у гасцёўні з'явіўся ён сам.

— Рады бачыць вас, анёл мой, — ён пакланіўся панне Марыі. Убачыўшы слёзы на яе твары, ён дадаў: — О, я бачу, што тут без прамакальнай паперы не абысціся. — Ён падышоў і пацалаваў яе пекную ручку. Потым выняў сваю чыстую насоўку і выцер слязінкі на яе тварыку. — І калодзежа не трэба — столькі вады, — усміхаючыся, сказаў ён. — Ну, маё сонейка, выгляні з-за воблачка!

Яго ласкавы тон дарэшты супакоіў панну Марыю. Да таго ж, яе рассмяшылі вялікія, падобныя на дзве курыльныя люлькі, вусы пана Варлампія. Усмешка асвяціла яе бледны тварык.

Пасля спешнага снядання пачалі загружацца. Дружыннікі перанеслі ў экіпаж куфры і добра ўвязалі іх. Панна Марыя ў суправаджэнні пана Чалядніка і пані Кацярыны выйшла на ганак. Тое, што яна там убачыла, уразіла яе. Было яшчэ вельмі рана, і, тым не менш, на двары, перад домам, сабраўся амаль увесь кляціхінскі люд. Вартаўнік прапускаў усіх. Прыйшлі і старыя, і маладыя. Людзі з'явіліся на панскі двор без запрашэння, таму што любілі панну Марыю. Любілі яе за рэдкі дар — сардэчнасць. Яны прыйшлі, каб выказаць ёй словы падзякі і пажадаць удачы. Панначка ўспомніла, як аднойчы, у час пахавання яе маці, сабралася столькі ж людзей. Ад гэтага ўспаміну ёй зрабілася вельмі сумна. Аднак сумаваць ёй не далі.

— Шчасця вам, панначка, — сказала служанка, якая стаяла бліжэй за ўсіх. Яна пакланілася ў пояс.

Гэтак жа пачалі рабіць усе з розных бакоў. Усе людзі пачалі выказваць сваю любоў да яе нізкім паклонам.

— Мілыя, добрыя, вялікі вам дзякуй, — адказвала панна Марыя і кланялася ў адказ.

Яе ўзрадавала такая ўвага, і таму панначка зусім забыла пра свой смутак. Яна працягвала рукі для пацалунка і паўтарала:

— Дзякуй, дзякуй…

Вачамі яна шукала Яна. Тым часам ён стаяў непадалёк ад ганка, каля сцяны дома. Убачыўшы яго, панна Марыя збянтэжылася, на яе шчоках успыхнуў румянец. Яна з цяжкасцю адвяла ад яго свой позірк і звярнулася да вяскоўцаў:

— Дзякуй вам, што прыйшлі! Дай Бог, каб убачыцца яшчэ! — Голас яе ўздрыгнуў. І каб не расплакацца, яна прапанавала: — А ведаеце што, давайце спяём! Маю любімую!

Ажыўленне хваляю пракацілася па натоўпе. Нечакана самая галасістая дзяўчына, якая ведала любімую песню панначкі, гучна заспявала:

Прыпеў песні ахвотна падхапіў увесь вясковы хор. Старыя людзі заўсміхаліся, пазнаўшы знаёмую, вядомую ім яшчэ ад сваіх прадзедаў песню.

З лёгкім сэрцам панна Марыя прайшла праз увесь двор да экіпажа. Ёй здалося, што яе пранеслі. Пан Чаляднік і пані Кацярына ішлі за ёю. Каля дзверак панначка прыпынілася.

— Бывайце, маці Кацярына, — сказала яна няньцы і зноў усхліпнула. — Ці ўбачымся мы калі?

Нянька моцна абняла яе.

— Не бядуй, мая прыгажуня, — сказала яна ласкава. — Абавязкова ўбачымся.

Пан Чаляднік, зразумеўшы, што спешны ад'езд зменшыць пакуты абедзвюх, падаў панначцы руку, дапамог зайсці ў экіпаж. Пасадзіўшы яе, сам сеў побач і зачыніў дзверцы.

— Бывайце, панна Марыя! — пачуліся гучныя галасы. Людзі зноў пачалі кланяцца.

Панна Марыя закрыла далонямі твар, зарыдала…

— Паехалі! — гаркнуў праз акенца фурману прыказчык. — Ды хутчэй, ты! — Непаваротлівасць слугі раззлавала яго.

Экіпаж крануўся, і натоўп расступіўся. Панна Марыя паглядзела ў акенца і ўбачыла, як ёй махаюць з усіх бакоў…

За варотамі экіпаж дагналі дружыннікі. Прытрымліваючы коней, яны рушылі за ім, не звяртаючы ўвагі на клубы пылу, які ўздымаўся з-пад колаў. Сёй-той з вяскоўцаў, хто прыехаў на провады верхам, паскакаў за канвоем. Тыя, хто застаўся, пасылалі наўздагон экіпажу сваю малітву і нябачных анёлаў-ахоўнікаў.

I

Паводле легенды, яшчэ ў часы Гедыміна адзін з продкаў Эрдзівілаў праславіў сябе тым, што параіў пры пераправе літоўскага войска цераз раку завязаць коням хвасты і, трымаючыся за іх, дасягнуць мэты. Рэйд аказаўся ўдалым. Гедымін распарадзіўся выдзеліць дарадцу зямлю ў пажыццёвае карыстанне, — яе адмяралі пры дапамозе гуку адразу трох паляўнічых рагоў. Верагодна, у тыя далёкія часы паляўнічыя рагі гучалі мацней за цяперашнія, і ўсё ж той першы маёнтак Эрдзівілаў быў не такі ўжо вялікі. З цягам часу Эрдзівілы разбагацелі і нават атрымалі тытул князёў. Ну а тыя тры легендарныя рагі апынуліся на іх гербе.

Князь Станіслаў жыў у замку з жонкай княгіняй Ізабэлай і сынам Іржыкам. Князь быў дэпутатам сойма і даволі часта адлучаўся з замка. У такія перыяды ён жыў у сваім каменным доме ў Варшаве. А калі папраўдзе, то трэба сказаць, што з роднага гнязда яго гналі не толькі справы сойма. Князь не ладзіў з жонкаю: не размаўляў, нікуды не выходзіў і не выязджаў з ёю. Прычынай таму, як ні дзіўна, быў Іржык. Ад любога намёку на тое, што ў яго ёсць прыдуркаваты сын, князь па-сапраўднаму пакутаваў.

Аднак жыць зусім без надзеі ён не мог. Спачатку яго ўвагу прыцягвала палітычная дзейнасць. У апошні ж год яго надзеяй стала… пляменніца. Неяк, год таму, ён наведаў Кляціху, маёнтак рана памерлай сваёй сястры, і ўбачыў там панну Марыю. Увесь дзень яны правялі разам. Пляменніца яму вельмі спадабалася, і ён загарэўся жаданнем зрабіць яе дзяцей сваімі нашчадкамі, выдаўшы яе замуж за аднаго са спадкаемцаў свайго знакамітага роду. Гэта ідэя захапіла яго. І ён не бачыў асаблівых перашкод да яе ажыццяўлення. Сапраўды, Эрдзівілы розных ліній былі раскіданы па ўсёй Еўропе. Яму заставалася толькі спыніць свой выбар на кімсьці з іх і звесці маладых. Першым крокам да ажыццяўлення гэтай ідэі і было перасяленне пляменніцы ў замак. У пачатку верасня князь збіраўся ў Варшаву. Там ён меў намер сустрэцца з адным са сваіх супляменнікаў і, можа, нават запрасіць да сябе ў госці… Гэтыя планы, якія больш падыходзілі якой-небудзь свацці, і натхнялі цяпер князя Станіслава. Ён строіў іх далёка наперад. Сын панны Марыі павінен быў унаследаваць яго тытул. Яму ж ён збіраўся адпісаць і ўсю сваю маёмасць. Князь, вядома, ні з кім не дзяліўся гэтай сваёй задумай. Недаверлівы, ён асцерагаўся, што якая-небудзь выпадковасць можа нашкодзіць яму.

Як толькі паведамілі аб прыездзе панны Марыі, яго агарнула хваляванне. Слёзы паказаліся на яго вачах, — князь зразумеў, якое вялікае значэнне для яго мела гэта дзяўчынка. Ён заспяшаўся да яе.

Панна Марыя чакала яго ў адной з залаў другога паверха. Гэта быў Рыцарскі зал. Тут сустракалі гасцей. Чакаючы выхаду гаспадароў, прыезджыя павінны былі пераканацца ў багацці Эрдзівілаў і ў іх беражлівых адносінах да гістарычных рэліквій. Тут захоўвалася калекцыя рыцарскіх даспехаў і зброі. Столь залы была ўпрыгожана каляроваю лепкаю, а сцены — старадаўнім вялізным дываном, на якім была выткана выява бітвы. Ля дзвярэй стаялі дзве муміі ў даспехах і з бердышамі. Галоўнай жа славутасцю залы быў высокі, аздоблены белым мармурам камін. Ён прыцягваў да сябе ўвагу адмысловай разьбою. На ім была адлюстравана бітва. Камін меў свой «сакрэт». Калі ў ім запальвалі агонь, разьбяныя чалавечкі ажывалі: яны пачыналі «рухаць» мячамі, палашамі, дзідамі. Водбліскі святла і гул полымя стваралі ілюзію сапраўднай бітвы: здавалася, нібыта бразгае метал, іржуць коні, страляюць гарматы, хрыпяць раненыя… Панначка сядзела ў мяккім крэсле, абабітым ярка-чырвонай парчою. Вочы яе былі заплюшчаныя. Ёй было прыемна вось так, у адзіноце, у халадку, пасядзець пасля стамляльнай дарогі.

Спачатку ў зале з'явіўся лакей і застыў ля дзвярэй. У сваёй доўгай ярка-зялёнай ліўрэі, з цвёрдымі, як жалезныя лісты, фалдамі, вузкіх панталонах, туга напятых канарэечных панчохах з падвязкамі, цяжкіх чаравіках, у доўгім парыку і пальчатках, ён нагадваў шыкоўна апранутага манекена. Твар яго, аж занадта напудраны, захоўваў веліч, нібы гэта быў сам кароль Польскі. Панну Марыю здзівіла яго прысутнасць…

І вось да яе данесліся ажыўленыя галасы, — у залу ўвайшлі двое. Гэта былі пан Чаляднік і князь Станіслаў. Раней панначка рэдка бачыла князя і таму здзівілася. Сваяк, здалося ёй, быў зусім маленькім, — ён быў амаль на галаву ніжэй яе. Яго мініяцюрнасць падкрэслівалася яшчэ і тым, што ён не насіў парыка. Над верхняй губой яго тапырыліся рэдзенькія рыжыя вусікі; вочы яго былі крыху выпуклыя, а таму здавалася, нібыта яны захоўваюць у сабе пачуццё страху. Князь быў апрануты ў багаты кафтан з ярка-чырвонага аксаміту, аздоблены асляпляльнымі белымі карункамі, у шаўковыя панталоны і чорныя панчохі. Ногі яго былі ўпрыгожаны лакавымі туфлямі на высокіх абцасах.

Панна Марыя паднялася і зрабіла некалькі крокаў яму насустрач.

— Дзядзечка… — змагла вымавіць яна і заплакала. Так патрэбна была ёй падтрымка роднага чалавека.

— Радасць мая! — усклікнуў князь і працягнуў рукі, каб хутчэй абняць пляменніцу. — Сірацінка мая! Прыехала нарэшце, радасць мая! Колькі я чакаў, не мог дачакацца гэтай хвіліны! Прыехала!.. — І князь тройчы пацалаваў панну Марыю.

Яго ласкавы голас, пацалункі хутка супакоілі панначку. Твар яе засвяціўся ўсмешкай.

Князь быў на вяршыні шчасця. І ў той жа час ён быў здзіўлены. Ён адчуваў сябе няёмка, калі цалаваў пляменніцу. Ён нават і ўявіць сабе не мог, што ўбачыць у асобе панны Марыі такую прыгажуню. Наведваючы Кляціху, ён глядзеў на бедную сірацінку, як на няўдачніцу; сапраўднага спачування ён не адчуваў. І толькі цяпер, нібы прарвала плаціну і вылілася на паверхню тое, што вось ужо больш дваццаці гадоў ён свядома хаваў у глыбіні душы. Здавалася, адкуль было ўзяцца ў ім, чэрствым сухары, такому фантану пяшчоты? Не разумеючы, што з ім адбываецца, князь разгубіўся. Ён адчуваў толькі адно: тое, што ён шчаслівы. Пацалаваўшы панначку, ён пасадзіў яе зноў у крэсла, прысеў насупраць і з цікаўнасцю пачаў разглядваць яе.

— Цяпер я ведаю, што прыгожыя дзеці бываюць толькі ад саюза, які змацаваны непадробным, шчырым каханнем, — сказаў ён упэўнена. — Твая маці была вельмі закаханая. Што толькі не рабілі бацькі, каб «вылечыць яе ад гэтай «хваробы»!.. І запіралі ў вежы, і марылі голадам… Яна не падпарадкавалася. Употай выйшла замуж. А пасля памерла — з гора, пасля дачаснай смерці твайго бацькі. Можна нават сказаць, што яна прынесла сябе ў ахвяру кахання, бо адмяла ўсе тыя выгоды, якія абяцала ёй яе становішча. І вось ты — плод таго кахання. Чыстая, цудоўная, як кветка німфеі. Я першы хачу схіліць перад табой сваю галаву.

Сказаўшы гэта, князь устаў і нізка пакланіўся пляменніцы…

Панна Марыя сядзела ні жывая ні мёртвая. Яна не чакала такога прыёму. Нават пан Чаляднік вытарашчыў ад здзіўлення вочы. Ён ужо ведаў, што князь не дазваляе сабе адвешваць паклоны нават высокапастаўленым асобам.

— Дзядзечка! — ускочыла з крэсла панна Марыя, імкнучыся спыніць сваяка.

Але князь Станіслаў ужо выпрастаўся. На яго расчырванелым твары блукала нешта падобнае на ўсмешку. Князь забыў, што такое шчасце, а таму наводзіў сябе, як юнак.

— Твая маці была зусім маленькаю, калі я наведваў школу, — працягваў ён. — Іншы раз мне даводзілася быць ёй за няньку. Маленькая, яна незвычайна была падобна на ляльку: светлыя валасы, блакітныя круглыя вочы, вусны банцікам. Яе заўсёды прыбіралі ў ружовае. Тут, у замку, яна і жыла. Помню такі выпадак. Яна бегла і спатыкнулася на парозе. Пасля доўга плакала. Нянька ніяк не магла яе супакоіць. А калі з'явіўся я і паабяцаў паказаць Вялікага Маўра, яе гэта вельмі зацікавіла. У адно імгненне яна забылася пра сваю няўдачу, усміхнулася і працягнула мне свае ручкі. Гэта трэба было бачыць!..

Успаміны ўсхвалявалі апавядальніка. Ён раптам пачаў хадзіць па зале… Яго твар прыняў звычайны выраз засяроджанасці і аскетызму. Тое, што хвілінай таму ўскалыхнула яго душу, з'явілася хоць нейкімі рэшткамі надзеі на шчасце. Усё радзей прыадчыняючы ў сабе дзверцы радасці, суровы аскет, які здавён прысвяціў сябе падрыхтоўцы да вечнага свету, міжволі ачарсцвеў, а таму за любой успышкай радасці на яго находзіла дэпрэсія.

— Вялікім Маўрам мы называлі мядзведзя, які жыў у нашай яме, — патлумачыў апавядальнік як мага хутчэй.

Ён спыніўся, зірнуў на пляменніцу. Яго позірк быў зусім бязрадасным. Так стомлены хворы глядзіць раніцай у акно на зялёную траўку і птушак, якія пераскокваюць з галінкі на галінку. Вочы яго свяціліся, але ўсё ж было відаць засмучэнне.

— Ты вельмі падобная на сваю маці,— сказаў ён, потым задумаўся і працягваў: — Я распарадзіўся перавесці цябе ў замак не дзеля настальгічных пачуццяў. І пакуль жывы, я павінен паклапаціцца аб нашчадку, прадаўжальніку роду. Я хацеў бы, каб менавіта ты дапамагла мне ў гэтым, супакоіла мяне, перш чым я пакіну гэты мітуслівы свет. Гэта прыцішыць маю віну ў адносінах да цябе. Хто, як ні я, бліжэйшы сваяк, абавязаны паклапаціцца пра тваю будучыню. Табе ўжо семнаццаць. Ты — дзяўчына дарослая. І хопіць табе сядзець з нянькамі. Надышоў час спасцігаць навукі, якія патрабуе свет. Нарэшце, варта ўжо і паказаць сябе. Нельга ўвесь час сядзець пад замком, у вёсцы. Я хачу выпісаць для твайго навучання самых прыстойных настаўнікаў. Прывязу іх восенню з Еўропы. Прабач, што шчырую, не пытаючыся тваёй згоды. Але даверся мне, маё сонейка, я жадаю табе дабра. Я ведаю законы нашага роду і зраблю ўсё сумленна. Цябе не пакрыўдзяць мае прапановы. Адразу скажу, што ты можаш рабіць так, як пажадаеш. Адзінае, пра што цябе папрашу: дапамажы мне. Ты павінна стаць гаспадыняй і духам гэтага старога замка. І калі людзі даведаюцца, што тут, у Эрдзівілаў, з'явілася маладая, прыгожая і выхаваная фея, замак будзе нібы ў асадзе. О, як ён ажыве! Сюды пададуцца самыя вядомыя людзі. Ужо не па запрашэнні паедуць яны сюды, а па ўласнай волі! І калі ў твой «палон» трапіць самы прыстойны з іх, я буду шчаслівы, што не дарэмна пражыў жыццё і што род мой будзе прадаўжацца. Думка аб гэтым дапаможа мне памерці спакойна…

Князь хадзіў па зале, гаварыў і размахваў рукамі. Здавалася, ён сапраўды верыў у магчымасць ажыццяўлення сваіх планаў.

— Разумею, — працягваў ён, — табе няпроста адарвацца ад роднага дому, забыць акаляючае цябе асяроддзе, пакінуць забавы і звычкі. Тут у цябе будзе зусім іншае жыццё. Ты павінна прызнаць, што тваё дзяцінства скончылася. Дзе ж ты дзенешся, калі нам, Эрдзівілам, даводзіцца несці такі нялёгкі крыж. Гэта — лёс. Тут нам нікуды не дзецца.

Нарэшце князь дарэшты выгаварыўся і прыціх. Ён працягваў пахаджваць па зале, але яго позірк прыняў выраз звычайнай засяроджанасці, паступова пачало знікаць хваляванне. Князь сказаў тое, што хацеў, і супакоіўся, палічыўшы справу, якую ён задумаў, скончанай. Больш нічога са сваіх задумак ён пакуль што скрываць не збіраўся.

Паддаючыся логіцы яго разважанняў і ўпэўненасці ў голасе, які не церпіць пярэчанняў, панна Марыя ў душы была ўдзячная яму. Яна адчула ў разважаннях князя галоўнае — цеплыню і клопат у адносінах да яе і адказала:

— Абяцаю, што буду слухацца вас. Вам не будзе за мяне сорамна — ні перад настаўнікамі маімі, ні перад кім іншым. Абяцаю таксама, што буду любіць вас, як любіла сваіх бацьку і маці.

Голас і абяцанне панны Марыі прагучалі для князя, як цудоўная музыка. Ніколі ніхто не гаварыў яму нічога падобнага. На імгненне ён нават падумаў, што гэта сам нябесны анёл адказаў яму.

— Ты, радасць мая, можаш разлічваць на мяне, — сказаў ён. — Усе мае слугі з гэтага часу — твае рабы. Усё, што спатрэбіцца табе, ты можаш патрабаваць. Я ўсё выканаю. Хутка я наеду па справах сойма. Але не думаю, што разлука наша будзе доўгаю. Ты пачнеш вучыцца. І табе не будзе калі сумаваць. Ну а пасля цэлую зіму мы будзем разам!

На гэтую скупую ласку панна Марыя адказала ўсмешкай. Падспудна яна адчувала, што жыццё ў замку для яе не будзе вясёлым. А таму нават такая маленькая светлая перспектыва выклікала ў яе радасць.

Князь Станіслаў нечакана прапанаваў:

— Заўтра мы можам адправіцца ў якое-небудзь маленькае падарожжа. Не пярэчыш?

— О не! — шчыра прызналася панна Марыя і на імгненне нават захліпнулася ад шчаслівага пачуцця.

— Пан Чаляднік, — звярнуўся да прыказчыка князь Станіслаў.— Што ў вас заўтра?

— Замір'е, ваша міласць, — тут жа адрапартаваў вусач.

— Выдатна. Заўтра раніцай не забудзьце папярэдзіць маладую панну.

Варлампій моўчкі пакланіўся.

— Вы такі добры, дзядзечка! — міжволі ў вачах панны Марыі паказаліся слёзы. Яна не чакала, што князь Станіслаў, якога да сённяшняга дня ўяўляла не інакш, як буркуном, будзе такі спагадлівы да яе. — Такі добры! — паўтарыла яна і нечакана апусцілася перад ім на калені.

— Што ты, што ты, радасць мая! — усклікнуў князь і, абдымаючы, падняў яе. Дастаўшы хусцінку, ён пачаў выціраць ёй слёзы.

— Што падумаюць слугі! Ніколі так больш не рабі! Помні, мы з табой аднае крыві. Ты — моцная і павінна быць каралевай у сваім каралеўстве.

Ён узяў яе за руку і сказаў:

— Пайшлі, я пакажу табе твае апартаменты. Гэтыя пакоі загадзя прыбралі. Спадзяюся, яны табе спадабаюцца. Да таго ж табе трэба адпачыць. З жонкаю маёй пазнаёмішся ў час абеду.

Яны павярнуліся да дзвярэй, дзе стаяў усё той жа важны лёкай. Той раптам развярнуўся і пайшоў паперадзе…

Яны пайшлі па калідоры другога паверха. У адным месцы шырокая парадная лесвіца вяла да выхаду. Але князь і яго суправаджэнне падаліся па калідоры далей. Паперадзе важна крочыў усё той жа, зачараваны сваёй важнасцю, лёкай. Замыкаў шэсце пан Чаляднік. Нечакана адчыніліся адны з дзвярэй, і ў калідоры з'явіўся высокі, гарбаносы чалавек у залацістым, ускудлачаным парыку. У першую хвіліну панне Марыі прыйшло ў галаву параўнаць яго з ільвом. Убачыўшы князя і яго світу, незнаёмец пакланіўся. Нягледзячы на тое, што яго адзенне было не надта ўжо вытанчаным, штосьці падказала панне Марыі, што гэты чалавек — не з простых і ўжо тым больш не слуга.

Князь Станіслаў усміхнуўся незнаёмцу. Спыніўшыся, ён сказаў:

— Дазволь, маё сонейка, прадставіць табе майго мастака. Пан Гнезскі. Прашу любіць і шанаваць. Гэта менавіта той, хто зрабіў роспісы ў нашым касцёле…

Пакуль князь гаварыў, твар мастака мяняўся. Ён глянуў на панну Марыю — і з таго імгнення ўжо не мог адарваць ад яе позірку. Здавалася, ён збянтэжыўся ад нечаканасці, ва ўсякім разе было зразумела, што князя ён не чуе. Замест таго каб пакланіцца панначцы пасля прадстаўлення, пан Гнезскі па-ранейшаму тарашчыў на яе свае вочы. Ён ужо чуў аб прыездзе госці, але не ўяўляў сабе, што панна Марыя незвычайнай прыгажосці. Адчуўшы нарэшце, што сваім позіркам бянтэжыць панначку, ён нізка пакланіўся і ледзь чутна вымавіў:

— Рады пазнаёміцца з вамі, яснавяльможная панна. — І тут жа шчыра прызнаўся: — Прабачце, аслеплены…

— А-а, папаўся, — паціраючы рукі, усміхнуўся князь. — Вось і злавіўся першы карась на нашу вуду! — І самазадаволена дадаў: — Ужо хто-хто, а пан Гнезскі ў прыгажосці толк ведае!

Пан Гнезскі прапусціў міма вушэй і гэтыя словы князя. Ён, не адрываючыся, прагна глядзеў на прыезджую. Верагодна, ён мог дазволіць сабе заставацца дастаткова незалежным, хоць і знаходзіўся на службе такога знакамітага вяльможы.

— Вельмі прыемна, — усміхаючыся, адказала панна Марыя. Ёй спадабалася шчырае прызнанне Гнезскага. Яна адчула, што гэты чалавек не ліслівіць ёй.

— У нашай галерэі захоўваецца некалькі партрэтаў работы пана Гнезскага, — працягваў рэкамендаваць мастака князь.

Ён хацеў штосьці дадаць, але Гнезскі нечакана звярнуўся да яго:

— Ваша міласць, спадзяюся, вы не будзеце пярэчыць, калі я прапаную папоўніць вашу калекцыю… партрэтам вашай пляменніцы?

— О не, не! — узрадаваўся князь. — Добрая ідэя! Больш таго, я прашу вас зрабіць гэты партрэт! Лічыце, што я даў вам заказ!

На тым яны і разышліся.

Пасля князь завёў пляменніцу ў бібліятэку, дзе пазнаёміў яе з высокім лысаватым чалавекам у круглых жалезных акулярах, панам Кржышам, старэйшым замкавым бібліятэкарам.

Нарэшце яны зайшлі ў пакоі, якія былі ёй адведзены. У адзін з іх ужо былі занесены куфры. Служанкі раскладвалі ў шафы сукенкі і бялізну. Большую частку спальні займаў высокі ложак; адна сцяна пакоя была люстраная; асобныя дзверы выходзілі на калідор. Увайшоўшы ў спальню, панна Марыя, паддаючыся інстынкту свабоды, у той жа час памкнулася да акна, адкуль прасціралася панарама блакітнага возера. Каля прыстані стаяла некалькі невялікіх суднаў з ветразямі. Гэтае незвычайнае відовішча на імгненне прымусіла яе забыць пра тое, дзе яна знаходзіцца.

— Які цуд! — усклікнула яна.

Князь наблізіўся да яе, пацалаваў руку. Яму не было патрэбы глядзець у акно, бо ён кожны дзень бачыў тое, што робіцца каля сцен яго замка. Сёння яго займала куды большае «відовішча» — яго госця. Ён любаваўся яе вачамі, у якіх можна было прачытаць непадробнае здзіўленне, яе голасам і гладка зачасанымі бялявымі валасамі.

— Выслухай мяне, маё сонейка, — сказаў ён.

— Так-так, я слухаю, — адказала панна Марыя і павярнулася тварам да князя.

Заўважыўшы, што завалодаў увагаю пляменніцы, гаспадар замка сказаў:

— Твая радасць, якую я чытаю на тваім мілым тварыку, для мяне найбольш гаючая, чым усякі бальзам. Гляджу на цябе — і нібыта маладзею. — Ён азірнуўся ў бок возера, туды, куды толькі што глядзела госця, і, уздыхнуўшы на поўныя грудзі, дадаў: — Дзіўна! Толькі цяпер, здаецца, зразумеў, у чым сапраўднае прызначэнне жыцця!

Упершыню за апошнія дваццаць гадоў ён адчуваў сябе шчаслівым…

II

Сярод падданых пра княгіню Ізабэлу хадзілі самыя неверагодныя чуткі. Казалі, нібыта ноччу яна перакідваецца ў саву і, лятаючы па замку, палохае ўсіх сваім крыкам. Успаміналі і страшныя начныя стогны, прычыну якіх таксама звязвалі са злашчаснай гаспадыняю замка.

Слугі былі ўпэўнены, што іх пані — вядзьмарка. Яе радзімку на левай шчацэ яны прымалі за адмеціну д'ябла. Яшчэ казалі, што іншым разам вечарамі княгіня перакідвалася ў маленькую шэрую кошачку. Прабегчы па каменнай агароджы, а адтуль — па парэнчах адкіднога моста, тая, маўляў, выходзіць за межы замка і спяшаецца ў бок лесу, на балота. Жалобным голасам яна зазывае якога-небудзь спадарожніка. Той зварочвае з дарогі, каб дапамагчы чалавеку, які заблудзіўся. І чым бліжэй ён падыходзіць, тым жаласней ведзьміны зазыванні. Усё заканчваецца тым, што спадарожнік правальваецца ў балота і патанае… Падобныя аповеды нараджаліся зусім не выпадкова. У характары княгіні галоўнымі былі дзве злаўмысныя якасці: хітрасць і прага зрабіць нешта дрэннае бліжняму. Над чэляддзю яна здзеквалася, а з людзьмі свайго ўзроўню паводзіла сябе ласкава, але ад яе ласкавасці веяла халадком.

У дзень прыезду панны Марыі сям'я Эрдзівілаў, упершыню пасля доўгага перапынку, вымушана была сесці за абедзенны стол разам. Для прыслугі гэта было незвычайнаю з'яваю. Падаючы на стол, тыя, і без таго нябачныя і нячутныя, у гэты дзень былі асабліва ўважлівыя і кемлівыя. Князь сядзеў, высока ўзняўшы падбародак. Ён амаль што не дакранаўся да яды — глядзеў, не адрываючыся, на пляменніцу. Ён ніяк не мог звыкнуцца з думкаю, што ў яго доме пасялілася такая прыгажуня. Княгіня, апранутая ў сваю любімую, манаскага фасону, сукенку, паглядвала на госцю скоса, з падазрэннем. Па выразу яе мужападобнага твару можна было падумаць, што яе патурбавалі ў той момант, калі яна менш за ўсё гэтага жадала. Яе злавала тое, што князь быў у добрым настроі. Даўно ўжо яна не бачыла яго такім.

Княгіня і панна Марыя пазнаёміліся. Сумятня першых хваляванняў уляглася. Цяпер княгіня намагалася прыдумаць тэму для бяседы.

— Спадзяюся, мілая, табе ў нас спадабаецца. Канечне, тут не так, як у Кляцісе. Тут усё патрабуе правілаў, заведзеных яшчэ ў глыбокую даўніну. — Хлопнуўшы нечакана слугу па руках, які шчыраваў ля стала, яна працягвала: — Табе не давядзецца, напрыклад, размаўляць і бавіць час з халопамі. На гэта ў нас табу. Эрдзівілы заўсёды мелі справу толькі з роўнымі сабе, або — тут яна крадком зіркнула на князя Станіслава — з Усявышнім. Род гэты не мае чорных плямаў.

Князь раптам насмешліва заўважыў:

— Вы так баіцеся плямаў?

— Проста не выношу бруду, — адазвалася княгіня. Узняўшы відэлец, яна сказала: — Калі гэты прыбор недастаткова блішчыць, я шпурляю яго. — І яна, нібы ў адплату за насмешку князя, рэзка кінула відэлец на дыван. — І так ва ўсім.

Слуга паспешліва падняў прыбор і змяніў на новы. Убачанае вельмі ўразіла госцю. Яна забыла пра ежу, недаўменна паглядзела на князя. Той сядзеў, апусціўшы вочы. Яму было сорамна за выпад жонкі…

Невядома, які працяг атрымала б гэтая размова, калі б яе не перапыніла нечаканая падзея. Белыя дзверы Сталовай залы раптам расчыніліся, і агромністага росту гайдук Дземянцей укаціў у залу каляску, у якой сядзеў дваццацігадовы князь Іржык. Здаровыя чорныя валасы прыдуркаватага юнака былі ўскудлачаны, а ў круглых мутнаватых вачанятах блішчэла страсць. Панічу хацелася сваволіць. Ён падкаціў да стала, ударыўся аб яго і закрычаў, нібыта дзікі звер. Прадбачлівы Дземянцей ухапіў яго за плечы, каб перашкодзіць яму залезці на стол.

У панны Марыі нешта сціснулася ў грудзях. Есці яна ўжо не магла. Паводзіны і выгляд ідыёта выклікалі ў яе грэблівасць і страх.

Між тым Іржык працягнуў рукі наперад і пачаў штосьці гнюсавіць, пускаючы сліну. Відаць, пабачыўшы ежу, ён патрабаваў, каб яго хутчэй накармілі. Заўважыўшы князя Станіслава, ён з хвіліну ўглядаўся ў яго, імкнучыся прыпомніць, хто гэта перад ім, потым знянацку па-ідыёцку засмяяўся і захлопаў у далоні. Слугі, каб адцягнуць яго ўвагу, паставілі перад ім талерку з супам. Вылавіўшы мяса, Іржык паспешліва сунуў яго ў рот. Дземянцей хацеў падсунуць бліжэй да яго талерку. Але ў адказ пачулася такое грознае бурчанне, нібыта перад прысутнымі сядзеў не чалавек, а здзічэлы кот. Праглынуўшы мяса, Іржык перакуліў талерку і пацягнуўся да салаты. Дземянцею нарэшце ўдалося павязаць яму сурвэтку на грудзі.

Не жадаючы бачыць такое баляванне ідыёта, князь падняўся і, перахрысціўшыся, выйшаў з залы. А за ім — панна Марыя і княгіня…

У калідоры панна Марыя паглядзела на княгіню са спачуваннем. Ёй раптам стала яе шкада. На некаторы час яна забылася пра розныя страшныя расказы прыслугі. Ёй захацелася выслухаць няшчасную. Не дамаўляючыся, абедзве завярнулі ў бліжэйшы пакой.

Яны ўселіся ў крэслы каля высокага, упрыгожанага ў верхняй частцы вітражамі акна. У вачах старой княгіні блішчэлі слёзы, але яна была занадта ганарыстай, каб жаліцца.

— Вось так, мая мілая, — пасля доўгай паўзы казала яна. — Цяпер ты ведаеш, які ў мяне сын. Што рабіць?.. — Яна выцерла слёзы, затым працягвала: — Дактары сцвярджаюць, што ён нармальны. Толькі недастаткова развіты. Бачыш, ён паводзіць сябе зусім, як дзіця. Таму што ніхто з самага нараджэння не займаўся па-сапраўднаму яго выхаваннем. Князь заўсёды рабіў выгляд, быццам бы нічога не ведае. А што я магла? Хлопчык дрэнна чуе. Акрамя таго ў яго слабыя ногі. Канечне, ён мог бы хадзіць, ды лянуецца. Ён прадастаўлены самому сабе: што захоча, тое і робіць. Слугі цягаюць яго то на паляванне, то на катанні. І ён задаволены!

Яна замоўкла так нечакана, як і пачала сваю споведзь. Гора, якое здавалася ёй некалі неверагодным і, безумоўна, адклала на яе характары сваю адмеціну, даўно ўжо прытупілася. Яна ўсё яшчэ верыла ў тое, што пройдзе цяжкі ўзрост, і яе сын набудзе розум і важнасць. Гэта наіўная вера зыходзіла з абсалютна замкнутага вобраза жыцця княгіні: яна рэдка прымала гасцей і амаль нікуды не выязджала сама. Яна, як той малюск: зачынілася ў сваім доме і выношвала ў самой сабе і сваё гора, і свае надзеі.

У гэты дзень, дзень іх знаёмства, панна Марыя пашкадавала яе.

III

Мітуслівы і напружаны дзень нарэшце скончыўся. Новая служанка Агнешка дапамагла панне Марыі распрануцца, паправіла агарак свечкі і, пажадаўшы гаспадыні добрай ночы, пайшла ў суседні пакой.

Панначка ўладкавалася зручней у ложку, раскрыла кнігу і збіралася пачытаць. Праз прыадчыненае акно даносілася стракатанне конікаў. Нягледзячы на стомленасць, заснуць на новым месцы было цяжка. Панну Марыю мучыла незразумелая трывога: то перад ёй паўставаў твар княгіні, з вялікай і непрыемнай радзімкай на шчацэ, то ўспамінаўся свавольнік, які так нечакана з'явіўся сягоння ў Сталовай зале. Яго рэзкі — быццам крык сарокі — голас да гэтага часу стаяў у вушах. Ад гэтых успамінаў рабілася моташна. Не першы раз начавала яна ў замку. Але калі раней яна ведала, што праз дзень-другі пакіне замак, то цяпер страшнае прадчуванне, што больш не ўбачыць роднага дома, не давала ёй спакою.

У пакоі было душна. Да таго ж не давалі спакою яшчэ і люстэркі. Яны былі размешчаны такім чынам, што панна Марыя, знаходзячыся ў ложку, бачыла сябе ў кожным з іх. Дастаткова было паварушыцца, як адразу ж уздрыгвалі ўсе яе адлюстраванні. Да гэтай малпавай мімікі сцяны ёй яшчэ належыла прывыкнуць.

Адчуваючы, што сон не прыходзіць, яна саскочыла з ложка і, узяўшы са століка свечку, падышла да акна. Ёй захацелася паглядзець на возера. Агеньчык свечкі сляпіў вочы. З адчыненага акна павявала прахалодаю. У цемры гладзь возера бачылася агромністаю пустэчай, і толькі лёгкае пагойдванне белаватых суднаў падказвала, што там — вада…

Кароткая прагулка — ад пасцелі да акна і наадварот — крыху супакоіла панну Марыю. Ёй нарэшце захацелася спаць. Яна задзьмула свечку, скруцілася абаранкам і заплюшчыла вочы.

І толькі яна пачала засынаць, як раптам пачула недзе ў далечыні выццё… Яно было нямоцным, ледзь чуваць, і здзіўляла сваім тэмбрам: у ім адчуваўся вялікі адчай. Здавалася, нехта зваў да сябе, жадаючы падзяліцца сваім горам. Часам выццё заціхала, але праз якую хвіліну яно пачынала гучаць ізноў, прычым мацней за ранейшае. І тады здавалася, што галосіць нехта на калідоры… Халадзеючы ад жаху, панна Марыя саскочыла з ложка.

— Агнешка, Агнешка! — напалоханая цемрай і гэтым выццём ускрыкнула яна. — Дзе ты? Адгукніся!

— Я тут, — адазвалася з цемры маладая служанка і падбегла да яе: — Што з вамі, ваша міласць?

Замест адказу панна Марыя жэстам запрасіла прыслухацца. З хвіліну яны стаялі ў абсалютнай цішыні. Выццё паўтарылася… Недзе ў аддаленым пакоі стагнаў чалавек.

— Што гэта? — спытала панначка.

— Я… не ведаю, — няўпэўнена адказала Агнешка.

Панна Марыя адчула, што служанка нешта ўтойвае ад яе.

— Кажы, — ціха, але патрабавальна загадала яна. Агнешка апусціла вочы долу, маўчала. Панна Марыя падступіла да яе бліжэй і раптам пачула, што служанка ўсхліпвае.

— Агнешка, мілая! — ласкава загаварыла панначка. — Я не хацела цябе пакрыўдзіць! Што з табою?

Яна абняла служанку, пагладзіла яе па плячы.

— Я не магу… не магу гаварыць. Мне не дазволена, — патлумачыла сваё непаслушэнства Агнешка. — Калі я скажу, мяне пакараюць. Я баюся…

— Я не выдам цябе, — заверыла яе панна Марыя. — Пагадзіся са мной, павінна ж я ведаць праўду. Хто гэта стогне? Можа, камусьці патрэбна дапамога? Чаму б нам не пайсці цяпер і не дапамагчы таму няшчаснаму?..

— Што вы, што вы! — раптам запратэставала Агнешка. — Не ідзіце туды, ваша міласць! Гэта нядобрыя стогны!

— Чые ж яны?

Агнешка апусціла вочы. Потым азірнулася, каб упэўніцца, ці няма каго ў пакоі. Нарэшце яна зашаптала гаспадыні на вуха:

— Гэта… княгіня Ізабэла. Яна часта вось так… Амаль кожную ноч, — Служанка ўздрыгнула, ізноў азірнулася. Яна яўна хацела расказаць, на яе думку, нешта неверагоднае. — Д'яблы, панначка, адолелі яе! Усе ў гэтым замку ўпэўнены, што старая княгіня — вядзьмарка. Кажуць, яна можа перакінуцца ноччу ў воўка або ў саву. Сцвярджаюць, што нават бачылі, як робіць яна гэта ў сваёй спальні: напусціць дыму, дзіка закрычыць. Слугі прыбягуць да яе, думаюць, што яна заве іх, — а яе ўжо і няма! Толькі сераю ды мышамі пахне. А потым, пад раніцу, з'яўляецца злосная, стомленая. Кладзецца і спіць да абеду. — Агнешка раптам апусцілася на калені, схіліла галаву. — Не загубіце, панначка, не выдавайце мяне! — маліла яна. — Не знасіць мне галавы, адсякуць яе разам з маім доўгім языком…

— Не хвалюйся, мілая, — ласкава адказала ёй панна Марыя. — Нікому не скажу. Ды і няма тваёй віны ў тым, што ты расказала. Ты паведала тое, пра што ведае ў замку кожны. Калі-небудзь я ўсё роўна пачула б пра гэта.

— Слугі ўпэўнены, — супакоіўшыся, працягвала Агнешка, — што княгіня звязалася з нячысцікамі пасля таго, як пахавала сваю маці-вядзьмарку. Перад смерцю тая нібыта перадала ёй чарадзейную сілу. Старыя слугі добра памятаюць тую яе страшэнную перамену.

— Няўжо нельга зняць з яе гэта д'ябальскае насланнё? — спытала панначка.

— Як знімеш? Сіла тая толькі са смерцю і адыходзіць…

— І шмат у яе грахоў?

— Ды столькі, колькі дзянёчкаў мінула з таго часу.

— Няўжо?

— Так, панначка. Грашыць яна начамі, грашыць днём. Дзе малое дзіцяці знойдуць без крывінкі, а дзе цэлая сям'я раптам знікне, калі дзверы ў хаце забылі заперці. Нібыта перакідвае яна людзей у ваўкалакаў, і тыя вымушаны бегчы ў лес… О, яна шмат зла ўчыняе! Б'е ўсякага, хто пападзе ёй пад руку, судзіць несправядліва. Падданыя баяцца яе, як ката. А дзеці, як убачаць яе экіпаж, бягуць куды вочы глядзяць. І кухара нашага забіла ні за што.

— Госпадзі, якія жахі ты гаворыш?!

Выццё спынілася. Адразу ж зменшыўся і страх панны Марыі. Яна ўжо не верыла байкам служанкі.

— Я расказала тое, што чула, — адказала Агнешка. — Нічога не дабавіла. Вось вам мой крыж. — І яна, пацвярджаючы сапраўднасць сваіх слоў, перахрысцілася. — Ды і як не верыць, ваша міласць, калі чэрава яе парадзіла такога вылюдка.

— Не кажы так! — строга загадала ёй панна Марыя. — Юродзівыя, калекі — боскія людзі! Не табе асуджаць іх!

— Ды які ён юродзівы! — шчыра запратэставала Агнешка. — Ён такі ж, як усе. Проста страшэнна распушчаны і лянівы. Ды ён у нас ніводнай дзяўчыны не прапусціць. Тыя ведаюць яго схільнасць да пралюбадзейства і абыходзяць яго за вярсту.

— Значыць, малады князь здаровы? — са здзіўленнем спытала панначка.

— А то як жа, — адказала Агнешка. — І разумны, як равін. Проста ў зман усіх уводзіць.

Напамінак аб вырадку падказаў панне Марыі нядобрае прадчуванне. Яна прамаўчала. Служанка адгадала яе думкі, заспяшалася яе суцешыць.

— Не хвалюйцеся, панначка, — ласкава сказала яна. — Павые д'ябал, дый перастане. Вось ужо і не чуваць. — І яна папрасіла:

— Кладзіцеся ўжо спаць. Ніхто вас не пакрыўдзіць. Спіце спакойна.

Яе ласкавы голас, а галоўнае — яе прысутнасць сапраўды хутка супакоілі панну Марыю. Яна ўсміхнулася і сказала:

— Дзякуй, Агнешка. Ты такая добрая.

— Цяпер ніхто не будзе перашкаджаць вам, — папраўляючы коўдру, сказала Агнешка. — Хіба толькі княжна Барбара.

— Княжна Барбара?

— О, не хвалюйцеся, панначка. Шлёпанне яе босых ножак — цішэй ветра. І потым, вы ж ведаеце, яна — добрая.

Пра добры замкавы прывід — княжну Барбару — панначка чула неаднойчы. Кранаючая гісторыя далёкай сваячкі заўсёды засмучала яе… Выдадзеная замуж за караля, Барбара ў хуткім часе пасля вяселля была атручана бессардэчнай свекрывёю. Пазней душа княжны перасялілася ў родны замак. З таго часу кожную ноч княжна Барбара гуляла па калідорах замка. Іншы раз гарэзнічала: тушыла начнікі, стукала ў дзверы, нават пела. Яе жалобную песню многія прымалі за плач ветра на вуліцы. Тым не менш, Барбару не баяліся, бо былі ўпэўнены, што зла яна не прынясе…

— Так, так, — пагадзілася панна Марыя. Ёй хацелася верыць, што ў замку не так ужо і страшна, як ёй здавалася. — І ўсё-такі ты застанься, — папрасіла яна. І тут жа прызналася: — З табою мне будзе больш спакойна. — Паволі вейкі яе апускаліся долу, і яна адчувала, што засынае.

IV

На наступны дзень панна Марыя прачнулася рана. Апрануўшыся, яна выйшла на калідор другога паверха. У замку панавала рабочая мітусня: прыслуга займалася прыбіраннем. Да бляску націраліся падсвечнікі, паркет, чысціліся дываны. Нават тыя памяшканні, дзе гаспадарам даводзілася бываць хоць адзін раз у год, прыбіраліся, быццам перад вялікім святам. Неўзабаве панначка апынулася каля шырокай параднай лесвіцы, упрыгожанай масіўнымі разнымі парэнчамі. Унізе, у прыхожай і на самой лесвіцы, таксама кіпела работа.

Нечакана адчыніліся масіўныя дзверы, і ў прыхожай з'явіўся пан Гнезскі. Яго парык, які ўражваў сваімі памерамі, чымсьці сапраўды нагадваў грыву льва. Мастак быў бадзёры ад вулічнай прагулкі; на яго шчоках гарэў румянец. Заўважыўшы панначку, пан Гнезскі пакланіўся і сказаў:

— Добрай раніцы, панна Марыя.

Панначка адказала яму з усмешкай. Ёй сапраўды было прыемна бачыць тут гэтага чалавека. Той зрабіў некалькі крокаў уверх па лесвіцы і раптам спыніўся — утаропіўся здзіўленымі вачамі на панначку.

— Што з вамі? — усхвалявана спытала яго панна Марыя.

— Нічога, нічога, — адказаў Гнезскі і зрабіў яшчэ адзін крок. Яго зачаравала ўбачанае, сэнс і вартасць якога ведаў толькі ён адзін. — Стойце, не рухайцеся, — нечакана папрасіў ён.

Панна Марыя, трывога якой узмацнілася, моўчкі глядзела на мастака. Яна прачытала ў яго вялікіх чорных вачах здзіўленне. Здавалася, Гнезскі збіраўся сказаць: «Няўжо гэта сон?»

Нарэшце, апамятаўшыся, ён прагудзеў:

— О, прабачце прагнага шукальніка натхнення. Я працую да позняй ночы, рана прачынаюся. У мяне толькі адзін клопат: дзе ўзяць сілы для новых фантазій. А тут уваходжу — і на табе, падарунак ад Госпада — вы! Такая ясная, мілая, спакойная! Ну проста Джаконда!.. І потым, гэты дзіўны арэол промняў над вашай галавой! Ці паверыце, вашы валасы адсвечваюць?!

Яго ўрачыстая прамова, выразныя жэсты, якімі ён імкнуўся дапамагчы свайму расказу, хутка супакоілі панначку. Яна адчула, што ў гэтым магутным і высокім, як таполя, чалавеку, апранутым у вытанчаны бірузовы кафтан, тоіцца добрае і чыстае сэрца. Ёй захацелася пагаварыць з ім.

— Вы гулялі? — спытала яна.

— О так, — адказаў Гнезскі.— Узяў сабе за звычку рабіць пасля сну некалькі кругоў па замкавым вале. Гэта дадае бадзёрасці і жадання працаваць.

Кожная фраза мастака змянялася працяглай паўзаю. Гнезскага больш займалі назіранні, чым сама размова.

— Ніяк не чакаў убачыць вас так рана, — прызнаўся ён.

— Князь абяцаў узяць мяне сягоння за горад. Вось і прачнулася раней, — патлумачыла панна Марыя. — Я прывыкла рана падымацца. Дома я кожную раніцу гуляла па расе.

— Дзе менавіта?

— У сваім парку… О, парк быў маім другім пакоем! — ахвотна прызналася панна Марыя. — Я ведала там кожны каменьчык. Там столькі сонца! І кожнае дрэва навявала такую фантазію! Там ёсць дрэва-слон, дрэва-мыш, дрэва-пяшчора.

Твар Гнезскага ажывіўся, ён нават усміхнуўся. Яму спадабалася яе непасрэднасць.

— У вас ёсць пачуццё бачання цудоўнага, — паліслівіў ён ёй. — Вы не спрабавалі займацца якім-небудзь мастацтвам?

— Мастацтвам? — панна Марыя здзівілася. — Не. Я люблю назіраць, слухаць. Люблю жыццё…

— Калі жадаеце, я магу даваць вам урокі малявання, — прапанаваў ён.

— Наўрад ці ёсць у мяне здольнасці да малявання, — адмовілася панначка.

Гнезскі не настойваў, толькі спытаў:

— У вас знойдзецца некалькі вольных хвілін?

— Толькі да таго моманту, калі мяне пакліча князь. А што?

— Хачу прапанаваць вам невялікую прагулку па замкавым вале.

— Ці магчыма гэта? — у голасе панны Марыі прагучала сумненне. — Князь будзе шукаць.

— Ён прачнецца не хутка. Запэўніваю вас. Да гэтага часу мы вернемся. Да таго ж я зараз паведамлю пра наш намер вашай служанцы.

Панна Марыя не паспела запярэчыць, як засталася адна. Хуткі на рашэнні, Гнезскі адправіўся папярэдзіць Агнешку. У калідорах, у прыхожай і недзе на двары вазіліся слугі. Яны падмяталі, палівалі, націралі. Іх размераная мітусня ўносіла ў свядомасць панначкі нейкую трывогу.

Але трывога яе ўляглася, як толькі Гнезскі вярнуўся.

— Папярэдзіў,— сказаў ён. — Цяпер ваша служанка будзе ведаць, дзе мы. Пойдзем.

Яны накіраваліся да выхаду.

І вось яны апынуліся на вялізным двары, які быў акружаны высокімі дварцовымі будынкамі. Сярэдзіну двара ўпрыгожвала агромністая круглая клумба, на якой красавалася некалькі карлікавых дрэў. Прайшоўшы па ўсланай дробным каменем брукаванцы, панна Марыя і Гнезскі завярнулі ў паўкруглы тунель, які быў зроблены пад адным з дварцовых будынкаў. Мінуўшы яго, яны апынуліся на цеснай пляцоўцы, з аднаго боку якой была высокая каменная агароджа, а з другога — сцяна замкавага дварца. Тут уздоўж агароджы размяшчаліся вальеры з дзівоснымі птушкамі. У клетках сядзелі фазаны, арлы. У адной з іх знаходзіўся прыгажун паўлін. Панна Марыя была шчыра здзіўлена.

— Божа! — усклікнула яна. — Якія прыгожыя птушкі! Паглядзіце, пан Гнезскі, паглядзіце!..

Асабліва зачаравалі яе чырвоныя фазаны. Яны былі рухавыя, але не забывалі і пра асабістую годнасць. Афарбоўкаю сваіх пер'яў і ганарыстым выглядам яны нагадвалі ватыканскіх стражнікаў.

— Бажанты, — на польскі лад назваў птушак правізар. — У Летнім парку іх вырошчваюць сотнямі.

— Навошта так многа? — пацікавілася панначка. Гнезскаму не хацелася расчароўваць сваю цудоўную суразмоўніцу — мяса фазанаў ішло на стол гаспадарам замка, — таму ён зрабіў выгляд, быццам не чуў пытання. Аднак тут жа звярнуў яе ўвагу на каменны парапет, за якім знаходзілася даволі глыбокая і вялізная па плошчы яма.

— А вось тут у нас Вялікі Маўр, — казаў ён, імкнучыся захаваць зацікаўленасць панначкі.

Панна Марыя, азіраючыся на птушак, якія ёй спадабаліся, падышла да парапета. Яна зірнула ў той бок, куды звярнуў яе ўвагу Гнезскі, і нечакана ўбачыла на дне ямы вялікага чорнага мядзведзя… У першае імгненне ёй здалося, што гэта выварацень пяцісотлетняга дуба. Мядзведзь сядзеў на паляне, звесіўшы плечы, як мужык пасля цяжкай работы, і сумотна ўзіраўся кудысьці ў кут. У яго паставе і асабліва ў вачах ўгадваўся вялікі смутак. Здаецца, звярніся да яго цяпер з пытаннем, і ён на чалавечай мове пачаў бы горка скардзіцца…

— Хто яго пасадзіў туды, бедалагу?! — усклікнула спагадлівая панначка. — Яго трэба зараз жа выпусціць!

Гэтае заступніцтва здзівіла Гнезскага нават больш, чым некалькімі хвілінамі раней прыгажосць панны Марыі. Ён зразумеў, што мае справу з істотай нявіннай і сардэчнай. Рэдка яму даводзілася бачыць у тых, у каго ён служыў, падобныя вартасці.

— Гэта ўсяго толькі «цацка», яго трымаюць дзеля забавы, — паспрабаваў растлумачыць мастак.

— Не разумею, — адказала панначка. — Што тут забаўнага? Разумная і высакародная жывёліна сядзіць у яме, мучыцца жаданнем выбрацца на волю… Пра якую забаву вы гавораце?..

Гнезскі сумна ўсміхнуўся.

— Наколькі я ведаю, — казаў ён, — у замку заўсёды трымалі мядзведзяў. Іншы раз нават двух, а то і трох.

— І што з імі рабілі?

— Мілая панна. Вы ж ведаеце, мядзведзь — гэта страсць паляўнічага. Паляванне на яго — кульмінацыя любой забавы. А Эрдзівілы заўсёды былі страснымі паляўнічымі.

— Вы хочаце сказаць, што мядзведзяў забівалі?

— Асабіста я не бачу задавальнення ў тым, каб забіць звера. — Гнезскі націснуў плячыма. — Злоўленага мядзведзя трымаюць у яме да таго часу, пакуль гэта не надакучыць гаспадарам, — прадаўжаў расказваць ён. — Пасля яго выпускаюць у Летні парк, на паляну, каб застрэліць…

— Якая жорсткасць! Няўжо дзядзя адабрае падобнае?

— Стары князь — не. Ён — чалавек бясстрасны. Затое гэтая забава захоплівае князя Іржыка. Для яго паляванне — сапраўдная радасць. З таго часу як я жыву ў замку, ён забіў, па меншай меры, з дзесятак мядзведзяў.

Панна Марыя прыціхла. Тоненькая зморшчынка — прыкмета асобай унутранай засяроджанасці — з'явілася ў яе над пераносіцаю. Панначка задумалася над тым, як дапамагчы бедалазе, які сядзіць у яме. Яе здзівіла, што мядзведзь нават ні разу не паглядзеў у іх бок. Здавалася, звер разумеў, што яму ўгатавана лёсам, і сканцэнтраваў на гэтым усе свае думкі… Гнезскі, жадаючы ўзбадзёрыць панначку, кінуў у яму каменьчык. Мядзведзь глянуў туды, куды ўпаў каменьчык, аднак уверх, на людзей, так і не паглядзеў.

— Раскажыце мне пра маладога князя, — папрасіла панна Марыя. — Мне здалося, што ён не ў сваім розуме.

— О не, — тут жа запярэчыў Гнезскі,— з галавою ў яго якраз усё ў парадку. Проста гэта вялікі хітрэц. У замку ўсе ведаюць сапраўдную прычыну яго вар'яцтва: паніч без меры распешчаны. Не памылюся, калі скажу, што гэта самы распешчаны чалавек ва ўсім свеце. — Гнезскі азірнуўся на вокны і, звярнуўшы ўвагу, што яны зачынены, працягваў ужо прыглушаным голасам: — Наколькі я разумею, пан Іржык — «стварэнне» княгіні. Яна ўпэўнена, што ён дрэнна чуе, што ў яго хворыя ногі, што ён слабы і ўвогуле нешчаслівы, і таму ўсё яму дазваляецца. Між іншым малады князь карыстаецца гэтым! Яму выгадна выглядаць ідыётам! Бо калі ён павядзе сябе разумна, на яго адразу ж надзенуць хамут. А так — і вучыцца не трэба, і выконваць наказы бацькоў не трэба. Поўная свабода разбэсціла яго канчаткова. Думаю, ужо нішто не можа выцягнуць яго з прорвы невуцтва, у якой ён апынуўся на волі бацькоў.

— А калі ён не ходзіць, значыць, сапраўды хворы!

— Расказвалі, неяк у дзяцінстве ён зваліўся з другога паверха. Пашкодзіў спіну. Яго вазілі на калясцы. Дактары вылечылі яго. Ва ўсякім разе ён пачаў хадзіць… Аднак гэта рэдкі гультай. Навошта яму хадзіць, калі можна ездзіць! Дземянцей — гэта конь у вобразе чалавека — завязе яго хоць на Месяц!

Па спіне панны Марыі прабеглі мурашы, размова гэта стала ёй непрыемная.

— Адвядзіце мяне адсюль, — папрасіла яна. — Тут мала сонца.

Гнезскі ўзяў яе за руку. Яны сталі падымацца па стромкай лесвіцы — туды, дзе на самым узвышшы стаяла круглая, апавітая вінаградам, альтанка…

Уладкаваўшыся ў альтанцы, Гнезскі і панна Марыя некалькі хвілін маўчалі. Панна Марыя любавалася краявідамі возера. А Гнезскі, не адводзячы сваіх вачэй, глядзеў на прыгажуню. Яго зацікавіў профіль яе твару.

— Адсюль відаць нават касцёл! — нечакана з захапленнем заўважыла панначка.

Гнезскі не адказаў. Ён па-ранейшаму ўглядваўся ў твар панны Марыі.

— Мне хочацца паглядзець на вашы роспісы, што ў касцёле, — прызналася яна.

— Калі ласка, — адказаў майстар. — Я працую ў касцёле кожны дзень. Прыходзьце, як толькі ў вас будзе вольны час.

— А што гэта за пабудова вунь на тым пагорку? — пацікавілася панначка, паказваючы рукой ужо на супрацьлеглы бок. — Там столькі крыжоў…

Гнезскі азірнуўся.

— Старая капліца, — патлумачыў ён. — Гэты пагорак называюць Паповаю горкай. Там знаходзіцца прытулак для бедных вандроўнікаў. Ну а крыжы — старыя праваслаўныя могілкі. Гэта месца належыць праваслаўнаму братэрству.

За белаю, з перакошаным купалам каплічкай панна Марыя ўбачыла драўляную пабудову, якую Гнезскі назваў «прытулак». Міжволі яе пацягнула на Папову горку. Яна адразу ж вырашыла, што ў бліжэйшы час абавязкова наведаецца туды.

Між тым Гнезскі, нешта абдумаўшы, звярнуўся да панначкі з просьбаю:

— Панна Марыя, хачу папрасіць вас аб адной паслузе. Спадзяюся, яна вас не вельмі абцяжарыць…

Ён раптам сумеўся, апусціў вочы. У сваю чаргу яго нечаканая нясмеласць выклікала ў яе здзіўленне.

— Вы нешта хацелі, пан Гнезскі,— адазвалася яна. — Калі ласка, кажыце, што ў маіх сілах, я дапамагу.

— О, вы сама дабрыня, — адказаў мастак. — Гаворка ідзе пра жаданне зрабіць ваш партрэт. Ці не маглі б вы знайсці дзеля гэтага хоць адну гадзіну вашага ранішняга часу?

— Надоечы, здаецца, князь даў згоду на вашу прапанову. Я не пярэчу, — прызналася панначка. — Трэба толькі нагадаць яму пра вашу прапанову яшчэ раз.

Гнезскі ўдзячна пакланіўся.

— Аднак чаму ў вас з'явілася такое жаданне?

— Не хачу ліслівіць, панна Марыя, — адказаў ён. — Скажу толькі: час усё мяняе. Для чалавека мастацтва вельмі важна не ўпусціць момант натхнення. Хачу намаляваць вас менавіта такою, якою ўбачыў сягоння: нявіннай, юнай, абаяльнай і, здаецца, нават закаханай.

Панна Марыя ўмомант заірдзелася, як макавая кветка. Праніклівасць мастака здзівіла і збянтэжыла яе.

— О, прабачце, калі я ўварваўся ў вобласць патаемнага, — заўважыўшы яе збянтэжанасць, сказаў Гнезскі.— Ні ў якім разе не хацеў вас пакрыўдзіць.

Панна Марыя ўзнялася:

— Трэба ісці, пан Гнезскі. Правядзіце мяне. Запэўніваю вас, ваша прапанова не сустрэне з майго боку ніякіх пярэчанняў. Перагаварыце з князем.

Той жа сцяжынкай яны вярталіся ў замкавы двор. І калі наблізіліся да парадных дзвярэй, з суседняга тунеля раптам выбег Дземянцей. За ім, з гіканнем, выкаціў на калясцы Іржык. Доўгаю пугай блазнюк імкнуўся ўдарыць грамілу. Пуга так і свісцела ў паветры. Слуга выкручваўся, прыгінаўся, і ўсё ж такі яму даставалася: кроў сачылася па яго твары і руках. Нарэшце, стаміўшыся, гарэзнік кінуў пугу. Ён асцярожна падкаціў да адной маладой служанкі, якая глядзела на яго, і раптам задраў ёй сукенку. Віск маладой служанкі змяшаўся з ідыёцкім смехам блазнюка. Наколькі страшна і сорамна было ёй, настолькі ж весела было другому…

Панна Марыя адвярнулася, парывіста пайшла ў пакоі.

V

Адразу пасля снядання да парадных дзвярэй галоўнага замкавага будынка быў пададзены экіпаж — раскошны чацвярык, запрэжаны ў ярка-чырвоную, упрыгожаную золатам карэту. А праз некаторы час стары князь, панна Марыя і пан Чаляднік, у суправаджэнні тузіна малайцоў з княжацкай дружыны, адправіліся ў Замір'е.

Выкаціўшы на гасцінец, экіпаж панёсся хутка, як вецер. З-пад колаў заклубіў пыл, засцілаючы ахоўнікаў, якія скакалі ззаду.

Ад хуткай язды ў панны Марыі захапіла дух. Яна глядзела ў акенца на дрэвы, якія мільгалі паабапал дарогі,— і ёй хацелася крычаць ад нечаканага захаплення, якое пасялілася ў яе душы. Начны перапалох быў зусім забыты; адступілі самотныя думкі. Маладосць узяла сваё: панначка ізноў стала вясёлая. Наперадзе, за акенцам, побач з фурманам сядзеў пан Чаляднік. Іншы раз ён азіраўся і строіў панначцы смешныя грымасы. І гэтая нямая гульня забаўляла яе, як дзіця.

І вось першыя ўражанні ўлягліся. Панна Марыя адкінулася на спінку сядзення і аддалася марам. Яна падумала, што з князем Станіславам ёй будзе добра. Князь бачыўся ёй моцным, упэўненым і адначасова добрым, пяшчотным. Ёй было спакойна побач з ім.

Яе летуценнасць перапыніў нечаканы прыпынак. Пан Чаляднік абышоў экіпаж, адчыніў дзверку з боку князя, сказаў:

— Ваша міласць, вось тое самае месца. Можа, панначка захоча паглядзець…

Князь, які паспеў ужо задрамаць, спахапіўся:

— Ах, так-так, зусім забыўся. — І тут жа звярнуўся да пляменніцы: — Марысечка, анёл мой, выйдзем на хвілінку. Я пакажу табе два цікавыя дрэвы.

Пан Чаляднік дапамог выйсці князю; потым абышоў карэту і дапамог панначцы. Экіпаж ад'ехаў на некаторую адлегласць…

— Ну, канешне, гэта яны, — пазнаўшы дрэвы, сказаў пан Станіслаў.

Непадалёку, на паляне, перад падарожнікамі стаялі два дрэвы: малады стройны дуб і невялікая сасна, якая абвівала яго, як лаза. Здавалася, яны раслі з аднаго кораня.

— Пра гэтыя дрэвы вядома некалькі легенд, — патлумачыў князь, калі ён і панна Марыя выйшлі на паляну. — На розны лад трактуецца адно і тое ж: кажуць, што гэта нібыта зачараваныя юнак і дзяўчына. — Ён усміхнуўся, даючы зразумець, што не верыць падобным расказам. Затым заўважыў: — Недахоп адукаванасці ў народа кампенсуецца фантазіяй.

Аднак панна Марыя не прыняла яго скепсіс. Яна заўсёды адчувала сябе бяззбройнай перад містыкай. Убачыўшы дрэвы, яна міжволі і адразу ўпэўнілася, што гэта сапраўды зачараваныя юнак і дзяўчына. Здавалася, іншага вываду і не магло быць. У гэтым спляценні сасны з дубам столькі дзявочай пяшчоты і адданасці!.. Стройны, кучаравы дуб выказваў сур'ёзнасць і задумлівасць… Сентыментальная душа панны Марыі адклікнулася на гэты феномен. Ёй захацелася пачуць гісторыю пра гэтыя дрэвы, аднак усмешка князя спыніла яе ад роспытаў. Даючы зразумець, што надышоў час ехаць, князь найшоў да экіпажа…

Праз хвіліну яны ізноў несліся па гасцінцы. За вокнамі карэты мільгацелі дрэвы. А панна Марыя ўжо не магла забыць тое, што ўбачыла на паляне. Паддаючыся сваёй унутранай упэўненасці, яна гаварыла сабе, што ўжо лепей быць дрэвамі ды разам, чым — людзьмі і ўсё жыццё паасобку. Пры гэтых думках слёзы міжволі наварочваліся на яе вачах…

Пан Чаляднік ізноў павярнуўся да акенца і крыкнуў:

— Цыганы, ваша міласць! З мядзведзем! Князь тут жа патрабаваў:

— Спыні!

Крыху пракаціўшы, экіпаж спыніўся. Коні захраплі, падаліся назад. Карэту акружыла група цыган. Барадатыя, з доўгімі валасамі, у пунцовых кашулях, людзі гэтыя чамусьці нагадвалі панначцы фазанаў, якіх яна бачыла сёння раніцай. У руках некаторых цыган былі інструменты: бубен, гітара і нават скрыпка. Адзін з іх, у высокім капелюшы з чырвонага сукна і з нагайкаю на плячы, трымаў за вяроўку невялікага бурага мядзведзя. Цыганы гарлапанілі, працягвалі рукі да дзвярэй карэты, атрымоўваючы за гэта плёткай ад коннікаў, выкрыквалі нешта несуразнае, задраўшы, як глушцы, галовы. Нарэшце яны запелі… Спачатку адзін зацягнуў штосьці тужлівае. А калі скончыў, адразу ж прагучала некалькі гітарных акордаў, быццам нехта намерваўся парваць струны. Запілікала скрыпка. Музыканты нібыта прыладжваліся адно да другога, гралі нястройна. І вось мелодыю, пачатую спеваком, падхапіў хор. Крок за крокам тэмп песні паскараўся, падобна руху павозкі, якая кранулася з месца. Праз хвіліну-другую мелодыя з тужлівай зрабілася вясёлай, раздольнай. Застукаў бубен, цыганы пачалі прытанцоўваць. Яны ўтварылі невялікі круг на абочыне перад экіпажам. У цэнтр круга ўвайшоў цыган з мядзведзем. Музыка, а можа, нейкія загады гаспадара прымусілі звера скакаць. Стоячы на задніх лапах, ён круціўся, як паненка, і прысядаў, як падпіты мужык, пры тым адну пярэднюю лапу ён трымаў паднятаю ўверх, а другою браўся ў бокі. Рухі яго былі вялымі і нязграбнымі, аднак, гледзячы на тое, як ён стараецца, міжволі разбіраў смех. Тыя цыганы, што былі без інструментаў, таксама кінуліся ў скокі. Нязграбнасць звера толькі падкрэслівала майстэрства і спрытнасць танцораў, якія скакалі вакол яго. Пыл засцілаў цыган да пояса, аднак яны не звярталі на гэта ніякай увагі. Яны аддаваліся танцу цалкам, забыўшы, здаецца, дзе яны і перад кім.

Паслужлівы пан Чаляднік адчыніў дзверку экіпажа, каб князь і яго пляменніца маглі лепей разглядзець гэты спектакль. Князь Эрдзівіл усміхаўся. Ён адчуваў шчырасць у разудалай весялосці гэтых людзей. А на твары панны Марыі — поўнае захапленне. Панначка пляскала ў далоні.

Музыка сціхла так нечакана, як і пачалася. Танцоры нізка пакланіліся князю. Мядзведзь, атрымаўшы ў лапы шапку, падышоў у суправаджэнні павадыра да карэты і таксама пакланіўся да зямлі. Князь засмяяўся, зрабіў знак прыказчыку, каб той аддзячыў музыкантаў. Варлампій кінуў залаты пад ногі мядзведзю. Цыганы, нібы па камандзе, усе разам ізноў пакланіліся ў пояс! Нарэшце задаволены князь зрабіў знак, каб рушыць у дарогу.

Экіпаж адправіўся далей. Сустрэча з цыганамі ўразіла князя і панначку. Занятыя сваімі думкамі, яны глядзелі кожны ў сваё акенца…

Часам карэта абганяла якога-небудзь падарожніка, і кожны раз коннікі, якія суправаджалі князя, пры гэтым гучна крычалі: «Дарогу! Дарогу яго міласці!» Убачыўшы экіпаж і коннікаў, людзі падалі на калені. У павазе да Эрдзівілаў, як быццам, сумнявацца не даводзілася. І ўсё-такі панна Марыя адчувала, што людзьмі, якіх яна бачыла з акна карэты, правіць не столькі любоў, колькі страх. Суровыя княжацкія коннікі сачылі за кожным сустрэчным і тых, хто, на іх думку, не праяўляў рабалепства, каралі плёткаю. У Кляцісе ўсё было не так. Калі яна гуляла з нянькаю ці служанкаю дзе-небудзь за межамі сядзібы, людзі сустракалі яе перш-наперш усмешкаю. Яны кланяліся, а некаторыя з пажылых нават асмельваліся звярнуцца да яе…

Пракаціўшы па дамбе, экіпаж спыніўся каля новенькага будынка вадзяной мельніцы. Некалькі работнікаў займаліся дахам. Над будынкам круцілася агромністае кола. Шум падаючай вады заглушаў стук сякер. Госці выйшлі з карэты. Перад імі раптам з'явіўся поўны, з шырокай барадою млынар. Яго фігура нечым нагадвала круглую бутыль, а чырвоны твар захоўваў выраз той засяроджанасці, які быў на мордзе сустрэтага па дарозе мядзведзя. Пакланіўшыся прыезджым, млынар прыняўся дакладваць:

— Устанавілі камень і механізмы. Запусцілі галоўны вал. Ужо робім просты размол.

Князь пажадаў паглядзець работу механізмаў. Панначцы давялося пайсці з ім у будынак.

Гэта быў новы княжацкі млын, які абяцаў гаспадару значны барыш. Панну Марыю здзівілі памеры жорнаў і галоўнага вала. Ёй паказалася, што круціцца вялізная печ. Вось вала круцілася, прыводзячы ў рух шківы. Механізмы стваралі ілюзію, як быццам запусцілі гіганцкі вежавы гадзіннік. Здавалася, што вось-вось зайграе музыка і раздасца бой…

Затым млынар павёў прыезджых да плаціны. Міжволі ўсе затрымаліся каля вадаспада. Рух вады, шум, туман ад дробных пырскаў уражвалі панну Марыю значна больш, чым расказ млынара. Вада, якая прабягала да кола і прыводзіла яго ў рух, раптам убачылася ёй шматлікім натоўпам. Людзі штурхалі кола жыцця. Панна Марыя хацела бачыць сябе ў гэтай усеагульнай стараннасці. Ёй хацелася знайсці ў ёй сваё месца…

Яна так задумалася, што не заўважыла, як зноў апынулася ў карэце. Шум вады змяніўся на знаёмы тупат капытоў. Князь і ўсе тыя, хто суправаджаў яго ў гэтай паездцы, зноў былі побач. Экіпаж нёсся далей.

Князь час ад часу паглядваў на пляменніцу. Ён маўчаў, аднак па выразу твара адчувалася, што ён думае пра яе. Яго гонар казытала думка аб тым, што з сягонняшняга дня ў горадзе толькі і будуць гаварыць, што пра яго цудоўную пляменніцу… Не ўтрымаўшыся, ён раптам узяў яе руку і пацалаваў.

Панна Марыя здзіўлена глянула на яго. Яна хацела спытаць, што з ім, але ў тую ж самую хвіліну яе ўвагу прыцягнуў стук у пярэдняе акенца. Гэта прыказчык падміргнуў ёй і зрабіў вясёлую грымасу. Панна Марыя адкінулася на спінку сядзення, ціхенька засмяялася: «Гэтыя добрыя людзі любяць мяне і жадаюць мне дабра». Яе вочы заблішчэлі ад радасці. Яна адчула сябе шчасліваю.

VI

У гэты ж дзень, увечары, панна Марыя адправілася ў замкавую бібліятэку.

Учора, у час першай сустрэчы, пан Кржыш выглядаў сціплым і тактоўным чалавекам. Ёй захацелася бліжэй пазнаёміцца з ім. Да таго ж ёй вельмі хацелася падзяліцца сваімі ўражаннямі пра ранішнюю паездку.

Яна ўвайшла ў залу картатэкі.

Бібліятэкар, стоячы за канторкай, нешта пісаў. Яго круглыя, у металічнай аправе акуляры з'ехалі на кончык носа. Пачуўшы шорах сукенкі, ён узняў галаву.

Панначка ўсміхнулася яму:

— Вечар добры, пан Кржыш. Прашу прабачыць за тое, што перашкодзіла вам працаваць.

Пан Кржыш паправіў акуляры, адклаў убок пяро і выйшаў з-за канторкі.

— Вечар добры, яснавяльможная панна. Калі ласка, праходзьце. Мае справы няспешныя, іх заўсёды можна адкласці.

Калі б панна Марыя была больш праніклівай, яна прачытала б у вачах бібліятэкара не толькі збянтэжанасць. Гадоў трыццаці, пан Кржыш наўрад ці прызнаўся б нават самому сабе ў тым, што ён адчуў, убачыўшы ўчора панну Марыю. Між іншым, тая сустрэча, здавалася, усё перавярнула ў ім…

У свой час, шукаючы сакратара, князь Станіслаў нездарма звярнуў увагу на гэтага чалавека. Яму спадабалася яго ўменне слухаць. Сапраўды, гэта быў дар пана Кржыша. І гэта прыцягвала да яго. Як гаспадары, так і прыслуга міжволі шукалі ў бібліятэкара падтрымкі. І яны знаходзілі яе. Пан Кржыш валодаў здольнасцю супакойваць: ён захоўваў у сабе талент духоўніка. У гэтую сферу неверагоднага яго абаяння трапіла і панна Марыя.

Пан Кржыш паказаў на крэсла каля акна:

— Прашу вас, панна Марыя.

Ён пачакаў, пакуль яна сядзе. Потым сеў сам. Яго маўчанне прымусіла госцю пачаць размову першай.

— Мне захацелася бліжэй пазнаёміцца з вамі,— шчыра прызналася яна. — А яшчэ я хачу паглядзець бібліятэку. Пасяліўшыся ў замку, трэба ведаць усе яго аксесуары.

Яна змоўкла, чакаючы, што адкажа ёй пан Кржыш. Але ён маўчаў. Панначка, якая прывыкла да таго, што ў яе акружэнні мужчыны, як правіла, балбатлівыя, здзівілася яго маўчанню. І таму яна ўвесь час імкнулася завязаць з ім размову.

— Я тут мала з кім знаёма. А іншы раз так хочацца пагаварыць. Зразумейце мяне.

Шчырасць, якая прагучала ў яе голасе, прыемна ўразіла пана Кржыша. Ён нават пачырванеў. У ім прачнулася пяшчота да госці. Меланхолік, маўчун, педант, ён адчуў жаданне гаварыць, жартаваць, смяяцца. Яму ўжо здалося, што раней ён не сустракаў істоты больш чароўнай і мілай. Такая ўжо была яго натура: пан Кржыш быў страшэнна ўлюблівы. Ён мог закахацца, не выходзячы за сцены замка, калі толькі бачыў сімпатычны тварык з вакон сваёй бібліятэкі; ён мог закахацца на вуліцы, калі бываў у горадзе. Канечне, пачуцці гэтыя былі платанічныя. Аднак ён ніколі і нікому не прызнаваўся ў каханні. Ён быў да дзівацтва нясмелы. Князь з задавальненнем пагадзіўся б стаць яго сватам і нават шчодра адарыў бы яго. Але маўчун так ні разу і не завёў з ім размовы на гэтую тэму. Таму ў замку над ім пасмейваліся. Людзі не разумелі, што ўся справа — у асаблівым, чулым і ранімым характары гэтага чалавека.

Упершыню парушыўшы свае «прынцыпы», пан Кржыш сказаў у гэты вечар больш, чым дазваляў сабе звычайна. Хвалюючыся, ён вымавіў:

— Я бачыў вас сягоння раніцаю. Вы садзіліся ў экіпаж.

І адразу ж фраза гэта здалася яму верхам нетактоўнасці. Калі б дзівак ведаў, што менавіта сардэчнасць панначкі і прымушае яго адкрываць рот, ён паводзіў бы сябе куды больш натуральна.

— О, гэта была цудоўная прагулка! — ахвотна прызналася панна Марыя. — Уявіце сабе, мы бачылі цыган. Яны спявалі і скакалі. З імі быў сапраўдны мядзведзь. І ён таксама скакаў.

Забыўшыся, пан Кржыш глядзеў на панначку, не зводзячы вачэй. Ніхто з гаспадароў не размаўляў з ім так даверліва. На імгненне яму нават здалося, што яны з паннай Марыяй знаёмы амаль з дзяцінства. Яму захацелася сказаць ёй што-небудзь ласкавае, падзяліцца чым-небудзь патаемным. Аднак ён прамаўчаў.

Панна Марыя расказала яму пра дуб і сасну. Пан Кржыш ведаў пра гэты феномен прыроды, але зрабіў выгляд, што чуе пра яго ўпершыню. Невядома, у якім бы напрамку працягвалася іх размова, калі б раптам з расчыненага акна не данёсся працяжны роў. Тое задавальненне, якім былі напоўнены іх душы, умомант змянілася разгубленасцю. Здалося, быццам у пакоі раптоўна разбілі крыштальную вазу.

— Што гэта? — з трывогай запытала панна Марыя. Пан Кржыш толькі цяпер зразумеў, наколькі чуллівае яе сэрца. Шкадуючы панначку, ён падумаў, што ёй будзе нялёгка ў замку, дзе так мала чыстых і адкрытых душ. Жадаючы супакоіць яе, ён патлумачыў:

— Гэта Ціхі Маўр, наш мядзведзь.

Панначка парывіста падышла да акна. З вышыні другога паверха яна ўбачыла тую самую цесную пляцоўку, паміж агароджаю і сцяною палаца, дзе размяшчаліся клеткі з птушкамі. Як раз пад акном залы картатэкі знаходзілася яма з мядзведзем. Ціхі Маўр стаяў на задніх лапах і роў. Выглянуўшы з акна, панна Марыя ўбачыла і князя Іржыка. Седзячы ў калясцы, той спрабаваў сцебануць мядзведзя пугаю. Злосць звера весяліла свавольніка. Кожны раз, калі мядзведзь адказваў на яго сцёбанне рыкам, малады князь гучна рагатаў. І тады здавалася, што гэта смяецца не чалавек, а д'ябал. Парык так і хадзіў на галаве паніча, то закрываючы яму вочы, то звальваючыся на плечы. Дземянцей, стоячы побач з каляскаю, раз-пораз папраўляў яго. Панначка азірнулася на бібліятэкара. Яе позірк пытаўся: «Што ён робіць? Навошта?» Але сарамяжлівы пан Кржыш, хоць і зразумеў яе, не прараніў у адказ ні слова.

Між тым Іржык ужо ў каторы раз з усяе сілы ўдарыў мядзведзя па галаве. Пуга разляцелася ўшчэнт. Гэтая акалічнасць прывяла прыдурка ў захапленне. Ён так падскочыў, што парык паляцеў у яму.

Раз'юшаны мядзведзь, як страла, кінуўся да ўбору свайго ворага. Схапіўшы парык зубамі, ён з лютасцю стаў ірваць яго зубамі, быццам гэта быў яго мучыцель.

Панна Марыя адышла ад акна, задумалася. Пан Кржыш, разумеючы яе стан, прапанаваў:

— Пойдзем у суседнюю залу. Вокны адтуль выходзяць на прыстань.

Яму хацелася супакоіць госцю, адцягнуць яе ўвагу ад таго, яшчэ не знаёмага ёй, жыцця, дзе ўладарыць уседазволенасць. Яны прыйшлі ў даволі прасторнае памяшканне з зашклёным дахам. Гэта была бібліятэка Эрдзівілаў, адна з самых знакамітых у Еўропе. Зала здавалася бязмежна высокаю. Кнігі размяшчаліся на паліцах уздоўж сцяны; побач з кожнаю паліцаю стаяла драўляная лесвіца. Залу ўпрыгожвалі гіпсавыя бюсты старажытных філосафаў. Спецыяльная Малая зала бібліятэкі, куды пан Кржыш праводзіў панначку, прызначалася для знаёмства з рэдкімі рукапісамі і дакументамі. Тут, у шафах, захоўваліся пісьмы Пятра І, Людовіка XV і XVI, Карла XII, Багдана Хмяльніцкага. Пан Кржыш паказваў давераныя яму на захоўванне бясцэнныя фаліянты і з падрабязнасцю расказваў пра лёс кожнага з іх. Ён хацеў, каб панна Марыя як мага хутчэй забыла пра непрыемную сустрэчу. Але ён адчуваў, што той душэўны стан, з якім прыйшла да яго госця, пакінуў яе. Панначка слухала, але думала ўжо пра нешта сваё…

VII

У гэтую ноч панна Марыя заснула адразу…

Ёй прысніўся дзіўны сон. Вада, прабягаючы па вялікім млынавым коле, надала, разбіваючыся на безліч пырскаў. Блікі і манатонны шум вады супакойвалі панначку. «Яго голас, як шум вады вялікай», — чулася ёй аднекуль здалёк. Яна працягнула рукі і адчула халодныя пырскі на далонях. Туман асвяжаў яе твар. Яна бачыла кропелькі вады на сваіх валасах: яны свяціліся, як блакітныя смарагды. З асалодаю ўдыхала яна свежае паветра. І ўсё-такі ёй хацелася нечага большага… Азірнуўшыся, яна раптам убачыла Яна. Той набліжаўся. Позірк хлопца быў, як заўсёды, ласкавы. Ян узняў скрыпачку і ціха зайграў: яна пазнала яго мелодыю! Гукі ўскружылі галаву, і ёй захацелася заплакаць ад асалоды. У мелодыі чуліся спеў салаўя, звон падаючых у ваду пырскаў, пчаліны гул. Гэтыя гукі выклікалі ў яе свядомасці прыемныя ўспаміны. Адзін успамін чаргаваўся за другім. І ў гэтым было столькі ж асалоды, колькі і ад палётаў у сне. Менавіта так часам уначы душа яе гаварыла з душою маці, калі тая, нябачная, аднекуль з цемры заклікала яе да супакаення і пакорлівасці. Толькі цяпер замест голасу маці ёй чулася музыка… Яна паклала галаву на плячо Яна. Юнак апусціў скрыпку, абняў панначку. Ад залішняга прыемнага пачуцця панначка застагнала… Раптам яна павярнулася і ўбачыла, што прыціскаецца да стройнага дрэва. На яго кары паблісквалі кропелькі вады. І тады яна зразумела, што яны з Янам — дрэвы, тыя самыя дрэвы, што бачыла каля дарогі. Панна Марыя адчула, як абвівае Яна; пачула яго палымяны шэпт. І яна ўзрадавалася — падумала, што цяпер яны будуць заўсёды разам.

Яна прачнулася ад незвычайнай цішыні. З адчыненага акна не было чуваць нават стракатання конікаў. Свяча дагарала, пускаючы прагорклы дым. Панначка падняла галаву, закашлялася… За акном было цёмна, на неба насунуліся чорныя хмары.

Доўга потым варочалася яна. Нарэшце заснула. Але на гэты раз яе сон быў чуйным і трывожным.

VIII

На наступны дзень, раніцаю, князь запрасіў пляменніцу прагуляцца па Старому парку.

Гэты парк размяшчаўся за межамі тэрыторыі замка. Ён цягнуўся па беразе ракі, якая з дапамогаю дамбы ператварылася ў вялікае возера, і быў зрэзаны каналамі. Шырокая цэнтральная алея, на якой праз кожныя пяцьдзесят крокаў стаяў мрамарны бюст якой-небудзь антычнай знакамітасці, падзяляла яго на дзве часткі. Па абодва бакі алеі былі разбіты кветнікі. Мосцікі ў парку былі ўсе адной формы — у выглядзе дугі. Разам са сваім адлюстраваннем у вадзе такі мосцік збоку выглядаў, як кола. Дрэў у парку было няшмат, затое кожнае з іх уяўляла сабою закончаны жывапісны малюнак. Кожная галінка, кожны кавалачак зямлі ў гэтым райскім месцы гаварылі пра клапатлівую руку чалавека. Цэнтральную дарожку сцягваў падстрыжаны кустарнік; у адным месцы была наладжана алея.

— Можаш наведвацца сюды ў любы час, — казаў князь. — Апроч вартаўнікоў і садоўнікаў, тут нікога не бывае.

— Мне падабаецца ваш парк, — шчыра прызналася панначка.

— Вось і добра, — адказаў князь. І дадаў: — Я задумаў пашырыць яго. Сягоння модна будаваць паркі ў месцах, якія маюць адносіны да гісторыі або звязаны з якой-небудзь легендаю, скажам, на месцы замкавых развалін. Старыя могілкі, старажытныя гарадзішчы, месцы іх пакланення — вось тое, што хвалюе цяперашніх гурманаў мастацтва, прымушае працаваць іх фантазію. Сапраўды, гэтыя месцы нечым своеасаблівыя, нездарма продак звярнуў на іх сваю ўвагу. Яны адзначаны нейкім знакам лёсу.

Тэма, якую закрануў князь, зацікавіла панну Марыю. Мінулае прыцягвала яе сваёй таямнічасцю і веліччу. А тым часам князь разважаў:

— Пашырыць Стары парк збіраюся за кошт тэрыторыі Паповай горкі. Гэта падоўжыць прагулачны маршрут. Давядзецца аднавіць капліцу і ліквідаваць гэты прытулак.

— Учора пан Гнезскі казаў мне, што гэты прытулак належыць праваслаўнаму братэрству, — заўважыла панна Марыя.

— Праўда, — здзівіўся дасведчанасці пляменніцы князь, — у тым вось і ўся справа. Братэрства катэгарычна адмаўляецца прадаваць зямлю. Аднак я свайго даб'юся!

Апошнюю фразу князь вымавіў упэўнена, — было зразумела, што ён ад свайго не адступіць.

— Тым самым вы пакараеце ўбогіх і бяздомных, — асцярожна запярэчыла панна Марыя.

— Ды не, я — не злодзей, — адказаў князь. — Я куплю Папову горку, каб пашырыць парк. Усе яе святыні будуць захаваныя. Што ж тычыцца прытулка, то я пабудую другі, У цэнтры горада. Ён будзе больш умяшчальны і больш зручны. Няхай гэта стане жэстам міласэрнасці ў імя збавення ад маіх грахоў.

Цяжка ўздыхнуўшы, князь перахрысціўся. Панна Марыя здзівілася: «Пра якія грахі ён кажа?» Аднак выпытваць не стала. Тым часам князь працягваў:

— Каб ажыццявіць задуманае, трэба мець добрага садоўніка. І вось што я прыдумаў.— Ён памаўчаў з хвіліну. — Я не жадаю карыстацца паслугамі нанятага майстра. Паркавае мастацтва — гэта далікатнае мастацтва. Тут маеш справу з жывым матэрыялам. Парк, як малое дзіця, патрабуе клопату кожны дзень. Я не хачу запрашаць замежнага майстра, бо ведаю: той абкрадзе мяне і праз год-другі пакіне сам-насам з многімі клопатамі. Задумка мая ў наступным: я навучу майстэрству садоўніцтва сваіх людзей. Дзеля гэтага мне ўжо сягоння падбіраюць таленавітую моладзь з маіх падданых. Думаю паслаць іх на паўгода-год павучыцца. А калі вернуцца, будуць у мяне свае садоўнікі. Яны-то ўжо не падманяць, паклапоцяцца аб маім парку. Вазьму іх з сабою ў бліжэйшую паездку. І пакуль яны будуць асвойваць навуку, выкуплю Папову горку.

Прызнанне князя ўсхвалявала панну Марыю: яна адразу ж падумала, што яе Ян мог бы трапіць у лік гэтых шчасліўчыкаў! Жадаючы зрабіць добрае для каханага, яна вырашыла закінуць за яго добрае слоўца. Але перад гэтым яна спытала:

— Якім дарам павінен валодаць той, каму вы хочаце аддаць перавагу? Умець маляваць? Ведаць грамату?

— Гэта не галоўнае, — адказаў князь. — Важна, каб ён меў унутраную культуру. І каб ён валодаў фантазіяй. Я сам размаўляю з кожным з прэтэндэнтаў. Мой выбар строгі. Толькі адзін з тузіна раней адабраных халопаў будзе мець гонар адправіцца на вучобу. Прызнаюся табе, я здзіўлены: столькі таленавітай моладзі ў бядняцкіх сем'ях!.. А чаму ты спытала? Што, у цябе ёсць нехта на прыкмеце?

Панна Марыя пачырванела. Ёй здалося, што князь прачытаў яе думкі. І ўсё-такі яна не разгубілася. Яна падумала, што, прыблізіўшы Яна да князя, яна такім чынам прыблізіць яго да сябе.

— Так, менавіта такога, якога вам трэба, — упэўнена адказала яна.

— Каго ж? — Князь Станіслаў нават спыніўся. Яго зацікавіла нечаканая прапанова пляменніцы.

— Ян з Кляціхі. Я знаёма з ім з маленства. І таму ўпэўнена, што ён дастойны. Ён — музыкант. Ведае грамату. А галоўнае: ён добры. Пра яго ніхто не скажа дрэнна.

Князь усміхнуўся.

— Прабач, — тут жа павініўся ён, — проста ніяк не магу звыкнуцца з тваёй лаяльнасцю да халопаў. Разумею, ты з маленства была ў асяродку нізкага саслоўя. І ты павінна памятаць: гэтыя людзі — твае падданыя. Не больш! І пара табе зразумець, што ты не роўня ім, што Богам табе прадвызначана ўладарыць над імі. З дзяцінствам пакончана! Забудзь старых сяброў і завядзі сабе новых — у другім лагеры, лагеры сабе роўных. Бог падзяліў людзей па іх крыві. Кожнаму сваё: адным — уладарыць, другім — падпарадкоўвацца. Трэцяга не існуе. Забудзь усё, што было раней, шчасце маё, забудзь! Я перасяліў цябе ў замак для таго, каб ты пачала новае жыццё. І адзінае, аб чым шкадую, што не зрабіў гэтага раней.

— Значыць, вы адмаўляеце мне ў маёй просьбе? — панура запытала панна Марыя.

— Ты пра што? — здзівіўся князь. І адразу ж успомніў: — Ах, пра гэтага халопа… Чаму ж, прапанова слушная. У бліжэйшы час я выклікаю яго і пагавару з ім. Не сумнявайся.

Алея вывела іх да мяжы парка, туды, дзе знаходзіўся мост праз абводны канал. Далей рассцілалася прасторная зялёная паляна, у цэнтры якой, на пагорку, узвышалася белакаменная капліца. Побач з капліцаю стаяў убогі зруб з адзінаю трубою над страхою. На схіле пагорку густа ляпіліся перакошаныя драўляныя крыжы. Да капліцы, праз поле, нібы працяг цэнтральнай паркавай алеі, вяла звілістая вузенькая сцяжынка.

— А вось і Папова горка, — сказаў князь, паказваючы рукою ў той бок, куды глядзела панначка, — тая самая, пра якую я табе казаў. Ну, скажы, ці не займальная мая ідэя? Алею падоўжыць да падножжа горкі, а там раздвоіць, абхапіўшы горку ў колца. — Фантазіруючы, ён праводзіў рукою ў паветры лініі і кругі.

Тым часам яны мінулі мосцік. Іх сустрэў паклонам стары вартаўнік. Але князь нават не звярнуў на яго ніякай увагі.

У хуткім часе ён і панна Марыя наблізіліся да падножжа горкі. Некалі на гэтым пагорку былі звычайныя праваслаўныя могілкі. Невялікая капліца на ім уяўляла сабою чатырохкутны ў аснове будынак з купалам у выглядзе цыбуліны. Сцены яе былі тоўстыя і дастаткова добра захаваліся. Толькі купалу быў патрэбны рамонт: ён трэснуў і прыкметна нахіліўся. Побач з капліцаю стаяла несамавітая хатка з двума акенцамі. З коміна струменіўся ледзь прыкметны дымок. Узнімаючыся на горку, князь і панна Марыя прайшлі скрозь лес драўляных крыжоў. Дзверы каплічкі былі расчынены. Можа, таму князь рашыў зайсці туды…

Адзіным упрыгожаннем закінутай залы каплічкі былі масіўныя круглыя пілястры. Яны захавалі пабелку. Адразу каля ўвахода стромкая драўляная лесвіца вяла на хоры. Два вельмі вузкія праёмы, размешчаныя на сцяне, былі застаўлены крыжападобнымі жалезнымі кратамі.

— З гэтаю капліцаю звязана адна сумная гісторыя. — Густы голас князя гучна раздаваўся ў пустой зале і хутка знік пад купалам. — Некалі адзін мой продак, яры вораг кальвінізму, зачыніў тут і пакінуў без яды і вады некалькі пратэстанцкіх святароў. Ён патрабаваў, каб тыя адракліся ад сваёй ілжывай рэлігіі. Але выйшла не так, як ён хацеў. Ні адзін са святароў не адрокся. Тыдзень чакалі ад іх адказу. Нарэшце, калі капліцу адчынілі, выявілася, што з усіх палонных у жывых застаўся толькі адзін. Яму хацелі дапамагчы, але дарэмна, ён таксама хутка памёр. Усіх пахавалі тут жа, на могілках. А горку з таго часу сталі называць Паповай…

Пасля гэтага панне Марыі захацелася як мага хутчэй пакінуць капліцу. Яна азірнулася на дзверы. Здагадаўшыся, якое ўражанне зрабіў на яе гэты расказ, князь вырашыў апраўдаць свайго прашчура.

— Цяпер сцвярджаюць, быццам мой сваяк быў жорсткім, — казаў ён. — А я разважаю так: гаворачы пра ўчынак, трэба браць пад увагу час, калі ён быў здзейснены.

Так, мой сваяк паступіў бязлітасна. Аднак ці мог ён у той час паступіць інакш! Ён бараніў ад распаду, які несла ў сабе лжывая рэлігія, сваіх падданых!

Але панну Марыю не пераконвалі гэтыя апраўданні. У любым насіллі, дзеля якіх бы то ні было высакародных мэт яно ні здзяйснялася, яна бачыла найцяжэйшы грэх. Людзей знішчылі за іх перакананні. Хто ён, гэты ўсемагутны, які ўзяў на сябе смеласць распараджацца іх душамі?.. Панна Марыя бачыла свайго далёкага сваяка не інакш, як у абліччы д'ябла: з мячом у руках і ў заплямленым крывёю адзенні. І яна асуджала яго, нават не пацікавіўшыся тым, дзеля якой мэты ён стараўся. Душа яго бачылася ёй праклятаю і мітусліваю ў дарэмным пошуку спакою і жадання апраўдаць сябе. Таму панна Марыя не адказала, — яна проста павярнулася і выйшла з каплічкі.

Здзіўлены, князь Станіслаў быў вымушаны пайсці за ёю…

IX

У той жа дзень і ў той жа самы час на супрацьлеглым баку гарадской аколіцы, менавіта ў Летнім парку Эрдзівілаў, адбываліся падзеі іншага характару. Тут весяліўся князь Іржык.

Яшчэ раніцою яго пасадзілі ў экіпаж і ў суправаджэнні дзесятка слуг і такой жа колькасці коннікаў пераправілі ў сваю любімую рэзідэнцыю.

На паляўнічай паляне яго чакалі егеры і іх памагатыя. Стрэльбы былі начышчаны да бляску і зараджаны; у спецыяльным загоне пакутаваў у пошуках выхаду статак дзікіх свіней.

Паляўнічая паляна ўяўляла сабою размежаваную глыбокімі каналамі дзялянку, куды з бліжэйшых лясоў заганялі або прывозілі звяроў. Калі іх збіралася дастаткова, аб гэтым паведамлялі ў замак. І князю наладжвалі забаву…

Падобнае больш правільна было б назваць «вынішчэннем жывёлы». Іншы раз ад куляў прыдурка гінулі дзесяткі жывёлін. Князь Іржык і яго падначаленыя былі бязлітасныя. На паляўнічай паляне забівалі аленяў, мядзведзяў, нават зуброў. Распусніку бачыць кроў і чуць стагнанне сваіх ахвяр было вялікім задавальненнем. Ён прывык да гэтага, як воўк да сырога мяса, і ўжо не мог жыць без такіх забаў.

Невук, непаседа, князь Іржык знаходзіў сам сабе забаву. Кожны пражыты дзень яго быў не падобны адзін на другі. Князь то паляваў, то катаўся на парусніку, забаўляючыся тым, што скідваў у ваду слуг, то выязджаў верхам. Жывучы адною гульнёю, ён усё больш і больш дэградаваў. Яго недаразвітасць пераходзіла ў звычайную жывёльную тупасць.

Асобную частку яго жыцця складалі інтымныя справы. Тут таксама пераважала жорсткасць. Калі яму часам прыглянулася якая-небудзь дзяўчына-служанка, ён патрабаваў яе, як капрызлівае дзіця патрабуе цацку, якая яму спадабалася. Па гэтай прычыне ў замку іншы раз здараліся шумныя спрэчкі. Іржык аб'яўляў вайну ўсім, хто ішоў насуперак яго волі. У рэшце рэшт, з маўклівай згоды старой княгіні, усе гэтыя войны заканчваліся тым, што паніч атрымоўваў тое, што хацеў, і, задаволены, заціхаў на некаторы час, — пераключаўся на больш нявінныя забавы.

Адзіны, хто быў здольны хоць неяк уплываць на безразважлівага Іржыка, — гэта яго верны гайдук Дземянцей. Гэты хлапчына, добрых два аршыны ростам, па дзіўнай выпадковасці таксама не выдзяляўся асаблівымі разумовымі здольнасцямі. Тым не менш, менавіта ён мог спыніць маладога князя, калі той заходзіў у сваёй безразважлівасці занадта далёка. Маючы самае скажонае ўяўленне пра рэлігію і пра Бога, Дземянцей быў упэўнены, што яго пан і ёсць тое бажаство, якому неабходна пакланяцца. Ён не адыходзіў ад князя ні на крок. Спаў каля яго ложка на падлозе, харчаваўся аб'едкамі з яго стала і гатовы быў пры выпадку расправіцца з любым, хто асмеліўся б яму пагражаць. Ён быў анёлам-ахоўнікам дэмана.

У гэты дзень на паляўнічай паляне ўсё адбывалася па даўно ўжо заведзеным тут сцэнарыі. Іржык сядзеў у калясцы, якая была ўстаноўлена на невялікім грудку, — углядаўся на скошаную паляну, куды вось-вось павінны былі выгнаць звера. Твар яго выказваў прадчуванне асалоды. Ён азіраўся на кожны гук, і на ніжняй губе яго паблісквала сліна. З загону даносілася павіскванне. Там, у цеснаце, мітусілася цэлае сямейства дзікоў. Іх мітусня ўзмацняла нецярпенне прыдурка. Па абодва бакі князя стаялі людзі. Яны абавязаны былі падаваць зараджаныя стрэльбы. Егеры стаялі асобна. Яны павінны былі сцерагчы князя ад выпадковага нападу звера. Некалькі слуг чакалі адмашкі княжацкага гайдука каля варот загону.

Дземянцей не спяшаўся. Ён абышоў усіх слуг, якія стаялі ланцугом. Потым узяў адну са стрэльбаў і, жадаючы праверыць падрыхтоўку да палявання, пальнуў у неба. Выстрал узрушыў статак: дзікі замітусіліся, гучна завішчэлі. З глыбіні парку крыкам адазвалася перапалоханая зграя варон… Адначасова выстрал раздражніў і маладога князя. Іржык так і закруціўся на сваім сядзенні.

— Давай! — закрычаў ён. — Давай! — І хацеў выхапіць у бліжэйшага да яго слугі стрэльбу.

Па знаку Дземянцея стрэльбу далі… У тую ж хвіліну з загону выгналі першага дзіка. Той выбег на сярэдзіну паляны і спыніўся. Мабыць, яго здзівіла тое, што за ім не пабеглі астатнія. Гэта быў стары сякач, важак статку. Над белымі клыкамі ў яго звісалі рэдзенькія сівыя вусы. Яго доўгая турэцкая бародка была перапэцкана гразёю і зліплася, а ў вузенькіх чырванаватых вачах свяціўся гнеў. Сякач павярнуўся і затрусіў назад да загону. У гэты ж момант князь выстраліў. Куля трапіла кабану ў клык, — амаль адначасова з выстралам пачуўся гук, падобны на лязгат зубоў. Клык і яшчэ некалькі зубоў секача адляцелі, як пры ўдары сякеры адлятаюць трэскі ад дрэва. Дзік узвізгнуў і прысеў ад болю, потым заматляў галавою, быццам хацеў скінуць нейкі цяжар. Пырскі крыві паляцелі на траву і на яго бакі. Азірнуўшыся на людзей, ён рвануў з месца і панёсся на сваіх ворагаў. У тую ж хвіліну егер і Дземянцей паднялі стрэльбы і нацэліліся. Князю — пацеха, людзям — пагібель. Дзік, як камень са скалы, набліжаўся да егера. Раздалося адразу некалькі выстралаў. Ногі секача раптам падкасіліся, і ён ссунуўся на траву… Слугі кінуліся яго дабіваць. Але ў гэтым не было патрэбы — дзік быў мёртвы, яго не мучыла нават сударга.

Князь Іржык радаваўся. Ён падпрыгваў і размахваў рукамі.

— Хвала! — крычаў ён тонкім пісклявым голасам. — Хвала!

Яму здавалася, што гэта ён зваліў страшэннага вепрука. Дземянцей, між тым, важна прайшоў да таго месца, адкуль пачынаў сваю атаку кабан, знайшоў там адбіты клык і, вярнуўшыся, уручыў трафей панічу. Той адразу прыставіў клык да губы і, скорчыўшы грымасу, зарычаў.

Слугі засмяяліся. Напружанне, якое было выклікана нядаўнім пагражальным нападзеннем звера, уляглося…

Тым часам па ланцугу падавалі ўжо новыя стрэльбы. Позіркі ўсіх, хто стаяў каля варот загону, зноў накіраваліся на Дземянцея. Той у сваю чаргу флегматычна паглядваў на Іржыка.

Князь нарэшце кінуў адбіты клык і патрабаваў стрэльбу. Дземянцей даў знак — і вароты загону адчыніліся. На гэты раз на паляну выбегла парасё. Яго памер, а таксама пятністая, зеленавата-рыжая афарбоўка сведчылі пра тое, што бедалазе было два-тры тыдні ад роду. Ён піскнуў, але на паляну не пабег, застаўся каля драўлянай агароджы. Хлопчык-слуга выйшаў на адкрытае месца, каб адагнаць яго. Нечакана над палянаю ўсхапілася воблачка парахавога дыму — пачуўся выстрал. Хлопчык-слуга, так і не ажыццявіўшы сваёй задумы, раптам паваліўся вобзем. Спалоханае парасё завішчэла і недзе знікла. Гайдук кінуўся да варот загону…

Слугі, якія вартавалі вароты, адразу ж перавярнулі бедалагу. Яго жывот быў заліты крывёю… Хлопчык ціха стагнаў. Да каляскі Іржыка падбег Дземянцей. Яго твар быў, што чорная хмара.

Іржык, адчуваючы яго настрой, круціў галавою, злаваўся:

— Ах д'ябал, уцёк… Ну, я яму! — І ён пагразіў услед парсючку кулаком.

Але Дземянцей не слухаў яго. Ён падняў паніча загрудкі і, страсянуўшы, крыкнуў у адчаі:

— Што ж ты натварыў, князюшка!.. Што ж ты натварыў!..

Слуга, здавалася, душыў яго. Князь хапаў ротам паветра, стараўся вызваліцца ад жалезнай хваткі. Але Дземянцей не звяртаў на гэта ніякай увагі. Ён працягваў трэсці князя і крычаць яму ў самае вуха: «Што ж ты натварыў!..» Нарэшце ён насадзіў Іржыка і з усяе сілы піхнуў каляску. Тая стрымгалоў панеслася з пагорка, падскокваючы, нібы жывая, на купінах. Дземянцей падняў стрэльбу, з якой толькі што страляў яго гаспадар, і так грамыхнуў яе на зямлю, што пераламаў папалам. Ярасць гайдука — такая рэдкая з'ява — падказала ўдзельнікам палявання, што на сягоння ўсё закончана. Удзельнікі палявання пачалі разыходзіцца без каманды.

Між тым Дземянцей падышоў да канала, падняў за фалды свайго анямелага ад страху паніча і, пасадзіўшы яго зноў у каляску, павёз да экіпажа. Здавалася, што ён ужо забыўся і пра няшчаснага хлопчыка-слугу і пра свой нечаканы прыступ гневу — на твары яго зноў панаваў выраз раўнадушша і панурасці.

У замак слугі вярталіся павольным крокам, нібы баючыся чагосьці. Наперадзе два коннікі везлі прывязанага да доўгай жэрдкі забітага дзіка. За імі ішлі ўсе астатнія. У цэнтры натоўпу каціла ўбогая аднаколка. На дне звычайнай павозкі, якая прызначалася для перавозу корму для звяроў і птушак Летняга парку, ляжаў ранены хлопчык-слуга. Шырока раскрытымі, пачырванелымі ад мукі вачыма ён глядзеў у неба. Ён быў яшчэ жывы, але ўжо наўрад ці што-небудзь бачыў і разумеў. Стары слуга, сваяк бедалагі, стаяў над ім на каленях і, узняўшы рукі ў неба, без слёз, глуха прычытваў:

— Вазьмі мяне, Госпадзі! Вазьмі мяне ўзамен! Ты выпрабаваў мяне і ўсё ведаеш! Вазьмі лепш мяне!..

Усе астатнія ў натоўпе хмура маўчалі…

X

Дні праходзілі за днямі. Панна Марыя пачала прывыкаць да замкавага жыцця. Пэўны час да сняданку яна праводзіла ў майстэрні мастака, які рабіў эскізы да яе будучага партрэта. Сняданак, абед і вячэра яе праходзілі ў кампаніі гаспадароў.

Княгіня, адчуваючы асаблівую прыхільнасць мужа да пляменніцы, старалася трымаць сябе з паннай Марыяй ветліва. Але гэта не вельмі ў яе атрымлівалася. Панна Марыя адчувала сябе ў яе кампаніі зняважанаю і таму пазбягала яе. Да таго ж яе стрымліваў той арэол тайны, які лунаў над гаспадыняй замка. Панначка адчувала, што слугі невыпадкова называлі яе «вядзьмаркаю». За самую дробязную правіннасць княгіня жорстка карала іх. Слугі баяліся яе, як моравай хваробы.

Акрамя таго панну Марыю прыгнятала яшчэ і прысутнасць маладога князя. Пястун, здавалася, быў сатканы з недахопаў. Панначка прымала ўсе яго выхадкі блізка да сэрца. Ужо толькі адзін яго выгляд выклікаў у яе агіду. Як ні стараліся глядзець за ім слугі, ён больш нагадваў пудзіла гарохавае, чым знакамітага князя. Панна Марыя была вельмі здзіўлена, калі ўпершыню пачула пра амурныя справы Іржыка. Ведала яна і пра забойства хлопчыка-слугі. Яе мучыла тое, што вісус не адчувае згрызот сумлення за свае ўчынкі! За яго неасцярожнасць на апошнім паляванні пацярпеў… Дземянцей. Па распараджэнні княгіні той атрымаў дванаццаць удараў бізуноў — роўна столькі, колькі было гадоў няшчаснаму хлопчыку-слузе, — ды яшчэ на тры дні быў пасаджаны ў башню на хлеб і ваду. Нейкі час здарэнне ў Летнім парку трымала ўсіх жыльцоў замка ў трауры. Нават гаспадары, здавалася, былі прыгнечаны. І толькі Іржык паводзіў сябе так, быццам нічога не здарылася.

З некаторага часу Панну Марыю пачаў палохаць яго позірк. Пястун заўважыў яе. Спачатку ён проста пяліў на яе свае вочы, забыўшы пра ўсё на свеце: пра абед, які астываў на стале, пра тых, хто яго акружае. Ён глядзеў на панначку і міжволі пераймаў яе звычкі: распрамляў плечы, стараўся акуратна трымаць лыжку… Ёй здавалася, што гэты пястун дражніць яе.

Аднак усё складвалася значна горш: няшчасны закахаўся ў панну Марыю. Калі ён звыкся з пачуццём здзіўлення ад таго, што з ім адбылося, ён пажадаў зблізіцца з панначкаю… Звычайна, пакуль госця знаходзілася за сталом, ён не спускаў з яе вачэй, але варта было ёй толькі ўзняцца, як ён разварочваў каляску і адпраўляўся за ёю. У рэшце рэшт, па распараджэнні князя Станіслава, Іржыка сталі пускаць у Сталовую залу толькі пасля таго, як адтуль выходзіла панна Марыя. Супакаенне як быццам бы аднавілася. Аднак страсць у сэрцы вісуса ўжо разгарэлася. Варта было яму ўбачыць панначку, як ён ляцеў да яе, працягваючы пры гэтым рукі, быццам бы молячы аб паблажцы. Калі яму даводзілася да яе наблізіцца, ён асцярожна кранаў пальцамі яе сукенку, жадаючы ўпэўніцца, што перад ім не здань, сатканая з промняў і вільгаці, а жывая істота. Пры гэтым панна Марыя заходзілася ад страху і хвалявання. Яна пачала пазбягаць сустрэч з ім. Але гэта ўжо не магло ёй дапамагчы. Грэшнае насенне ў душы вырадка прарасло і цяпер пагражала выспець у неверагодны, брыдкі колас.

Звычайна пасля снядання панначка ішла гуляць з князем Станіславам у парк. А калі гаспадар замка быў заняты, яна адпраўлялася туды ў суправаджэнні маўчуна пана Кржыша. Адзіноты яна не выносіла. Пра паездку ў Варшаву князь гаворку не заводзіў. Менавіта жаданне пабыць з пляменніцаю прымушала яго адкласці ад'езд. Хутка панна Марыя даведалася, што ён быў у Кляцісе і бачыўся з Янам. Хлопец яму спадабаўся. Князь загадаў занесці яго ў спіс тых, хто павінен адправіцца з ім у Варшаву.

Асабліва сумнымі здаваліся панначцы пасляабедзенныя і вячэрнія гадзіны. Пасля абеду замак быццам выміраў. Кожны з гаспадароў запіраўся на сваёй палове, слугі хаваліся ў каморкі. Знікаў нават пан Кржыш. Тым часам панначка адпраўлялася гуляць па залах. Міжволі ёй даводзілася звыкацца з адзінотаю. Гэта было няпроста. Ёй бачылася неверагодным тое, што агромністы замак выглядае зусім бязлюдным…

З некаторага часу яе любімым заняткам стала сядзець каля акна. Яе забаўляла назіранне за княжацкай флатыліяй. Калі на вуліцы быў вецер, караблі з паднятымі ветразямі трымаліся пасярэдзіне возера. Маленькія чалавечкі мітусіліся на палубах, карабкаліся па рэях, падавалі флажкамі сігналы. У іх мурашынай мітусні бачыліся сэнс, значэнне і страсць. Панначка міжволі зайздросціла ім.

Вячэрняю парой, калі спадала спёка, князь Станіслаў прапаноўваў ёй пакатацца. У такі час яны адпраўляліся ў адкрытай пралётцы ў Летні парк. Дарожка праходзіла па беразе возера. З блізкай адлегласці судны ўжо не здаваліся панне Марыі такімі фантастычна прыцягальнымі. Цёрся аб борт, павізгваючы, зялёны ад водарасцяў якарны ланцуг. Апушчаныя ветразі віселі, як пустыя мяшкі, і бачыліся ўжо не такімі бясспрэчна белымі, як здалёк. Адсутнічала бравая каманда… Іншы раз князь прасіў вазніцу правезці іх праз горад. Заўважыўшы пралётку, гараджане здымалі галаўныя ўборы, нізка кланяліся. Панна Марыя чула, як яны, паказваючы ў яе бок, аб нечым ажыўлена перагаворваліся, але не здагадвалася, што гэтае ажыўленне выклікала менавіта яна сама. Людзі дзівіліся яе прыгажосцю, грацыяй, пыталіся, як яе завуць…

Здавалася, тутэйшыя цяністыя дарожкі цягнуліся бясконца. Даводзілася ехаць то па насыпе, прама па сярэдзіне сажалкі, то ўзбірацца на ўзгоркі. Патрывожаныя з вады шэрыя качкі чародамі пераляталі з месца на месца; дарожку перабягалі касулі, зайцы. Недзе ў зацішным месцы нечакана магла раскрычацца гарластая чапля. І толькі белыя лебедзі былі абыякавымі да з'яўлення экіпажа; трымаючыся заўсёды параю, яны, здавалася, абдумвалі нейкую сваю сур'ёзную справу, якая павінна была адбыцца…

Здаралася, пакінуўшы пралётку, князь і панначка садзіліся ў альтанцы і з задавальненнем любаваліся даляглядамі. У такія хвіліны яны забываліся адзін пра аднаго, углядваліся і ўслухоўваліся, міжволі адчувалі сябе часткаю прыроды…

Ну а позна ўвечары, пасля прагулкі, застаўшыся ў спальні, панна Марыя цалкам аддавалася свайму любімаму занятку — думкам пра Яна. Між іншым, яна думала пра яго пастаянна: у кампаніі князя, у кампаніі маўчуна пана Кржыша, у майстэрні пана Гнезскага. Але тады думкі аб ім былі мімалётнымі, як прыемныя здані. Перад сном жа гэтыя думкі, здавалася, апаноўвалі яе цалкам: яе цягнула да Яна, яна хацела яго бачыць, чуць яго дыханне, голас…

Яна сядзела ў крэсле каля высокага акна, якое пачыналася ад самай падлогі, і яскрава ўяўляла сабе іх вячэрні дыялог… Ян жартаваў, усміхаўся сваёю спакойнай, неліслівай усмешкаю. Ён то бясконца гаварыў, то глядзеў ёй у вочы — сур'ёзныя, быццам збіраўся прызнацца ў нечым патаемным.

Такая размова ў думках дапамагала ёй бавіць доўгія гадзіны адзіноты, выратоўвала яе ад пакуты і смутку. Гэта дапамагала ёй заставацца такой, якою яна была з дзяцінства і якою яе ведалі ўсе ў Кляцісе: ураўнаважанай і сардэчнай.

XI

Неяк аднойчы ўвечары ў спальню панны Марыі ўвайшла Агнешка і сказала:

— Вас просіць князь.

— Што здарылася?

Не ведаю, ваша міласць. Толькі чула, што гадзіну таму прыбыў ганец з дэпешаю. Казалі, здалёку.

Нечаканы выклік абудзіў трывогу ў душы панначкі. Так позна князь дарэмна выклікаць не будзе. Спачатку яна падумала пра Яна. Гэтымі днямі той павінен быў прыбыць у замак. Аднак напамінак аб ганцы падказаў ёй, што прычына выкліку ў нечым іншым. Змяніўшы ўбранне, яна адправілася на палавіну князя.

Апартаменты князя Станіслава размяшчаліся ў асобным будынку палаца — так званым Старым замку. Гэты будынак злучаўся з галоўным галерэяй на другім паверсе. Гэтае старэйшае замкавае збудаванне было ўзведзена адным з першых Эрдзівілаў. Князь Станіслаў аддаваў перавагу адзіноце. Убранне пакояў Старога замка ўжо дзвесце гадоў заставалася нязменным. Прыёмную залу ўпрыгожвалі габелены, якія адлюстроўвалі сцэны з жыцця Адама і Евы. Некалі абстаноўка і ўпрыгожанне залы — тыя ж габелены, вялікі ружовы камін, крэслы — павінны былі гаварыць пра бездакорнасць і чысціню, іх фарбы былі светлымі і яркімі. З часам мрамар пацямнеў, выцвілі габелены, страціла бляск паркетная падлога. Нават столь у ажурнай ляпной аздобе выглядала шэраю, хоць яе падбельвалі кожны год.

Магчыма, менавіта перасяленне ў гэтыя апартаменты і змяніла характар князя Станіслава. Хто ведае, але за тыя гады, пакуль тут жыў, ён стаў зусім іншым. Куды дзеліся яго смяшлівасць, весялосць, жарты?! Некалі аматар пагаварыць, ён стаў маўклівым чалавекам. І выраз твару нават змяніўся — стаў сумным, як у дзень пахавання аднаго са сваіх бацькоў.

Са старым замкам звязана была адна даволі сумная гісторыя. Калісьці ў гэтых апартаментах паміраў адзін з заснавальнікаў роду Эрдзівілаў. Жадаючы паказаць сябе перад судом Усявышняга бязгрэшным, ён жыў тут поўным аскетам. Толькі верны гайдук меў права пераступіць парог яго жылля. Акаляючым асяроддзем паміраючага былі цішыня, рэлігійныя кнігі і дым фіміяму… Князь Станіслаў не думаў браць прыклад з анахарэта. І ўсё-такі з цягам часу ён рабіўся на яго падобным.

Ужо праз пяць хвілін пасля размовы з Агнешкай панна Марыя сядзела ў прыёмнай зале перад старым князем. Яны былі адны. У акно яшчэ прабіваліся водбліскі сонца, якое хавалася за гарызонтам, аднак у зале на спецыяльных падстаўках ужо былі запалены свечы.

— Я запрасіў цябе, радасць мая, каб развітацца, — пасля доўгай паўзы, на працягу якой ён пільна ўглядаўся ў твар пляменніцы, сказаў князь.

— Вы ад'язджаеце?

— Гадзіну таму каралеўскі ганец даставіў мне пісьмо. Адпаведна патрабаванню яго вялікасці, я павінен быць у яго замку не пазней, як праз тыдзень.

Панна Марыя нічога не адказала, але выраз яе твару сказаў князю сам за сябе: было зразумела, што навіна азмрочыла яе.

— Не сумуй, маё шчасце, — ласкава папрасіў ён. — Не сягоння, дык заўтра я ўсё роўна б паехаў. Тым больш што нягожа гнявіць караля. Калі ён просіць, я павінен быць побач.

Аднак ні разумныя разважанні, ні ласка князя Станіслава ўжо не маглі супакоіць панну Марыю. Вочы яе поўніліся слязамі.

— Я ненадоўга, — казаў князь. — Пройдзе якіх-небудзь тры месяцы, і мы зноў будзем разам. — Ён спрабаваў гаварыць бадзёрым голасам. Нечакана прызнаўся: — За гэтыя дні я сам вельмі прывязаўся да цябе. Парою мне нават здаецца, што ты — мая дачка і што я сам выняньчыў і вырасціў цябе. Ты так лёгка ўвайшла ў маё сэрца, палюбілася мне. — Ён памаўчаў, потым дадаў з упэўненасцю: — Бог паслаў мне цябе ў дар за мае пакуты. Я шчаслівы, што ён падказаў мне ўзяць цябе.

У яго вачах таксама заблішчэлі слёзы. Аднак ён змог перамагчы горкае пачуццё. Успомніўшы аб нечым, ён сказаў:

— Магу цябе парадаваць. Твой халоп — у горадзе. Заўтра ён адправіцца са мной у Варшаву. Уражанне ён зрабіў на мяне прыемнае. Спадзяюся, у будучым ён паслужыць нам. Ён валодае той унутранай культураю, якую я так цаню ў слугах і ўсіх тых, каго наймаю. Дзякуй табе за падказку.

Навіна пра Яна прымусіла панну Марыю ўздыхнуць з палёгкаю. Толькі прыкрасць за тое, што лёс зноў разлучыць іх, прадаўжала мучыць яе.

— Як доўга будуць вучыць на садоўніка? — спрабуючы схаваць свае пачуцці, спытала яна.

— Гэта будзе залежыць ад таго, як хутка я змагу наладзіць гэтую вучобу. — Ён памаўчаў, потым дадаў: — Трэба знайсці выкладчыкаў. Між іншым за гэтым справа не стане… Спадзяюся, з гэтай вясны мы возьмемся за наш новы парк.

Панна Марыя не адказала. Яна паспрабавала ўявіць сабе: многа гэта ці мала — чакаць да вясны.

Вырашыўшы, што пляменніца ўсё яшчэ крыўдуе, князь падбадзёрыў яе:

— З табою, мая радасць, застануцца паважаныя людзі, мае сябры. Пан Гнезскі абяцаў да майго вяртання закончыць твой партрэт. На жаль, кантракт з ім заканчваецца. Але мы можам прадоўжыць яго да лета. А там будзе відаць. Пан Кржыш — таксама вельмі паважаны і адданы чалавек. Трымайся яго. Гэты не дасць цябе ў крыўду. Да таго ж я выпісаў для цябе цэлы тузін настаўнікаў: француза, каб навучыў высакароднай мове, італьянца — настаўніка танцаў, а яшчэ — настаўнікаў жывапісу, спеваў… О, сумаваць табе не будзе калі! Не заўважыш, як падыдзе Ражаство. А там — зноў цёплыя дзянькі, вясна.

— Дзякую, — адазвалася панначка. — Вы такі добры. Буду ўспамінаць вас у кожнай малітве.

Яна ўсміхнулася. Між тым слёзы ўжо каціліся па яе шчоках. Ёй так і не ўдалося сябе стрымаць. Ах, як бы яна хацела, каб князь застаўся! Як бы яна хацела паехаць з ім і Янам! Але яна не магла аб гэтым прасіць.

— Дзякуй, мая радасць, — адказаў князь. — У цябе, на рэдкасць, добрае сэрца. Я таксама буду ўспамінаць цябе ў малітвах, прасіць Госпада заступіцца за цябе. Спадзяюся, ангел-ахоўнік не дасць цябе ў крыўду. — Ён памаўчаў, потым, быццам саромеючыся сваіх слоў, адвярнуўся і вымавіў: — Ты толькі не спрачайся з княгіняю. Пастарайся з ёю ладзіць. Уступай. Самадурам іншы раз лепш уступіць.

— Пастараюся, — адказала панна Марыя.

— Гэта не просьба. Гэта парада. — Князь, нарэшце, распраміў плечы. — Ну-с, падыдзі да мяне, маё шчасцейка.

Панна Марыя паднялася і нясмела падышла да яго. Той тройчы пацалаваў яе.

— Хочацца верыць, што ў цябе будзе ўсё добра. Панна Марыя не вытрымала, яна прыпала да грудзей князя Станіслава і разрыдалася. Яна ніяк не магла прымірыцца з думкаю, што застанецца адна.

— Нічога, — казаў ён, — нічога. Іншы раз можна і паплакаць, — абдымаючы за плечы, князь Станіслаў супакойваў панну Марыю.

XII

Раніцою, калі на карэтнай праходзілі апошнія прыгатаванні да дальняе дарогі, у майстэрні пана Гнезскага адбывалася звычайная для таго часу дня сцэна: панна Марыя пазіравала. Гнезскі ўжо зрабіў неабходныя яму эскізы, цяпер ён варажыў над колерам. Вялікае значэнне надаваў ён выбару сукенкі.

— Можам пачынаць з заўтрашняга дня, — сказаў ён панне Марыі, якая сядзела каля акна ў крэсле. — Буду маляваць вас стоячы, у поўны рост.

— І ўсё ж такі, які колер вы выбралі? Што мне апрануць? — спытала панна Марыя.

— Лепш за ўсё, калі б вы апранулі белую сукенку, — адказаў мастак. — Белы колер — ваш. — Ён патлумачыў: — Ёсць такія кветкі — німфеі. Дык вось вы — німфея.

Дзіўна, — адазвалася панна Марыя, — мне як быццам ужо гаварылі пра гэта. Будзьце ласкавы, раскажыце пра гэтыя кветкі. Вы іх бачылі?

— Ну, канечне, бачыў,— адказаў Гнезскі. І, прадаўжаючы працаваць, пачаў тлумачыць: — Яны растуць у сажалках, старыцах. Выбіраюць чыстую ваду. І цеплыню. Яны ранімыя і гінуць амаль адразу, як толькі іх сарвуць. Пачынаюць цвісці позна, затое рана вянуць. Іх цудоўны век кароткі.

— Гэта вы пра мяне? — міжволі вырвалася ў панны Марыі.

Не-не, ну што вы! Пра кветкі! — адказаў Гнезскі.— Што тычыцца вас, то вы будзеце цудоўнаю заўсёды. Німфеі, хоць і халодныя на колер, затое прыносяць шмат радасці і цяпла.

— Здаецца, я бачыла такія кветкі,— раптам успомніла панначка. — Ну канечне! Здалёк яны нагадваюць знак англійскай кароны.

— Цікавае параўнанне, — адказаў мастак. І тут жа дадаў: — Сапраўды так. Толькі пялёсткаў у іх не тры, а намнога больш.

— Яны высокія, стройныя…

— Такія, як панна Марыя, — Гнезскі гаварыў сур'ёзна, ён сапраўды асацыіраваў панну Марыю з кветкаю: — Гэтыя кветкі валодаюць адной цікаваю ўласцівасцю: увечары, калі заходзіць сонца, яны згортваюцца і… хаваюцца ў ваду, а раніцаю, калі добрае надвор'е, зноў усплываюць. — Гнезскі памаўчаў з хвіліну, потым з асаблівым пачуццём сказаў: — Як бы я хацеў, панна Марыя, каб для вас кожны дзень быў пагодлівым!

Шчырасць, якая прагучала ў яго голасе, збянтэжыла панначку. Гнезскі заўважыў гэта, адклаў пэндзаль.

— Прашу прабачэння, — сказаў ён. — Вы ведаеце мае адносіны да вас. Вы такая цудоўная! Гледзячы на вас, прызнанні злятаюць з вуснаў самі сабой.

— Нічога, я не віню вас.

Жадаючы адцягнуць увагу на іншае, яна павярнулася да акна. Гаворка з разумным і далікатным чалавекам чамусьці заўсёды «вяртала» яе ў Кляціху. Яна ўспомніла Яна. Той быў таксама пачцівы, аднак не дазваляў сабе хваліць яе і захапляцца яе прыгажосцю. Яна адчувала пахвалу ў яго позірках, рухах, голасе.

— Спадзяюся, да вяртання князя Станіслава партрэт будзе гатовы, — заўважыў Гнезскі.— Буду старацца.

Але панна Марыя ўжо не слухала яго. Яна ўбачыла праз акно групу маладых людзей. Усе яны былі ў аднолькавых, доўгіх да пят, цёмных світках і ў саламяных капелюшах. У гэтым убранні яны нагадвалі сельскіх святароў. Сярод іх панавала ажыўленне: хлопцы перагаворваліся, азіраліся. Відавочна, яны ўпершыню папалі ў замкавы двор. Якое ж было яе здзіўленне, калі яна пазнала Яна!.. Той, прыціскаючы да грудзей футарал са скрыпкаю, нясмела паглядваў на вокны палаца.

Некалькі імгненняў панна Марыя баялася нават дыхаць. Гнезскі, не заўважаючы яе стану, прадаўжаў гаварыць — яна ж у думках перанеслася туды, на замкавую плошчу…

— Што здарылася? — адчуўшы яе ўсхваляванасць, — спытаў мастак.

Панна Марыя азірнулася, — яна не пачула пытання. З хвіліну пра нешта разважала. Затым стрымгалоў кінулася да дзвярэй…

Ніколі раней не бегала яна так хутка. Здавалася, яе ногі апярэджвалі сам час. Там, дзе трапляліся ступенькі, яна прыгала, рызыкуючы расцягнуцца на гладкім паркеце… Гнезскі выскачыў за ёю ў калідор, крыкнуў:

— Панна Марыя, вы куды? Што з вамі?

Аднак яму адказалі толькі калідорнае рэха ды частыя крокі панначкі. Даганяць бяглянку ён палічыў справаю безнадзейнай.

Між іншым панна Марыя дабегла да параднай лесвіцы. Яна ўбачыла, як у прыхожую ўвайшла, нешта выгаворваючы служанцы, княгіня. Паспешліва спусціўшыся, панна Марыя спынілася перад гаспадыняй замка і, пакланіўшыся, сказала:

— Добрая раніца, ваша міласць.

— Добрая, добрая, — незадаволеным тонам адказала княгіня.

На мужападобным яе твары, нібы вытачаным з белага мармуру, чытаўся выраз непераможнай пагарды. «Куды гэта ты так ляціш?» — як бы пытаўся яе позірк.

Адчуваючы, што сваёю паспешлівасцю яна можа выклікаць у княгіні гнеў, панна Марыя, тым не менш, прабегла міма яе. Расчыніўшы дзверы, яна выскачыла Ў двор…

Ян па-ранейшаму глядзеў на вокны. Разумеючы, што паедзе надоўга, ён хацеў развітацца з панначкаю. З самага першага дня расстання з ёю ён пакутаваў. Ведаючы характар панначкі, ён быў упэўнены, што ёй цяпер адзінока. Ён абдумваў свае планы, каб пабачыцца з ёю. Аднак нечаканыя ўказанні князя разбурылі ўсе яго задумкі. Цяпер ён спадзяваўся хоць бы здалёк паглядзець на прадмет сваёй мары.

Моладзь, заўважыўшы панну Марыю, прыціхла. Даволі рэдка выпадала ім бачыць такую прыгажуню, да таго ж так багата апранутую.

Іх маўчанне і дапытлівыя позіркі збянтэжылі панначку. Толькі цяпер яна зразумела, што яе шчырасць можа аказаць ёй нядобрую паслугу. Яна не столькі бачыла, колькі адчувала, што з-за шкляных дзвярэй за ёю назірае княгіня. Успомніўшы пра этыкет свайго паважанага роду, яна застыла на месцы. Але ўжо ў наступнае імгненне пачуццё, якім яна была перапоўнена, падштурхнула яе далей.

Заўважыўшы панначку, Ян зрабіў крок насустрач. Абодва, не скрываючы радасці, адышлі ўбок… Панна Марыя, жадаючы хутчэй зменшыць хваляванне, якое яе мучыла, загаварыла першая:

— Гэта я падказала князю ўзяць цябе ў Варшаву. Ян не адказаў. Не, не хваляванне за тое, што яны размаўлялі ва ўсіх на віду, абцяжарвала яго. Наадварот, яго перапаўняла пачуццё захаплення. Ён так хацеў пабачыць панначку!.. І вось мара збылася. Ён любаваўся ёю.

— Ты ведаеш, навошта вас вязуць? — спытала панна Марыя.

Позірк юнака, такі знаёмы, нарэшце вярнуў ёй спакой. Ёй хацелася зноў, як і раней, замілавана гаварыць, смяяцца, жартаваць.

Але Ян як быццам і не слухаў яе. Ён загаварыў неяк зусім пра іншае:

— Ведаеце, панна Марыя, пра што я думаў усе гэтыя дні? Калі не здзейсніцца пры жыцці тое, на што блаславіла нас неба, яно абавязкова здзейсніцца пасля…

— Цішэй, цішэй! — у той жа момант паспрабавала спыніць яго панначка. — Ты з глузду з'ехаў!

Але Ян не мог маўчаць пра тое, што ўсе гэтыя дні хвалявала яго сэрца.

— І чым больш я сталею, — працягваў ён, — тым больш упэўнены ў сваім пачуцці да вас. Гэтае пачуццё вырасла разам са мною. Цяпер яно такое вялікае, што нават сама смерць не зможа перамагчы яго. Яно будзе жыць і пасля мяне. Я буду з вамі заўсёды, мая панна. І я шчаслівы, што Гасподзь паслаў на мяне гэтакую раскошу.

Панна Марыя некалькі разоў спрабавала спыніць яго. Але жаданне выслухаць было вышэй яе сілы. І яна слухала менавіта так, як некалі слухала яго музыку і яго песні.

…Знікнуць цывілізацыя, людзі, забудуцца словы, аднак навекі застанецца маё пачуццё да вас. Лятаючы пад нябёсамі, яно дасць жыццё новаму свету: запаліць новае сонца, ачысціць ад попелу зямлю. О панна, мая панна!..

Панне Марыі хацелася падарыць Яну хоць кроплю надзеі. Але яна разумела, што перш-наперш ёй трэба вярнуць яго з аблокаў на зямлю.

— Абяцай, што сумленна выканаеш волю князя, — папрасіла яна. — Абяцай.

— Ні князю, ні вам, мая пані, чырванець за мяне не давядзецца, — упэўнена адказаў Ян.

А цяпер выслухай. Кожны божы дзень я буду ў думках пасылаць табе прывітанне і пажаданне ўдачы. — Гледзячы Яну ў вочы, панна Марыя ўсяляла ў яго свае абяцанні.— На ўсё астатняе хай будзе воля Госпада. Не будзем даваць клятвы і зараканні. Час праверыць нас. І дапаможа нам. — І яна тройчы перахрысціла каханага: — Дапамажы табе Госпадзі! Дапамажы табе Госпадзі! Дапамажы табе Госпадзі!

Так сваёю стрыманасцю адорвала яна надзеяй на лепшае як Яна, так і самаё сябе.

XIII

Перад заезнай замкавай аркаю, на плошчы, выстраіўся цэлы ланцуг экіпажаў. Тут жа сабраўся вялікі натоўп слуг. Праводзілі князя і яго світу. Падобныя провады адбываліся, звычайна, два разы ў год: восенню і ранняю вясною, калі князь ад'язджаў у Варшаву. Слугі плакалі.

А на тое была прычына: паўнапраўнаю гаспадыняю ў замку на час ад'езду была княгіня. Ужо сягоння няшчасныя прасілі Бога, каб князь вярнуўся хутчэй.

Галоўны экіпаж, запрэжаны, як звычайна, чацвёркаю адборных жарабцоў, стаяў каля моста праз роў. Пакуль сваё месца займаў толькі фурман. Іншыя экіпажы былі ўжо гатовы да адпраўкі. У экіпажах размясціліся кухары, слугі і моладзь, якую князь вёз на вучобу. У адным з іх знаходзіўся Ян. Акрамя таго, на плошчы гарцавалі, выхваляючыся сваім абмундзіраваннем, дзесяткі два коннікаў. Гэта былі княжацкія дружыннікі. У кожнага на касцюме красавалася пярэстая вышыўка герба Эрдзівілаў. Усе чакалі сігналу адпраўкі.

У цэнтры плошчы стаяў князь Станіслаў, яго жонка, панна Марыя і пан Чаляднік. Прыйшлі развітацца пан Гнезскі і пан Кржыш. Выканаўчая, што тычылася этыкету, княгіня Ізабэла гаварыла князю:

— Успамінайце сваю жонку. Паведамляйце аб сабе. — Пры гэтым выраз яе твару заставаўся суровым, быццам яна судзіла.

Князь глядзеў кудысьці міма яе, у бок замка. Здавалася, ён пытаўся: «А ці так неабходна яму некуды ехаць? А можа, лепш застацца?» Цяпер, калі ў замку пасялілася пляменніца, ён ужо не так рваўся з дому. Яму здавалася, што жыццё яго змянілася. Пасля доўгай спячкі ўпершыню прачнулася і засвяціла цёплымі промнямі надзея… Ён перавёў позірк на пляменніцу. Усмешка кранула яго хударлявы твар. Панна Марыя глядзела на яго шырока адкрытымі вачамі і як бы прасіла: «Застаньцеся». Эрдзівіл зрабіў крок і, узяўшы яе руку, пацалаваў кончыкі пальцаў. Панна Марыя ўсміхнулася, і ў той жа момант на яе вейках заблішчэлі слязінкі.

— Я буду лічыць кожны дзень, — ціха сказала яна. — Вяртайцеся як найхутчэй.

Князь не адказаў; было сумна да болю. Сягоння ўпершыню яму падумалася, што можна было б узяць пляменніцу з сабою. Жадаючы хутчэй скончыць сумны рытуал, ён раптам павярнуўся, звякнуў шпорамі і пакрочыў да карэты. Слуга адчыніў перад ім дзверку.

Пан Чаляднік, хаваючы ўсмешку ў пышных вусах, прагудзеў, звяртаючыся да праважатых:

— Ну, брація, пажадайце нам таго, чаго і сабе жадаеце! Поспеху, здароўя! І да хуткай сустрэчы! — Ён пакланіўся княгіне: — Да пабачэння, ваша міласць. — Потым павярнуўся да панначкі: — Пажадайце нам што-небудзь на развітанне. Як скажаце, так яно і будзе. Панна Марыя з усмешкаю адказала:

— Хай у дарозе будзе ў вас усё добра! Прыказчык азірнуўся на слуг, якія высунуліся з акон экіпажаў.

— Чулі? — самазадаволена гаркнуў ён. — Панначка жадае нам шчаслівай дарогі!

— Здароўя і шчасця яснавяльможнай панне!.. — чуліся развітальныя словы. — Цяпер ужо нам, бясспрэчна, будзе ўдача!

Здаецца, нібы хто крануў нейкую жывую струну: навокал загаварылі, заківалі, заўсміхаліся. У словах панны людзі адчулі шчырае спачуванне.

Тым часам князь зрабіў адмашку прыказчыку. Пан Чаляднік узлез на козлы да фурмана і, адшукаўшы позіркам трубача, моўчкі кіўнуў яму. Трубач па-маладзецку выпраміўся і падняў трубу з замацаваным на ёй сцягам. Над плошчаю прагучаў сігнал. Па знаку пана Чалядніка наперад паскакалі пяцёра коннікаў з дружыны, у тым ліку і трубач. За імі, не спяшаючыся, рушыў галоўны экіпаж. Варлампій азірнуўся, памахаў усім, хто праводзіў. За карэтаю паследавалі іншыя экіпажы. Замыкалі працэсію коннікі з дружыны.

Правёўшы поглядам карэту князя, панна Марыя пачала ўглядацца ў вокны экіпажаў. У нейкае імгненне ёй здалося, што яна ўбачыла Яна. Яна зрабіла некалькі крокаў наперад — але тут жа спынілася ад суровага позірку княгіні Ізабэлы. Тая, прыжмурыўшыся, з падазрэннем глядзела ёй у вочы, жадаючы прачытаць хвалюючыя яе думкі. Панна Марыя ўздрыгнула і адступіла. Яна пакутавала…

XIV

Правёўшы князя, панна Марыя паднялася да сябе. Але доўга ёй заставацца адной не давялося. У хуткім часе ўвайшла Агнешка і далажыла:

— Вас просіць княгіня.

Панна Марыя здагадвалася, пра што можа быць гаворка з княгіняю. І гэта здагадка міжволі нараджала ў яе душы пратэст. З маленства яна прывыкла паступаць так, як лічыла неабходным, і гатова была даць адпор замаху на яе свабоду.

Княгіня сядзела ў вялікім, падобным на трон, малінавым крэсле, абабітым парчою. Над ёю ўзвышаўся шаўковы балдахін у выглядзе купала турэцкай мячэці. Вокны яе будуара, нягледзячы на тое, што набліжаўся поўдзень, былі надзейна завешаны шторамі. Невялікі крыж, які вісеў за крэслам на сцяне, нагадваў паўзучую змейку.

— Сядай, мілая, — княгіня наказала на крэсла, якое стаяла значна далей ад яе.

Зварот «мілая», «мілачка» з самага пачатку абураў панну Марыю. Яна ведала, што менавіта так княгіня звяртаецца да слуг.

— Размова пойдзе пра цябе. Цяпер, калі мы засталіся ўдзвюх, нам міжволі прыйдзецца пасябраваць. Па гэтай прычыне я адразу хачу выкласці табе свае меркаванні. І жадаю, каб ты зразумела мяне. — Яна памаўчала, збіраючыся з думкамі, затым прадоўжыла: — Гасподзь пакінуў нам запаведзі, даў статут. Мы — чарвякі яго і абавязаны выконваць яго волю. У іншым выпадку мы рызыкуем угнявіць яго. Ён сказаў маліцца — і мы молімся, кожны дзень ухваляючы яго. Ён сказаў не блюзнерыць — і адданасць наша яму памнажаецца. Але ёсць і іншыя яго законы, якія пакінуты нам для выканання. Спакон веку існуе два саслоўі: вышэйшае і ніжэйшае, улада і рабы. Так было і так будзе. Той, хто імкнецца змяніць або ўнесці крыўду ў гэта — ці то раб, ці то ўладар, — той ідзе супраць Бога. Ты належыш да роду, які па сваёй магутнасці, вялікасці і славе не ўступіць нікому другому. Гэта наша ўласная годнасць перад другім! Не гардыня правіць намі, а ўмоўнасці і законнасці свету, у якім мы знаходзімся. Мы — з саслоўя ўлады! А таму нам у першую чаргу варта захоўваць гэтыя ўмоўнасці і законнасці. Невыкананне іх — такі ж грэх, як і парушэнне запаведзяў. Запомні раз назаўсёды, мілачка: калі ты знакамітага роду, то і жыць павінна па законах гэтага роду. Магчыма, князь яшчэ не гаварыў з табою пра гэта. Што ж, прымі гэта ад мяне. Запомні: адна твая ўсмешка халопу ў многа разоў больш вялікі грэх, чым тваё распараджэнне пакараць сотню халопаў.

Пачуўшы апошнія словы, панна Марыя пераканалася, што княгіня бачыла яе раніцою з Янам. Трывога яе ўзмацнілася.

— Не думаю, што ты так хутка забудзеш гэтага прыгожанькага нявольніка, — заўважыла княгіня. — На тваім твары можна было прачытаць такую асалоду! І ўсё-такі табе прыйдзецца яго забыць. Завядзі лепш сабе сабачку.

Міжволі з вачэй панны Марыі паліліся слёзы. Яшчэ ніколі так адкрыта не тапталі яе святых пачуццяў. Яе прыгняталі не толькі словы княгіні, але і з'едлівы яе тон. Аднак апраўдвацца яна не збіралася.

— Бачу, ты не разумееш мяне, — як бы чытаючы яе думкі, даводзіла сваё княгіня. — Ладна, скажу прасцей. Твая няхай сабе хоць і мізэрная фрывольнасць у адносінах з гэтым халопам зневажае нас з князем. Падумай пра асуджэнні, якія могуць пасыпацца на Эрдзівілаў! Ёсць гразь, якую не можа змыць нават час!

Панна Марыя закрыла твар далонямі, заплакала. Яна не лічыла сябе вінаватаю і не заслугоўвала такога папроку. І потым, з абурэннем думала яна, няўжо яе пачуццё можна назваць «фрывольным»! Яна і Ян ведалі адно аднаго з дзяцінства. Няўжо вінавата яна ў тым, што сэрца яе так прыкіпела да гэтага хлопца! Што магла яна цяпер змяніць!.. Панна Марыя раптам падумала, што ёй, нягледзячы ні на што, варта трымаць сябе ў руках, бо, праяўляючы слабасць, яна дае повад княгіне пераканацца ў яе вінаватасці. Яна ўзяла хустачку і старанна выцерла рэшткі слёз.

Так і не дачакаўшыся апраўданняў, княгіня прадаўжала:

— Мы, Эрдзівілы, з асобай гліны. На нас глядзяць усе. А таму нам варта асабліва клапаціцца аб сваім гонары. Таму я і папярэджваю цябе: узваж свае паступкі і навучыся паводзіць сябе прыстойна, як прадстаўніца знакамітага роду. Пасля будзе позна. Калі ты не прыслухаешся да маёй парады, ты загінеш.

Старая княгіня сказала пра пагібель у алегарычным сэнсе, маючы на ўвазе вечнае асуджэнне. Але панна Марыя ўспрыняла гэта інакш. Незнарок кінутая фраза рэхам паўтарылася ў яе свядомасці. На гэты раз панначка не вытрымала. Яна паднялася і рашучым голасам адказала:

— Мяне няма ў чым вінаваціць! І не смейце зневажаць мяне! Вы нічога не ведаеце!..

Панна Марыя дала ёй зразумець, што яна самастойная ў сваіх паводзінах і што падпарадкоўвацца нікому не збіраецца. Твар панначкі палыхаў румянцам, а вочы выказвалі рашучасць і ўпартасць. Не жадаючы працягваць размову, якая зневажала яе, панна Марыя павярнулася і выйшла з будуара.

Калі дзверы зачыніліся, княгіня адкінулася на спінку крэсла. Чорныя зрэнкі яе вачэй забегалі, як ртутныя шарыкі. Яе ахапіў гнеў: даўно ніхто не пярэчыў ёй, і яна гатова была разарваць панну Марыю. Княгіня ўдарыла кулаком па падлакотніку крэсла і прашыпела:

— Ну што ж, давядзецца мне з табою паваяваць.

XV

У тую ноч панне Марыі прысніўся зноў Ян…

Яны прайшлі з ім па паркавай алеі, перабраліся праз мост, пасля чаго апынуліся на паляне перад Паповай горкай. Іх маніла да сябе каплічка. Здалёк ад яе зыходзіла ззянне, быццам ад узыходзячага на гарызонце сонца. У панны Марыі было такое адчуванне, быццам яна лятала над зямлёю. Ёй было лёгка, яна адчувала сябе вольнай і шчаслівай. Ян ішоў побач з ёю, паглядваў на яе і стрымана ўсміхаўся. Гэтая яго ўсмешка — такая знаёмая ёй — памнажала яе асалоду. Панначка была ўпэўнена ў яго вернасці. Не адрываючыся, яна глядзела на яго, і ёй хацелася пераймаць яго. Лёгка, не кранаючыся зямлі, яны ўзабраліся на ўзгорак, прыблізіліся да расчыненых дзвярэй капліцы. Пазалочаны купал, крыж, вокны і сцены зіхацелі так, што асляплялі вочы.

Зайшоўшы ў капліцу, панначка і Ян апусціліся ў цэнтры залы на калені. Абодва пераглядваліся, перасмейваліся, быццам шчаслівыя дзеці. Яны з'явіліся сюды, каб павянчацца. Усміхаючыся, яны прыблізіліся адно да аднаго, пакуль, нарэшце, не апынуліся ў абдымках. Асалода абдымкаў прымусіла іх забыцца…

Але ў хуткім часе нешта быццам бы штурханула абоіх: яны пачулі стогны, пасля чаго імгненна ўскочылі і азірнуліся. Толькі цяпер панначка ўбачыла, што паўз сцен ляжаць на гранітнай падлозе нейкія людзі ў адзенні з суровага палатна. Нехта стагнаў, нехта працягваў рукі, молячы аб дапамозе. Прыціскаючыся адно да аднаго, панна Марыя і Ян паспрабавалі выбрацца на вуліцу. Але тут высветлілася, што зрабіць гэта не так ужо і проста: ім не было дзе ступіць! Людзі падпаўзалі і хапалі іх за адзенне. Радасць парачкі змянілася страхам. Ногі іх зрабіліся цяжкімі і перасталі слухацца. І ўсё ж такі закаханыя з вялікімі намаганнямі прабіраліся да дзвярэй. Нарэшце нехта заплёў ім ногі. Абодва паваліліся і ў той жа час пераўтварыліся ў цені. Панначка азірнулася і ўжо не ўбачыла свайго Яна. І тады яна закрычала! Аднак і тут здарылася невытлумачальнае: яна не пачула свайго голасу! Толькі ціхі стогн вырваўся з яе грудзей. Ёй стала цяжка дыхаць, цяжка было ўзняць рукі, галаву. Здавалася, што яна правальваецца ў пашчу нейкай пропасці…

Прачнуўшыся, панна Марыя ўжо да раніцы не магла заснуць. Сон, такі шчаслівы ўпачатку, перапыніўся на сапраўдным кашмары. Разам з прабуджэннем да яе вярнуліся невясёлыя думкі. Са шкадаваннем яна падумала пра тое, што ёй няма з кім падзяліцца: ні пан Гнезскі, ні пан Кржыш, якімі б добрымі яны ні былі, не змогуць вярнуць ёй ранейшага супакаення. Гэта мог зрабіць толькі Ян. Упершыню яна адчула пачуццё болі ад адзіноты…

XVI

Пан Гнезскі прыйшоў у захапленне, калі ўбачыў новую белую сукенку панны Марыі. Доўгая, карункавая, яна была ўпрыгожана на грудзях тонкаю залатою вышыўкаю, якая была працягам завітых у локаны валасоў, якія рассыпаліся па яе плячах. Тонкая шыя панны Марыі была адкрытая і, як патрабаваў этыкет дзявоцтва, без упрыгажэння.

Гнезскі так і прытанцоўваў вакол панначкі. Ён прымушаў яе то сесці ў крэсла, то стаць каля акна або сцяны. Ён не адрываў ад яе свайго позірку. Тонка адчуваючы прыгажосць, мастак заўсёды пры сустрэчы з паннай Марыяй моцна хваляваўся. У такія хвіліны на яго находзіла натхненне. Яму хацелася працаваць: ён спяшаўся адлюстраваць тое, што здавалася яму мімалётным, непаўторным. Яму хацелася выказаць тое, што ён бачыў на свае вочы. Але ён не ўмеў прыгожа гаварыць, таму выказваў сваё захапленне з дапамогаю бясконцых эскізаў.

Маладую панну смяшылі яго паводзіны. Яна не магла лічыць мастака старым. Але наўрад ці разумела яна, якую страсць абуджала ў гэтага эмацыянальнага, уражлівага чалавека.

— Ваша сукенка проста цудоўная! — гаварыў Гнезскі.— Незвычайна цудоўная. Не хапае толькі…— ён раптам прыпыніўся, пачасаў затылак, — не хапае толькі нейкай невялічкай дэталі, штрыха, кропкі.

Здавалася, быццам ён размаўляў сам з сабою. Панна Марыя не разумела яго. Сукенка сапраўды была цудоўная. І яна ведала, што белы колер ёй да твару. А таму незадаволенасць мастака бачылася ёй дзіўнай.

— Трымайце. — Гнезскі падаў ёй чорны веер. — Развярніце… Так… Так… Не! Давайце сюды.

Ён забраў веер і падаў панначцы капялюшык з пяром.

— О не! Далоў! — тут жа патрабаваў ён, загадзя ўбачыўшы, што капялюшык не падыходзіць.

Штосьці, бясспрэчна, хвалявала яго. Ён адышоў у зацененую частку майстэрні, туды, дзе захоўваліся мальберты і палатно, сеў на стул і, гледзячы на панначку, вінавата ўсміхнуўся.

— Не атрымоўваецца, — прызнаўся ён.

Панне Марыі стала шкада яго. Яна хацела сказаць яму што-небудзь ласкавае. Але Гнезскі раптам ускочыў, падбег да стала і ў запале ўдарыў па ім кулаком! Вазон, які стаяў пасярэдзіне стала, падскочыў, нібы жывы, і перакуліўся…

Мастак сабраў мокрыя чырвоныя ружы, якія рассыпаліся па стале, і, падбегшы, падаў іх панне Марыі.

— Трымайце, — сказаў ён.

І тут жа зноў заняў месца ў кутку майстэрні. Яго вялікія вочы, здавалася, блішчэлі ў цемры. Панначцы здалося, быццам ён глядзіць не на яе, а на нейкае воблака, якое нібыта вітала побач. Яна раптам успомніла, што аднойчы ўжо бачыла такі позірк. Менавіта так глядзеў на яе Пахомій Лагафет у тую ноч, калі яна і Ян з'явіліся да яго. Ёй яшчэ здалося тады, што гэта позірк вар'ята. Панна Марыя замерла на месцы, яна нават і не заўважыла, як да крыві ўкалола сабе нейкай калючкай палец. Ёй зрабілася жудасна…

— Так, так, — аналізуючы толькі яму аднаму вядомыя вартасці і недахопы, гаварыў Гнезскі.— Паглядзіце на ружы.

Панна Марыя паслухмяна выканала яго просьбу. Яна з задавальненнем удыхнула арамат кветак. І ў той жа момант ёй успомнілася яе вёска. Колькі кветак вырошчвалася ў яе парку! На імгненне яна забылася шчаслівым успамінам…

— Менавіта тое, што трэба! Не будзь я Гнезскі! — Павесялелы голас мастака вярнуў яе да пенатаў замка. — Прашу вас! Вельмі прашу! Глядзіце на кветкі!

Ён зноў замітусіўся, падбег да панначкі, дакрануўся да яе лба. Потым падышоў да станка, дзе загадзя было замацавана палатно і, схапіўшы графіт, пачаў рабіць эскіз будучага партрэта.

— Тое, што трэба, — паўтарыў ён. — Прашу вас! Вельмі прашу!..

Панне Марыі хацелася спытаць, аб чым менавіта ён просіць яе. Але яна разумела, што ў гэтыя хвіліны пан Гнезскі са сваімі думкамі недзе вельмі далёка і што ёй варта цяпер маўчаць.

— Дзякуй, Госпадзі! Дзякуй за падказку, — мармытаў мастак, кідаючы кароткія позіркі на панначку. — Гэта знаходка! Сапраўдная знаходка!..

Калі першы ўсплёск натхнення скончыўся, майстар адлажыў убок графіт, выцер пот са свайго бледнага лба і з усмешкай зазначыў:

— Абяцаю: кожную раніцу ў вас будзе букет свежых ружаў.

У адказ панна Марыя толькі нясмела ўсміхнулася, яна ўсё яшчэ асцерагалася, што можа памяшаць пану Гнезскаму.

XVII

Гэтую раніцу панне Марыі азмрочыла сустрэча з княгіняй.

Панначка выйшла з апартаментаў мастака, і раптам пачуўся крык. Жадаючы даведацца, што адбываецца, яна заспяшала на голас і ўжо здалёк зразумела, што княгіня прабірае адну са служанак.

— Гэта княжацкі дом, а не канюшня! — гучна гаварыла тая. — Я не дазволю разводзіць тут гразь! Я прымушу цябе языком злізваць гэты пыл!

Раней панне Марыі не даводзілася чуць падобнае ад княгіні. Гаспадыня замка да ад'езду князя паводзіла сябе ціха. Панначка ўвайшла ў залу і, убачыўшы княгіню і служанку-дзяўчынку, звярнулася да раззлаванае пані:

— Чым вы так разгневаны, ваша міласць? Што здарылася?

Яе нечаканае з'яўленне на хвіліну ўціхамірыла княгіню. Тая разгублена азірнулася на панначку, быццам бы спытаўшы ў яе позіркам: «Што табе тут трэба?» Потым, трасучы падбародкам, грозна сказала:

— Не ўмешвайся. Гэта цябе не тычыцца.

— Я не ўмешваюся, — сама здзіўляючыся, адкуль у яе столькі смеласці, адказала панна Марыя, — проста хачу спыніць беспрадметную лаянку. Непрыстойна панне вашага ўзросту і становішча так паводзіць сябе ў прысутнасці прыслугі. Тым больш што ў суседніх пакоях дзесяткі іншых слуг, і яны добра чуюць кожнае ваша слова. Паверце, вашы дзеянні абражаюць вас у іх вачах.

— Абражаюць?.. — Княгіня была яўна здзіўлена. — Ты гаворыш пра знявагу да мяне?.. Хох, небарака, хто замуціў табе галаву падобнай лухтой? Дык гэта ж мая нявольніца! Мая рэч!

— Сапраўды, ваша нявольніца, — спакойна пагадзілася маладая панна. — І я ўпэўнена, што вы абражаеце сябе перад ёй.

Здзіўлены выраз на твары княгіні змяніўся зноў на гнеўны. Ёй не спадабалася тое, што заступніца двойчы паўтарыла адно і тое ж.

— Ну што ж, мілачка, — змрочна адазвалася яна, — прынамсі ты права ў адным — у тым, што тычыцца беспрадметнасці майго ўнушэння. Каб пакончыць з гэтым, я проста адпраўлю гэтую дрэнь на канюшню, каб ёй там добра ўсыпалі!

Яны не разумелі адно аднаго. Выхаваныя па-рознаму, яны былі такімі далёкімі адно ад аднаго, як паўночны і паўднёвы полюсы. Для панны Марыі слугі былі перш за ўсё людзьмі, як і яна сама, яна не грэбавала заводзіць з імі дружбу. І наадварот, старая княгіня прыраўноўвала слуг да быдла.

— Вы не зробіце гэтага! — горача заступілася за служанку панна Марыя.

— Не зраблю? — Княгіню шчыра здзівіла заступніцтва. — Па-твойму я не гаспадыня ў замку?

— Прашу вас, пашкадуйце гэтую малую, — папрасіла панначка.

— Што?! Хочаш быць добранькай перад імі? Бач ты, заступніца!.. Не ўмешвайся! Гэта мая справа! — У вачах княгіні замільгалі злавесныя іскаркі.— Калі ты яшчэ раз паспрабуеш пярэчыць мне, то я распараджуся, каб з табой абышліся менавіта так, як сягоння абыдуцца з гэтай дрэнню!..

Панна Марыя ўздрыгнула. Яна стаяла і амаль неўсвядомлена пазірала на старую княгіню, разлічваючы, што тая растлумачыць ёй сэнс сваіх слоў.

Але княгіня маўчала. Твар яе быў нерухомы, быццам мармуровая статуя, — толькі ў свіных яе вочках злосна бегалі чорныя зрэнкі. «Ведзьма!» — падумала панначка. І з упэўненасцю паўтарыла пра сябе: «Ведзьма! Ведзьма!» Ёй зрабілася жудасна.

Падпарадкоўваючыся гэтаму пачуццю, да таго яшчэ і пакрыўджаная, панначка павярнулася і кінулася прэч з залы.

Яна пабегла па параднай лесвіцы, выбралася ў двор і паспешліва пайшла да знаёмага ёй тунеля пад дварцовым будынкам.

Спынілася яна толькі тады, калі апынулася каля мядзведжай ямы. Ісці далей не было куды. Панначка абаперлася на парэнчы і заплакала… Яе кранула за жывое не столькі самалюбства, колькі безвыходнасць становішча. Яна крыўдавала на лёс, які падрыхтаваў ёй такія выпрабаванні.

Звер, пачуўшы незвычайныя гукі зверху, падняў галаву і ціха рыкнуў, як бы спытаў: «Чаго плачаш?» Ён стаяў і глядзеў на панначку, быццам спачуваў ёй.

Панна Марыя нарэшце заўважыла яго. Ёй захацелася прылашчыць звера. Яго фізіяномія выпраменьвала нявіннасць і зацікаўленасць, быццам гэта быў не цар лясоў, а малое дзіця. Гаркота амаль у той жа момант змянілася бесклапотнасцю. Панначка паказала далоні мядзведзю і, усміхнуўшыся, сказала:

— У мяне нічога няма.

Мядзведзь кіўнуў, рыкнуў у адказ і вяла паплёўся ў другі куток. Ён зразумеў яе.

Міжволі панне Марыі падумалася, што яе цяперашняе жыццё ў нечым падобна на жыццё гэтага звера. Яе кормяць, апранаюць, вучаць, каб у будучым, па жаданні гаспадароў, выпусціць у свет. Толькі кульмінацыяй тут павінна стаць яе замужжа.

XVIII

Стары парк спадабаўся панне Марыі з таго самага дня, калі яна ўпершыню пабыла там з князем Станіславам. Цяпер яна наведвала яго амаль кожны дзень. Прасторныя паляны, зіхаценне вады, птушыны гоман натхнялі яе на самыя светлыя надзеі. Ёй падабаліся гарбатыя паркавыя мосцікі, зробленыя з каменя, з парэнчамі з жалезных пруткоў. Узышоўшы на які-небудзь з іх, яна магла гадзінамі ўглядацца ў сваё адлюстраванне: назіраць, як гайдаюцца яе белакурыя валасы, развяваецца сукенка. Пры гэтым зусім не самалюбства займала яе, — гледзячы на адлюстраванне, яна забывала пра адзіноту. Ёй падабалася назіраць за жыццём у гэтым райскім куточку прыроды: тое, як капошацца ў зямлі краты, прыгаюць на галінках вавёркі, збіраюцца чародамі, падымаючы гоман, птушкі. Яна любіла прайсціся па зацененым біндажы, дзе ёй заўсёды чамусьці ўспамінаўся родны дом… Не падабалася ёй гуляць толькі па цэнтральнай алеі. Там яна неаднойчы сустракала князя Іржыка са сваім гайдуком. Акрамя таго, на алеі яе бянтэжылі мармуровыя бюсты старажытных знакамітасцей: ёй здавалася, што яны падглядваюць за ёй і нават… чытаюць яе думкі.

Звычайна, пахадзіўшы па парку, панна Марыя пераходзіла навясны мосцік і выбіралася на паляну, у цэнтры якой, на ўзвышэнні, стаяла закінутая каплічка. Папова горка адначасова і трывожыла яе і вабіла. Яе палохалі людзі, якія часцютка з'яўляліся каля сцен прытулку. Як правіла, яны былі бедна апрануты, непаголеныя і непадстрыжаныя. Часам было чуваць, як на горцы нехта граў на дудачцы. А іншы раз адтуль даносіўся спеў… Панначку цягнула на горку яе дапытлівасць. І ўсё-такі страх пераадольваў,— так ніводнага разу і не асмелілася яна туды падняцца.

Дні па-ранейшаму стаялі пагодлівыя, цёплыя, хоць па календары ўжо і наступіла восень. Прагулкі за межамі замка дапамагалі бавіць час. Пасля візіту да Гнезскага і кароткага сняданку, панна Марыя адпраўлялася ў Стары парк і там гуляла, у адзіноце, да самага абеду… Аднак неўзабаве здарылася так, што прагулкі гэтыя ёй давялося спыніць.

У гэты дзень, вяртаючыся ў замак, яна ішла па цэнтральнай паркавай дарожцы. Нечакана з-за кустоў прама на яе выкаціў на калясцы князь Іржык. Адразу ж адтуль з'явіўся і яго неразлучны слуга Дземянцей… З некаторага часу любая сустрэча з маладым князем прыносіла панне Марыі сапраўдныя пакуты. Князь тарашчыў на яе вочы, усміхаўся, працягваў да яе свае рукі. Сімпатыя ідыёта прыгнятала панначку. Апошняя не ведала, чым адказаць яму; сустракаючы яго, яна заўсёды старалася як мага хутчэй пайсці. На гэты ж раз звярнуць не было куды: з абодвух бакоў шчыльна акружалі яе хмызняковыя зараснікі, а таму панна Марыя направілася насустрач панічу.

Іржык утаропіўся на яе, як бездар на геніяльнае тварэнне. Здавалася, ён быў чымсьці напалоханы. Твар яго наліўся крывёю, а на вуснах блішчэла сліна…

Панначка паспрабавала абысці яго. Але Іржык зрушыў каляску — і зноў перагарадзіў ёй дарогу. Затым, выбраўшы самае важкае слова, адразу ж растлумачыў свой стан.

— Хачу!.. — тэнарам прапеў ён і раптам учэпіста схапіў панначку за руку вышэй локця.

Маленькі букецік палявых кветак, які сабрала яна каля падножжа Паповай горкі, выпаў у яе з рук, трапіў пад кола.

Панна Марыя застыла на месцы ні жывая ні мёртвая. Яна адчула, які моцны малады князь. І ўсё ж такі, сабраўшыся з духам, яна змагла крыкнуць:

— Адпусціце! Што вы робіце!..

Гучнае патрабаванне яе, аднак, аказалася толькі пустым ваганнем паветра. Паніч не тое, каб не зразумеў яе слоў,— ён проста не палічыў неабходным услухоўвацца ў іх! Ён прыцягнуў панначку да сябе, абхапіў яе і, млеючы, стаў церціся аб яе грудзі сваёй шчаціністай шчакой. Дотык прыдурка выклікала ў небаракі шок. Задыхаючыся, яна, тым не менш, змагла крыкнуць:

— Князь!.. О Божа!.. Адпусціце! Адпусціце ж!..

Аднак Іржык толькі яшчэ больш даходзіў да шаленства. Ён мацней абхапіў панначку і стаў цалаваць яе сукенку. Гэта былі не звычайныя, у прывычным разуменні, пацалункі,— Іржык прыціскаўся вуснамі да жывата і грудзей панначкі, імкнучыся скрозь тканіну сукенкі адгадаць яе скуру, удыхнуць пах яе цела. Панна Марыя разгубілася зусім. Валасы яе раскідаліся, сукенка задралася і пакамечылася. Дзіка азіраючыся ў бакі, яна пракрычала не сваім голасам:

— Дапамажыце, дапамажыце ж хто-небудзь!..

Дземянцей, да якога нарэшце дайшло, што гэтае свавольства паніча можа яму дорага каштаваць, шагнуў да каляскі і вызваліў панначку. Аднак ад Іржыка не вельмі проста было пазбавіцца. Рашуча развярнуўшыся, той зноў абхапіў небараку. Дземянцею давялося зноў заступіцца. Прытрымліваючы каляску, ён штурхануў панначку, даючы ёй гэтым зразумець, каб тая хутчэй ішла прэч. Між тым паніч распачаў з ім бойку. Учэпісты і моцны, ён наводмаш ударыў бамбізу далонню па плячы. Апошні пахіснуўся, як малады дубок ад рэзкага парыву ветру, потым павярнуўся і палажыў свае цяжкія рукі на плечы задзіры, прыціснуў яго да сядзення. У адказ Іржык укусіў яго за локаць… Тым часам панна Марыя выбегла з парка і кінулася да замкавай аркі.

Неўзабаве яна была ў сваім пакоі. Як і пасля сустрэчы з княгіняй, яна адчувала сябе зняважанай. З залітым слязамі тварам, яна хадзіла ад акна да ложка, і наадварот, і спрабавала даць тлумачэнне таму, што толькі што адбылося. Учынак маладога князя бачыўся ёй дзікім, неверагодным, злачынным. Між тым ёй было зразумела, што гэта не выпадковасць і што з гэтага часу ідыёт не дасць ёй спакойнага жыцця. Яго позірк за сталом у Сталовай зале, страшныя ўсмешкі пры сустрэчы з ёй, нарэшце сённяшняя жудасная сцэна — усё гэта гаварыла пра тое, што над ёй навісла бяда. Панначцы хацелася схавацца, збегчы з замка. Яна хадзіла па пакоі і спрабавала прыдумаць якое-небудзь выратаванне. Але дарэмна. Ёй не было нават каму паскардзіцца!.. У душы яна адчувала сябе дзікай птушкай, якая трапіла ў клетку па волі лёсу.

XIX

— Які ж ты бязглузды, Дземянцей! — выгаворвала ў сваім будуары гайдуку старая княгіня. — Хлопчыку захацелася пазабаўляцца. Ну і няхай сабе! Невялікая персона!

Навіна аб тым, што яе сын з некаторага часу дамагаецца панны Марыі, зусім не расхвалявала княгіню. Наадварот, яна яе абрадавала. Хітрая, яна ўбачыла ў гэтым магчымасць для сябе займець уладу над пляменніцаю мужа. Сапраўды, цяпер, калі ў яе руках была такая «зброя», як захапленне Іржыка, яна атрымала магчымасць паступіць з упартаю паннай Марыяй так, як ёй уздумаецца.

— Заступнік знайшоўся, — працягвала бурчаць яна на Дземянцея. — Ніколі надалей не сунься ў іх адносіны! Няхай сама з'явіцца да мяне. Няхай пакачаецца каля маіх ножак, папросіць! А я яшчэ пагляджу, як мне паступіць з ёю!

Гайдук, не разумеючы, глядзеў на пані. Ведаючы яе характар, ён адгадаў з усяго таго, што было ёю сказана, толькі адно — тое, што панну Марыю чакаюць у бліжэйшы час сур'ёзныя непрыемнасці.

— Як жа так? — спытаў ён у яе. — Панначка ж знатнага роду! — Перш за ўсё яму хацелася высветліць, як яму паводзіць сябе ў будучым пры сітуацыі, падобнай учарашняй.

— Я, здаецца, сказала ясна, — груба адказала княгіня. — Не сунься не ў свае справы! Твой клопат аберагаць князя, а не дзявоцкасць панны Марыі. Гэта выскачка павінна быць удзячная за тое, што яе прыгледзелі. Кожны дзень па тры нарады зменіць. Трымаецца, быццам нейкая прынцэса. Калі-небудзь гэта ўсё роўна б здарылася.

Па-сапраўднаму, княгіне не было ў чым папракнуць панну Марыю. Але менавіта гэта і раздражняла яе. Да таго ж яна ненавідзела вартасці праціўніцы: яе маладосць, уменне апранацца. Яна зайздросціла ёй. Зайздрасць у сваю чаргу параджала жаданне зняважыць, зрабіць праціўніцы балюча. Не, не таму злавала яна на панну Марыю, што тая быццам бы не выконвала нейкіх там умоўнасцей свайго прадстаўнічага роду, — ненавісць княгіні разрасталася з адкрыццём новых і новых вартасцей маладой панны. Княгіне здавалася, што іх, гэтых вартасцей, празмерна многа.

— Калі малыш угледзеў яе, — працягвала гаварыць яна, — відаць, так пажадана Госпаду. Хто асмеліцца прадказаць, можа, нават сам лёс захоча злучыць іх.

Апошняя фраза была кінута ёю хутчэй за ўсё выпадкова. Аднак, вылецеўшы з вуснаў, яна вярнулася ў свядомасць княгіні ўжо ў другой якасці. Старуха задала сабе пытанне: «А чаму б і не?» Чорная радзімка на яе вялым твары задрыжэла, нібы муха, якая сабралася ўзляцець, — моцнае хваляванне ахапіла гаспадыню замка.

— А чаму б і не? — паўтарыла яна ўжо ўслых, забыўшы пра слугу, які стаяў перад ёю. Яна падышла да адчыненага акна і выглянула на двор. Іржык раз'язджаў па двары, азіраўся, нібы дзікі звярок. Мусіць, ён спадзяваўся сустрэць панну Марыю. — Гэта будзе цудоўная пара! — сказала княгіня, і страшная ўсмешка перакрывіла ёй твар. — Ды яны ж проста створаны адно для аднаго!

Ёй хацелася засмяяцца. Але, даўно развучыўшыся гэтаму, яна змагла толькі затрэсці жыватом.

Гайдук працягваў тупа глядзець на яе, затым асмеліўся спытаць:

— Вы хочаце ажаніць князюшку на панначцы? — Відаць, ён слаба верыў у тое, што гэта магчыма.

— А чаму б і не! — адазвалася княгіня. — Прынамсі, гэта можа суняць яго.

Дземянцей акругліў вочы ад здзіўлення. Яму здалося, што гаспадыня жартуе.

— Аднак ці пагадзіцца яго міласць князь Станіслаў? — зноў з сумненнем пацікавіўся ён.

— Не кажы глупства, Дземянцей, — паварочваючыся да слугі, паўтарыла княгіня. — Як жа не пагадзіцца, калі дакумент аб шлюбе яму прад'явіць сама царква!

Гайдук больш не задаваў пытанняў. Ён ведаў усемагутнасць сваіх гаспадароў. Ведаў, што калі яны чаго-небудзь захочуць, то на іх шляху не будзе перашкод, — нават калі ім прыйдзе ў галаву апусціць з неба Месяц.

XX

Даўгарукі, каратканогі, з маленькай стрыжанай галавою і вялікімі вушамі, якія тырчалі ў розныя бакі, князь Іржык нагадваў шымпанзэ. У круглых чорных вочках яго ўсё часцей стала свяціцца пачуццё радаснага ўзбуджэння, як у дзіцяці, якое толькі што разгулялася. Ён быў вельмі рухавы, хоць з выгляду і нязграбны. Яго непаседлівасць не мела межаў: то яго цягнула на паляванне, то — пакатацца на паруснай лодцы. Начамі ён спаў усяго па дзве-тры гадзіны. Небарака Дземянцей так вымотваўся за дзень, што нават стагнаў у сне…

У тую ноч, пасля выпадку ў парку, Іржык зусім не мог заснуць. Ноч была душная. З акна, як з печы, павявала гарачынёю. На вуліцы гучна стракаталі конікі, крычалі совы. Здавалася, прырода не збіралася спаць аж да раніцы. Паніча цягнула да панны Марыі. Ён ляжаў на ложку і млеў ад жаданняў. Колькі не хапала ў яго разумнага, столькі, нават з лішкам, было плоцкага. Грэшны інстынкт даводзіў яго да галюцынацый. Аднойчы дакрануўшыся да панны Марыі, адчуўшы ўпругасць яе цела, ён ні аб чым, акрамя як аб жаданні паўтарыць гэты дотык, цяпер не думаў. Ён ляжаў у ложку і ўспамінаў да дробязей дэталі сустрэчы ў парку. Ён успамінаў, якой лёгкай, амаль бязважкай, паказалася яму панначка; успомніў яе румянец, яе светлыя валасы, арамат якіх ён адчуваў да гэтага часу. Пажадлівасць мучыла яго. Нарэшце ён саскочыў на падлогу, прыгнуў у сваю каляску і, як быў, у сподняй бялізне, пакаціў вон са спальні. Моцна заснуўшы, Дземянцей не пачуў шуму колаў…

Іржык даўно выглядзеў пакой панначкі. Ён не мог не разумець, што панна Марыя — даволі дарагая «штучка» і што не так проста, аднымі капрызамі, яму яе дамагчыся. Але, не здольны валодаць сабою, яго міжволі па-ранейшаму цягнула да яе… Стараючыся як мага менш шумець, ён праехаў па замкавым калідоры і неўзабаве апынуўся каля дзвярэй панначкі. З асцярожнасцю, на якую толькі быў здольны, ён пацягнуў за ручку. Дзверы былі зачынены. Гэта акалічнасць раззлавала Іржыка. Намагаючыся, ён штурхануў дзверы. Але яны не паддаліся. І тады нецярплівы Дон Жуан саскочыў з каляскі і прыняўся высаджваць яе плячом…

Панна Марыя прачнулася, пачуўшы першы ж удар. Спрасонку ёй здалося, што ў пакой ломіцца нячыстая сіла. Яна села на ложку і старанна перахрысціла дверы тры разы… Але гэта не дапамагло. Хтосьці настойліва спрабаваў збіць засаўку. У паўцемры панна ўбачыла, як нехта ўздрыгвае ад кожнага ўдару. І тут яна чамусьці падумала, што гэта свавольствы княгіні! Гэтая думка напалохала яе страшэнна. Панна Марыя ўявіла сабе, як княгіня пераўтвараецца то ў дзіка, то ў воўка, то ў мядзведзя… І яна крыкнула не сваім голасам:

— Хто там?

Удары ў той жа час сціхлі, быццам іх і не было. У пакоі ўсталявалася поўная цішыня. Панначка нават падумала: ці не прысніўся ёй гэты перапалох. Але тут засаўка зноў здрыганулася… З гэтай хвіліны ўдары ў дзверы сталі больш гучнымі і патрабавальнымі.

Панначка саскочыла з ложку і кінулася ў пакой служанкі.

— Агнешка! Агнешка!.. Сюды, хутчэй!

Агнешка, таксама разбуджаная незразумелым шумам, ужо спяшалася ў спальню з вялікім падсвечнікам.

— Я тут, ваша міласць, — сказала яна. — Што здарылася?..

Панна Марыя не адказала, яна застыла на месцы прыслухалася да начных гукаў. Служанка паставіла падсвечнік на стол. Адбіткі святла асвяцілі пакой… Іржык за дзвярамі зноў прытаіўся. Відаць, яго ўвагу адцягнулі галасы.

— Нехта — там, за дзвярыма, — нарэшце вымавіла панначка. Яе калаціла. — Госпадзі,— яна раптам разрыдалася. — Заступіся! Прашу цябе!.. Ды што гэта за дом такі! Куды ты мяне пасяліў!..

— Супакойцеся, панначка, — адчуваючы адчай у голасе панначкі, ласкава сказала Агнешка. — Я зараз пайду і даведаюся. Можа, там нікога і няма.

Зняўшы адну свечку, служанка павярнулася, каб выйсці праз свой пакой. Але панна Марыя спыніла яе.

— Не хадзі,— ціха папрасіла яна. — Застанься, мне страшна.

Але Агнешка была настроена рашуча. Яна гатова была даць адпор любому, хто б там ні стаяў за дзвярыма спальні.

— Хто б ён ні быў,— адказала яна. — Я змагу яго справадзіць. Не мядзведзь жа гэта з нашай ямы.

Між тым Іржык, выламаўшы драўляную спіцу з кола, вырашыў паспрабаваць з яе дапамогаю адсунуць засаўку. Там, дзе справа тычылася яго жаданняў, ён праяўляў неверагодную кемлівасць. Але ў гэтыя начныя хвіліны пераважала нецярпенне. І таму ў яго нічога не атрымалася. Жаданне яго ўсё разрасталася — між тым у яго ўжо балела плячо і кроватачылі наабдзіраныя пальцы. Ён нерваваўся, мітусіўся і бурчаў, як малады, узвар'яваны блыхамі сабака.

За гэтым заняткам — спробай адчыніць дзверы з дапамогаю спіцы — захапіла яго Агнешка. Яна выйшла з суседняга пакоя і, ад здзіўлення, акамянела на парозе.

Заўважыўшы святло, Іржык кінуў спіцу і, развярнуўшы каляску, рашуча рушыў на служанку. Яго нападзенне было настолькі імгненным, што няшчасная нават не паспела адысці ўбок. Іржык штурхануў яе так, што тая ўдарылася аб вушак галавой і, паваліўшыся на падлогу, страціла прытомнасць. Паніч уехаў у пакой. Драўляныя абручы яго колаў застукалі па паркетнай падлозе. Заўважыўшы яркае святло, ён накіраваў каляску да адчыненых дзвярэй спальні…

Дрыжучы ад страху, панна Марыя запаліла ўсе свечкі. У спальні было светла, як удзень. Яна чакала вяртання Агнешкі. Як жа была яна здзіўлена, калі ўбачыла на парозе… князя Іржыка.

Яна заўважыла яго ў люстэрку. Ён сядзеў на калясцы і тарашчыў на яе здзіўленыя вочы. Панна Марыя была ні жывая ні мёртвая. Вочы яе закрыліся самі сабой, як ад непрытомнасці. Не ўсведамляючы, што робіць, яна выхапіла адну свечку з падсвечніка і, развярнуўшыся, запусціла ёю ў нязванага госця. Потым адбегла ў дальні куток і прыціснулася да сцяны спіной.

Іржык не варушыўся, працягваў здзіўлена глядзець на панначку. Ноздры яго раздзімаліся, а вочы блішчэлі. Страсць, якая прывяла яго сюды праз усе перашкоды, страсць, якая не давала яму пакоя вось ужо некалькі апошніх дзён, завалодала ім настолькі, што ён забыў аб усім на свеце. Ён гатовы быў сядзець вось так, насупраць панначкі, хоць цэлую ноч… Апрытомнеўшы ад першага ўражання, нарэшце ён асцярожна падкаціў да яе — і нечакана вываліўся з каляскі. Абхапіўшы ногі сваёй багіні, ён, стогнучы, стаў церціся аб іх шчакой. Дотык да яе даваў яму незвычайную, невыказаную асалоду.

Няшчасная панна Марыя, бледная, страціўшы голас і здольнасць разумець, дзе яна і што з ёй, не магла нават зварухнуцца з месца. Яна знаходзілася ў тым напаўзабытым стане, калі ўжо няма сілы змагацца і калі хочацца толькі аднаго: каб хутчэй скончыўся ўвесь гэты кашмар. Яе ванітавала ад страху і агіды.

Агнешка нарэшце прыйшла ў сябе. Яна паднялася і, хістаючыся, пайшла ў пакой сваёй пані. На парозе яна прыпынілася. Убачыўшы нямую сцэну, служанка прыйшла ў лютасць.

— Пайшоў! — закрычала яна не сваім голасам. — Прэч! — І кінулася на князя.

Іржык лёгка, адным рухам пляча, паваліў яе на падлогу. Але Агнешка не думала здавацца. Як курыца аберагае сваіх куранят, забываючы аб сабе, так і яна, рашуча і з лютасцю заступілася за панначку. Некалькі разоў Іржык адпіхваў яе. Служанка хапала яго за валасы, лупіла далонню па спіне, плячах, спрабуючы справадзіць нязванага госця.

Барацьба адцягвала ўвагу Іржыка, збівала яго пажадлівасць. Ён, нарэшце, адступіў. Азіраючыся навокал, нібы звярок, які трапіў у пастку, ён, падцягваючы, як шымпанзэ, свае ногі, няспешна папоўз да каляскі. Падцягнуўшыся на руках, ён лёгка залез на сядзенне і развярнуўся.

— Прэч! Прэч! — па-ранейшаму гнала яго Агнешка, быццам гэта быў не чалавек, а воўк, які прывалокся на двор.

Іржык нешта бурчаў і, азіраючыся, пакаціў прэч…

Агнешка праводзіла яго да самага калідора. Потым заперла дзверы і вярнулася.

Няшчасная панна Марыя стаяла ў кутку ўсё ў той жа паставе. Рукі яе былі сагнутыя ў локцях і прыціснуты да грудзей. Агнешку напалохаў яе выраз — на твары панны Марыі чыталася адлучанасць.

— Панначка! — ускрыкнула служанка і кінулася да яе. — Не трэба так! Не трэба! Усё скончылася! Ён пайшоў!.. Паглядзіце на мяне! Ён пайшоў!

Яна раптам разрыдалася, як дзіця. Але панна Марыя не адрэагавала на гэта. Яна стаяла і здзіўлена глядзела кудысьці перад сабой — у чорны прамавугольнік акна. Здавалася, ёю авалодала нейкая неверагодная думка. Агнешка абняла яе і пачала цалаваць у шчокі, у вочы, у лоб. Ласкаю яна спрабавала абудзіць у пані замерлыя пачуцці. Нарэшце яна свайго дасягнула. У панны Марыі пабеглі слёзы. Спачатку выкацілася адна вялікая сляза. За ёю паліліся другія. Кап-кап-кап — цяклі яны ручайком па яе шчоках. Панначка захлопала вейкамі. У той жа час да яе вярнуўся голас. Яна зарыдала.

— Божа, — вырвалася ў яе, — за што ты гневаешся на мяне? За што? У чым мой грэх? Ці я не верная твая раба?!. Навошта пасылаеш на мяне гэта выпрабаванне? Божа, злітуйся! Не гневайся на мяне! Прабач!

Ёй захацелася сесці. І Агнешка дапамагла ёй. Абедзве ўселіся прама на падлозе. Служанка абняла пані, прыціснулася шчакой да яе падбародка.

— Нічога, панначка, усё прайшло, усё добра. Мы больш нікога ніколі не пусцім сюды… Усё прайшло. Усё прайшло… Вы — самая харошая, самая добрая. Больш ніхто і ніколі не пасмее вас пакрыўдзіць. Паплачце, панначка. Паплачце…

Іх мокрыя твары блішчэлі ў святле свечак, якія ярка разгарэліся. Дастаткова было паварушыць рукой або галавой, як ім здавалася, што рухаецца ўвесь пакой. Яшчэ нядаўна гэта іх забаўляла, цяпер жа — насцярожвала. І таму яны стараліся сядзець спакойна. Абедзве плакалі і адчувалі, што слёзы прыносяць ім палёгку.

Так, абняўшыся, яны прасядзелі ў кутку да самай раніцы.

XXI

Ранішняе святло вярнула панне Марыі спакой. Яна заснула на каленях служанкі. Пазней, апранаючыся, яна падумала, што ёй варта перагаварыць з княгіняй. Было зразумела, што князь Іржык прадоўжыць праследаванне, а каб уціхамірыць вар'ята, неабходна знайсці заступніка. Адным чалавекам, хто меў уладу над маладым князем, была яго маці.

У гэтую раніцу панначка не пайшла ў майстэрню Гнезскага. Пасыльнаму было сказана, што ёй не здаровіцца. Між тым яна папрасіла далажыць княгіне аб сваім жаданні сустрэцца з ёю.

Ужо ў хуткім часе яе запрасілі ў будуар гаспадыні замка. Магчыма, замкавыя калідоры і залы мелі «вушы». Як бы там ні было, аднак княгіня Ізабэла яшчэ да візіту панны Марыі ведала пра тое, што адбылося ўначы. У гэтую раніцу яна прыбралася ў сукенку з цёмна-карычневага аксаміту, якая была вышыта па ліфу золатам. Маршчыністы твар яе быў густа напудраны. Позірк жа выражаў стаічную ўпартасць і бясспрэчную ўпэўненасць. Здавалася, што яна не пані над сотнямі нявольнікаў, не гаспадыня багатага замка, а сам кат, які назірае з вышыні эшафота. Ёй не хапала толькі сякеры.

Панну Марыю пасадзілі насупраць княгіні. Бедалага хацела адразу выказаць прычыну свайго візіту. Але княгіня апярэдзіла яе.

— Мне ўсё вядома, — сказала яна. — Можаш не расказваць. Згодна, выпадак непрыемны. Аднак хвалявацца не варта. Падобная ліхаманка ў майго сына праходзіць хутка. Ну а я прыму меры. Больш таго, меры ўжо прыняты. Іржык, у пакаранне, пасаджаны ў замкавую башню. Ён даўно там не сядзеў. Яму варта паастыць. Упэўнена, уся справа ў бясконцай гарачыні.

Яна наўмысна спрашчала сітуацыю. Ёй хацелася выгарадзіць свавольніка і хутчэй замяць скандал.

— Ты павінна зразумець, мілачка, — працягвала яна, — мой сын — калека. На ім — Божая адмеціна. Не варта асуджаць істоту, якая паслана на зямлю для папярэджання грахоў.— Яна памаўчала, як бы даючы абдумаць значымасць сваіх слоў. Потым запэўніла: — Пераканана, што ён да цябе больш не заявіцца. Усё адбылося па чыстай выпадковасці. Проста заснуў гэты гультай Дземянцей. Заслугоўвае пакарання не хлопчык, а яго слуга. І ён атрымае яго! Пагэтаму і кажу: будзь спакойна, падобнае больш не здарыцца. — Яна раптам прагудзела басам, стрымліваючы смех: — Усё вельмі проста: ты яму прыглянулася. Ну што тут дрэннага!

Яна старалася надаць здарэнню нязначнасць. Адначасова ёй хацелася, каб агіда да яе сына змянілася ў панны Марыі на спачуванне.

— Іншы раз з ім можна і пафліртаваць, — падказала яна. — У жарт. Гэта пазабавіць хлопчыка. А табе гэта пойдзе ў залік за добрае дзеянне.

Княгіня закашлялася, паднялася з крэсла і адышла да акна.

З хвіліну суразмоўніцы захоўвалі маўчанне. Яны не бачылі таго краевугольнага каменя, на якім можна было б пабудаваць іх прымірэнне. Усведамленне нянавісці адно да аднаго звязвала ім язык. Ім хацелася як мага хутчэй разысціся.

— Я так хачу пагаварыць з табой канфідэнцыяльна. — Княгіня азірнулася на панначку. — У нас было дастаткова часу, аднак бяседы такой пакуль так і не атрымалася.

— Аб чым вы хацелі гаварыць са мной?

— Аб магчымасці навесці мост нашага ўзаемаразумення.

— Я ніколі не была супраць дружбы з вамі.

— Прыемна чуць, — адказала княгіня. Яна вярнулася, каб зноў заняць месца ў крэсле. — Павер, мая мілая, я жадаю табе таго ж, што і князь: багацця і знатнасці. Ён марыў зрабіць цябе першай у сваім княстве і жадае праславіць цябе на ўсю дзяржаву. Калі ласка! Некалі, многа год таму, ён марыў узняць на гэты трон мяне…

Панна Марыя паглядзела на суразмоўніцу са здзіўленнем. Упершыню яна падумала пра тое, што і княгіня калісьці была маладою. Ёй захацелася ўявіць яе твар такім, якім ён быў дваццаць год таму. Яна ўзіралася ў яе бясколерныя, з калючым выразам вочы, бачыла яе сівыя вусікі, вялізную валасатую радзімку на шчацэ — і чамусьці нічога, акрамя агіды і страху, пры гэтым не адчувала.

— Так-так! І не глядзі на мяне так, мілачка! — перахапіўшы позірк панны Марыі, сказала княгіня. — Некалі князь віўся каля мяне, як чмель вакол кветкі. Нават страляўся на дуэлі. Прызнаюся, я не кахала яго. Так! Аднак Госпаду было ўгодна нас злучыць. — Старуха задумалася. Праз хвіліну яна з сумам дадала: — Цяпер наступіла твая пара.

— Я не мару ні пра знатнасць, ні пра багацце, — шчыра прызналася панначка. — Як мне хочацца, каб вы зразумелі мяне! Мая доля — ціхае і сціплае шчасце.

— І адкуль у цябе гэта плебейскае ўяўленне, — нечакана груба адказала ёй княгіня. — Ты ўсміхаешся апошняму з халопаў, быццам пэру Францыі, і пры гэтым лічыш сябе яшчэ шчасліваю! — Падобныя пераходы, ад спакойнага тону да рэзкага і грубага, былі ўласцівы яе натуры. — Ты абавязана зразумець, што ў цябе іншае прызначэнне, — працягвала яна. — Ты падрыхтавана быць валадаркаю сваіх падданых і рабою знатнага і тытулаванага мужа, можа быць — самага знатнага з усіх вяльмож у каралеўстве. А ты мямліш пра нейкае ўбогае шчасце… Не думаю, што ты такая неразумная, як хочаш сябе паказаць. Проста ты сапсавана акаляючым асяроддзем, у якім ты знаходзілася да пераезду сюды. Табе ўнушылі светапогляд рабыні. Пакуль не позна, апамятайся, мілачка, і пачні новае жыццё. Я згодна дапамагчы табе ў гэтым.

— Дзякую, — адазвалася панна Марыя. — Спадзяюся, пытанне пра маё замужжа будзе вырашацца без прынукі.

— На ўсё воля Бога, — тут жа адказала ёй княгіня. — Не варта заракацца. Ды я кажу не пра гэта — я заклікаю цябе да разважнасці.

— Вось як. Аднак, здаецца, я не рабіла ўчынкаў, якія б ставілі пад сумненне маю разважнасць.

— Сапраўды, так. Але твая маці…

— Мая маці выйшла за беднага, але паважанага чалавека.

— Так, і атрымала навечна праклён ад патомкаў.

— Я не асуджаю яе.

— Затое асуджаюць людзі. Прабач, але любы паважаючы сябе вяльможа пры ўпамінанні яе імя проста смяецца.

— Вы не смееце так гаварыць!

— Я гавару тое, што ёсць, мілачка. Каб ты ведала, што чакае таго, хто не збіраецца захоўваць законаў свайго грамадства. І не трэба на мяне глядзець такім ваўчанём!

— У жыцці даводзіцца выбіраць, — не здавалася панна Марыя, — або пашану, або шчасце. Вы, здаецца, выбралі першае.

Гэта быў удар. І даволі такі адчувальны для княгіні. Апошняя маўчала добрую хвіліну, перш чым змагла адказаць.

— Ты, мілачка, проста заражана гэтай сваёй халопскай мараллю, — сказала яна. — Здаецца, ты засвоіла яе з малаком карміцелькі. Не гняві Бога! Твая маці прычыніла яму шмат клопату. За што і папакутавала. Не лезь у той жа вір! Будзь вышэй халопскіх уяўленняў аб жыцці! Падумай не пра сябе, а пра сваіх дзяцей, унукаў! Ці не стануць яны асуджаць цябе!

— Мая маці Бога не турбавала. Яна была анёльскай чысціні.

— Яна пайшла супраць волі бацькоў. Выйшла замуж за беднага. Няўжо гэта не грэх!

— Аднак жа пазней бацькі змірыліся з гэтым шлюбам і нават падарылі ёй Кляціху…

— Так, яны прабачылі ёй — але не Бог! У нябеснай канцылярыі ёй да таго часу ўжо быў выпісаны прыгавор! Вось таму яна і пакінула свет так рана.

Панна Марыя не адказала. Яна адчувала фальш у разважаннях княгіні. Але аргументаў даказаць гэты фальш у яе не знаходзілася.

Між тым старая княгіня вырашыла, што яе ўнушэнне дасягнула мэты, і, стараючыся замацаваць свой поспех, лісліва заўважыла:

— Усе мы пад Богам, як кураняты пад крыламі квактухі. І ўсе павінны падпарадкоўвацца яго волі. Калі табе наканавана быць над другімі, то выканай гэта прызначэнне. Не гняві неба. Бо калі не выканаеш, абавязкова будзе пакаранне. Падумай, падумай, мілачка, над тым, што я табе сказала!

Старая дагматка памылялася, яна не пераканала панначку. Панна Марыя не столькі разумела, колькі адчувала лжывасць яе разважанняў. Яна хацела жыць свабодна, без аглядкі на супрацьлеглыя догмы. Жывы прыклад маці, а галоўнае — упэўненасць, што тая была шчаслівая, падказвалі ёй, што яна мела правільнае ўяўленне аб жыцці і шчасці. Словы «усе мы пад Богам» яна разумела без агаворак. Яна хацела кахаць таго, каго кахала яе сэрца, і паводзіць сябе так, як гэта бачылася ёй натуральным…

Пакідаючы будуар княгіні, яна адчувала сябе нават больш упэўненай у сваіх перакананнях, чым раней.

XXII

Замкавы мастак не ведаў, што і падумаць. Другую раніцу падрад яму даводзілася бяздзейнічаць. Панна Марыя не з'яўлялася. Калі яму далажылі, што панначка нездарова, неўсвядомленая трывога пасялілася ў яго душы. Гнезскі зразумеў, што здарылася нешта нядобрае.

Некалькі год жыцця ў замку прывучылі яго да пэўнага распарадку. Ён вельмі цаніў час. Партрэтыст, сценапісец, рэзчык па мармуры, ён стараўся заняць свой дзень да апошняй хвіліны. Такі вобраз жыцця аберагаў яго, адзінокага чалавека, ад нуды і хандры. Але жыць і не мець свайго ідэалу ён не мог. У горадзе ён наведваў дом, дзе быў знаёмы з адной маладзенькай мяшчаначкаю, дачкой ганчара. Ён пісаў з яе некаторых багінь. Высокая, паўнагрудая, з вялікім румянцам на круглым твары, гэта дзяўчына вылучалася сярод равесніц сваёй прыгажосцю. Аднак нядаўна да яе пасватаўся адзін шляхціц, таму сябрам прыгажуні, у тым ліку і Гнезскаму, быў дадзены яе бацькамі паварот ад варот. З прыездам пляменніцы князя мастак забыў пра мяшчаначку. Прадметам яго захаплення стала панна Марыя. Рукі яе былі тонкія, як у дзіцяці, і на шчоках не зіхацеў такі багаты румянец — тым не менш, яна падабалася яму значна больш усіх ранейшых яго захапленняў. У апошніх сваіх работах — ці то роспіс сцен, ці то разьба па мармуры — ён абавязкова выкарыстоўваў штосьці ўзятае ў маладой панны: яе постаць, рысы твару, прычоску. Панна Марыя была больш жывой і разумнай за дачку ганчара. Яна трывожыла фантазію пана Гнезскага так, як ніхто раней. Упершыню, за ўвесь час жыцця ў замку, ён працаваў з асобым натхненнем. Яму не хапала дня, каб наталіць сваё жаданне працаваць. Ён працаваў раніцай, удзень, заседжваўся да позняга вечара. І адразу стала бачна выніковасць яго творчага ўзлёту. Нарэшце «запела і заіграла» яго «Святая Цыцылія», над якой ён працаваў з самай вясны; з'явіліся накіды да двух новых партрэтаў: князя Станіслава і панны Марыі. За тыя дні, што панначка жыла ў замку, у яго галаве нарадзілася столькі ідэй, колькі не ведаў ён за многія апошнія месяцы. Раніца, праведзеная з ёю ў майстэрні, даравала яму запал на цэлы дзень. Побач з панначкай яму хацелася жартаваць і смяяцца. Эмацыянальная натура яго была разбуджана прыгажосцю і сардэчнасцю панны Марыі. Трыццацісямігадовы чалавек па волі незразумелага чарадзейства ператвараўся ў яе кампаніі ў семнаццацігадовага юнака. Сустрэўшыся з жывой прыгажосцю, юнацтвам і шчырасцю, ён адчуў новае захапленне жыццём. Упершыню ён падумаў аб тым, што жыццё яму патрэбна не дзеля славы ў будучым, а цяпер дзеля такіх вось маленькіх імгненняў шчасця.

І што ж, вось ужо другі дзень ён не мог працаваць. Пэндзаль валіўся ў яго з рук. Справа, за якую ён узяўся з такім жаданнем, раптам спынілася. Панна Марыя не з'явілася ў першую раніцу. Не прыйшла яна і на другую… Здавалася, у мастака аднялі палатно і фарбы. Ён быў у адчаі. Седзячы ў майстэрні, ён глядзеў у акно і бяздзейнічаў. Ён адчуваў, што нічога не зможа рабіць, пакуль не ўбачыць панначку; ён адчуваў сябе сляпым і глухім.

На трэцюю раніцу ён паслаў ёй запіску. «Што здарылася? — пытаўся ён. І прасіў: — Адкажыце. Можа, неабходна дапамога?»

Запіска была перададзена Агнешцы. Праз некалькі хвілін пасля гэтага служанка прыйшла ў майстэрню і сказала, што яе гаспадыня жадае перагаварыць з ім. І ўжо праз чвэрць гадзіны Гнезскі і панна Марыя гулялі разам за межамі замка, у Старым парку…

Гнезскі быў усхваляваны, як юнак перад першым прызнаннем у каханні. З аднаго боку, ён быў рады, што зноў убачыў панну Марыю, з другога — пабойваўся адмовы панначкі ад ранішніх сустрэч.

— Губляюся ў здагадках, — шчыра прызнаўся ён. — Што здарылася? Мы так добра пачалі! Вы запалілі ўва мне такое жаданне працаваць! І што ж: мне тут дакладваюць, што вы нікога не прымаеце, нікуды не выходзіце… Што з вамі? Капрызы няпоўналетняй?.. Здаецца, вы заўсёды разумелі мяне. Зразумейце ж і цяпер! Вы мне патрэбны!

— А мне здавалася, што вы — не такі,— хітравата ўсміхаючыся, заўважыла яму ў адказ панна Марыя. — Мне здавалася, што вы — сталы, важны, як які-небудзь заможны шляхціц. Аказваецца, у вас столькі запалу! Вы — зусім юнак!

Яны спыніліся, паглядзелі адно на аднаго, быццам толькі цяпер зразумелі, хто ёсць хто. Панна Марыя працягвала ўсміхацца.

— Валасы на вашым парыку так зблытаны, — заўважыла яна. — Вы нагадваеце гарэзу, які толькі што пабіўся. Ён яшчэ кіпіць страсцю бітвы, але ўжо атрымаў першы гузак.

— Панна Марыя, вы так мне патрэбны! — шчыра паўтарыў мастак. — Прашу вас, прыходзьце ў майстэрню! Ну хоць бы некалькі хвілін у дзень!.. Гэта неабходна мне, як паветра!

Панначка не адказала. Яна павярнулася і пакрочыла па сцяжынцы далей. Мастак рушыў следам за ёю.

— Пан Гнезскі,— праз хвіліну звярнулася яна да яго, — ці не маглі б вы зрабіць мне адну паслугу?

— Безумоўна, — адказаў майстар. — Прасіце што хочаце. Усё для вас выканаю. Хочаце, скокну з замкавай вежы?..

Панна Марыя ўсміхнулася, даючы зразумець, што ацаніла жарт. Ёй падабаўся гэты энергічны і ўражлівы чалавек.

— Збіраюся прасіць вас вось аб чым, — сказала яна. — Я прашу вас суправаджаць мяне толькі ў час маіх прагулак. — Яна патлумачыла: — З некаторага часу, так ужо здарылася, выходзіць адна, куды б там ні было, я не рашаюся…

Гнезскі здзіўлена паглядзеў на суразмоўніцу. Ён адгадаў штосьці страшэннае ў тым, што яна недагаворвала.

— Нехта зрабіў вам балюча?.. — спытаў ён. — Ах, ну вядома ж, — здагадаўся ён, — княгіня Ізабэла!

— Гэта не так важна, не пытайцеся, — адазвалася панна Марыя. — Толькі скажыце: вы згодны?

— Без усялякіх адгаворак! Вы можаце разлічваць на мяне ў любой справе. Я ваш!..

— Дзякую… Ведаю, як мала ў вас часу. Паўгадзіны ў дзень. І толькі тады, калі добрае надвор'е. Проста прайсціся. І, калі ласка, не запытвайцеся ў мяне больш пра прычыны…

— Пагаджаюся выконваць любую вашу просьбу, — адказаў Гнезскі. Ён быў шчыра рады прапанове. — І не хвалюйцеся за мяне. Для работы я знайду час. Гэтыя прагулкі дадуць мне значна больш. Адна хвіліна размовы з вамі ўзнагародзіць мяне натхненнем на некалькі гадзін. Ды што мой час! Я згодзен сядзець каля вашых ног днямі! Толькі загадайце!.. О, каб толькі вы ведалі, панна Марыя, колькі сілы вы даяце мне, якія крыніцы адкрываюцца ў маёй фантазіі!.. Я працую па загаду сэрца! Такі ўжо мой лёс!.. Князь і настаяцелі манастыра, дзе я раблю цяпер роспісы, добра мне плоцяць. Здавалася, я павінен быць усім задаволены. Але задавальнення няма! Справа ў тым, што я павінен не проста намаляваць, — я павінен паказаць характары персанажаў. У звычайным, сумным, як зацяжны дождж, жыцці падобнага не ажыццявіць. Варта запаліць агеньчык у сэрцы. А як гэта зрабіць?.. Вось, прыкладна, месяц таму вы сваім з'яўленнем і дапамаглі мне ў гэтым!

Панне Марыі было прыемна чуць гэтыя словы.

— Дзякую, — паўтарыла яна. — Ніхто ніколі не ўзводзіў мяне на такія п'едэсталы. Вы ставіце мяне занадта высока.

— Вы нават лепш, — адразу ж адказаў Гнезскі.— Запэўніваю вас. Уся справа ў тым, што ў вас чыстыя карані: вы добрая, сціплая, цнатлівая. Дабрачыннасці даволі рэдкія ў вашым становішчы.

— Проста я не звяртаю ўвагі на гэта сваё становішча. Для мяне значна важней само жыццё, а не яго ўмоўнасці. Вось вы: жывяце на натхненні, і гэта прыносіць вам радасць. Так і я. Я хачу жыць па загаду сэрца. Яно загадвае мне кахаць — і я кахаю. Загадвае плакаць — і я плачу. Я не ўмею прытварацца, ілгаць, асуджаць іншых за іх спіною. Я хачу гаварыць так, як думаю, а не так, як гэта камусьці хацелася б. Я хачу быць вольнай ад усіх ланцугоў.

Размова Іх працягвалася, час ляцеў імгненна. Яны нібы хацелі дапоўніць тое, што не сказалі адно аднаму за апошнія дні. І калі нарэшце самае важнае, на іх погляд, было выказана, яны перайшлі да больш празаічнай тэмы.

— Адчуваю, што вам адзінока, — сказаў Гнезскі.— Прапаную калі-небудзь наведаць са мною касцёл. Мая праца падышла да завяршэння. Цяпер я заканчваю апошнюю тамашнюю фрэску «Святая Цыцылія». Хачу, каб мая вапна загучала! Яркіх фарбаў і майстэрства для гэтага мала. Сваёй прысутнасцю вы маглі б дадаць мне сілы і натхнення.

Панна Марыя пагадзілася. Ёй хацелася дагадзіць Гнезскаму. Адначасова яна адчувала, што гэты чалавек гатовы заступіцца за яе. З ім ёй было спакойна.

XXIII

З некаторай пары жыццё ў замку зноў стала трывожным. Часам у самы нечаканы момант замкавую цішыню мог парушыць які-небудзь гук: то разбівалася аконнае шкло, то чуліся крыкі і глухія ўдары аб сцяну, быццам нехта знутры спрабаваў знішчыць замак.

Вельмі хутка высветлілася, што прычынай гэтага шума, які звяртаў на сябе ўвагу, было зняволенне ў вежы маладога князя. Ён быў не згодны з паланеннем і, як мог, выказваў сваё незадавальненне. Ён наводзіў сябе так, як толькі што адлоўлены і пасаджаны ў клетку дзікі звер. Ён вырываўся на волю. Спачатку ён выбіў усе чатыры шклы вежавых акон. Затым умудрыўся ўзламаць драўляную столь. Нарэшце, пераканаўшыся, што праз верх яму не выбрацца, ён пачаў раскідваць падлогу… Каб неяк яго супакоіць, яму засылалі слуг — з пачастункамі. Але кожны раз тыя выбіраліся з вежы жорстка пабітымі.

Дземянцей, седзячы паверхам ніжэй, уважліва прыслухоўваўся да таго, што вычварае князюшка. Ён хмурыўся і незадаволена круціў галавой. Ён нават падумваў звязаць яго. Але не зрабіў гэтага, бо ведаў, што спачатку яму неабходна спытаць на гэта дазвол. Калі ж у вежы затрашчэлі дошкі з падлогі, ён не вытрымаў і адправіўся да гаспадыні замка.

Княгіня Ізабэла ведала пра свавольствы свайго сынка і была заклапочана не менш Дземянцея. Яна разумела, што выпусціць Іржыка нельга. Разгарачаны сваёй страсцю, той быў здольны натварыць сапраўдную бяду. Упершыню ў жыцці старая княгіня спалохалася.

— Ён не супакоіцца, ваша міласць, — упэўнена заўважыў ёй Дземянцей. — Хоць бы не ўздумаў выскачыць з акна.

— Ён можа выбрацца з вежы?

— Не, — адказаў слуга. — Але ён можа пакалечыцца. Я прыйшоў спытаць: ці не загадае ваша міласць звязаць яго?

— Звяжы, калі не ведаеш іншага спосабу, — суха адказала княгіня. — Спадзяюся, твае вузлы не пашкодзяць яго здароўю?

— Ніяк не пашкодзяць, ваша міласць, ніяк, — адказаў Дземянцей. І тут жа дадаў: — Асмелюся, аднак, заўважыць, што гэта не выйсце. Нельга ж вечна трымаць яго ў вежы.

— Дык адвязі яго ў Летні парк, — раптам прапанавала княгіня.

— Гэта не дапаможа, — адказаў Дземянцей. — Пры першай жа магчымасці ён збяжыць.

— Адвязі далей.

— І адтуль збяжыць. Як не раз здаралася…

— Дык што ж рабіць? Прыдумай што-небудзь, Дземянцей. Няўжо няма выйсця?

— А што прыдумваць. Усё і так зразумела, ваша міласць: пакуль князюшка свайго не даб'ецца, ён не супакоіцца. І нічога тут не прыдумаеш. У ім сама прырода загаварыла!

— Можа, яго забавіць паляваннем?

— Ідэя добрая. Але часовая. Паўмера. Не, ваша міласць, відаць, ужо панначцы давядзецца ўступіць. Не ведаю, па-мойму, дык няхай хоць каралеўская дачка — толькі б князюшка быў задаволены.

— Нешта падобнае ўжо было ў нас, — успомніла княгіня. — Калі прыязджаў пан Ліпскі са сваёю дачкою. Малышка амаль не памерла ад страху…

Княгіня падышла да акна, задумалася. Трэба было неяк рашыць праблему. Яна ахапіла позіркам замкавы роў, затым паглядзела ўдалечыню, на горад. За возерам у зеляніне галінак старых дрэў добра быў відаць вялікі пазалочаны купал фамільнага касцёла Эрдзівілаў. Здалёк ён нагадваў купал галоўнага ватыканскага храма. Лёгкая смуга дрыжала над ім і вянчала яго высокім серабрыстым крыжам. У княгіні расшырыліся вочы. Нейкая неверагодная думка прыйшла ёй у галаву. Гаспадыня замка ўздрыганулася і азірнулася на Дземянцея. Яе жывот раптам затросся, а вочы прыжмурыліся, быццам яна нюхнула нейкай гаркоты, — старуха засмяялася…

Дземянцей, які баяўся яе не менш, чым іншыя слугі, адступіў на некалькі крокаў. Хто-хто, а ўжо ён добра ведаў, што калі княгіня смяецца, нічога добрага чакаць не давядзецца. На ўсякі выпадак ён азірнуўся на дзверы.

— Вось яно! — між іншым пераможна заўважыла княгіня. — Усё! Цяпер я ведаю, што рабіць! Ведаю! Усё проста, Дземянцей! — І яна зноў засмяялася.

— Вы нешта прыдумалі, ваша міласць? — нясмела спытаў гайдук.

Княгіня скончыла смяяцца, зморшчыны яе разгладзіліся, радзімка з'ехала ўніз. Звычайны, фанабэрысты і незадаволены, выраз з'явіўся ў яе на твары.

— Прыдумала, — сцвярджаючы адказала яна. — Дзейнічаць давядзецца хутка і рашуча. Трэба зрабіць так, каб да вяртання князя сёй-той ужо прымірыўся са сваім лёсам.

— Не разумею, ваша міласць.

— Хутка зразумееш, дурань. Задумка простая, хоць і не пазбаўлена мудрасці. Варта толькі вельмі добра падумаць, як трэба дзейнічаць. Ад цябе, неразумнага цельпука, патрабуецца дакладнае выкананне маіх загадаў.

Дземянцей так і пайшоў, не даведаўшыся, што менавіта яна задумала…

Між тым старой княгіні спатрэбілася яшчэ цэлая гадзіна, каб абмазгаваць свой план. Пасля гэтага яна адразу пачала яго ажыццяўляць. Першай у яе апартаменты была вызвана Агнешка.

— Скажы, мілая, — звярнулася яна да служанкі,— ці ёсць у тваёй гаспадыні парадная белая сукенка?

— Так, ёсць, — ахвотна прызналася Агнешка. — Яна збіралася пазіраваць у ім пану Гнезскаму.

— Вось як, цікава…

Адказ служанкі поўнасцю задаволіў інтрыганку. Белая сукенка, адна з умоў ажыццяўлення яе каварнай задумы, была. Заставалася, калі спатрэбіцца, прымусіць панну Марыю апрануць яе… Адпусціўшы Агнешку, яна загадала закладваць экіпаж. Ёй трэба было з'ездзіць у касцёл, каб пагаварыць з ксяндзом, — даць яму сякія-такія загады. Размова, якая павінна адбыцца, таксама тычылася яе задумы. Яна не сумнявалася ў тым, што галоўны служка храма падтрымае яе ідэю, бо лічыла сябе гаспадыняю не толькі над сваімі халопамі.

XXIV

Касцёл — той самы, дзе заканчваў свае роспісы Гнезскі,— з'яўляўся адначасова магільным склепам Эрдзівілаў. У яго шырокім сутарэнным памяшканні стаяла ўздоўж сцен больш за паўсотню дубовых дамавін, у якіх змяшчаліся цынкавыя саркафагі з прахам прадстаўнікоў гэтага знатнага роду. Запаяныя саркафагі мелі невялікае шкляное акенца, зробленае над галавою нябожчыка. Некалі ў гэтым жа сутарэнні знаходзіліся і дамавіны з целам верных слуг Эрдзівілаў. Аднак пазней смердаў вынеслі і перазахавалі на гарадскіх могілках.

Два гады таму ў касцёле распачалі рамонт. Князь Станіслаў прывёз з Варшавы Гнезскага. І вось тытанічная праца майстра і яго памочнікаў падыходзіла да свайго завяршэння. Гнезскаму засталося толькі зрабіць апошнюю фрэску на столі. Кожная лінія абноўленага храма была выведзена яго рукою. Майстар нікому не давяраў гэту работу. Яго падначаленыя займаліся толькі замешваннем вапны і размешваннем фарбаў…

У гэты дзень панна Марыя і пан Гнезскі не разлучаліся. Раніцой яны гулялі ў Старым парку; пасля абеду адправіліся ў касцёл. Гнезскі адчуваў, што панначку па-ранейшаму нешта турбуе. Ён стараўся яе развесяліць, гаварыў пра жывапіс, музыку і пра сваю паездку, якая хутка павінна была адбыцца. Яны ішлі па насыпной дарозе праз княжацкую сажалку. Наперадзе маячыў, заклікаючы, пазалочаны купал Фарнага.

— Атрымаю ўзнагароджанне, адпраўлюся ў Італію, — летуценна гаварыў мастак.

Яму хацелася ўбачыць двухметровае пяро на адной з вядомых фрэсак Леанарда да Вінчы. Ён марыў убачыць скульптуры Мікеланджэла. Аб маючай адбыцца паездцы ён гаварыў натхнёна, выказваючы ў сабе столькі дзіўнага для яго ўзросту юнацкага запалу. Слухаючы яго, панна Марыя ўспомніла Яна. Таму таксама выпадала знаёмства з новымі мясцінамі. Задумаўшыся пра каханага, яна забыла пра мастака. Свядомасць яе панеслася ўслед за Янам: яна гуляла з ім па незнаёмай ёй Варшаве, бачыла тое, што бачыў ён, чула яго голас… З некаторай пары яна часта ўспамінала свайго сябра. Яна нават і не падразумявала, што ў яе выспела да яго такое глыбокае і ўпэўненае пачуццё. Думкі аб ім служылі для яе своеасаблівым шчытом: яны выратоўвалі яе ад ціхага вар'яцтва, якое навявалася страхам і сумам замкавага жыцця. Нават шчырыя і натхнёныя выказванні Гнезскага не давалі ёй столькі прыемнага, колькі гэтыя думкі пра каханага.

Перахрысціўшыся на прыступках, яны ўвайшлі ў храм. Позірку панны Марыі адкрыліся зробленыя майстрам роспісы. Яна бачыла іх упершыню. У малюнках, якія прадстаўлялі тую ці іншую сцэну нябеснага жыцця, пераважалі блакітныя і пунсовыя фарбы. Здавалася, вялікі рух ахапіў той свет: у промнях, што прабіваліся скрозь аконнае шкло, лёталі анёлы, ківалі галавой, размаўляючы, суровыя апосталы, рухаліся цені, паблісквалі і варушыліся сукенкі… Не хапала толькі галасоў. Непарушная цішыня ахапіла гэты фантастычны мір!

— Ну як, падабаецца? — самазадаволена ўсміхаючыся, спытаў Гнезскі.

Ён быў прывучаны да таго, што яго мастацтва прыводзіла ўсіх у захапленне. — Іншы раз мне нават самому не верыцца, што ўсё гэта рабіў я сам.

Зала была прыбрана. Раніцою тут ужо праводзілі службу. Рыштаванні стаялі толькі ў адной яго частцы — бліжэй да дзвярэй. Там жа чаляднікі рабілі замес вапнавага раствору. Убачыўшы пана Гнезскага і панну Марыю, працаўнікі пакланіліся ім.

Гнезскі адказаў кіўком. Сягоння ён быў поўны гордасці за тое, што прыйшоў сюды з такой прыгожай і знатнай асобай. Пасля таго як госця ўсё агледзела, ён зноў звярнуўся да яе:

— Я абяцаў паказаць вам сваю «Цыцылію».

Ён падвёў панначку бліжэй да рыштаванняў і, паказаўшы на паўкруг на столі, сказаў:

— Вось яна!.. «Святая Цыцылія», багіня музычных чараў!.. Адзін старажытны філосаф назваў яе «самай прывабнай з святых».

Панна Марыя паглядзела ўверх — і ўбачыла вялікую яркую фрэску. Тая зіхацела свежасцю фарбаў. Спачатку госця рашыла, што гэта зіхацяць каляровыя кропелькі вады. Разгледзеўшы фігуру маладой панны ў чырвонай сукенцы, яна падумала аб Божым анёле, які пераўвасобіўся ў жывую цудоўную істоту. Ёй ніяк не прыходзіла ў галаву, што перад ёй просты малюнак… Фрэска адлюстроўвала дзяўчыну, якая сядзела за арганам. Рукі яе былі аголены, а светлыя кучары раскіданы па плячах. Пальцы ляжалі на клавішах. Яе твар, звернуты да слухача, выказваў самазабыццё. Багіня іграла, не гледзячы на інструмент, яна нібы ўнушала сваю музыку: унушала выразам твару, жывымі рукамі, усімі складкамі сваёй сукенкі. Яна сама была музыкай!

Адчуўшы, што фрэска ўразіла панначку, Гнезскі прызнаўся:

— Я спрабаваў прымусіць сябе, каб фарбы загучалі. Хацеў, каб вапна разам з імі здабыла свой голас.

Панна Марыя ўзіралася ў адлюстраванне напалову націснутых пальцамі святой клавішаў, і ёй здавалася, што яна сапраўды чуе музыку. Густыя гукі аргана адбіваліся ў яе сэрцы і трывожылі яго. Яна чула хрып басавых труб, які прымушаў яе дрыжаць, чула выразныя пералівы высокіх гукаў. Ёй здавалася, што хісталіся рыштаванні і бразгацела шкло ў вокнах. У музыцы, якую яна чула, хаваліся таінствы жыцця: яго першапрычыны, непазбежнасць існавання, духоўнасць, бясконцасць. Панна Марыя слухала, і гэтыя таінствы былі ёй зразумелымі — раскрываліся, як пялёсткі кветкі раніцой, — свет адкрываў перад ёю сваю існасць.

Яе маўчанне спачатку азмрочыла Гнезскага. Але калі ён прачытаў у вачах госці самазабыццё, то зразумеў, што яго праца ўразіла яе. У той жа момант радасць ахапіла яго! Твар яго засвяціўся.

— Яна такая цудоўная, — нарэшце выказалася панна Марыя пасля доўгага маўчання. — Кажуць, нельга палюбіць камень. Глупства! Я закахалася ў яе адразу!

Гнезскі не адказаў. Рэдка хто гаварыў яму пра яго працы вось так — ад сэрца. Знатакі проста хвалілі яго. Вывады іх бачыліся яму крывадушнымі, быццам яны былі выказаны зайздроснікамі. Панна Марыя сказала толькі аб пачуцці, якое варухнулася ў ёй. Але мастак бачыў у яе словах сапраўднае адлюстраванне свайго майстэрства. Ён зразумеў, што чыстыя душы прымуць яго творчасць… Самая вялікая пахвала не абрадавала б яго так, як гэты сціплы і шчыры водгук панны Марыі.

XXV

Здавалася, раніца наступнага дня не павінна была прадказваць ніякіх узрушэнняў. Як заўсёды, рана распачалі мітусню замкавыя слугі. Яны падмяталі і палівалі двор, выскрабалі дарожкі ад травы, якая сям-там паспела падняцца за ноч, чысцілі клеткі. Ціхі Маўр прачнуўся раней за ўсіх і прасіў ужо есці. Яго роў разбудзіў панну Марыю…

Прачнуўшыся, яна доўга ляжала ў ложку, глядзела ў акно на блакітнае возера. Мітусня слуг на двары і ў калідорах закалыхвала яе, выклікала салодкую дрымоту. Ёй хацелася думаць пра што-небудзь прыемнае. Яе цягнула прагуляцца ў парк, зноў наведаць касцёл. Яна ўспомніла, што пасля снедання за ёй павінен быў зайсці пан Гнезскі. Але да снедання было яшчэ далёка. І таму яна не спяшалася ўставаць. Ведаючы звычку пані рана прачынацца, у спальню ўвайшла Агнешка. Заўважыўшы ўпершыню, пасля нядаўняй жудаснай ночы, спакой у яе вачах, яна сказала:

— Рада бачыць вас пры добрым здароўі і настроі. Спадзяюся, вам сніліся салодкія сны.

Замест адказу панна Марыя пацягнулася. І адразу ж на яе твары ўспыхнуў румянец. Яна адкінула коўдру і, саскочыўшы з ложка, нечакана пачала прытанцоўваць. Яшчэ два дні таму яна сядзела ў тым жа самым пакоі і ўздрыгвала ад нязначнага шораху, — цяпер жа крызіс мінуў, страшнае забылася, сэрца яе пацягнулася да жыцця. Яна ўзяла за руку Агнешку і зрабіла некалькі грацыёзных «па», паказваючы, як быццам яна танцуе з кавалерам, потым раптам рассмяялася над сваім крыўляннем. Служанка, вызваліўшы руку, сказала строгім тонам:

— Паводзіце сябе, як маленькая дзяўчынка!

— Хопіць хандрыць, Агнешка. Хачу весяліцца!

— Разумею, ваша міласць. Толькі не варта рабіць гэта зранку. Дрэнная прыкмета.

— Што?.. — Панначка апусцілася ў крэсла, утаропілася збянтэжана на суразмоўніцу. — Што гэта за новыя прыкметы?

Сур'ёзнасць служанкі крыху ўціхамірыла яе весялосць. Выхаваная ў вёсцы, у асяроддзі састарэлых людзей, яна не магла не зведваць да прымхаў пэўнай боязі і павагі.

— Зусім не новыя, — папраўляючы белы карункавы каўнерык на сваёй сукенцы, адказала Агнешка. — Усім вядома: хто рана смяецца, вечарам абавязкова будзе плакаць.

Гэты напамінак быццам бы аглушыў панну Марыю. Тая прыціхла. У яе зноў прачнулася непрыемнае прадчуванне. Шчокі яе па-ранейшаму палыхалі румянцам, аднак весялосць яе як рукой зняло.

Здагадаўшыся, што менавіта засмуціла панну Марыю, Агнешка паспешліва папрасіла прабачэння:

— Ваша міласць, панначка, я не хацела. Не звяртайце ўвагі на мае бяздумныя словы.

Працягваючы аб нечым разважаць, панна Марыя адказала:

— Не-не, нічога. Ідзі.

Усплеск яе радасці лёгка перайшоў у смутак. Яна думала пра будучае. Хто ведае, што можа здарыцца з ёй у гэтыя два-тры месяцы, пакуль князь Станіслаў будзе ў ад'ездзе. Без яго яна адчувала сябе ў замку бяспраўнай, залежнай ад яго міласці выпадку. Куды вецер лёсу пагоніць яе бездапаможны караблік жыцця?.. Агнешка пайшла, а панна Марыя засталася са сваімі невясёлымі думкамі. Яна нават і не заўважыла, як падышоў час снедання…

У сталовай зале княгіня завязала з ёю размову.

— Спадзяюся, ты ўжо супакоілася? — яна запытальна зазірнула ў вочы панны Марыі.

Не жадаючы гаварыць на непрыемную ёй тэму, панначка змушана ўсміхнулася і адказала:

— Так.

Княгіня працягвала:

— Не варта прымаць блізка да сэрца тое, што адбылося. На тое мы і слабы пол, каб цярпець. — І дадала: — Калі ты выйдзеш замуж, то на ўсё ты будзеш глядзець зусім інакш.

Панна Марыя здзіўлена паглядзела на яе: вельмі незвычайным паказаўся спакой княгіні і тое, як яна вымавіла апошнія словы. Панна Марыя адчула, што яе праціўніца штосьці задумала.

— Не разумею, — шчыра прызналася панначка. — Пра што вы хочаце сказаць?

— Я хачу сказаць, — ахвотна адгукнулася княгіня, — што кола свайго лёсу круцім не мы самі — а сілы, якія стаяць вышэй нас. А таму да зменлівасці лёсу варта адносіцца спакойна і нават у некаторай ступені раўнадушна. Ім мы павінны падпарадкоўвацца. Разумею, ты яшчэ такая маладая. Табе цяжка змірыцца. Аднак часам на дарозе жыцця здараюцца павароты, калі рашэнне неабходна прымаць вельмі хутка…

— З чым гэта мне «цяжка змірыцца»? — насцярожылася панна Марыя. Ёй не спадабалася напышлівая размова княгіні.— Прабачце, ваша міласць, я бачу, што вы хочаце штосьці паведаміць мне. Скажыце тады мне прама пра гэта.

— О Божа, — зрабіўшы выгляд, што незадаволена нездагадлівасцю суразмоўніцы, прамовіла княгіня. — Проста я хачу цябе супакоіць! Усяліць у цябе смеласць і ўпэўненасць! — Адчувалася, што яна паддражнівае панначку, што яшчэ адна-дзве хвіліны — і яна сапраўды паведаміць ёй аб нечым незвычайным. — І папярэдзіць!.. Я вучу цябе! Маю я права цябе павучаць?

Панна Марыя не адказала. Трывога прачнулася ў яе душы…

Пасля снедання панначка доўга чакала Гнезскага. Той яўна затрымліваўся. Гэта акалічнасць здзіўляла і хвалявала яе. Калі, нарэшце, ёй надакучыла чакаць, і яна вырашыла адправіць да яго Агнешку, у яе пакоі раптам з'явілася незнаёмая ёй служанка.

— Пан Гнезскі прасіў вас прыбыць у касцёл, — паведаміла яна.

Панна Марыя здзівілася.

— А што, няўжо пан не будзе суправаджаць мяне? — запытала яна ў служанкі.

— Не, — адказала тая. — Ён ужо там. І яшчэ ён прасіў, каб вы прыйшлі туды ў сваёй белай сукенцы. Ён сказаў, вы ведаеце ў якой.

— Добра, ідзі,— адказала панначка.

Яе здзівіла не столькі просьба Гнезскага — хоць яна сама па сабе была дзіўнай, — колькі тое, што гэту просьбу прынесла пабочная асоба. Якія адносіны мела гэта пабочная асоба да Гнезскага?.. Панначку праследавалі сумненні, і яна паслала Агнешку ў майстэрню. Тая хутка вярнулася і паведаміла, што майстэрня і кабінет правізара зачынены, няма ні гаспадара, ні яго слугі. Толькі пасля гэтага панна Марыя пачала збірацца.

Праз паўгадзіны яна, у сваёй белай сукенцы, у суправаджэнні служанкі, ішла па насыпной дарозе і любавалася возерам і цудоўнымі краявідамі горада…

XXVI

Нягледзячы на тое, што ў горадзе было некалькі парафіяў і вернікі маліліся ў розных касцёлах, Фарны, тым не менш, прыцягваў да сябе ўвагу. Людзей цікавіла яго ўбранне і новыя цудоўныя роспісы. Па гэтай прычыне каля касцёла заўсёды быў натоўп разявак. Каб хутчэй высыхала вапна, Гнезскі патрабаваў ад брамнікаў трымаць дзверы храма адчыненымі. Стоячы на вуліцы, людзі бачылі алтар і частку распісанага купала. Акрамя таго каля храма збіраліся жабракі. Іх не праганялі, бо лічылася, што яны, убогія, бліжэй да Бога і сустрэча з імі прыносіць удачу, поспех і шчасце.

У гэты дзень разявак каля касцёла сабралася асабліва многа. Пранеслася чутка, што ў храм прыехала сама княгіня. Яе экіпаж стаяў на дарозе. Калі панна Марыя падышла да брамы, разнашэрсны натоўп быццам акамянеў. Усе ўтаропіліся на яе ў здзіўленні. Сярод натоўпу знаходзілася група моладзі з каталіцкай школы. Былі тут і вясковыя, якія прыехалі на кірмаш і зайшлі да касцёла з цікаўнасці. Людзі, здавалася, чакалі знака — да таго, каб зноў знайсці голас і здольнасць рухацца. Панна Марыя ўсміхнулася, — яе развесяліла гэта шчырае здзіўленне натоўпу, — і адразу ж навокал загаварылі, зашапталіся, зашоргалі. Здавалася, быццам наўкруг зашумеў бярозавы гай.

— Якая прыгажуня!.. — пранеслася з усіх бакоў.— Проста анёл!..

Усе схілілі галовы. Вясковыя ўпалі на калені і пакланіліся да зямлі,— аб гэтай сустрэчы ім належыла расказваць сваім знаёмым і сваякам аж да самай смерці.

Вартаўнік адчыніў браму. І тут здарылася непрадбачанае. Прапусціўшы панну Марыю, ён нечакана зачыніў за ёю браму.

— Што гэта такое! Прапусціце! — усклікнула Агнешка.

Вартаўнік не адказаў, ён зачыніў браму на замок і схаваў ключ у кішэнь. Панна Марыя звярнулася да яго:

— У чым справа? Зараз жа прапусціце! Гэта мая служанка!

— Не дазволена, — ціха адазваўся пануры брамнік.

— Хто не дазволіў?

— Яе міласць княгіня.

Панна Марыя разгубілася. Яна вярнулася да агароджы і, узяўшыся за жалезныя пруткі, сказала Агнешцы:

— Чакай тут. Зараз я пра ўсё даведаюся.

Яна направілася да храма, ахінаючы сябе крыжам. Цяжкія дзверы касцёла адчыніліся — і на вуліцы з'явіўся прыслужнік ксяндза. Ён нізка пакланіўся панначцы. Тая пераступіла парог. Прыслужнік прайшоў за ёю і зачыніў дзверы. Тыя, хто застаўся каля брамы, пачулі цяжкі бразгат унутранай засаўкі…

У бабінцы было цёмна. Панна Марыя міжволі спынілася. Ёй было незразумела, навошта зачынілі дзверы. Нехта, стоячы побач, адразу ж ціха сказаў ёй:

— Праходзьце, вас чакаюць.

Панна Марыя накіравалася ў залу. Каля галоўнага алтара, асветленага агнямі мноства свечак, яна ўбачыла ксяндза ў асляпляльна-белым адзенні. Побач з ім стаяла княгіня. Тут жа, насупраць дзвюх ажурных свечак, якія былі ўстаноўлены на высокай меднай падстаўцы, спакойна сядзеў на сваёй калясцы прыбраны ў новенькі, з залацістай тканіны кафтан князь Іржык. Дземянцей узвышаўся над ім, быццам скала над маленькім выступам. Ніхто з іх нават не азірнуўся на панну Марыю. Усіх, хто сабраўся каля алтара, здавалася, аб'ядноўвала нейкая сумная думка.

На сярэдзіне залы панна Марыя зноў затрымалася. Трывога яе ўзмацнілася. Але нехта зноў злёгку падштурхнуў яе. Яна здагадалася, што яе просяць падысці да алтара. І яна пайшла. Ад страху і чакання нечага неверагоднага, яна забылася нават, дзеля чаго з'явілася сюды…

Ксёндз першы звярнуў на яе ўвагу. Ён пакланіўся ёй. Княгіня мелькам глянула ў яе бок. У яе прыжмураных вачах панначка заўважыла чырвоны агеньчык — адбітак запаленых свечак. Яна хацела звярнуцца да княгіні. Але свяшчэннік апярэдзіў яе. Ён узяў яе за руку і падвёў да Іржыка. Панна Марыя ўважліва паглядзела на маладога князя. Здавалася, той чакаў аплявухі: скурчыўшыся, ён са страхам глядзеў на прадмет сваёй любві. Відаць, ён таксама не разумеў прычыны гэтага сямейнага збору.

Між іншым хваляванне панны Марыі пераўзышло ўсе межы. Яна глядзела то на княгіню, то на Дземянцея, які захоўваў выраз пакорлівасці, то на ксяндза, які чамусьці хавау ад яе вочы, і пачынала шкадаваць, што рашылася ўвайсці ў храм. Свяшчэннік раптам папрасіў яе стаць на калені. Яна павінавалася. І тут яна ўбачыла, што Дземянцей пасадзіў побач з ёю дрыжачага ад страху князюшку. Толькі тады ёй стала зразумела ўсё!.. Яна паспрабавала ўзняцца. Але той жа невідзімка за яе спіной раптам паклаў ёй на плечы свае цяжкія рукі. Яна азірнулася, каб выказаць абурэнне, — але ў тую ж хвіліну княгіня злучыла яе руку з рукою сына. Свяшчэннік пачаў паспешліва чытаць словы шлюбнага абраду. Ён надзеў нявесце на палец пярсцёнак — і ў той жа момант быццам ударыў нябесны гром, заіграў арган, загучала вясельная меса!..

Панна Марыя паспрабавала ўзняцца. Але спробы яе былі дарэмнымі,— яе трымалі. Ціхія словы блаславення, здавалася, рэзалі яе знутры. Жадаючы ўзняцца, яна схапілася за медную падстаўку, хіснула яе — і абедзве свечкі, адразу патухшы, упалі ёй пад ногі. Панна Марыя яшчэ раз рванулася, як вавёрка, якая трапіла ў капкан, і страціла прытомнасць… Слугам давялося падтрымліваць яе. А ў гэты момант свяшчэннік гучна аб'явіў, што з гэтага часу князь Іржык і яна — муж і жонка.

Калі ў зале стала ціха, свяшчэннік рашуча, нават не пакланіўшыся княгіне, адправіўся ў рызніцу. Ён быў яўна раззлаваны і не хаваў гэтага.

Яго знікненне і поўная цішыня, якая наступіла пасля яго адыходу, пасеялі сярод прысутных некаторую сумятню. Слугі, чакаючы загадаў, пазіралі на княгіню. Тая ў сваю чаргу ўтаропілася ў непрытомную панну Марыю. Нарэшце яна азірнулася. Па яе знаку слугі паднялі панначку і панеслі да дзвярэй. Дземянцей пакаціў за імі свайго прыціхлага пана…

За час кароткай вясельнай цырымоніі народу каля брамы прыбыло. Пранеслася чутка, што ў касцёле адбываецца святатацтва. На плошчу збягаўся народ. Усе пыталіся — аднак ніхто толкам нічога не ведаў. Натоўп ужо запрудзіў дарогу. Некаторыя з зявак, самыя смелыя, залезлі на плот, і нават пагрозы брамніка не дзейнічалі. Першымі з касцёла выйшлі слугі, яны вынеслі панну Марыю. Убачыўшы сваю пані, Агнешка закрычала:

— Панначка! Што з вамі? Што з вамі зрабілі?

Натоўп прыціх, як нядаўна, калі панна Марыя падышла да брамы. Нехта нечакана загаласіў, вырашыўшы, што панначка мёртвая…

Слугі палажылі непрытомную панну Марыю ў экіпаж. Дземянцей пасадзіў побач з ёю маладога князя, які быў падобны ў гэтую хвіліну на запалоханага звярка. Нарэшце ў дзвярах касцёла з'явілася княгіня. Яна была здзіўлена тым, што каля брамы сабралася столькі народу, і рашуча накіравалася да экіпажа. Натоўп са страхам расступіўся перад ёю… Княгіня села. Лакеі ўскочылі на заднюю прыступку. Дземянцей узлез на козлы, даў знак фурману, каб той рушыў з месца. Экіпаж здрыгануўся і пакаціў у бок замка.

Няшчасная Агнешка з плачам кінулася за ім. Ёй здавалася, што ўсё скончана, што пані яе мёртвая. Бедалага, яна вінаваціла ва ўсім адну сябе, не жадаючы дараваць сабе за тое, што пакінула панначку…

Тым часам народ пачаў наракаць. Тым, хто сабраўся каля брамы, не было зразумела, што ж такое адбылося ў касцёле. Невядомасць бударажыла людскую свядомасць. Хутка нараджаліся розныя чуткі. Па горадзе панесліся першыя небыліцы…

XXVII

Змрочны спакой замка, які не змог па-сапраўднаму разварушыць нават буянства капрызнага прыдурка, раптам, пасля наведвання членамі княжацкай сям'і касцёла, быў разбіты ўшчэнт. Замак ператварыўся ў нейкае падабенства гіганцкага вулляка. Слугі бегалі з вялікімі ад здзіўлення вачамі, шушукаліся на калідорах, пад лесвіцамі, у сутарэнных і паддашкавых памяшканнях. Панну Марыю яшчэ толькі ўнеслі і паклалі на ложак у яе спальні — а ўсе ў замку ўжо ведалі пра здарэнне і тлумачылі навіну, кожны на свой лад. «Ведзьма! — судзіла чэлядзь гаспадыню замка. — Не можа без сваіх падкопаў! Чыніць зло са здавальненнем!»

Між тым панна Марыя заставалася ў стане глыбокай непрытомнасці. Гарбінка на яе тоненькім носіку была больш заўважнай, чым раней, а твар быў бледным, як у нябожчыцы. І толькі пунсовыя вусны пакідалі надзею на тое, што яна яшчэ жывая. Доктар доўга вазіўся каля яе: то расціскаў ёй рот, то падстаўляў да носа люстэрка, каб пераканацца, ці жывая яна. Нарэшце ён пайшоў. У пакоі засталася Агнешка. Знямоглая, яна то ціха стагнала, то, хістаючыся, стаяла на каленях перад ложкам. Яна была ўпэўнена, што яе пані мёртвая. І вось у нейкую хвіліну яна падняла галаву і ўбачыла, што вочы панны Марыі былі адкрытыя. Ускочыўшы, Агнешка ўскрыкнула:

— Панначка! Вы жывая! — І прыціснулася вуснамі да яе халоднай рукі.

Панна Марыя падняла галаву, прысела. На твары яе можна было прачытаць гідлівасць. Нечакана яна адхапіла руку, быццам яе апарылі.

— Прэч! — сказала яна. — Не датыкайся да мяне!

Агнешка застыла ў здзіўленні. Па яе твары па-ранейшаму ліліся слёзы — але позірк ужо выражаў недаразуменне.

— Прэч, адыдзіся! — паўтарыла панначка. — Хопіць крывадушнасці! У гэтым доме нікому нельга верыць!

Яе калаціла: уздрыгвалі рукі, трэслася галава, валасы былі ўскудлачаныя. Яны навісалі над блукаючымі вачамі. Здавалася, яна вось-вось зноў страціць прытомнасць…

— За што, панначка? За што? — пакрыўджана ўсклікнула служанка. — Бачыць Бог, вось як перад святым крыжам, — і яна набожна перахрысцілася, — ні на валасок не вінаватая! Не ведаю, што здарылася! Не ведаю!

Яе тонкі голас, які быццам заключаў у сабе саму шчырасць, парушыў недавер панны Марыі. Яна скоса паглядзела на служанку, ацаніўшы па вачах, ілжэ тая, ці гаворыць праўду. Потым нечакана абхапіла сваю галаву, застагнала:

— Божа, што ты са мною робіш?.. За што?.. — І павалілася тварам на падушку.

Служанка ціха заплакала.

— Прабач, Агнешка, — прасіла панна Марыя. — Прабач. Павер, тое, што здарылася ў касцёле, жудасна. Жудасна!..

Яна зноў прыціхла. Хвіліну-другую ў пакоі панавала цішыня. Нарэшце, нешта абдумаўшы, панна Марыя зноў азірнулася на служанку.

— Агнешка, мілая, — сказала яна, — запрасі пана Кржыша. Зараз жа.

— З радасцю, — адказала служанка. — Яна паднялася і адразу ж накіравалася да дзвярэй.

Праз некаторы час у спальні з'явіўся пан Кржыш. Панначка з дапамогаю Агнешкі перасела ў крэсла.

Разам з бібліятэкарам у пакой «увайшлі» яго нясмеласць і дзіўная абаяльнасць. Скупы на словы, пан Кржыш, здавалася, выказваў свае пачуцці позіркам. У тую самую хвіліну, калі ён з'явіўся, у яго вачах, схаваных пад круглыя, у жалезнай аправе акуляры, бачылася вельмі высокае ўнутранае напружанне. Адчуваючы, у якім цяпер стане панна Марыя, ён быў гатовы ахвяраваць усім, каб толькі аднавіць яе душэўны пакой. «Хто зрабіў вам балюча?» — запытваў яго позірк.

Панна Марыя жэстам запрасіла яго сесці.

— Пан Кржыш, — сказала яна, стараючыся стрымаць дрыжыкі.— Прызнаюся, вы адзіны ў замку, каму я гатова даверыцца. Не пытайцеся — чаму. Сама не ведаю. Проста адчуваю… Сягоння я даведалася, што ў гэтым гняздзе мяне акружаюць ілгуны. Ім удавалася штучна захоўваць сваю сапраўдную маску. — Слёзы ўпершыню пасля непрытомнасці раптам пабеглі з яе вачэй. Панначцы стала цяжка гаварыць. — Гора мне, гора! — праз сілу сказала яна і зарыдала.

— Супакойцеся, панна Марыя, — ласкава адказаў бібліятэкар, — не трэба так гараваць. Чым змагу, я дапамагу вам.

Не столькі словы, колькі інтанацыя яго голасу прымусіла панну Марыю ўзяць сябе ў рукі. Яна выцерла насовачкай слёзы, спытала:

— Скажыце, вы добра ведаеце пана Гнезскага?

— Пана Гнезскага? — Бібліятэкар быў яўна здзіўлены. — Ну вядома! А чаму вы спыталі?

— Хто ён? Чаму ён так лёгка здрадзіў мне? Няўжо ў яго няма сэрца?

— Разумею, вас нехта пакрыўдзіў, панна Марыя, — адказаў бібліятэкар, — ці падмануў. Але, магу вас запэўніць, толькі не пан Гнезскі. Паверце мне, я даўно яго ведаю. Скажу больш: гэта вельмі чэсны, высакародны чалавек. Упэўнены. Упэўнены, што ён не здраджваў вам. Тут нейкая памылка.

— Памылка? — Панна Марыя нават узнялася з крэсла, яна гарэла ад абурэння. — Каб вы толькі ведалі, чаго каштавала мне гэта памылка!..

— Я ведаю пана Гнезскага, — упэўнена паўтарыў бібліятэкар. — І магу паручыцца за яго.

Панна Марыя закрыла твар далонямі, застагнала.

— Веру, — нарэшце ціха прамовіла яна. — Хачу верыць. Але тады дапамажыце разабрацца: як гэта магло адбыцца? — Яна памаўчала з хвіліну, потым пачала расказваць: — Сягоння раніцой пан Гнезскі вызваў мяне ў касцёл. Аднак, калі я туды з'явілася, яго там не было.

— Вы кажаце сягоння раніцой? — Пан Кржыш здзівіўся. — Дык яго ж няма ў замку ўжо другі дзень! Яшчэ ўчора ён па распараджэнні княгіні адбыў у Эрдзівілмонты, дзе распачата будаўніцтва палаца. Наколькі мне вядома, ён вернецца не раней, чым праз тыдзень.

— Значыць, — пачынаючы разумець, хто яе падмануў, усклікнула панначка, — ён ні пры чым?.. — Яна расчырванелася, збянтэжаная тым, што хвіліну таму ганьбіла нявіннага. Потым сказала: — Ну вядома! Яго проста ўбралі прэч з вачэй! Далей! І сыгралі на нашай узаемнай сімпатыі!..

— Вы пра што? — спытаў пан Кржыш.

Замест адказу панначка пазваніла ў званочак. Як толькі ўвайшла Агнешка, панна Марыя спытала:

— Хто прыходзіў сягоння прасіць ад імя пана Гнезскага, каб я пайшла ў касцёл?

— Гэта была служанка княгіні,— адказала дзяўчына. Адпусціўшы Агнешку, панначка доўга маўчала. З цяжкасцю ёй удалося ўсё ж супакоіцца. Нарэшце яна сказала:

— Мяне жорстка падманулі, пан Кржыш. Падманулі, выкарыстоўваючы імя сумленнага чалавека. Прабачце, я толькі што была да яго несправядліва. Прабачце…

— Я, здаецца, магу здагадацца, ад каго зыходзіць нанесеная вам крыўда, — адказаў пан Кржыш. — А таму бачу, што ва ўсім гэтым ёсць і доля маёй віны.

— Вашай?

— Так, мне даўно трэба было папярэдзіць вас аб каварстве тутэйшай гаспадыні.

— О, не вініце сябе, добры пан Кржыш. Не думаю, каб вашы папярэджанні дапамаглі мне. Вельмі я даверлівая… Так, мяне падманула княгіня. Жорстка падманула. Толькі цяпер я зразумела ўсё. І тым не менш, я не паддамся ёй, нават калі гэта будзе каштаваць мне жыцця!

Усхваляваны і разам з тым рашучы голас панны Марыі дадаў упэўненасці пану Кржышу. Рыцар у душы, той гатовы быў далучыцца да няшчаснай, стаць на яе бок.

У гэты дзень пан Кржыш яшчэ некалькі разоў заходзіў да панны Марыі. Ён прынёс ёй цэлы стос кніг. Яны, па яго перакананні, павінны былі адцягнуць увагу няшчаснай ад цяжкіх думак. Адчуваючы, што панначка ставіцца з прыхільнасцю да яго і мае патрэбу ў яго дапамозе, ён прабыў у яе спальні да цемнаты.

XXVIII

Агнешка запаліла ў спальні свечы, яшчэ раз абышла і праверыла ўсе дзверы. Пасля таго, што адбылося сягоння ў касцёле, паміж ёю і паняй усталявалася нябачная сувязь: абедзве яны сталі разумець адно аднаго без лішніх слоў. Адначасова абедзвюх ахапіла трывога.

— Не адчыняй, хто б ні пастукаў,— у каторы ўжо раз нагадала панна Марыя.

— Будзьце спакойны, панначка, — адказала рашуча настроеная Агнешка.

Заснуць у гэтую ноч яны не змаглі. Панна Марыя некалькі разоў пачынала праглядваць прынесеныя панам Кржышам кнігі, але кожны раз адкладвала іх. Паступова ў замку і за яго вокнамі запанавала цішыня: заснулі птушкі ў клетках, заглухлі крокі. Толькі па-ранейшаму стракаталі конікі ды начныя матылі калі-нікалі стукалі ў акно, планіруючы на святло. Свечы, якія былі ўстаноўлены на высокай падстаўцы, гарэлі бясшумна. У нейкі момант, адчуўшы поўную цішыню, панна Марыя ўздрыгнула…

— Агнешка, — паклікала яна прыціхлую ў сваім пакоі служанку, — хадзем сюды.

Агнешка ў тую ж хвіліну з'явілася. Панначка прыласкала яе, абняла і дрыжачым голасам прызналася:

— Любушка, мне страшна!

— Не бойцеся, ваша міласць, нічога не здарыцца. Дзверы зачынены, засаўкі моцныя. Кладзіцеся і пастарайцеся заснуць. Я буду пільнаваць усю ноч. Не звяры ж яны, княгіня і яе сынок, не стануць жа яны ламаць дзверы. Яны даўно спяць. У замку ўсе заснулі. Вас ніхто не пакрыўдзіць.

Яна дапамагла ёй зняць сукенку. Потым, перахрысціўшы, як некалі ў дзяцінстве рабіла яе маці, паклала спаць. Панна Марыя падзякавала ёй.

— Думаеш, ён не прыйдзе? — спытала яна. Служанка, убачыўшы, як тая ўся дрыжыць, супакойвала яе.

— Не думайце, не думайце пра гэта, — адказала яна. — Не трэба пакутаваць. Пан Кржыш упэўнены, што шлюб ваш несапраўдны. Заўтра адправім пасланца ў Варшаву. Прыедзе князь Станіслаў, і ўсё стане на свае месцы…

— Калі яшчэ ён прыедзе, — разважала панначка. — А як быць цяпер? А раптам князь Іржык уздумае з'явіцца?..

— Тады мы дадзім яму такога дыхту, што век будзе помніць! — упэўнена адказала служанка. — Не бойцеся, панначка, я не адыдуся ад вас ні на крок да самага прыезду князя Станіслава. Малады князь не пасмее дакрануцца да вас. А калі што, то я ўздыму такі шум, што сюды збяжыцца ўвесь горад!

Сардэчныя словы яе падзейнічалі. Панна Марыя з палёгкай уздыхнула. Яна ўзяла за руку Агнешку і папрасіла:

— Толькі, дзеля Бога, не адыходзь.

— Я лягу на гэтым дыванку, каля ложка, — адказала служанка і паказала сабе пад ногі.

— Заўтра адразу ж сядзем пісаць ліст князю.

— Так, з самай раніцы, як толькі прыйдзе пан Кржыш.

— Потым адшукаем вернага пасланца. — Агнешка раптам усміхнулася і сказала: — Ёсць у мяне адзін на прыкмеце!

Панна Марыя кіўнула.

— Толькі каб нікому ні слова.

— Не хвалюйцеся, — адказала Агнешка. — Чалавек надзейны і аддадзены.

Абедзве прыціхлі, адчуваючы задавальненне ад свайго плана. Час праляцеў непрыкметна. Потым панна Марыя сказала:

— Дай Божа, каб усё было добра. — Яна павярнулася да абраза, тройчы перахрысцілася і ціха прамовіла: — Дапамажы, Госпадзі! Уратуй па міласці тваёй!

Агнешка, на яе прыкладу, таксама пачала хрысціцца…

XXIX

Гэтая ноч павінна была стаць для панны Марыі яшчэ адным жудасным выпрабаваннем.

З маўклівай згоды княгіні Іржык атрымаў поўную свабоду. Наўрад ці зразумеў ён, што адбылося ў касцёле. Таямнічы шэпт чалавека ў беласнежным адзенні, музыка, якая грымела, здавалася, з самых нябёсаў, унеслі толькі сумятню ў яго і без таго нездаровую галаву. Там, у касцёле, ён проста перапалохаўся. Праўда, крыху пазней, калі яго прывезлі ў замак, ён хутка забыў пра свой перапалох, вярнуўся да звычайных сваіх забаў. Цэлы дзень ён паліў з мушкета ў сцяну і прасіўся ў Дземянцея на паляванне. Увечары ён успомніў пра панну Марыю.

Пасля таго, што адбылося ў касцёле, яго жаданне пабачыць панначку было як быццам зусім натуральным. Тым не менш, асцярожны Дземянцей вырашыў спачатку запытаць дазволу ў княгіні. Гаспадыня замка доўга не затрымлівала яго. Яе фраза — «З гэтага часу ён яе муж і ўладар» — сказала гайдуку ўсё. Да гэтай размовы тое, што адбылося ў касцёле, яму ж усё-такі бачылася гульнёй, жаданнем маці пацешыць сваё дзіцяці. Цяпер жа, пасля гэтай размовы, ён зразумеў, што памыляўся і што вянчанне было сапраўдным. Тым не менш, яму было няпроста асэнсаваць тое, што адбылося; слуга ніяк не мог уявіць князюшку мужам такой высакароднай і прыгожай панны.

А Іржык упарта настойваў на сваім: ён качаўся па пакоі, біў у дзверы. Адчуваючы, што яго буянства можа працягнуцца ўсю ноч, Дземянцей нарэшце ўзяў свечку і, адчыніўшы дзверы, пакаціў каляску да пакояў панны Марыі…

Гайдук ведаў сваю службу. Ён разумеў, што ніякія ўгаворы не дапамогуць яму пранікнуць у спальню панны Марыі і што шум можа выклікаць толькі лішняе азлабленне слуг. Таму ён вырашыў пайсці на хітрасць: трэба пранікнуць у пакоі маладой панначкі праз патаемныя дзверы, пра існаванне якіх панначка не мела ніякага ўяўлення. Сваю задачу ён бачыў у тым, каб запусціць князюшку ў пакоі панны Марыі і выправадзіць служанку. Пра тое, што можа адбыцца пасля гэтага, ён не думаў.

Паблукаўшы па лабірынтах патаемных хадоў, Дземянцей і Іржык спыніліся каля дзвярэй, якія з боку спальні панначкі былі застаўлены высокім люстэркам. Гайдук не без цяжкасці адчыніў яе і ўкаціў каляску ў пакой.

У спальні дагаралі свечы. Панна Марыя ляжала на ложку. Побач на дыванку звілася калачыкам Агнешка. Абедзве заснулі моцным першым сном. Не жадаючы ўпусціць зручнага выпадку, Дземянцей зрабіў крок да служанкі, згроб яе і паспешліва панёс да дзвярэй патаемнага ходу.

Агнешка прачнулася. Ад страху голас спачатку здрадзіў ёй. Яна змагла закрычаць толькі тады, калі Дземянцей унёс яе ў цемень лабірынта…

Крык служанкі разбудзіў панну Марыю. Яна расплюшчыла вочы, падняла галаву. Прама перад ёй, у двух кроках ад ложка, сядзеў на калясцы князь Іржык. Чорныя бліскучыя валасы на яго маленькай галаве былі гладка прычасаны. Іржык пазіраў на панну Марыю круглымі, блізка пасаджанымі, малпінымі вочкамі і нечага чакаў. Позірк яго выражаў здзіўленне. Так, моўчкі, не варушачыся, яны глядзелі адно на аднаго…

Першы апамятаўся Іржык. Вочкі яго затуманіліся, на губе заблішчэла сліна. Прыдурак вырашыў наблізіцца да прадмета сваёй пажадлівасці.

Яго парыў прымусіў прачнуцца панну Марыю. Яна паспрабавала саскочыць на падлогу, але паспела толькі адкінуць коўдру, — Іржык падкаціў да ложка і, нечакана скокнуўшы, наваліўся на яе. Панна Марыя спрабавала вызваліцца. Але зрабіць гэта аказалася не так ужо і проста, — Іржык учапіўся ў яе, як клешч у скуру. Рукі яго так і забегалі па яе целу, быццам на яе пусцілі тысячу гадзюк. Панна Марыя неяк вывернулася і адкінула ад сябе гвалтаўніка. Але той тут жа схапіў яе за руку.

Малады князь быў настолькі ж спрытным, наколькі і дужым. Ад болю ў руцэ панна Марыя амаль не страціла прытомнасць. Яе выратавала толькі думка пра тое, што яна не павінна ўступіць гэтай жывёліне. Яна накінула на князя коўдру. Той на імгненне вызваліў руку, але ў той жа момант схапіў панначку за начную сарочку. Панна Марыя пачула трэск тканіны, — частка яе доўгай сарочкі засталася ў руцэ гвалтаўніка…

Прыкрываючы рукою голыя плячо і грудзі, яна кінулася да дзвярэй. Але Іржык апярэдзіў яе. Ён быў вёрткім, як ліса. Скокнуўшы з ложка, ён абагнаў панначку і стаў перад ёю на самым праходзе. Тады панна Марыя кінулася да другіх дзвярэй, за якімі знаходзіўся пакой служанкі. Але Іржык і тут апярэдзіў яе — вырас перад ёй, як страшны язычаскі бажок.

Не ведаючы, куды падзецца, панначка спынілася. З пагардай глядзела яна на свайго праследавацеля. Той сядзеў перад ёй на кукішках, цяжка дыхаў, вытарашчыўшы на яе свае круглыя маслістыя вочы. Наўрад ці разумеў ён, што робіць.

Хвіліна перадышкі ўзнагародзіла панну Марыю важнаю думкай. Нябога вырашыла пайсці на хітрасць. Яна направілася да ложка і, калі прыдурак паспяшаўся за ёю, штурханула на яго каляску, сама ж, пераскочыўшы праз ложак, пабегла ў пакой служанкі. Панна Марыя выйграла час, каб дабрацца да дзвярэй і адчыніць іх.

Іржык, як дзік, следам панёсся ў пакой служанкі. У цемры ён наляцеў на стол і перавярнуў яго…

І ўсё ж, дагнаць бяглянку яму так і не ўдалося. Ад адчаю ён закрычаў!.. Вярнуўшыся ў спальню, ён сеў у каляску і паспешліва пакаціў у калідор. Ён азіраўся і прыслухоўваўся. Нарэшце, яму ўдалося адрозніць шлёпанне босых ног, — у той жа момант ён павярнуў у бок параднай лесвіцы…

Між тым панна Марыя спусцілася да дзвярэй параднага ўваходу. Яна спадзявалася выбрацца на вуліцу. Але адчыніць дзверы ёй не ўдалося. І тады яна зноў паднялася на другі паверх і пачала стукаць ва ўсе сустрэчныя ёй дзверы. У хуткім часе яна дабралася да тупіковай сцяны. Бегчы назад таксама было нельга…

І тут адбылося дзіва: нечакана адчынілася адна з бліжэйшых да яе дзвярэй і на парозе перад бедалагай паўстаў пан Кржыш. Панна Марыя пазнала яго ў цемры па круглых шкельцах акуляраў, якія блішчэлі ад святла Месяца, якое зазірала ў акно.

— Вы? — здзіўлена запытаўся ён.

— Прашу вас, дапамажыце!.. — ледзь не крычала панна Марыя і схапіла бібліятэкара за руку. — Схавайце мяне!..

— Праходзьце, — адказаў пан Кржыш і паспешліва адступіў.

Панна Марыя кінулася ў яго пакой.

Пан Кржыш пастаяў крыху, прыслухоўваючыся, потым зайшоў у пакой і зачыніў дзверы на засаўку.

Тым часам, змучаны жаданнем і няўдачай, стомлены, князь Іржык ніяк не мог уціхамірыцца і працягваў сваё праследаванне. Тузаючы за ручкі дзвярэй, ён дакаціў да тупіковай сцяны. Лютасць ахапіла яго. Ён пачаў біць аб сцяну плячом, быццам збіраўся праламіць яе. Пры гэтым ён вуркатаў і ўздрыгваў, нібы ашалелы звярок…

І ўсё-такі яму давялося павярнуць назад. Выехаўшы на пляцоўку перад параднай лесвіцай, Іржык развярнуўся і пакаціўся па прыступках. Каляска яго запрыгала, стрымгалоў панеслася ўніз. Нечакана яна павярнулася і павалілася набок — выкінула князюшку на дыван… Страшны крык разнёсся па замку, разбудзіў яго жыхароў! Застукалі дзверы, замільгалі агеньчыкі свечак. Праз хвіліну калідор і парадную лесвіцу запрудзілі слугі…

XXX

Начное здарэнне ўзбударажыла ў замку ўсіх. Вельмі хутка ўсе даведаліся і пра тое, што панначка зачынілася ў кабінеце бібліятэкара.

Гаспадыня замка выклікала Дземянцея. Выслухаўшы яго, яна была разгневана.

— Ты не можаш без таго, каб не нарабіць скандалу. Я дамовілася, можна сказаць, з самім небам! Зрабіла немагчымае! А ты проста высмяяў усё маё старанне!.. Цяпер не толькі пан Кржыш, любы халоп палічыць неабходным гаварыць мне дзёрзкасці!.. Няўклюда! Я ж зразумела табе сказала: асцярожна, без лішняй спешкі! Дзесяць разоў трэба было абдумаць, перш чым рашацца на такое!.. — Яна раптам успомніла: — Куды ты схаваў служанку?

— Яна ў маім пакоі. Зачынена надзейна.

— Кажаш, яна абараняла яе?

— Яшчэ як! Як ланцужны сабака! Укусіла мяне, сцерва. Разбіла акно. Прыйшлося яе звязаць.

— А яна, часам, не шалёная? — Княгіня прайшлася па пакоі. Яе позірк гаварыў больш красамоўна, чым словы. Яна хацела спагнаць на кімсьці сваю злобу. — Ну вось што, Дземянцей. Звязі-ка ты яе куды-небудзь прэч з вачэй, каб не ўводзіла яна мяне ў спакушэнне. А каб не ўзнікала ў яе жаданне шмат балбатаць, выдай яе замуж. Ды знайдзі мужыка крутога, мацёрага, каб не языком, а бізуном з ёю размаўляў!

— Слухаюся, ваша міласць. — Дземянцей пакланіўся. — Сягоння ж выканаю. Адпраўлю ў такое месца, адкуль нават слухам не выбрацца.

— Глядзі. Потым даложыш.

— Не хвалюйцеся. Усё выканаю. Ёсць у мяне на прыкмеце адзін — тры жонкі са свету зжыў. Апошнюю забіў лейцамі…

— Гэта шалёная заслугоўвае таго ж.

Так вырашыўся лёс няшчаснай Агнешкі. За яе адданасць, шчырасць яна была звезена ў аддаленую вёску і выдадзена замуж за нялюбага чалавека. Дземянцей стрымаў сваё слова. З той пары ў замку пра Агнешку нічога не ведалі…

— Ці разумееш ты, дубіна, — працягвала выгаворваць княгіня гайдуку, — што да прыезду князя задуманая намі справа павінна быць уладжана. Упартая павінна скарыцца. Каб дабіцца гэтага, неабходна крайняя асцярожнасць. Табе варта трохі прытрымаць, да пары, майго сына.

— Як яго ўтрымаеш? — выказаў сумненне гайдук. — Ён ледзь не прыбіў мяне — так ірваўся да панначкі.

— Як жа ты намерваешся дзейнічаць?

— Не ведаю, ваша міласць. Смею толькі папярэдзіць, што князюшка пачне шукаць яе. І не дай Бог, калі ён даведаецца, што яна ў бібліятэцы. Зламае дзверы і пераверне там усё ўверх дном! Мне яго не спыніць.

Княгіня задумалася. Упершыню яна адчула сапраўдную сур'ёзнасць створанага ёю ж самою становішча. Спроба пераадолець адну цяжкасць цягнула за сабой дзесятак іншых. Клопатаў пасля вянчання яўна пабольшала. І ўсё-такі надзея не пакідала яе. Княгіня ўсведамляла, што ў дадзенай сітуацыі ёй можа дапамагчы толькі адно — час. А таму яна вырашыла чакаць.

— Ну вось што, — тонам, які не дапушчае пярэчанняў, сказала яна. — Забірай князя ды едзь з ім куды-небудзь прэч з вачэй. Хоць да самога д'ябла. Тыдзень каб вамі нават і не пахла тут. За гэты час я паспрабую згаварыцца з ёю. Не думаю, каб яна доўга ўпіралася. Павінна ж яна зразумець, што ад замужаства гэтага яна толькі выйграла і што не важна, які ў яе муж, — важна, кім яна стала! Шлюб узвысіў яе. Калі яна не зразумее гэтага, то я, па крайняй меры, буду ведаць, што яна не заслугоўвае шкадавання.

— Куды загадаеце паехаць? — спытаў Дземянцей.

— Твая справа. Калі я за тыдзень не дамоўлюся з ёю, то пакатаешся яшчэ тыдзень… Нічога, — заўважыўшы здзіўленне ў вачах слугі, сказала княгіня, — дзянькі стаяць пагодлівыя, бабіна лета. Можна і пагуляць. Запамятай толькі адно: пасля таго, што здарылася, усе мы звязаны адною ніткай. Або Іржык і гэта ўпартая знойдуць агульную мову, або князь Станіслаў здыме табе і мне галаву.

Даючы зразумець, што размова закончана, яна ўзяла са стала званочак і пазваніла. Увайшла служанка. Дземянцей моўчкі развітаўся.

XXXI

Адзіны, каго дапускала да сябе ў пакой пустэльніца, быў пан Кржыш. Яшчэ раніцою ён прынёс сёй-той яе скарб. Рашучая госця заявіла, што не выйдзе з кабінета да таго часу, пакуль не вернецца князь Станіслаў.

Каля поўдня пан Кржыш прынёс ёй снеданне. Панначка з'ела гарачы піражок, выпіла чашачку кавы. Хваляванне, якое пачало мучыць яе яшчэ з учарашняй раніцы, не адпускала яе ні на хвіліну. Панна Марыя не магла ні спаць, ні плакаць. Яна ўздрыгвала ад нязначнага шоргату.

Чуламу пану Кржышу было балюча на яе глядзець. Ён разумеў, як яна пакутуе, і расстройваўся сам. Не ведаючы, як супакоіць панначку, ён проста стараўся менш знаходзіцца ў яе пакоі.

І ўсё ж, роўна ў поўдзень ён вымушаны быў увайсці да яе і сказаць:

— З вамі жадае гаварыць княгіня…

Панна Марыя ўскочыла, быццам яе нечакана ўкалолі.

— Не пускайце, не пускайце! крыкнула яна і задрыжэла ад страху.

— Будзьце разважлівымі,— адказваў бібліятэкар. — Размова непазбежна. Пастарайцеся супакоіцца.

Выказаўшыся, ён выйшаў. Відавочна, княгіня настойвала на сустрэчы і пан Кржыш не мог не пусціць яе ў кабінет.

Панна Марыя пачала кідацца з кутка ў куток. Першай яе думкай было пабегчы ў бібліятэчную залу. Яна зрабіла некалькі крокаў да дзвярэй, потым спынілася. Нечакана яна зразумела, што пан Кржыш гаворыць праўду і што размовы з гаспадыняй замка ёй не пазбегнуць. Так, пасярэдзіне кабінета, яе і засцігла старая княгіня.

Прама з парога пасыпаліся пытанні:

— Што такое, мілачка? Узбударажыла слуг! Вакол амаль што загавор! Чаму пазбягаеш мяне? Навошта заперлася? Ты што, маеш намер перасяліцца сюды?

Выгаворваючы, яна прыбліжалася да панны Марыі. Нечаканы немы крык панначкі спыніў яе.

— Не набліжайцеся да мяне! — не сваім голасам крыкнула яна.

Княгіня Ізабэла, якая збіралася прачытаць ёй доўгую натацыю, уздрыгнула, спынілася ў разгубленасці. Ніхто ніколі не павышаў на яе голасу. Ёй нават здалося, што панна Марыя звяртаецца да некага трэцяга ў гэтым пакоі. Яна была па-сапраўднаму здзіўлена.

— Як гэта… Як? Што такое? — Княгіня азірнулася. Але позірк пана Кржыша, які стаяў у дзвярах, нічога не праясніў ёй. — Не разумею, — прызналася яна.

— Я сказала: не падыходзьце да мяне! — паўтарыла панна Марыя. У яе голасе гучаў бязмежны адчай. Вось так, калі перацягваюць струну, пачынае здавацца, што дастаткова нязначнага намагання — і тая лопне.

Цэлую хвіліну ў кабінеце панавала цяжкае маўчанне. За гэты час твар княгіні зрабіўся барвовым. У яе вачах зайгралі агеньчыкі гневу. Яна хацела нешта сказаць, ды прамаўчала. Толькі было чуваць, як яна адсопваецца. Відавочна, словы — а галоўнае тон пустэльніцы закранулі яе.

— Што такое, мілачка? — збіраючы рэшткі спагады, спытала старая княгіня. — Хто так пакрыўдзіў цябе?

Яна дакранулася рукой да пляча панны Марыі. Маладая панна адрэагавала на гэты дотык, як на ўдар бізуном: яна адхіснулася, падбегла да акна і расчыніла яго насцеж. Азірнуўшыся, яна ўсклікнула:

— Яшчэ крок — і я выкінуся з акна! Ідзіце адсюль! Пан Кржыш зняў акуляры, стаў старанна праціраць іх насоўкаю.

Ён глядзеў некуды ўбок. Рукі яго дрыжэлі, а вочы слязіліся. Між тым ён ужо ведаў, што калі княгіня будзе працягваць наступ, яму давядзецца спыніць яе…

— Дзівачка, — усміхнуўшыся, сказала княгіня. — Ніхто не збіраецца прычыніць табе боль. Не разумею прычын непаслухмянасці. З учарашняга дня ў цябе з'явілася ўсё: тытул, знатнасць, багацце! Адным узмахам ты атрымала тое, аб чым некаторыя мараць усё жыццё!

— Вяртаю ўсё гэта вам, — адказала панна Марыя. — Пакіньце мне толькі адно: волю. Хачу сама распараджацца сабой. Пакіньце мяне ў спакоі. І не падыходзьце!

— Дзікунка, — адказала княгіня. — Ну як мне з табой згаварыцца! — І яна міжволі зрабіла крок наперад.

Панна Марыя закрычала:

— Прэч! Прэч! — Яна раптам ускочыла на падаконнік і сутаргава схапілася за раму.

Княгіня перахрысцілася, усклікнула:

— Божа, ды яна проста страціла розум! — І тут жа нечакана злосна спытала: — Нячысты ў цябе ўсяліўся, ці што? Што з табой? Дык я ж па-добраму!

Пан Кржыш, якому гэты дыялог разрываў сэрца, не вытрымаў нарэшце, ціха сказаў:

— Ваша міласць, княгіня, вам лепей пайсці. Прабачце мяне. Вы ж бачыце, у якім панначка стане. Цяпер не той час, калі з ёй можна размаўляць. Ёй неабходна супакоіцца.

— Добра-добра, — адказала старая княгіня. — Я пайду. Проста мяне абурае яе тон. І паводзіны. Вы павінны зразумець мяне, пан Кржыш. Яна не хоча слухаць маіх добрых парад! Яна выганяе мяне! Як быццам я ёй чужая. Ужо месяц, як мы жывём пад адным дахам.

Пара ўжо зразумець мяне і быць памяркоўнай. Хоць бы з павагі да майго ўзросту. — І яна зноў звярнулася да панначкі:— Калі б князь Станіслаў чуў цябе, ён быў бы незадаволены.

Даючы зразумець, што яе абразілі, княгіня павярнулася і направілася да выхаду.

Калі яна выйшла, панна Марыя апусцілася на кукішкі. Упершыню за гэтыя два дні яна заплакала. Яна ўсхліпвала, як пакінутае ўсімі дзіця. Пан Кржыш падышоў да яе, дапамог злезці з падаконніка. Потым ён выцер ёй слязінкі. Націснуўшы пальцам на яе пачырванеўшы носік, ён сказаў:

— Паглядзіце, куды вы маглі зваліцца.

Панна Марыя выглянула ў акно. Прама пад ёй знаходзілася тая самая, знаёмая ёй, яма з мядзведзем. Ціхі Маўр стаяў на задніх лапах пасярод ямы і са здзіўленнем пазіраў уверх. У тое самае імгненне, калі панна Марыя звярнула на яго ўвагу, ён грозна зарычаў, як бы зрабіў заўвагу. Панначка ўскрыкнула, адштурхнулася ад акна…

— Прашу вас, — звярнуўся да яе пан Кржыш, — паберажыце сябе. Ваша жыццё намнога даражэй, чым вы думаеце. Яно неабходна тым, хто побач з вамі: мне, пану Гнезскаму, слугам, усім, хто вас ведае. Так-так, не здзіўляйцеся! Ваша сэрца — скарб для ўсіх нас! Падумайце, калі б вы вырашылі прыгнуць, што было б са мной, з астатнімі? Навошта жангліраваць тым, што дорага для большасці. За гэты месяц мы, жыхары гэтага старога замка, добра вас спазналі і палюбілі. Абяцайце, што ў далейшым не станеце так рызыкаваць сабой, будзеце асцярожнай і мудрай.

Упершыню за гэтыя два цяжкія для яе дні панна Марыя адчула сябе крыху лепей. Нейкая ўнутраная ласкавая цеплыня прабегла па яе жылах. Ад слоў бібліятэкара ёй зрабілася значна лягчэй. Здзіўляючыся гэтай перамене ў сабе, панначка ўсміхнулася і ціха адказала:

— Абяцаю. Абяцаю, мілы пан Кржыш.

XXXII

У гэты ж дзень, выконваючы волю княгіні, Дземянцей павёз князюшку ў Летні парк. Каб угаварыць на гэта свайго капрызнага пана, яму давялося паабяцаць паляванне на мядзведзя.

Калі яны паехалі, слугі заняліся адпраўкай у Летні парк Ціхага Маўра. У яму спусцілі вялікую клетку, на дно якой папярэдне палажылі кавалак мяса. Дзверы клеткі прыўзнялі. Звер кінуўся да прыманкі. Захлопнуўшы дзверы, клетку выцягнулі і пагрузілі на павозку. Незадаволены тым, што яго падманулі, Ціхі Маўр падняў такі роў, што перапалашыў усіх коней у замкавай канюшні…

Дземянцей, князюшка і ўсе тыя, хто звычайна суправаджаў іх у час палявання, у гэты дзень размясціліся на звычайным сваім месцы — на паляне перад загонам. Быў выпушчаны заяц — і князюшка пазабавіўся першым выстралам. На гэты раз Дземянцей не спяшаўся. Ён разлічваў адцягнуць увагу князя ад яго думак пра панну Марыю. Наступнай ахвярай павінен быў стаць малады воўк. Але, выпушчаны з загону, той, падціснуўшы хвост, адразу кінуўся наўцёкі. Яго не напаткала ні адна куля. Дымам ад стрэльбы завалакло ўсю пляцоўку. Князюшка даходзіў да шаленства.

Кульмінацыя забавы наступіла гадзіны праз дзве, калі на паляну нарэшце выпусцілі Ціхага Маўра. Апынуўшыся на волі, мядзведзь быццам разгубіўся. Застыўшы на месцы, ён пацягнуў носам, — выбіраў, у які бок падацца, затым пайшоў назад, у загон, але слугі адагналі яго адразу ж.

Незвычайна вялікі звер і тое, як ён паводзіў сябе, — гэтыя абставіны расслабілі паляўнічых. Людзі апусцілі стрэльбы, утаропіліся на ахвяру, быццам на клоуна, з'яўленне якога доўга чакалі. У хуткім часе засяроджанасць іх змянілася на стан звычайнай весялосці.

— Гы-гы-гы, — лыбіўся, гледзячы на касалапага, малады князь.

Дземянцей ад здзіўлення разявіў рот. На нейкі час ён забыў пра свайго гаспадара, як і пра ўсіх тых, хто стаяў побач.

Раптам звер адчайна затрос галавой: нейкая мошка трапіла ў вуха Ціхага Маўра, і ён злосна зарычаў. Яго валтузня выклікала яшчэ большае ажыўленне ў стане маладога князя: слугі не маглі стрымаць смеху. Нават на вечна хмурым твары Дземянцея вырысоўвалася нейкае падабенства ўсмешкі.

Між тым мядзведзь вызваліўся ад перашкоды, павярнуўся і мірна паплёўся ў бок паляўнічых. За час знаходжання ў яме ён прывык да людзей.

Дземянцей спахапіўся, паказаў князю на стрэльбу. Жэстам ён падказаў, каб той страляў мядзведзю ў вока. Князюшка адмахнуўся, даючы зразумець, што ведае сваю «навуку», падняў стрэльбу і стаў цэліцца.

Тым часам адлегласць скарачалася. Мядзведзь ужо падышоў да адмеціны, за якую падыходзіць зверу забаранялася. Гайдук, звычайна паважны і асцярожны, на гэты раз не вытрымаў, пачаў прыспешваць князя.

— Страляй, князюшка! Страляй! — крыкнуў ён. Якіх-небудзь дваццаць крокаў аддзяляла людзей ад звера. Князь Іржык марудзіў. Ён прывык атрымоўваць асалоду ад сваіх забаў. Ён адчуваў невыказнае задавальненне ад таго, што рызыкаваў. Звер знаходзіўся так блізка, што ён мог нават накінуцца на каго-небудзь са слуг. Рашэнне пальнуць у яго бачылася князю вельмі простым. Яму хацелася вывудзіць з моманту максімум задавальнення. Ён быў упэўнены, што яго стрэл калі не заб'е, то напужае звера. Да таго ж ён ведаў, што Дземянцей і слугі не дадуць яго ў крыўду.

Вясёлы галдзёж на паляне вельмі хутка змяніўся поўнай цішынёй. Стала чуваць, як шалясціць трава пад лапамі звера, які павольна плёўся. Потым усе раптам перапалохаліся. Чакаючы выстралу, слугі пачалі крычаць, стараючыся адпужаць мядзведзя. І сапраўды, гэты шум насцярожыў яго. Ціхі Маўр спыніўся. Ён узняўся на заднія лапы і моцна зароў. Позірк чорных вачэй бедалагі, здавалася, запытваў: «Што вы так расшумеліся? Няўжо напалохаліся мяне?» У той самы міг, калі ён выдаў сваё прывітанне, раздаўся стрэл. Іржык трапіў зверу ў самае вуха. Вырваўшы шматок поўсці і скрабануўшы па чэрапу, куля з шыпеннем адляцела ў траву.

Мядзведзь паваліўся на зямлю, гучна зароў. Ён абхапіў галаву пярэднімі лапамі і стаў качацца, быццам жадаў, але не мог зрабіць кульбіт. Калі ён зноў выпрастаўся і адняў лапы з морды, стала бачна, што кроў заліла яму вочы. Не маючы хвіліну таму злых намераў, звер пасля гэтага гатовы быў разарваць любога з тых, хто яму мог папасціся. Устаўшы на чатыры лапы, ён з незвычайным спрытам скокнуў на людзей…

Дземянцей зрабіў крок наперад, ускінуў стрэльбу. Ён цэліў мядзведзю ў сэрца. Але папасці ў яго было ўжо няпроста: звер, як заяц, падскокваў, імгненна набліжаўся. Гайдук стрэліў у той самы момант, калі лапа мядзведзя кранулася ствала стрэльбы. Куля папала ў зямлю. Другою лапай звер шкрабануў Дземянцея па твары, адкінуўшы бамбізу, як тое пёрка, убок. У той жа момант раздалося адразу некалькі стрэлаў. Слугі стралялі ва ўпор з блізкай адлегласці. Белым дымам зацягнула ўсю паляну…

Ціхі Маўр быў паранены. Але ні адна з куль не паваліла яго. Ён зноў накінуўся на людзей. Тыя рынуліся ўрассыпную… У два скачкі звер падскочыў да каляскі, на якой сядзеў зусім разгублены князюшка і скрабануў сваёй вялізнаю кіпцюрастаю лапай яму па галаве. Ён зняў з няшчаснага скальп… Ачмурэлы ад болю і паху свежай чалавечай крыві, ён пачаў рваць на кавалкі цела сваёй ахвяры. Затрашчаў кафтан, хруснулі косці, на траву вываліліся слізкія вантробы. Мядзведзь мясіў цела, рваў яго зубамі і кіпцюрамі, быццам помсціў ахвяры за нанесеную раней крыўду.

Раздалося яшчэ некалькі стрэлаў. Людзі стралялі з-за кустоў, з-за агароджы вальера. Мядзведзь, хістаючыся, увесь запырсканы сваёй і чужой крывёю, нарэшце адышоў убок ад разарванага на кавалкі князя і нечакана паваліўся на зямлю. Глыбокія сутаргі пачалі трэсці яго тулава і лапы. Нехта са слуг, больш смялейшы, падбег і выстраліў у звера з блізкай адлегласці. Ціхі Маўр перастаў біцца. Слугі мітусіліся. Яны былі ўсхваляваны і не ведалі, што рабіць. Адны галасілі, нібы звар'яцелыя, другія, уткнуўшыся галавой у зямлю, стагналі, трэція ціха плакалі. Былі сярод іх і такія, хто шукаў князя… А побач, у лагчынцы, закрыўшы далонямі твар, круціўся ваўчком на траве, храпучы ад болю, вялізны Дземянцей. Скрозь пальцы яго сачылася кроў. Калі да яго падышлі і аднялі ад яго твару далоні, то ўбачылі замест вачэй дзве акрываўленыя яміны. З іх і з глыбокіх рваных палос на яго лбе густа лілася кроў.

— Князюшка!.. — не сваім голасам лямантаваў гайдук. — Дзе ты?.. Не бачу!..

У гэты дзень шырокая пад'язная алея Летняга парка была вузкая для княжацкіх слуг. Егеры, леснікі, дружыннікі таўкліся, як пчолы вакол маткі, накіроўваліся да выхаду і са шкадаваннем стагналі на розныя галасы. Ім было шкада князюшку. Адначасова яны ўсведамлялі, што гэта бяда абяцае кожнаму з іх жорсткую кару. На паблажку яны не спадзяваліся, а таму аплаквалі загадзя і сябе. У цэнтры натоўпу чатыры чалавекі неслі на плячах шырокую драўляную бочачку для салення мяса. У пасудзіне знаходзіліся падабраныя з паляны астанкі маладога князя…

У ста кроках за натоўпам ішла яшчэ адна група людзей. Тут вялі аслеплага Дземянцея. Верх яго галавы быў закручаны белаю анучай, скрозь якую сачылася кроў. Ад страты крыві гайдук паслабеў, яго літаральна цягнулі пад рукі. Нібы скрозь сон, ён паўтараў і паўтараў бясконца, як звар'яцелы:

— Князюшка!.. Не бачу цябе!.. Не бачу!.. Падспудна, наколькі дазваляў невыносны боль, ён адчуваў, што не збярог князя. І гэта мучыла яго нават больш, чым сам боль. І калі б ён пачуў цяпер голас пана, ён, безумоўна, забыўся б пра сваю страшэнную муку! Цяпер ён гатовы быў памерці, бо ўжо ні на што не спадзяваўся… І тым не менш, ён зваў яго. Ён зваў князя да таго часу, пакуль яго вялі ў замак. Зваў потым, калі трызніў у сваёй каморцы. Зваў да той пары, пакуль свядомасць не пакінула яго цела разам з душой…

XXXIII

Нечаканая і страшная смерць князя Іржыка ўціхамірыла ў замку ўсіх. Панна Марыя вярнулася ў свае апартаменты. Слугі перасталі наракаць, — больш таго, сваімі паводзінамі яны імкнуліся выказаць старой княгіні шчырае спачуванне. Здарэнне ў Летнім парку як бы нагадала ўсім, што перад лёсам усе роўныя: і слугі, і іх паны.

У замку запанаваў такі спакой, якога, бадай, не было там з самага нараджэння князя Іржыка.

Бочачку з часткамі цела загінуўшага ўстанавілі ў Развітальнай зале на лакіраваным чорным стале. Яе накрылі сукном. З бакоў гэтага незвычайнага, хоць і часовага, прыстанішча нябожчыка запалілі свечы, размешчаныя ў форме крыжа. Недаверлівая княгіня вырашыла не чапаць знявечанае цела сына. Ужо адна думка пра тое, што нехта будзе капацца ў яго астанках, прыводзіла яе ў жах. Яна вырашыла так і пахаваць яго — не вымаючы з бочачкі. Неабходна толькі зрабіць адпаведнай формы саркафаг. З гэтай нагоды ў замак з горада быў выкліканы лудзільшчык…

У той жа дзень вестка пра смерць маладога Эрдзівіла была паслана эстафетай у Варшаву. Візіцёраў вырашана было прымаць з наступнага дня. Пахаванне назначылі правесці адразу ж пасля прыезду князя Станіслава.

Вечарам таго ж дня ў замку чакалі лудзільшчыка. Гэта асоба выклікала ва ўсіх павышаны інтарэс. Чалавек падобнай прафесіі запрашаўся ў замак у рэдкім выпадку. Ніхто не ўзяўся б прадказаць, калі ён з'явіцца туды ў наступны раз. Ён прыходзіў у дзень смерці аднаго з Эрдзівілаў — з тым, каб навечна захаваць забальзаміраванае цела памерлага ў цынкавы саркафаг. У гэты раз, калі ён нарэшце з'явіўся, княгіня не вытрымала — разрыдалася. У сваім чорным плашчы з капюшонам, высокі і барадаты, ён паказаўся ёй пасланцом з пекла. Праз слугу яна аб'явіла яму аб сваім жаданні: за ноч бочачка павінна быць захавана ў саркафаг. Выслухаўшы, майстар пакланіўся.

За акном было ўжо цёмна, калі ён размясціўся ў замкавай плавільні. Слугі ўнеслі бочачку. Майстар узяўся за справу.

Спачатку ён працаваў доўга малатком і спецыяльнай формай, выкарыстоўваючы саркафаг звычайных памераў, ён нарасціў яму бакавіны. Потым расплавіў у печы свінец і заліў канаўку па ўсяму шву. Пасля гэтага ён замацаваў на дне саркафага бочачку і прыпаяў века. Дзецішча яго атрымалася такім жа няўклюдным, якім быў пры жыцці сам нябожчык. Так воляй лёсу князю Іржыку было падрыхтавана здзіўляць людзей і пасля смерці… Лудзільшчык зашліфаваў месцы пайкі, затым выставіў саркафаг на сярэдзіну плавільні. Работа была закончана. Ён прысеў каля акенца, каб дачакацца разліку за сваю працу…

На працягу наступных некалькіх дзён замак даймалі візіцёры. Галоўным чынам гэта былі суседзі маёнтка. З'яўляліся там і прадстаўнікі мясцовай гарадской управы. Быў дапушчаны і просты люд. Усіх здзіўляла форма саркафага. Цынкавы гроб быў кароткі, быццам для малога дзіцяці, але высокі і нечым нагадваў прас. Простыя людзі, неасвядомленыя з тайнай гэтага захавання, тут жа выдумвалі тлумачэнні. З'явілася байка аб тым, быццам маладога князя пахавалі седзячы, паколькі мядзведзь пераламаў яму спіну. Гаварылі і пра д'ябальскі горб, які быццам бы вырас у самы момант смерці князя, калі з таго выходзіла д'ябальская сіла… Каб спыніць з'яўленне падобных небыліц, княгіня забараніла простым людзям наведваць замак. Аднак гэта ўжо нічога не магло змяніць. Сутыкнуўшыся з тайнай, а яшчэ і на забарону, цікавасць людзей вылівалася ў з'яўленне куды больш неверагодных чутак. У горадзе загаварылі раптам пра тое, што князь Іржык жывы і што замест яго ведзьма збіраецца пахаваць…мядзведзя.

— Гэты гроб распірае ад вялікай колькасці яе грахоў! — крычалі на вуліцы асабліва адчайныя галовы. — Не дзіва, што ён такі высокі і тоўсты!

Такіх крыкуноў лавілі і жорстка лупцавалі, адбіваючы ў іх жаданне фантазіраваць. Тым не менш, агульнае нараканне, звязанае з пахаваннем маладога князя, у горадзе не спынялася…

XXXIV

— Дзядзя, родненькі! — радасна ўсклікнула панна Марыя, калі князь Станіслаў з'явіўся на парозе яе пакоя.

Эрдзівіл стаяў перад ёю ў цяжкіх запыленых батфортах і доўгім плашчы. Бледны твар яго захоўваў выраз засяроджанасці і смутку, як у маршала, які вымушаны прыняць рашэнне аб адступленні.

Пляменніца падбегла да яго, палажыла яму на грудзі галаву.

— Дзядзя, — паўтарыла яна. І раптам заплакала. Дачакаўшыся свайго заступніка, яна тут жа ўспомніла пра нанесеную ёй, і неаднойчы, крыўду.

— Я ўсё ведаю, мая радасць, — адазваўся князь. Ён пяшчотна абняў пляменніцу, пацалаваў яе ў лоб і паўтарыў: — Усё ведаю.

Разумеючы, што няшчаснай неабходна выплакацца, ён не імкнуўся яе суцешыць — проста глядзеў ёй у твар, гладзіў па руцэ і чакаў, чакаў, калі яна супакоіцца. Нарэшце ён сказаў:

— Абяцаю, мая ненаглядная, што больш табе не давядзецца ліць слёзы. Ні адна істота на свеце нават не пасмее коса глянуць у твой бок. Я паеду ў Рым і развядуся!

— Не-не, не рабіце гэтага! — адказала панна Марыя.

— Я павінен адвесці цябе ад бяды!

Князь прайшоў да крэсла. Ён быў узбуджаны. Па ўсім было відаць, што ён вельмі стаміўся. Любая фізічная нязручнасць прыводзіла яго ў стан раздражнення.

— Я, безумоўна, мог бы ўзяць цябе з сабой, — усеўшыся, працягваў ён. — Але пагадзіся, табе трэба вучыцца.

І князь раптам загаварыў пра высокі аўтарытэт сваёй фаміліі. Ён зноў успомніў пра жаніха, якога шукае для панны Марыі, зноў прыняўся маляваць карціну таго будучага фурору, які павінна была выклікаць пляменніца, упершыню з'явіўшыся перад свецкай знаццю. Вельмі хутка летуценнік збіўся на абсалютную фантазію.

Панна Марыя вярнула яго на зямлю.

— Не пра тое хачу гаварыць з вамі, родны мой дзядзя, — сказала яна. — Не пра поспех у далёкіх сталіцах мару я, а пра спакой у сваім сэрцы. — Яна раптам папрасіла: — Выканайце маю просьбу. Запэўніваю вас, яе будзе дастаткова, каб супакоіць мяне на увесь тэрмін вашай адсутнасці.

— Прасі ўсяго, чаго толькі хочаш, — адказаў князь. Ён чакаў, што панна Марыя папросіцца ў Кляціху, і нават гатовы быў дазволіць ёй пабываць там. Але панначка нечакана сказала:

— Будзьце так ласкавы, дзядзя, дазвольце перасяліць ка мне з Кляціхі маю ранейшую служанку — Люцыю. Яна будзе для мяне і ўцехай і надзейнай заступніцай.

— Бачыць Бог, я буду толькі рады гэтаму, — адразу пагадзіўся князь. Яго здзівіла нязначнасць просьбы. — Дзеля ўсіх святых, мая радасць. Сягоння ж я вышлю за ёй экіпаж. Можа быць, у цябе ёсць яшчэ што-небудзь?

— Не, — адказала панначка.

— Захочаш, — сказаў князь, — прасі. Пакуль я дома, пастараюся выканаць тваю просьбу.

Ён памаўчаў, потым уздыхнуў і сказаў:

— Ну што ж, я пайду. Зайшоў прама з дарогі. Трэба пераапрануцца, прывесці сябе ў парадак. Сягоння будзе цяжкі дзень. — І, падняўшыся, выйшаў са скрыпам батфортаў з пакоя.

Гэта размова адбылася раніцой. А ў поўдзень гаспадары замка і іх набліжаныя адправіліся ў касцёл, дзе павінны былі адпяваць князя Іржыка.

Саркафаг паставілі ў дубовы, упрыгожаны пазалочанымі вензелямі гроб і на катафалку, у суправаджэнні світы духоўнікаў, сваякоў Эрдзівілаў і гасцей, перавезлі з замка ў касцёл. Невядома адкуль даведаўшыся пра пахаванне, народ запрудзіў плошчу каля брамы Фарнага. Княжацкім дружыннікам давялося рабіць жывы калідор. Катафалк спыніўся каля самых прыступак. Цяжкі гроб знялі і асцярожна перанеслі ў храм.

У хуткім часе пачалося адпяванне. Хор манашак з гарадскога жаночага манастыра заспяваў жалобную мелодыю. Галасам дапамагаў клавесін. Жалобнае песнапенне і музыка міжволі выклікалі ва ўсіх слёзы.

У час адпявання панна Марыя нечакана ўбачыла Гнезскага… Гледзячы на яе здалёк, ён, здавалася, прасіў у яе прабачэння. Пасля іх разлукі яна бачыла яго ўпершыню. Даючы зразумець, што не злуецца на яго, яна лёгенька пакланілася. Гнезскі адказаў ёй нізкім сардэчным паклонам.

Спеў манашак — то зусім ціхі, то моцны, як шум вадаспада, — выліваўся за межы храма. Народ, слухаючы, прыціх. Усе глядзелі ў бок адчыненых дзвярэй касцёла, быццам чакалі нейкага цуда — з'яўлення ў дзвярах князя Іржыка, самараскрыццё саркафага і іншага. Аднак нічога звышнатуральнага не адбывалася…

Нарэшце галасы і музыка заціхлі. У храме зазвінеў ланцуг, прарыпелі кімсьці адчыненыя сутарэнныя дзверы. Тыя, хто знаходзіўся ў храме, павярнуліся ў бок, адкуль даносіліся гэтыя гукі. Некалькі служак з запаленымі бутафорскімі каганцамі накіраваліся па прыступках у сутарэнне. За імі рушылі роўнай чаргой духоўнікі, адзін з якіх нёс масіўны сярэбраны крыж. Беласнежныя адзенні божых набліжаных, сімвалізуючы іх чысціню, рэзка кантрасціравалі з цёмным адзеннем родзічаў нябожчыка, гасцей і слуг.

З п'едэстала паднялі гроб і панеслі за свяшчэннаслужыцелямі. За гробам у сутарэнне пачалі спускацца, па адным і па двое, родныя і блізкія загінуўшага. Княгіню Ізабэлу, усю ў чорным, вялі пад рукі дзве яе служанкі.

Князь Станіслаў ішоў з паннай Марыяй. За імі следаваў пан Чаляднік…

Між тым на вуліцы, каля брамы, пачалася даўка. Жаданне даведацца, што адбываецца ў велікасвецкім храме, прымусіла людзей наблізіцца да брамы. На кагосьці наваліліся, кагосьці прыціснулі да жалезных прутоў агароджы. Пачуліся крыкі. Між іншым народ усё падыходзіў. І тады, жадаючы вызваліць плошчу, начальнік замкавай дружыны выклікаў коннікаў. Тыя наляцелі, як восы. Пачуўся свіст бізуноў, раздаліся крыкі. Паднялася паніка… Коннікі разганялі людзей.

Калі Эрдзівілы і іх слугі пакідалі храм, плошча перад касцёлам ужо была пустая. На бруку то тут, то там віднелася кроў. Дружыннікі паспешліва засыпалі іх пяском.

Гэты дзень у горадзе доўга потым называлі пахаваннем д'ябла.

I

Дні праходзілі за днямі, схлынула восень. Панна Марыя паціху прывыкла да жыцця ў замку. Да яе вярнуўся ранейшы спакой. Раніцой яна была занята з настаўнікамі. Пасля абеду хадзіла з Люцыяй або ў парк, або ў горад. Таварыская, сардэчная, яна хутка знаходзіла новых знаёмых, ці то ў жаночым манастыры, ці то на вуліцы. Сустрэўшы жабрака або калеку, яна абавязкова падавала міластыню. Народ ведаў яе і адгукаўся аб ёй цёпла. Некаторыя лічылі яе блажэннай.

Іншы раз яе суправаджаў пан Гнезскі, іншы — пан Кржыш. У такім выпадку яны маглі зайсці і ў гарадскую карчму, здзівіўшы тым самым як яе гаспадара, так і наведвальнікаў.

Так, няспешна і без асаблівых падзей надышлі Каляды. У замку ўсе чакалі вяртання князя.

Напярэдадні свята ў адной замкавай зале па традыцыі ўстанавілі ёлку. Панна Марыя дапамагала яе ўпрыгожваць. Неяк аднойчы, калі яны займаліся гэтай справай, у залу нечакана ўвайшоў нейкі чалавек — у вялікім кажусе поўсцю наружу і мехавой шапцы, насунутай на вочы. З парога ён гучна закрычаў:

— Ні з месца! Інакш вас спыняць мае кулі!.. — У кожнай руцэ незнаёмца было па пісталету.

Дзяўчаты завішчалі ад страху, замітусіліся па зале, нібы перапалоханыя куры. Увайшоўшы кінуў пісталеты — і заціснуў вушы. Але дзяўчаты працягвалі крычаць і мітусіцца; некаторыя нават пападалі, нібы падстрэленыя качкі; нарэшце яны стоўпіліся каля панны Марыі. Панначка таксама перапалохалася, стаяла ні жывая ні мёртвая… Нападаючы зняў шарф, скінуў кажух — і тут усе ўбачылі, што перад імі княжы прыказчык.

— Пан Чаляднік!.. — закрычалі чароўныя дзяўчаты. У галасах іх згадвалася ўжо радасць. — Ох і напалохалі ж вы нас!..

Пан Чаляднік тым часам падхапіў на рукі адну маладзіцу і пачаў яе кружыць — ды так, што яна не магла нават падаць гука. Нечакана пакінуўшы яе, ён падхапіў другую. На тварах служанак загарэўся румянец. Некаторыя дзяўчаты самі падступалі да прыказчыка — з тым, каб ён таксама пакружыў іх. З'яўленне веселуна азначала прыезд князя.

Панна Марыя кінулася ў абдымкі пану Чалядніку.

— Мілы, добры пан Варлампій! — сказала яна і раптам усхліпнула. — Як сумавалі мы без вас! Слава Богу, што вы вярнуліся! Слава Богу!

— Ну-ну, мая вы прыгажуня, толькі не трэба плакаць. А то і старога прымусіце распусціць нюні.— Пан Чаляднік пацалаваў панначку ў лоб і, адхіліўшы, уважліва паглядзеў ёй у вочы. — Якая вы сталі! — з захапленнем сказаў ён. — Зусім дарослая. Вось, мабыць, здзівілася б пані Кацярына… Ну-ну, вытрыце слёзкі. Мы вярнуліся, мы зноў разам. А вясной яшчэ прывязём паноў юнакоў — нашу вучоную братву. Тады зусім весела будзе!

Пачуўшы, што Ян вернецца вясной, панначка залілася румянцам. Вочы яе зазіхацелі. Навіна ўсхвалявала яе. Тым часам пан Чаляднік звярнуўся да дзяўчат:

— Раю, прыгажуні, прыгледзецца да іх. Такія аказаліся галавастыя! Усіх тамашніх шкаляроў за пояс заткнулі. Выкладчыкі ды ўсякія вучоныя мужы, каторым плаціць наш князь, проста дзіву даюцца! І адкуль вы, ваша міласць, гавораць яны, прывезлі такіх!.. Вось вернуцца ўвесну, самі пераканаецеся. Столькі ўсякага мастацтва абяцаюць наляпіць вакол замка і ў горадзе! Новыя паркі, дварцы! Ох, дзяўчаты, і будзе ж тады ў нас усяго!..

Прыказчык, відаць, і сам не разумеў, што менавіта будзе, калі вернуцца маладыя. Тым не менш, свайго ён дасягнуў: дзяўчат здзівіў. Іх уяўленне ў той жа час намалявала нейкіх бажкоў у белым адзенні, якія здольны рабіць усякія дзівосы. Нехта з маладых дзяўчат быў знаёмы з тымі, пра каго ўспомніў прыказчык. Аднак цяпер гэтыя знаёмцы значна выраслі ў іх вачах. Панне Марыі хацелася спытаць пра Яна. Ёй было прыемна, што прыказчык пахваліў маладых хлопцаў. Значыць, падумала яна, Ян не падвёў яе, вучыцца паспяхова.

— З надыходзячымі Калядамі вас, прыгажуні! — гаркнуў схільны да нечаканых паваротаў пан Чаляднік. — Князь прывёз вам падарункі. Атрымаеце іх у самы дзень свята. Ну а нашай панначцы я, з вашага дазволу, уручу падарунак сягоння. Не церпіцца яе парадаваць.

Тут ён хлопнуў тры разы ў далоні.

Дзверы адразу ж адчыніліся — і двое слуг асцярожна ўнеслі ў залу абабітую скураю скрыню. Устанавіўшы яе на відным месцы, яны выйшлі.

Прыказчык важна падышоў да скрыні. Узяўшыся вялізнымі ручышчамі за вечка, ён азірнуўся на дзяўчат. Яму хацелася памножыць цікаўнасць дзяўчат. І таму ён марудзіў. Нарэшце ён падняў вечка скрыні… У скрыні аказалася невялікіх памераў бронзавая лялька. Дзяўчаты, усе як адна, падаліся наперад, раздаўся вокліч здзіўлення. Здавалася, яны ўбачылі цуда свету.

Лялька сядзела, і была падобна на кітаянку. Пан Чаляднік завёў яе, як гадзіннік, спецыяльным ключом і адступіў на крок. Лялька «ажыла»: яна адкрыла вочы, заміргала, потым кіўнула галавой і падняла рукі. Некалькі разоў паўтарыўшы рухі, яна раптам выразна прапела: «Уа!» Пасля чаго закрыла вочы і прыціхла… Дзяўчаты пацягнуліся да цудоўнай рэчы, жадаючы да яе дакрануцца.

— Жывая!.. Зусім жывая!.. — закрычалі яны. Панна Марыя прысела на кукішкі перад цудоўнай лялькай, працягнула рукі да яе доўгіх, заплеценых у коску, чорных валасоў.

— Смялей, панначка, яна ваша, — стараючыся натхніць нерашучую панначку, сказаў прыказчык. — Гэта вам — ад мяне.

Панна Марыя не магла адказваць — яна была зачаравана незвычайнаю цацкай. Раней ёй не даводзілася бачыць нічога падобнага.

Пан Чаляднік раптам рассмяяўся. Дабраку давала сапраўднае задавальненне тое, што ён так здзівіў і абрадаваў сваю любіміцу…

II

Пасля вяртання князя жыццё ў замку змянілася. Працяглы траур змяніўся на свята. Князь, засумаваўшы па дому, шмат расказваў пра Варшаву і пра свае сустрэчы. Амаль увесь дзень ён быў у кампаніі панначкі. Ён стараўся запоўніць тое, чаго яму не хапала ў час паездкі.

У першы ж дзень Новага года ён прыйшоў да яе незвычайна рана.

— Час дарыць падарункі,— усміхаючыся, сказаў ён. Панна Марыя і Люцыя займаліся прымеркай новай сукенкі. Абедзве пакланіліся ўвайшоўшаму князю Станіславу. А панна Марыя павіншавала першай:

— З Ражаством Хрыстовым!

— Цябе таксама, мая радасць, — адказаў князь. — Прабач, што так рана. Хачу раней за ўсіх павіншаваць цябе са святам. А вось і падарунак.

Толькі цяпер панначка і яе служанка ўбачылі ў руках князя невялікі драўляны футарал. Абедзве застылі ў чаканні нечага незвычайнага, — нядаўні падарунак пана Чалядніка прывучыў іх да сюрпрызаў. Тым часам князь Станіслаў прыблізіўся да пляменніцы. Ён расцалаваў панначку тройчы і працягнуў ёй футарал. Жадаючы паказаць ёй тое, што там знаходзіцца, ён націснуў на маленькую кнопачку. Вечка ў той жа час адкінулася. На дне футарала, унутраныя сценкі якога былі абклеены чырвоным аксамітам, ляжалі дыяментавыя каралі.

Праменьчыкі адбіткаў, якія струменіліся ад шліфаваных граняў, прыемна ўразілі панначку і яе служанку. Абедзвюм здалося, што гэта іграюць блікамі кропелькі вады.

— Гэта дыядэма, — патлумачыў князь. — Па паданні, яна трапіла ў нашу скарбонку ад рускага князя. Калісьці, даўным-даўно, адзін наш ваяўнічы продак разбіў войска таго князя і захапіў яго скарбы. Сярод іх, быццам бы, была і гэта старадаўняя дыядэма. — Князь памаўчаў, як бы даючы магчымасць засвоіць сказанае, потым дадаў: — Калісьці яна ўпрыгожвала галаву рускай княжны. Цяпер яна твая.

Сэнс скупога расказу зрабіў уражанне на панначку. Нечакана, замест таго каб прыняць падарунак і падзякаваць за яго, яна спытала:

— А ці не магло так здарыцца, што гэта рэч была адабрана ў рускай княжны сілай? А ці не заплямлена яна крывёю? А ці не з тых яна рэчаў, якія прыносяць няшчасце?

Гэта была ветлівая адмова. Панна Марыя не рашалася прыняць у падарунак фамільную рэч. Аднак князь Станіслаў, які не выдзяляўся дастатковай пранікнёнасцю, ацаніў зададзеныя яму пытанні літаральна.

— Не-не, — паспешліва заверыў ён. — Як можна! Няўжо стане насіць жанчына такія рэчы ў ваенны час! Скарб быў заваяваны ў сумленным баі. Пра гэта гаворыць і паданне. Вер мне.

— Веру, — адказала панна Марыя.

Перадаўшы падарунак, князь яшчэ раз пацалаваў пляменніцу.

— З гэтага часу ў цябе два маёнткі,— сказаў ён. Заўважыўшы, што пляменніца не зразумела яго, ён тлумачыў: — Гэта рэч будзе даражэй за Кляціху.

Жадаючы падзякаваць князю, панна Марыя ўзяла дыядэму і прымерыла яе. Дыядэма зіхацела на яе галоўцы, як маленькая маланка. З ёю панначка выглядала старэйшай і больш узвышанай, быццам сама раптам ператварылася ў тую самую рускую княжну.

Убачыўшы на лбе пляменніцы ўпрыгажэнне, князь хлопнуў ад здзіўлення ў далоні,— ён зразумеў, дарагія рэчы падыходзяць толькі прыгожым паннам. Яму ўспомніліся чапурыстыя, намаляваныя асобы са свецкага асяроддзя, у якім знаходзіўся ён гэтыя апошнія месяцы. У параўнанні з імі пляменніца выглядала прынцэсай. А таму ён радаваўся і тут жа рашыў, што ў будучым падорыць ёй увесь скарб каштоўных рэчаў, захопленых у рускага князя яго ўдачлівым продкам.

III

Аднак пакінем на некаторы час нашу гераіню і перанясёмся ў польскую сталіцу, каб распавядаць пра другога нашага героя — Яна, сына млынара.

За гэтыя некалькі месяцаў хлопец шмат паездзіў і шмат чаго пабачыў. Разам са сваімі землякамі, падданымі князя Эрдзівіла, ён вучыўся ў прыватнай школе садоўнікаў.

У школе выкладалі адны знакамітасці. Адзін з прадметаў чытаў сам інспектар прыватных садоў пан Міхаіл Штэрн, немец. Вучняў забаўляў яго вялікі жывот і неверагодны акцэнт. Фразы, якімі ён сыпаў на лекцыях, былі лаканічнымі, хоць і не простымі ў засваенні.

— Класіцызм, — гаварыў немец, — стаў антычны традыцый. Яму прысушч ч'ёткасць, яснасць і поўны заверш'ённасць.

Ён быў крыху дзіваком, гэты Штэрн. Ён мог, напрыклад, нечакана перапыніць сваё тлумачэнне і, ткнуўшы пальцам на каго-небудзь з вучняў, спытаць:

— Што я сказаў? Паўтарыце.

Ян, у якога быў абсалютны музыкальны слых і добрая памяць, запамінаў не столькі сэнс сухіх фраз лектара, колькі інтанацыю яго голасу. На ёй ён потым дакладна ўзнаўляў сказанае, здзіўляючы не толькі сяброў, але і, галоўнае, немца.

Вельмі часта, у вольны ад заняткаў час, Ян успамінаў дом, родную вёску. Іншы раз яму раптам бачыўся палымнеючы касцёр, пры гэтым заўсёды ён адчуваў побач панну Марыю. Тая сядзела на траве, падагнуўшы ногі і прыціснуўшыся спіной да яго грудзей, і глядзела на язычкі полымя. Ён дыхаў ёй у патыліцу і млеў ад жадання пагладзіць яе светлыя валасы.

З асабліваю сілай падобнае бачанне ахоплівала яго вечарамі, калі ён заставаўся ў пакоі адзін. Калі яму рабілася вельмі сумна, ён браў скрыпачку і пачынаў іграць. Іграў, не запальваючы святла, у цемры. Спачатку для размінкі выконваў лявоніху або польку. Потым спрабаваў іграць пачутыя аднойчы на канцэрце, куды вадзіў іх князь, менуэты і паланезы. І толькі пасля гэтага пераходзіў да асабістых сачыненняў. Пачуўшы музыку, у пакой уваходзілі сябры. Музыка Яна гаварыла іх сэрцу пра многае. Слухаючы, яны ўспаміналі знаёмае ім з дзяцінства: галасы птушак, шэлест ліствы, завыванне ветра за акном у зімовы час. У такія хвіліны гэты вялікі і мнагалюдны горад пачынаў казацца ім чужбінай, і ўсе яны, быццам згаварыўшыся, пачыналі марыць аб адным і тым жа: як бы хутчэй вярнуцца дамоў.

Падобныя вечары збліжалі хлопцаў. А гэта ў сваю чаргу не магло дадатна не ўплываць на іх вучобу. Маладыя юнакі стараліся вучыцца не толькі дзеля таго, каб не прагнявіць князя, але і па ўласнай ахвоце. Ім хацелася ведаць асновы сваёй будучай прафесіі, каб, вярнуўшыся, дабавіць славы сваёй радзіме. Яны ўжо цяпер думалі пра славу сваіх будучых паркаў.

На экзаменах, якія праходзілі напярэдадні Калядаў, князя ніхто не падвёў. Самым лепшым аказаўся Ян. Адказваючы, ён нават пераймаў акцэнт лектараў.

Асабліва паспяхова адказваў ён па прадмету пана Штэрна:

— Для рэгулярнага парка характэрна строгая геаметрычнасць пасадак, газоны, фігурная стрыжка дрэў і кустарнікаў,— без запінкі адказваў ён на экзаменах. — Асаблівае месца ў такім парку займаюць скульптуры. Іх белыя сілуэты адцяняюць сакавітасць лістоты. За шпалерамі хаваюць ліхтары, каб у вячэрні час падсвяціць скульптуры…

У пана Штэрна нават загарэліся шчокі. Яшчэ б! Яго вучань паўтараў сказанае ім слова ў слова! Пасля такога бліскучага адказу немец не сумняваўся, што з гэтага вучня атрымаецца сапраўдны садоўнік і што, калі прадаставіцца такая магчымасць, ён, гэты садоўнік, створыць парк, пра які загаворыць уся Еўропа!

Выдатна адказаў Ян і па батаніцы. Па лісцях гербарыя яму трэба было назваць дрэвы. Экзаменуемы ні разу не памыліўся. Пан Штэрн адклаў убок указку, сказаў з захапленнем:

— Карашо, ошэнь карашо. Вы падгатовлен на самый высокій баль. І я сам скажу аб этом ваш кнейзе.

Ян пакланіўся пану Штэрну.

Перад ад'ездам князь распарадзіўся выдаць кожнаму з вучняў па невялікай суме грошай. Сабраўшы ўсіх у зале свайго варшаўскага дома, ён сказаў:

— Удзячны вам за старанне. Спадзяюся, у вас хопіць яго, каб паспяхова завяршыць вучобу. — І, перадаўшы грошы, дадаў: — А гэта вам на свята.

Напярэдадні Калядаў грошы былі вельмі дарэчы. Моладзь наладзіла на іх гулянку.

У той вечар у сталовай іх флігеля, дзе яны жылі, гарэла мноства свечак. Стол быў застаўлены рознымі стравамі, бутэлькамі… За акном завывала, нібы воўк на месяц, снежаньская завіруха, а ў флігелі Эрдзівіла, дзе было цёпла і ўтульна, гучалі песні. Моладзь пела пра тое, што было вядома ім з дзяцінства. Сумныя песні змяняліся вясёлымі. І наадварот. Кожны куплет паўтаралі па некалькі разоў. Перавага аддавалася ўсё-такі сумным песням. Кожная з іх была патаемная і доўгая, як і зімовая ноч. Пелі і ўспаміналі родную старонку:

Напамінак пра каня, які недзе чакае іх, пра дзяўчыну, якая, можа, і не ведае, што пра яе думаюць і сумуюць, абуджала ў юнакоў шчымлівае пачуццё настальгіі. Іх цягнула да маці, братоў, сяброў. Гэтае жаданне, узмоцненае ўздзеяннем выпітага перарастала ў патрабаванне. Маладыя хлопцы гатовы былі адправіцца ў дарогу дамоў у гэты ж час, пешшу па снезе. І толькі музыка Яна ўціхамірыла іх гарачыя галовы. Яна валодала дзіўнай, амаль чарадзейнай уласцівасцю ўсяляць цярпенне. У гэты вечар Ян іграў доўга: іграў знаёмае і зусім новенькае, штосьці падслуханае на вуліцы ў катрыншчыка або з акенца якой-небудзь спявачкі-служанкі. Нарэшце ён зайграў сваю мелодыю — тую, што іграў летам, каля кастра, напярэдадні ад'езду панны Марыі. За гэтыя гады ён ускладніў яе, упрыгожыў пераходамі і імправізацыямі. Мелодыя гучала сапраўдным аркестрам, гучала ўпэўнена і ўрачыста. Здавалася, у ёй была сканцэнтравана цэлая гама пачуццяў: туга па радзіме, любоў, пяшчота. Адначасова яна падкупляла нейкай загадкай: яна, як песня салаўя, то гучала, то раптам перарывалася. Яе хацелася слухаць і слухаць. І юнакі слухалі да самазабыцця. Ім здавалася, што гэта натхнёная музыка гучыць не толькі ў іх флігелі, але і за яго межамі, гучыць над усім Божым светам. Гэтыя хвіліны давалі ім запас энергіі на доўгі час вучобы ў чужым горадзе.

IV

Прайшло тры месяцы. Наступіла вясна. На палях яшчэ ляжаў снег, рэкі і сажалкі былі скаваны льдом, але ўсё ж адчувалася набліжэнне цяпла: прыгравала сонца, раставаў снег і маленькія ручайкі цяклі па дарогах.

З Варшавы вярнуўся князь.

Неяк раніцай панна Марыя адправілася ў парк. Пайшла адна. Снег на палянах, друзлы і пацямнелы, быў неглыбокі. Пад дрэвамі, высока ўзняўшы дзюбы, пахаджалі гракі. Сваім крыкам яны перапалохалі ўсё наваколле. Панна Марыя ішла і глядзела ва ўсе бакі вачамі здзіўленага дзіцяці. Ад ствалоў зыходзіў ледзь прыкметны пар. Блішчэлі то там, то сям валуны. Снег, што ляжаў вакол іх, растаў, і таму здавалася, быццам яны стаяць у ямінах. На галоўнай алеі працавалі слугі: прыбіралі драўляныя каркасы з мармуровых скульптур.

Панначка дабралася да мосціка праз адводны роў і раптам пачула недзе ўдалечыні гукі скрыпкі. Гучала да болю знаёмая ёй мелодыя!.. Панначка паспешліва перайшла мосцік, мінула старожку і, нарэшце, спынілася.

Перад ёй распасціралася бязмежнае заснежанае поле. Праз яго ў бок капліцы праходзіла вузкая сцяжынка. Тонкія гукі скрыпкі даносіліся аднекуль з боку дома, які знаходзіўся побач з каплічкай. Да панны Марыі падышоў вартаўнік і, зняўшы шапку, нізка пакланіўся. Панначка не адказала яму. Душа яе цягнулася туды, на Папову горку. Яе клікала мелодыя, што гучала. Менавіта так сірэны зазываюць да сябе на востраў прывязанага да мачты Адысея… Паразважаўшы з хвілінку, яна пабегла па сцяжынцы да каплічкі.

Знаёмая мелодыя гучала ўсё мацней і мацней. Панна Марыя была ўпэўнена, што гэта іграе Ян. Яна не задавала сабе пытання, чаму ён апынуўся тут, і бегла, больш паддаючыся інстынкту, чым розуму. З коміна старога прытулку валіў чорны дым. І тады, калі сюды заходзілі людзі, праз адчыненыя дзверы мелодыя гучала больш выразна. У такія імгненні панна Марыя паскарала свае крокі…

Нарэшце яна падышла да дзвярэй прытулку. Упершыню ёй трэба было пераступіць парог гэтага жытла. З хвіліну яна стаяла на ганку, потым штурханула дзверы — і ўвайшла. Дом не меў ні прыхожай, ні сенцаў. Пераступіўшы парог, панна Марыя апынулася ў вялікім змрочным памяшканні, сярэдзіну якога, быццам гэта была масіўная падпора, займала печ. Каля сцен у два паверхі былі зроблены нары, а па абодва бакі печы — лаўкі. Акрамя таго, пасярэдзіне стаялі доўгія сталы з адкіднымі лаўкамі. У тую хвіліну, калі ўвайшла панначка, тут было поўна людзей. Прыціснуўшыся спінамі да цёплай печы, сядзелі старыя ў зрэбным адзенні. Сёй-той ляжаў на нарах. Густы і даўкі дым выклікаў у панначкі ваніты. Гукі музыкі абарваліся, з паўзмроку да дзвярэй раптам зрабіў крок высокі бялявы хлопец…

Гэта быў Ян! Панна Марыя ледзь пазнала яго. Здавалася, Ян стаў вышэй ростам і шырэй у плячах. Іншым быў і выраз яго твару. Дзе падзелася тая баязлівасць у позірку?! Ён падышоў да панначкі і з хвіліну глядзеў на яе, жадаючы пераканацца, што гэта сапраўды яна. Потым, схамянуўшыся, запрасіў яе сесці. І тут жа прысеў побач. Усе прысутныя азірнуліся на панначку і, пазнаўшы яе, нізка пакланіліся.

Паводзіны Яна з'явіліся нечаканасцю для насельнікаў гэтага жытла. Усе здзівіліся, калі ўбачылі, што юнак не выказаў перад вельмі высакароднай асобай ніякай баязлівасці. Здавалася, ён сустрэў сваю даўнюю сяброўку. Усе, хто быў тут, — і маладыя, часова паселеныя садоўнікі, і жабракі, якія чакалі цёплых дзён, каб пасля разысціся па сваіх дарогах, — пранізліва ўтаропіліся на панначку, як на дзіва. Самі ж яны, панна Марыя і Ян, здаецца, забылі, дзе знаходзяцца, і моўчкі ўзіраліся адно ў аднаго. «Прыехаў?» — чыталася ў позірку панначкі. «Так, і цяпер заўсёды буду побач з табой», — адказваў ёй упэўнены позірк Яна. Так, моўчкі, сядзелі яны да таго часу, пакуль не пачулі перашэптванне і говар людзей. Нарэшце яны пакінулі жытло і «схаваліся» за сцяной каплічкі.

— Князь выкупіў-такі Папову горку, — патлумачыў Ян. — Пасяліў нас у гэтым старым прытулку. Але ў нас не хапае духу выгнаць на вуліцу гэтых людзей. Тут ёсць зусім старыя і нават інваліды. Калі пацяплее, яны самі пойдуць. А пакуль будзем жыць разам. Я гаварыў з князем. Яны нам не перашкаджаюць… Цяпер рыхтуем праект новага парка. Для гэтага мне і некаторым маім сябрам дазволена карыстацца замкавай бібліятэкай.

Панна Марыя была перапоўнена гордасцю. Яна ніколі не сумнявалася ў даравітасці Яна. Ёй раптам захацелася прыхіліцца да яго, як у тую ноч каля сажалкі. Аднак, скоса паглядзеўшы на акенца таго прытулку, што стаяў непадалёк, яна заглушыла сваё жаданне.

— Як толькі сыдзе снег, — працягваў Ян, — развернем земляныя работы. Вось тут, — ён паказаў на паляну ў нізіне перад сабой, — выкапаем вялікі канал і зробім па берагах пасадкі. Потым разаб'ем алеі, пабудуем мосцікі. Апрача таго, падрамантуем каплічку.

— А як жа прытулак? — спытала панначка. — Ён застанецца?

— Пасля заканчэння ўсіх работ яго давядзецца знесці,— адказаў Ян.

Хлопец быў яўна захоплены даручанай яму справай. Здаецца, цяпер ён і думаць не мог ні аб чым іншым. Панна Марыя адчула гэта. І яшчэ яна ўгадала, што перад ёй ужо не той закаханы юнак, сэнс жыцця каторага быў заключаны толькі ў пакорнасці ёй. Ён ужо не гаварыў з ёй, як раней пра каханне, не глядзеў на яе з такім замілаваннем. У яго вачах можна было прачытаць думкі пра штосьці такое, што яна ніяк не магла зразумець. Гэта перамена, здавалася, павінна была крануць яе самалюбства. Але дзіўна, панначка адчувала, што такі Ян, захоплены і крыху раўнадушны да яе, падабаецца ёй значна больш. Яна, як дзіця, ужо чакала ад яго нейкага дзіва. Нечакана яна зразумела, што жыццё не стаіць на месцы і што за гэтыя шэсць-сем месяцаў Ян пайшоў далёка наперад. Ёй не хацелася адставаць. Яна хацела быць такой жа граматнай, такой жа захопленай. Ёй хацелася браць прыклад з любага і… цягнуцца за ім, як павой, абвіваючы сцябло якой-небудзь расліны. Яна адчувала, што павінна часцей бачыцца з Янам.

V

З гэтага часу, чым бы ні займалася панна Марыя, яна думала толькі пра Яна. Ёй было прыемна ад думкі, што ён недзе недалёка і што яго адзначыў і прыблізіў да сябе сам князь. Ёй хацелася бачыцца з Янам. Але пачалася бездараж. Аб прагулках у парку няма чаго і думаць. Неўзабаве яна даведалася, што, бываючы ў бібліятэцы, Ян абавязкова наведвае князя. Пасля гэтага яна зачасціла на палавіну гаспадара замка. Эрдзівіл быў толькі рады яе візітам. Яго захоплівала тэма новага парка, і ён спадзяваўся пачуць пажаданні і падказкі пляменніцы. У сваю чаргу панну Марыю размова пра парк цікавіла таму, што мела адносіны да Яна…

— Хачу пераўтварыць пустыню ў квітнеючы сад, — прызнаўся ёй князь. — Даўно мару стварыць парк, дзе маглі б паспрачацца мастацтва і прырода і дзе б я мог быць арбітрам у гэтай спрэчцы. Папова горка — самае прыдатнае для гэтай задумы месца.

Князь марыў як мага хутчэй ажыццявіць сваю ідэю. Ён гаварыў:

— Грошай не пашкадую. На вечнае грошай не шкада. Я праслаўлю сябе гэтым паркам. Калі-небудзь, гадоў праз дзвесце, пра мяне ўспомняць з удзячнасцю. Цяпер ёсць каму ажыццявіць маю мару. Вярнуліся з-за граніцы панове садоўнікі. Лепшаму з іх я ўжо даручыў зрабіць праект.

Панна Марыя не магла стрымацца, спытала:

— А хто гэты лепшы? — Пры гэтым яна зрабіла выгляд, быццам і сапраўды не ведае, пра каго ідзе гаворка.

— Гэта як раз той, каго рэкамендавала ты, — адказаў князь. — Сын млынара з Кляціхі. Павінен падзякаваць табе за падказку. Юнак аказаўся кемлівым.

Твар панначкі расчырванеўся. Хоць яна і чакала адпаведны адказ, перамагчы хваляванне ёй не ўдалося.

— Выкладчыкі быццам дамовіліся, — працягваў князь, — прасілі аддаць яго вучыцца ва універсітэт. Але я не пагадзіўся. Талент гэтага юнака патрэбен мне ўжо сягоння, бо я не вечны і хачу ажыццявіць сваю ідэю. Упэўнены, што ў яго хопіць розуму і фантазіі, каб здзейснілася мая мара.

— А якім вы ўяўляеце сабе гэты парк? — спытала панначка.

Відаць, князю было ўсё роўна, якім будзе яго новы парк, абы толькі падабалася яму. Ён давяраў маладым садоўнікам. У іх прапановах, старанні, захопленасці ён бачыў залог поспеху сваёй задумкі. А таму адказаў:

— Поўнасцю давяраю моладзі, іх ведам і густу. Хутка гэты Ян прадставіць праект. Вось тады і даведаемся, якая будзе аснова майго цуда-парка, якім я збіраюся здзівіць усіх. А пакуль я распарадзіўся выпісаць пятнаццаць дзесяткаў дрэў з Варшавы і з прыватнага гадавальніка Замойскага. Як мне вядома, дрэвы ўжо ў дарозе…

Ад князя панна Марыя яшчэ даведалася, што малады садоўнік бывае зранку ў замкавай бібліятэцы. І таму ўжо на наступны дзень яна адправілася туды.

Ян сядзеў за сталом. Ён быў так заняты сваімі думкамі, што і не заўважыў, як увайшла панна Марыя. Стоячы каля дзвярэй, яна бачыла, што перад Янам разгорнуты вялікі, размаляваны ліст паперы. На тым жа стале стосікамі ляжалі тоўстыя кнігі ў чорных скураных пераплётах. Ян глядзеў на ліст, але было відаць, што думкі яго носяцца недзе за межамі залы. Ён марыў.

Пад нагой панны Марыі скрыпнуў паркет — Ян азірнуўся. Убачыўшы панначку, ён падняўся і выйшаў з-за стала. Паўза, якая настала за гэтым, камусьці чужому магла б здацца сапраўднай вечнасцю. Камусьці — толькі не гэтым дваім. Абодва на некаторы час забыліся пра ўсё на свеце.

Так, яны былі ўжо не тыя. Ян і панна Марыя — не дзеці, што пералазілі ўначы цераз агароджу і разважалі каля сажалкі пра зоркі. Гэта былі ўмудроныя першым вопытам жыцця дарослыя людзі. Акрамя пачуццяў, імі цяпер кіраваў і розум.

Не дамаўляючыся, яны рушылі насустрач адно аднаму і хутка сышліся ў цэнтры бібліятэчнай залы. Аднак яшчэ добрую хвіліну пасля гэтага яны моўчкі глядзелі адно на аднаго.

— Як твой праект, Ян? — першай загаварыла панначка. — Я рада, што князь даверыў табе такую адказную справу. Нават мяне зацікавіла ідэя гэтага будаўніцтва.

Яна крыху хітравала. Усё-такі галоўнай прычынай яе інтарэсу да новай справы з'яўлялася дачыненне да яе самога Яна. Ёй хацелася вярнуць усё тое, што калісьці так ап'яняла…

Замест адказу малады садоўнік жэстам запрасіў яе да стала. Вялікі ліст, які быў раскладзены на стале, быў увесь спярэшчаны малюнкамі. Убачыўшы ў цэнтры яго малюнак каплічкі, панначка здагадалася, што перад ёй той самы праект, пра які ёй гаварыў князь. Прысеўшы на край стула, яна ўважліва пачала разглядваць твор свайго сябра.

— Праект гатовы, — не без хвалявання стаў гаварыць Ян. — Заўтра я павінен вынесці яго на суд князя.

— Дык вось які ён, гэты новы парк, — заглядзеўшыся на малюнкі, сказала панна Марыя. — Гэта месца проста немагчыма пазнаць!

— Гэта будзе сентыментальны парк, — пачаў свае тлумачэнні Ян. — Справа ў тым, што каплічка на Паповай горцы звязана з адной сумнай гісторыяй…

— Так, я чула, — прызналася панначка.

— Парк рассячэ канал, на якім будзе пабудаваны вадаспад.

— Падобны на тыя, якія бываюць на вадзяных млынах?

— Так. Акрамя таго, па ўсім яго контуры пройдзе пешаходная алея. Некалькі яе адгалінаванняў сыдуцца каля каплічкі.

— Іншымі словамі, на горку можна будзе трапіць з любой часткі парка.

— Так.

— Ну, добра. А што гэта за такія кружкі?

— Так абазначаюцца дрэвы. У добрым парку павінна быць шмат прасторы, а таму кожнае дрэва павінна несці пэўны сэнс і быць індывідуальным. Чым больш вольнага месца, перспектывы, тым больш асновы для фантазіі. Прастора вырашае загадкі, усяляе добрыя пачуцці, упэўненасць, надзею. Я знарок не збіраюся рабіць частых пасадак.

Ян раптам прыціх. Здавалася, ён жадаў, але не асмельваўся прызнацца панначцы ў чымсьці патаемным. Панна Марыя адчула гэта і здзіўлена паглядзела на Яна. І тут ён раптам прызнаўся:

— Панна Марыя, не стану ўтойваць, скажу, што, працуючы над гэтым праектам, я думаў перш за ўсё пра вас. Мне хацелася, каб менавіта вам прыйшоўся па душы гэты новы парк. Думка пра вас заўсёды ўсяляе ў мяне цудадзейную лёгкасць. Вось і на гэты раз мне было лёгка працаваць. Я маляваў дарожкі і думаў пра тое, што менавіта вы будзеце па іх гуляць. Маляваў дрэвы, каб іх прыгажосць радавала менавіта вас, а пошум лістоты бараніў ад трывог і хваляванняў. Я мару, каб кожная прагулка ў гэтым новым парку дадавала вам не толькі сілы і здароўя, але і пяшчоты. Хачу, каб вы палюбілі яго. За перыяд вучобы я бачыў некалькі прыватных паркаў. Кожны з іх быў па-свойму цудоўным. У сваім праекце я не мог сёе-тое не запазычыць у іх. Вось, напрыклад, вадаспад. Шум вады ўносіць разнастайнасць у гучанне парка. Гэта, як званочак у аркестры скрыпак. Або, скажам, секвойі. Гэтыя дрэвы — як бы сімвал вечнасці. Па маім перакананні, яны павінны расці недзе на краі паляны, удалечыні ад сцяжынак. І той, хто будзе гуляць тут, будзе бачыць іх, але ніколі да іх не наблізіцца. Гэта ж так, як і ў жыцці. Колькі людзі імкнуцца да чагосьці, на іх думку, запаветнага. Аднак ці дасягаюць яны таго, да чаго так імкнуліся?.. Лёс, у большай частцы сваёй, падманвае іх або перашкаджае іх намерам.

Здзіўленая, панна Марыя паднялася са стула. Ніколі не думала яна, што словы валодаюць такою чароўнай сілаю. Ёй хацелася, каб Ян працягваў: логіка, тон яго мовы выклікалі ў яе асалоду, захапленне! Адначасова яе перапаўняла гордасць за тое, што Яну, таму самаму Яну, якога яна ведала амаль з дзяцінства, даверылі такую значную і мастацкую працу. Хто з яе знаёмых мог пахваліцца тым жа?!.

— Ян!.. — з цяжкасцю вымавіла яна. Панна Марыя хацела сказаць пра сваё здзіўленне, пра тое, што задаволена сваім любым. Яна хацела прызнацца ў тым пачуцці болю, якое мучыла яе з першага дня разлукі. Прывабнасць сябра выклікала ў ёй жаданне прылашчыцца да яго, як да маці ў дзяцінстве. Яна адчувала, што толькі праз яго, гэтага вялікага і моцнага чалавека, зможа пазнаць сапраўдную радасць і сапраўднае шчасце.

— Ян!.. — быццам зачараваная, паўтарыла яна і з дрыготкай у голасе сціснула яму руку. Яна не магла знайсці словы, каб выказаць тое вялікае, што перапаўняла яе сэрца.

— Марыся, — адазваўся хлопец, які зразумеў яе, — ведай, з гэтага часу ўсё, што б я ні рабіў, буду прысвячаць толькі табе і называць тваім імем. Сягоння я дару табе гэты парк…

— Ён ужо мне падабаецца, Ян, — адказала панна Марыя.

Яе словы дадалі смеласці маладому садоўніку. Рукі яго пацягнуліся да панначкі, ён абняў яе.

У вялізнай двухпавярховай зале яны былі зусім адны. На іх глядзелі, мабыць, толькі анёлы са сцен ды гіпсавыя галовы мудрацоў са сваіх падставак. Глядзелі і, здавалася, зайздросцілі…

VI

Не праходзіла і дня, каб панна Марыя і Ян не бачыліся. Сустракаліся яны раніцамі ў бібліятэчнай зале.

Між тым вясна ўвайшла ў свае правы. З палёў сышоў снег. Дні ўсталяваліся сонечныя, цёплыя.

Аднойчы, гуляючы з Люцыяй у парку, панна Марыя вырашыла зайсці ў госці да садоўнікаў. Служанка ўзрадавалася яе задуме. Яшчэ б! Яна памятала цудоўныя вечары ў Кляцісе, калі збіралася моладзь. Абедзве адправіліся на Папову горку.

Прынялі іх сардэчна, як даўніх знаёмых. Пасадзілі на лаўку перад запаленай печкай, у якой трашчалі дровы. Ян узяў скрыпачку і сыграў вясёлую мелодыю. Гэтае ўступленне дадало смеласці нават самым нясмелым. Кожнаму з насельнікаў прытулку захацелася пахваліцца перад панначкай і яе служанкай нейкім сваім талентам. Заварушыліся нават старцы. Адзін з іх пусціўся ў пляс і пры гэтым паказаў незвычайнае майстэрства. Другі прадэманстраваў уменне жангліраваць драўлянымі лыжкамі. Нехта сівабароды сыграў на гуслях і спеў тужлівую старадаўнюю песню. Дровы між тым ужо згарэлі, і ад печы павеяла гарачынёй. Твары ўсіх прысутных расчырванеліся. Задаволіўшы першы ўсплеск эмоцый, неяк прыціхлі, быццам яны ўсе разам задумаліся аб нечым вельмі важным… Аднак нехта з маладых раптам гучна зацягнуў:

Жадаючы дапамагчы спеваку, Ян узяўся падыгрываць. Высокі голас, здавалася, акунуўся ў гукі скрыпкі. І спявак і музыкант былі перапоўнены натхненнем і адчувалі сябе натуральна.

Жартоўная і адначасова лірычная песня дадала ўсім настрою. Скрыпка зайграла польку. Да захаплення маладых, з маўклівай згоды панначкі, на сярэдзіну памяшкання выбегла непаседлівая Люцыя — застукала абцасікамі…

Дадому ў гэты дзень панна Марыя і яе служанка адправіліся тады, калі на дварэ былі прыцемкі. Ян выйшаў іх праводзіць.

У цемры старая каплічка выглядала белым воблачкам, якое, здавалася, апусцілася на зямлю. На полі здалёк сям-там паблісквалі лужыны. Сцяжынка была слізкай ад гразі.

Люцыя, стараючыся не замінаць парачцы, пайшла паперадзе. Яна захоўвала як раз тую адлегласць, пры якой Ян і панначка маглі весці патаемную размову. Белая пляма каплічкі паступова аддалялася. Затое ўсё выразней вырысоўваліся на ўзвышшы сцены і вежы велічнага замка. На паўдарозе панна Марыя спынілася.

— Янка!.. — з хваляваннем прамовіла яна.

Яна не магла стрымаць слёз. З той пары, як яна зноў стала бачыцца з Янам, яе пачуццё да яго значна вырасла. Гэта было ўжо не тое дзіцячае захапленне. Гэта было ўжо жаданне блізкасці, сапраўдная патрэба ў ёй, патрэба болю. Здавалася, калі стрымліваць у сабе гэтае жаданне, то ўзбунтаваная плоць здольна была памуціць розум. Панна Марыя адчувала патрэбу пастаянна быць побач з Янам. Расстанне з ім хоць бы на ноч, да наступнай раніцы, азначала для яе зноў зведаць мукі. Менавіта немагчымасць паступіць так, як яна таго хацела, і выклікала ў яе горкія слёзы. Яна адчувала, што не можа жыць без Яна.

— Не плачце, панначка, — заўважыўшы бляск у яе вачах, ціха сказаў Ян. — Не плачце, вашы слёзы мучаць мяне. Няўжо Бог зблізіў нас, каб мы маркоціліся. Я жадаю прысвяціць вам жыццё. Гэта думка акрыляе мяне. І няхай здарыцца тое, што ўжо прадказана лёсам, — галоўнае — паспець зрабіць вам прыемнае, паспець парадаваць вас. Калі я ў гэтым дасягну поспеху, то што мне маё жыццё, я і на нябёсах буду шчаслівы.

Аднак яго словы не супакоілі панну Марыю, — наадварот, яны адклікнуліся ў ёй нядобрым прадчуваннем.

— Навошта ты гаворыш пра нябёсы і халоднае замагільнае шчасце! — са страхам прамовіла яна. — Не! Не! Мы жывыя! І мы будзем шчаслівымі пры жыцці! Я так хачу! Я прашу гэтага ў Бога кожны дзень!..

— Вы будзеце шчаслівая, панна Марыя, — адказаў Ян. — А пра мяне… пра мяне не думайце.

Панна Марыя са здзіўленнем паглядзела на суразмоўца.

— Што з табой, Ян? — спытала яна. — А як жа наша блаславенне?

— З той самай ночы ніхто з нашых не чуў пра псаломшчыка. Дзе ён і што з ім? Можа, косці яго даўно знаходзяцца ўжо ў зямлі.

— Нас блаславіў не псаломшчык — а неба! Не пазнаю цябе, Ян!

— Каб я мог хоць што-небудзь змяніць, — ціха адазваўся ён. — Я ж — усяго толькі сын млынара, просты садоўнік…

Яны нарэшце рассталіся. Панна Марыя была яўна расхвалявана. Калі б не Люцыя, якая ўзяла яе пад руку, ёй было ўсё роўна куды ісці. «Каб я мог хоць што-небудзь змяніць, — гучаў у яе вушах засмучаны голас Яна. — Я ж — усяго толькі сын млынара, просты садоўнік». У гэтых словах ёй чулася заклінанне. Яны адчынялі ёй новую, дагэтуль невядомую старонку ў яе ўяўленні аб гэтым свеце і сваім прызначэнні ў ім. Раней яна была ўпэўнена, што Ян кахае яе і будзе заўсёды побач з ёй. Цяпер яна пачынала разумець, што нават блаславенне Лагафета не дапаможа ёй ажыццявіць сваю мару! Гэтае адкрыццё ўсяляла ў яе поўную разгубленасць, якая была на мяжы вар'яцтва. Яна адчувала, што Ян гаварыў правільна, і што аднаго блаславення для таго, каб яны былі разам, яўна недастаткова.

У гэту ноч панна Марыя доўга не магла заснуць. Яна ляжала і напружана ўзіралася ў вялікае акно сваёй спальні. Ёй чамусьці здавалася, што ў гэты чорны прамавугольнік можа заляцець адказ на хвалюючае яе пытанне. Але адказ не залятаў. А таму адчай яе не змяншаўся.

Нарэшце яна паднялася і падышла да акна. Возера адгадвалася па шматлікіх белых льдзінках. Моцнае пацяпленне раскідала іх і значна зменшыла. Панна Марыя нечакана падумала: «Калі ён не будзе маім, утаплюся!» І тут жа нечы голас гучна і ўладарна запярэчыў ёй: «Гэта чаму ж ён не будзе тваім! Ён — ужо твой!»

Панна Марыя, спалохаўшыся, адскочыла ад акна, азірнулася, быццам нехта сапраўды мог знаходзіцца ў яе спальні. Амаль не валодаючы сабой, яна расчыніла дзверы ў суседні пакой і паклікала:

— Люцыя, ідзі сюды!..

Босыя ножкі служанкі прашлёпалі па паркетнай падлозе, прашоргалі па дывану спальні. Люцыя ўнесла запаленую свечку. Заспаны твар служанкі не хаваў здзіўлення.

— Што-небудзь здарылася, панначка? — спытала яна.

— Здарылася, Люцыйка, — стрымана адказала панна Марыя і зноў падышла да акна.

Служанка адгадала стан пані. Люцыя адчула, што зараз пачуе нешта вельмі важнае. І ў яе прапаў усялякі сон.

— Заўтра раніцой, — таксама стрымана і ўпэўнена працягвала панна Марыя, — калі Ян выйдзе ад князя, ты сустрэнеш яго і прывядзеш сюды.

— Сюды?..

— І зробіш гэта так, каб ніводная жывая душа не заўважыла. — Жадаючы апярэдзіць пытанні, на якія ўсё роўна не змагла б адказаць, яна дадала — Так трэба, Люцыя!

Голас яе гучаў цвёрда і рашуча. Панна Марыя давала зразумець Люцыі, якая вытарашчыла на яе свае вочы, што яна выпакутавала сваё жаданне і што ўсялякія спробы адгаварыць яе безнадзейныя.

— Так трэба, — паўтарыла яна.

— Слухаюся, панначка, — Люцыя пакланілася. — Выканаю ўсё так, як вы загадалі.

Праз хвіліну панна Марыя зноў была адна. Але цяпер у яе спальні гарэла свечка. І таму на сэрцы яе было крыху спакайней. Цяпер ёй нават здавалася, што цяжкасці яе не так ужо і не вырашальныя. Яе прыемна хвалявала думка аб надыходзячай сустрэчы. Яна не баялася помсты Бога, бо лічыла сябе застрахаванай блаславеннем псаломшчыка. Успомніўшы Пахомія, яна пажадала ўбачыць гэтую адзіную сведку яе саюза з Янам. Ёй здавалася, што толькі ён можа дапамагчы ёй. Падышоўшы да абраза, яна пачала маліцца за Лагафета. Яна прасіла ў Бога даць старцу Пахомію сілы і здароўе, прасіла, каб той хутчэй вярнуўся…

VII

Нарэшце праект быў закончаны, і Ян пайшоў паказаць яго князю. Знаёмы лакей, як звычайна, правёў Яна праз лабірынты замкавых памяшканняў, пасля чаго ўпусціў у апартаменты гаспадара.

Князь прыняў садоўніка гасцінна. Як заўсёды, пацікавіўся ўмовамі жыцця. Потым папрасіў развярнуць чарцёж. З гэтай хвіліны размова пайшла пра будучае парка.

— Якія доўгія твае дарожкі,— адзначыў князь. — Ці не стомяць яны таго, хто будзе па іх гуляць?.. Вось хоць бы гэта, якая вядзе са Старога парка да Паповай горкі. Яна кружыць, нібы хвост каметы. Ці нельга яе спраміць?

— Наадварот, я зыходзіў з таго, каб працягнуць задавальненне таго, хто будзе тут гуляць, — патлумачыў Ян. — На маю думку, парк — тое месца, дзе адпачываюць. Сюды прыходзяць за натхненнем і яшчэ, можа, за тым, каб набыць добры апетыт, румянец на твары, прыемны сон. Не хвалюйцеся, ваша міласць, дарожкі і іх працягласць не будуць выклікаць сум. Сумаваць проста не будзе часу. Кожная паляна, нават кожнае дрэва будзе прымушаць думаць, выклікаць пэўны настрой.

— Добра, добра, — пагадзіўся князь. — Працягвай.

— Большасць дарожак будуць сыходзіцца вось тут, у вадаспада. Апошні ў сваю чаргу створыць асаблівы шумавы фон, дзякуючы якому парк будзе мець свой твар. Алея, якую вы параўналі з хвастом каметы, абыходзіць па датычнай некалькі палян. На адной, — Ян паказаў на малюнак, — вось у гэтым месцы, будуць высаджаны секвоі. А вось тут, дзе дарожка ўздымаецца да старой каплічкі, прапаную пабудаваць гранітныя прыступкі. Той, хто будзе падымацца па іх, будзе адчуваць урачыстасць, глыбокую пашану, нібы ён узнімаецца да дзвярэй нябеснага храма.

Князь слухаў не перапыняючы. Ён глядзеў на садоўніка і, здавалася, бачыў новы парк яго вачамі… Парк падабаўся яму. Падабаўся тым, што аўтар яго па-майстэрску і натхнёна расказваў пра свае задумкі. Князь уяўляў вадаспад, гранітныя прыступкі, якія вядуць да каплічкі, услухоўваўся ў шум падаючай вады, маўклівасць секвой… Ён з упэўненасцю думаў, што недарэмна аддаў грошы за навучанне падданых. Ад думкі, што паступіў так дальнабачна, яму было прыемна.

— Ну што ж, добра, добра, пан садоўнік, — пахваліў князь Яна, калі той закончыў.— Мне паказаўся сімпатычным твой праект. Дастаткова і фантазіі, і мудрасці. Прадумана кожная паляна, кожнае дрэва. Спадзяюся, новы парк будзе натхняць не толькі мяне, але і маіх нашчадкаў… Пакінь твой праект. Я дам паглядзець яго мастаку. Спадзяюся, ужо з наступнага тыдня можна будзе разварочваць работу.

Князь уважліва паглядзеў на суразмоўца. Ён выказаўся, і цяпер яго цікавіла ўжо не справа, а яго аўтар.

Агледзеўшы Яна з галавы да ног і, відаць, застаўшыся задаволеным ім, ён прызнаўся:

— Здаецца, недарэмна я патраціў паўгода на тваё навучанне, з цябе павінен атрымацца сапраўдны майстар.

Ян нізка пакланіўся і адказаў:

— Ваша надзея на гэта — стымул для мяне. Не павярніся ўсё так, не зведаць мне і сапраўднай радасці. У знак удзячнасці за ўсё тое, што вы зрабілі для мяне, буду старацца яшчэ больш. Можаце быць упэўнены, ваша міласць. — І ён зноў пакланіўся.

— Ну што ж, твая вернасць толькі ўзвышае цябе, — сказаў князь. — Да сённяшняга дня ты быў галоўным складальнікам праекта. А сягоння я афіцыйна аб'яўляю цябе галоўным садоўнікам. Пагадзіся, не часта атрымоўваюць такі давер у дваццаць гадоў. З сённяшняга дня, будзь ласкавы, прымі справу і ўсіх, каго я накірую да цябе ў падначаленыя.

Ян не разгубіўся. Наадварот, распараджэнне князя дадало яму ўпэўненасці.

— Ваш новы парк, — сказаў ён, — будзе такім жа прыгожым, як і ўсе тыя лепшыя, якія бачыў я за час вучобы. Абяцаю вам, ваша міласць.

Князю было прыемна гэта чуць.

— Ты, здаецца, з маёнтка маёй пляменніцы? — нечакана спытаў ён.

— Так, з Кляціхі, ваша міласць, — з павагай адказаў Ян.

— Ну што ж. Ёй будзе прыемна даведацца, які варты ў яе слуга. Князь кіўнуў, даючы зразумець, што размова скончана.

Ян пакланіўся ў трэці раз і выйшаў. Усё той жа лакей праводзіў яго да параднай лесвіцы.

Калі Ян спусціўся да выхада, нехта дагнаў яго і крануўся пляча. Садоўнік азірнуўся. Перад ім стаяла служанка панны Марыі.

— Люцыйка! — з радасцю ўсклікнуў Ян.

Ён хацеў было звярнуцца да яе з пытаннямі, але дзяўчына нечакана прыставіла палец да вуснаў, даючы зразумець, каб ён маўчаў.

— Ідзі за мной, — чамусьці азіраючыся, ціха сказала яна.

— Што здарылася? — здзівіўся Ян.

— Ідзі і ні пра што не пытайся, — патрабавальна паўтарыла Люцыя.

Яна паспешліва накіравалася па калідоры. Ян следам пайшоў за ёй. Люцыя, азіраючыся і ўздрыгваючы ад нязначнага гуку, літаральна бегла. Яе хваляванне вельмі хутка перадалося садоўніку. Калі, нарэшце, яны апынуліся ў нейкім пакоі, Ян не вытрымаў і спытаў:

— Куды ты вядзеш мяне?.. Ты можаш растлумачыць? Мне дазволена бываць толькі ў бібліятэцы! Ты хочаш, каб у мяне былі непрыемнасці?

— Няўдзячны! — гучным шэптам адказала яму Люцыя. — Каб ты ведаў, куды я цябе вяду, ты б нёс мяне на руках!

— Не гавары загадкамі.

— Зараз усё будзеш ведаць. Я выконваю не сваю волю.

Яна падышла да дзвярэй пакоя і пастукала. Адразу ж шчоўкнула засаўка, дзверы адчыніліся, і на парозе перад Янам стаяла панна Марыя!.. Ад здзіўлення Ян застыў на месцы, і Люцыі давялося літаральна ўкінуць яго ў пакой пані…

Ян убачыў, як панна Марыя зачыніла дзверы на засаўку.

— Навошта?.. — спытаў ён, адчуваючы, што пачынае хвалявацца мацней ранейшага.

Але панна Марыя не адказала — не пачула, аб чым ён яе спытаў. Як ні рыхтавалася яна да гэтай сустрэчы, хвалявання свайго стрымаць не змагла. Цяпер, калі Ян быў побач, яно вырасла яшчэ больш. Усе апошнія дні і ночы, пасля таго як яна даведалася пра яго вяртанне, яна жыла мроямі. Часам яна магла яўна пачуць яго голас, убачыць яго твар і нават адчуць яго дотык. Ночы для яе сталі больш пакутлівымі: іншы раз яна гатова была крычаць, выклікаючы жаданага. У такія хвіліны ёй здавалася, што печ натоплена вельмі горача; яна круцілася ў ложку, змінаючы прасціну, але так і не знаходзіла зручнай позы. Яна ведала, была ўпэўнена, што толькі ён — яе жаданы — здольны быў вярнуць ёй сапраўдны спакой…

Панна Марыя прыблізілася да Яна. Гледзячы яму ў вочы, яна хацела ўбачыць у іх тое, што так хвалявала яе самую.

Ян баяўся паварушыцца. Час юнацкага пакланення для яго скончыўся. Ён бачыў панну Марыю ўжо іншымі вачыма. У яго нараджалася да яе новае, да гэтага незнаёмае яму пачуццё — больш глыбокае і патрабавальнае, чым ранейшае.

— Панна Марыя! — выклікнуў ён.

Яму хацелася так многа сказаць ёй: і аб тым, што ён пастаянна думае пра яе, і аб тым, што яму дрэнна спіцца. Але панначка закрыла яму рот далонькай. У расшыраных яе вачах чыталася чаканне шчасця. Яна палажыла яму на грудзі сваю галаву. Адчуўшы трапятанне яе цела, пачуўшы перарывістае дыханне, Ян узяў панначку на рукі — і пацалаваў. Яму захацелася выказаць ёй сваё нечаканае, дзіўнае пачуццё…

VIII

З некаторага часу жыццё панны Марыі атрымала невядомае дагэтуль зачараванне. Ян быў не проста яе марай, яе шчасцем, ён быў яе Богам. Яна думала пра яго пастаянна.

Сустракаліся яны не так часта. На тое былі свае прычыны. Але чаканне сустрэч і асабліва тайна, якою былі ахутаны гэтыя сустрэчы, рабілі іх каханне па-сапраўднаму ўзнёслым. Кожны з іх рызыкаваў. І калі панна Марыя рызыкавала гонарам, то Ян — сваім жыццём. Тым не менш, яны радаваліся жыццю, як двое матылькоў, якія толькі што пакінулі кукалку і адправіліся ў свой палёт да жаданага і ўсёпажыральнага агню. Блаславенне старога псаломшчыка бачылася ім важкай і дастатковай абаронай ад боскага гневу. Па сутнасці, яны будавалі сваё апраўданне на эфемерным, не маючым ніякай законнай сілы, падмане.

Сувязь іх варта было б назваць трагічнай. Калі б даведаліся пра іх сувязь князь і ўжо тым больш княгіня, то ніколі не даравалі б гэта нікому: ні ёй, ні яму. Але ўсё пакуль неяк абыходзілася. Аддадзеная Люцыя была прадбачлівая і асцярожная. Яна пільнавала, каб ніхто не даведаўся ў замку пра тое, што з некаторага часу адбываецца тут. Нават усёведныя слугі, фантазія якіх працавала лепш, чым іх вочы або слых, не здагадваліся ні аб чым.

Так прайшоў іх першы месяц. З надыходам сапраўднага цяпла панна Марыя зачасціла на Папову горку. Гэта было неасцярожна. Але і гэта не выклікала падазрэнняў, бо князь таксама штодзень бываў у парку, што будаваўся.

На пустэчы вакол Паповай горкі былі распачаты грандыёзныя земляныя работы. Сюды сагналі людзей з навакольных вёсак. Капалі канал, у асобных месцах рыхтавалі пад дрэвы ямы…

Будаўніцтва пачалося стыхійна. Ужо ў першы дзень садоўнікі выявілі, што не ўсё падрыхтавана да пачатку работы. Але з цягам часу праблемы вырашаліся. Мужыкі падвозілі і ўкладвалі камень. У тым месцы, дзе павінен быць вадаспад, — садзілі дрэвы. Ян ад усходу да заходу сонца знаходзіўся ў полі. Ён хадзіў з разгорнутым лістом праекта і падказваў, што і як рабіць. Часам яго суправаджала панна Марыя. Пры гэтым яна была перапоўнена гордасцю за любага. Ян заўсёды, яшчэ з дзяцінства, бачыўся ёй не такім, як усе. Яго адрознівала захопленасць. Ён заўсёды быў нечым заняты: рамонтам механізмаў млына, чытаннем ці ігрой на скрыпцы. У гэтым сэнсе ён зусім не змяніўся. Панна Марыя гатова была раўнаваць яго да ўсяго, нават да парка, што будаваўся. Асабліва яна раўнавала яго да ліста праекта, з якога яе каханы літаральна не зводзіў вачэй. Ёй хацелася, каб ён гаварыў з ёю не пра дрэнаж і выкід вады, а пра вясну, якая бушавала навокал, лашчыла сваёй цеплынёй, цвіценнем і араматамі, пра каханне, якое штодзень расло і квітнела. Але Ян быў непапраўны. І, дзіўна, за гэта яна кахала яго яшчэ мацней. Гэта быў перыяд яе поўнага шчасця.

Суправаджаючы Яна, панна Марыя часам забывала пра асцярожнасць. Міжволі яна пяшчотна ўсміхалася свайму каханаму. Калі ў Кляцісе падобныя ўсмешкі нікога не здзіўлялі, бо там ведалі сардэчнасць панначкі, то тут, на вачах ва ўсіх, яны выклікалі здзіўленне і, безумоўна, садзейнічалі нараджэнню розных слухаў.

Ян, які не губляў галавы пры любой сітуацыі, хутка заўважыў, што рабочыя паглядваюць на яго з недаразуменнем. І тады ён вырашыў пагаварыць з панначкай. Аднойчы, калі яны ішлі ўздоўж канала, што будаваўся, і панна Марыя на вачах ва ўсіх узяла яго пад руку, ён запрасіў яе ў дом:

— Зойдзем. Мне трэба нешта сказаць вам.

Неўзабаве яны апынуліся пад дахам старога прытулку. У доме нікога не было. З-за акна даносіліся ўдары кірак аб зямлю, людская гамана і ржанне рабочых коней. Ян шчыльней прычыніў дзверы. Надышоўшы да панначкі, ён сказаў:

— Любая, зразумейце, нам варта быць асцярожнымі, асабліва сярод такога натоўпу людзей. Як бы ні былі заняты рабочыя, аднак краем вока яны абавязкова косяцца на нас з вамі. І ўсе яны, калі ёсць вольны час, прасякнуты жаданнем папляткарыць пра тое, што бачылі. Людзі бачаць адно, думаюць другое, а гавораць часам зусім трэцяе. І фантазія іх бязмежная. Сярод тутэйшага люду не ўсе добразычліўцы. Нехта можа ўджаліць нас.

Панна Марыя слухала, але наўрад ці разумела яго. Яна раптам загаварыла пра сваё:

— Ты так заняты сваім паркам… Каторы ўжо дзень ты не наведваеш мяне. Скажы, я табе надакучыла?

— Ну што вы, панначка! Няўжо я магу разлюбіць вас! Проста аблыталі справы. Вясна, трэба наспець пасадзіць сотні дрэў, закончыць канал, дамбу.

— Калі малюся за наша каханне, — працягвала сваё панна Марыя, — Гасподзь падказвае мне адно і тое ж: нам трэба паехаць.

Гэта ідэя — паехаць у Амерыку — прыйшла ёй у галаву не так даўно; яна як быццам рашала іх праблему. Але што было толку ў голай ідэі! Трэба былі дакументы, грошы, хаўруснікі. Акрамя таго, Ян неахвотна гаварыў на гэту тэму, бо быў захоплены сваёй новай работай.

Ян марудзіў, не адказваў. Ён глядзеў у акно — туды, дзе капалі канал давераныя яму ў падначаленыя халопы Эрдзівіла.

— Чаму ты маўчыш? — спытала панна Марыя. — Ты хвалюешся пра асцярожнасць, ты працуеш, як катаржнік, між тым мы маглі б жыць спакойна і кахаць адно аднаго шчыра.

Кожны з іх думаў пра сваё. І не дзіўна. Вядома, маладых хутчэй збліжае ўзаемнае пачуццё, чым думкі і мары. Падабенства пазіцый прыходзіць намнога пазней, пасля доўгіх гадоў сумеснага жыцця, — калі прыходзіць увогуле.

— Хачу пабудаваць свой парк, — зноў загаварыў пра тое, што яго хвалюе, Ян. — Каб вы толькі ведалі, панна Марыя, як захапіла мяне гэтая справа. Хачу ажыццявіць свае замыслы. Хачу калі-небудзь прайсціся па сваёй «Вечнай алеі», пахадзіць па лабірынтах біндажоў, хачу паслухаць голас вадаспада, шэлест секвой. Хачу, каб усё гэта было ў нас, тут, каля гэтай горкі,— а не дзесьці…

— Значыць, ты ніколі не паедзеш?

— Дайце тэрмін. Дайце мне дабудаваць мой парк. Гэта мая мара, мае надзеі, бяссонныя ночы. — Ён павярнуўся да панначкі і абняў яе. — Панна Марыя, дазвольце падарыць вам мой парк. І не адказвайцеся ад падарунка. Я хачу назваць яго вашым імем. Дазвольце матэрыялізаваць маё каханне да вас. Няхай нават і такім чынам. Дазвольце! Калі я жыў у Варшаве, я пастаянна думаў пра вас. Пра вас і пра родную старонку. Адно і другое для мяне было звязана ў адзінае цэлае. Я люблю вас таксама, як любіў свайго бацьку, сваю маці, як любіў свой дом і сваю вёску. Цяпер мне прадаставілася магчымасць выказаць гэта пачуццё. Няўжо я магу адмовіцца ад гэтага?

Позірк яго пытаўся: «Ці разумееш ты мяне?» Панначка маўчала. Убачыўшы яе збянтэжанасць, ён прызнаўся:

— Я не проста кахаю вас, панна Марыя. Вы для мяне — бажаство. У сваіх малітвах я часта звяртаюся да вас, а не да Бога. Можа, гэта і грэшна. Але што я магу зрабіць! Мая мэта — служыць толькі вам. Але няўжо служэнне і сапраўдная любоў заключаюцца толькі ў сляпым паслушэнстве?.. Так, мы можам паехаць, што б там ні было. Але што мы будзем там без сапраўднага спакою? Наша ўзаемнае пачуццё завяне, калі не будзе мець пад сабой той глебы, на якой яно вырасла. Ці не асудзім мы тады адно аднаго за тое, што аднойчы адказалі сабе ў магчымасці даказаць сваю сапраўдную любоў!.. Давайце пачакаем! Хоць бы год! Давайце пабудуем гэты парк! Наш парк!

Палымяныя словы Яна засмуцілі панну Марыю. Інстынкт асцярожнасці падказваў ёй, што ім варта паехаць. Яна марыла аб сціплым і ціхім шчасці. Адначасова яна разумела Яна. І таму ёй было балюча ўдвайне… Схаваўшы твар далонямі, яна заплакала. Першы раз яна выразна адчула, што шчасце яе будзе нядоўгім.

IX

Прайшло яшчэ пяць месяцаў. Наступіла восень. Князь Станіслаў зноў паехаў па справах сейма. Будаўніцтва новага парка набліжалася да завяршэння; заставалася пасадзіць некалькі рэдкіх дрэў, якія князь збіраўся выслаць асабіста.

Панна Марыя прыкметна папаўнела. Яна ведала пра сваю цяжарнасць, але старанна хавала яе.

Па-ранейшаму княгіня і панначка сустракаліся толькі ў Сталовай зале. За год абедзве не абмовіліся ні словам. Аднак неяк за снеданнем старая княгіня звярнулася да панны Марыі:

— Дала зарок не размаўляць з табой, але, відаць, давядзецца яго парушыць.

Панначка ні жывая ні мёртвая глядзела перад сабой у талерку. Нічога, акрамя непрыемнасці, ёй гэта новая ўвага не абяцала.

— Нешта ты ўжо занадта тоўстая стала, мілачка, — працягвала княгіня. — Што з табой? Такое пачуццё, быццам цябе сурочылі: распаўнела, падурнела. З станістай прынцэсы зрабілася… як матрошка. Ці не звярнуцца да доктара Гюльсгаўзена?

За год княгіня не змянілася: тая ж упэўненасць у тоне, той жа драпежны і, здавалася, прабіраючы да самай глыбіні душы позірк. Панна Марыя навучылася не заўважаць яе. Тую рану, якую нанесла ёй княгіня, нельга было, па перакананні панначкі, загладзіць ніякай дабрадзейнасцю. Тым не менш, яна ні разу за ўвесь час не папракнула яе. Часам ёй нават здавалася, што княгіня сама раскайваецца ва ўчыненым. І што ж, варта было зноў панначцы пачуць яе голас, як да яе вярнулася ранейшая непрыязь да гаспадыні замка…

— Не! — Яна нават уздрыгнула, быццам нехта дакрануўся яе спіны халоднай рукой. — Я здарова і не маю патрэбы ў дапамозе доктара!

— Зразумела, зразумела, — паспрабавала супакоіць яе княгіня. — Я не настойваю. Проста хачу дапамагчы.

За сталом усталявалася маўчанне. Але па тым, як працягвала паглядваць на яе княгіня, панна Марыя здагадалася, што сумненні старой не развеяліся.

Гэтая размова выклікала ў душы панначкі трывогу. У той дзень яна не выйшла да абеду. А вечарам паслала за Янам…

Апошнія месяцы яна і садоўнік сустракаліся амаль кожны дзень. Панна Марыя адчувала патрэбу ў такіх сустрэчах. Ян валодаў нейкай невытлумачальнай здольнасцю ўздзейнічаць на яе. Ці то яго голас, ці то разважанні былі для яе сапраўдным цудатворным бальзамам. У гэты раз Ян з'явіўся, калі на дварэ сцямнела. Люцыя запаліла ў пакоі пані свечкі і выйшла.

— Мне ўсё цяжэй хаваць цяжарнасць, — паскардзілася панна Марыя. — Княгіня, здаецца, здагадваецца. Сягоння яна нават параіла звярнуцца да доктара… Што рабіць? Не далёка той дзень, калі я павінна буду нешта сказаць ёй.

— Папрасіце, каб яна адпусціла вас на некаторы час у Кляціху, — параіў садоўнік. — Там вам будзе спакайней. Па нейкай прычыне затрымайцеся там. А калі народзіцца дзіця, я прыму меры, каб схаваць немаўлятку.

Ён сказаў гэта так упэўнена, як быццам ужо не раз сутыкаўся з падобнымі цяжкасцямі. Панна Марыя са здзіўленнем паглядзела на яго і адказала:

— Згоды на ад'езд яна не дасць. Аднак нават калі здарыцца, што я і паеду, ад чутак мне не схавацца.

Ян не адказаў. Ён быў згодзен з яе довадам. Яны даўно разважалі над тым, як вырашыць гэту праблему, але выйсця пакуль не знаходзілі.

— Я павінен пайсці і ва ўсім прызнацца, — раптам паўтарыў ён ужо знаёмае.

Гэта ідэя заўсёды нервавала панначку. Вось і на гэты раз у яе вачах у той жа момант задрыжэлі слёзы.

— Ад цябе, Ян, я менш за ўсё чакала такога глупства, — заўважыла яна. І дадала: — Няўжо дапаможыш ты мне тым, што дазволіш адсячы сабе галаву?

— Не думаю, каб у княгіні Ізабэлы зусім не было сэрца, — адказаў Ян.

— Я таксама некалі так думала. І памылілася. Яна здзекавалася з мяне, як хацела. Каварным чынам выдала замуж за сына-вырадка. Потым патурала яго нячыстым дзівацтвам, учыніўшы нада мной страшэннае насілле. Ты яе не ведаеш! Яе самаўпэўненасць, каварства прачынаюцца на другі дзень пасля ад'езду князя. Загадаўшы забіць цябе, а потым і мяне, яна прыдумае тлумачэнне, па якому мы самі ж будзем вінаватымі ў сваёй смерці! З ёй нельга з адкрытым сэрцам. І калі ўжо мы змаглі быць асцярожнымі да сённяшняга дня, то павінны прыдумаць нешта, каб трымацца так і надалей. Бо на карту пастаўлена наша жыццё.

Ян падняўся і, прыпаўшы на калена перад панначкай, пацалаваў руку любай.

— Не думайце пра мяне, панна Марыя, — сказаў ён. — Падумайце пра сябе і пра таго, хто народзіцца ад вас. Пагаварыце з княгіняй. Дамагайцеся таго, каб паехаць у Кляціху. Там на час родаў я знайду вам надзейнае сховішча.

— Трэба ўсё абдумаць, — паддаючыся яго ўпэўненаму тону, адазвалася панна Марыя. — Куды схаваць немаўлятку, як знайсці карміцельку…

— Бяру гэта на сябе. Галоўнае цяпер — паехаць. Паехаць!

Панна Марыя не вытрымала кінулася ў абдымкі Яну, дала волю слязам.

— Любы! — ускрыкнула яна. — Няўжо нам вечна прыйдзецца жыць пад страхам! Дык мы ж падманваем сябе! Паедзем! Паедзем за мяжу!

— На вялікі жаль!.. Куды і як?.. Куды б мы ні адправіліся, нас чакае насільны зварот. Ад княжацкіх дружыннікаў ніхто не схаваецца ні клеймаваны раб, ні святоша. Я гатовы паехаць хоць на край свету, толькі, каб вы не адчувалі страху. Аднак навошта нам такое неспакойнае шчасце! Мы не хлусы і не беглыя катаржнікі. Ці не лепш паспрабаваць зацвердзіць наша каханне законным шляхам! Я не гаварыў вам, таму што не быў упэўнены. Але цяпер я ведаю: Пахомій Лагафет жывы і вяртаецца са святых мясцін. Яго ўжо бачылі. Ён павінен быць у горадзе з дня на дзень. Айцец Пахомій — сведка нашага яднання. Наша надзея! Вернецца князь — і мы абвясцім, што мы заручаны!

Наіўны летуценнік, ён цешыў сябе думкай, быццам князь блаславіць іх заручыны.

— Спадзяюся на Пахомія, — працягваў ён. — Стары хрысціў мяне. Блаславіў на шчасце. Хто, як не ён, можа даць мне добрую параду?

Слухаючы Яна, панне Марыі хацелася верыць у тое, што з вяртаннем старога псаломшчыка шмат чаго для іх пераменіцца да лепшага.

— Дай Бог, каб ён як мага хутчэй вярнуўся, — пажадала яна следам за Янам.

Гэта навіна як быццам крыху прыглушыла яе душэўную муку.

X

Чутка пра вяртанне Пахомія Лагафета не была нечай выдумкай. Стары сапраўды напраўляўся дадому. На Паповай горцы ён з'явіўся нечакана.

Аднойчы ў восеньскі вечар, калі ўжо сцямнела і ліў нудны дождж, дзверы былога прытулку адчыніліся і ў памяшканне ўвайшоў рыжабароды шыракаплечы стары. Ён быў босы. Галава і плечы яго былі закручаны ў палінялы, вынашаны плашч. Стары пакланіўся маладым, сказаў: «Бог з вамі» — і расхінуў плашч. З яго адзення цякло, як з ручая. Ян паспешліва выбраўся са свайго кутка, усклікнуў з радасцю:

— Айцец Пахомій!

Потым яны доўга стаялі абняўшыся, быццам сын і бацька пасля доўгай разлукі. Нарэшце Ян пасадзіў Пахомія каля печы і, загадаўшы яму раздзецца, даў новае адзенне са свайго куфра…

Крыху пазней, павячэраўшы разам з іншымі, яны ўселіся ў кутку і завялі размову. І таму і другому было пра што расказаць. Год змяніў у іх жыцці шмат чаго. Ян паведаміў пра паездку ў Варшаву. Не ўтоіў ён ад старога і расказаў пра свае адносіны з паннай Марыяй. Спавядаючыся, ён спадзяваўся пачуць добрую параду.

Лагафет быў, як заўсёды, велягурысты. Пра свой паход у святыя мясціны ён распавядаў алегарычна і з нейкім паэтычным жарам, быццам размова ішла пра казачныя прыгоды. «Колькі добрых людзей на белым свеце!» — шчыра ўсклікваў ён пры гэтым неаднойчы. Паход засцярог яго ад душэўнай немачы. Стары быў поўны энергіі дапамагаць і павучаць. Споведзь Яна як быццам азадачыла яго. Але ён знайшоў у сабе сілы ўсміхнуцца хрэсніку і сказаць:

— Усё абразуміцца, маё дзіця. Выйсце знойдзецца.

Ці то ад прадчування чагосьці нядобрага, ці то сапраўды яму некуды было спяшацца, толькі ён рашыў застацца з Янам. У кампаніі маладых ён стаў кімсьці тыпу мясцовага свяшчэнніка. А вечарамі, у хвіліны асобага натхнення, ён чытаў ім са сваёй любімай кнігі. З настойлівасцю фанатыка ён сцвярджаў, што Псалтыр — гэта кніга кніг. Моладзь слухала яго, як слухаюць генія, які вырашыў пазнаёміць публіку са сваімі вершамі. Пра падарожжа ён мог гаварыць бясконца. Мудрэц, ён разумеў, што сваё захапленне яму не выказаць лепш, чым даўно вядомымі біблейскімі фразамі. А таму, расказваючы, шмат чаго запазычваў са святых кніг. Але слухачы — усе як адзін — былі ўпэўнены, што гэта менавіта яго словы і што гэты блажэнны — ніхто іншы, як сачыніцель. Іншы раз Ян акампаніраваў яму на скрыпцы. У гэтым выпадку расказ старога натхняў слухачоў па-асобаму.

— Не бачыў праведніка пакінутым, — павольна і выразна гаварыў Пахомій, — і нашчадкаў яго, якія просяць хлеба. Малое ў яго — лепей за багацце ў многіх грэшнікаў. А грэшнікі бяруць у пазыку і не вяртаюць.

Сябе ён не шкадаваў і таксама папракаў. У глыбіні душы штосьці ўсё-такі яго прыгнятала.

— Знямогла ад грахоў сіла мая, — часам пачынаў скардзіцца ён. — Я — як разбітая пасудзіна. Той, хто бачыць мяне на вуліцы, бяжыць ад мяне.

На якія грахі спасылаўся гэты праведнік? Падобныя яго прызнанні выклікалі здзіўленне. Стары жыў чыста і сумленна, як манах. Кожную раніцу абліваўся халоднай вадою. Харчаваўся толькі адной расліннай ежай. Некалькі гадзін у дзень прысвячаў малітве. Прыміраў тых, хто спрачаўся. Здавалася, не пра грахі свае, а пра вартасці трэба было яму гаварыць.

Ян чакаў ад яго адказу, — Лагафет быў апошняй яго надзеяй. Але стары не спяшаўся. Калі яны заставаліся адны і размова заходзіла пра панначку, Пахомій паўтараў:

— Жыві і беражы ісціну.

Там, дзе ад яго патрабавалася канкрэтнасць, ён праяўляў крайнюю бездапаможнасць.

Калі Ян, нарэшце, разгадаў яго, ён перастаў чакаць. Лопнула яго апошняя надзея. Ён засумаваў.

Доўга не хадзіў ён у замак. Тым самым ён прымусіў панну Марыю самой з'явіцца да яго…

Стары пазнаў панначку. Ён паглядзеў на яе так, як быццам хацеў папракнуць у чымсьці. Панна Марыя пакланілася яму. Замест таго каб адказаць на прывітанне, Пахомій нечакана прамармытаў:

— Даеш ім — прымаюць, насычаюцца благам… Схаваеш твар твой — хвалююцца. Аднімеш дух іх — паміраюць і… у персі свае вяртаюцца.

Ад гэтых слоў панне Марыі зрабілася не па сабе, ёй бачылася ў іх прароцтва. Яна ўспомніла ноч, калі псаломшчык бласлаўляў іх. «Так, тая ноч сапраўды насыціла мяне благам, — з упэўненасцю падумала яна. — То была чароўная ноч!» Ёй успомніліся сны — і яна зразумела, што яны былі папярэджаннем… «Недарэмна ён сказаў пра смерць», — мільганула ў яе свядомасці. Яна збялела, схапілася за рог стала. Ян кінуўся да яе, падтрымаў. Адчуваючы, што яна можа ўпасці, ён вырашыў вывесці яе з душнага памяшкання…

Усю дарогу назад, у замак, панна Марыя думала пра дзіўныя словы старога: «Што яны значаць? Няўжо ён убачыў у маіх вачах асуджанасць? Няўжо ён лічыць, што ад цяжкасцей, у якіх мы апынуліся, нас можа выратаваць толькі смерць?..» Жадаючы пакоя, яна, наведаўшы Папову горку, набыла яшчэ большую трывогу. Да яе вярнулася тое пачуццё, якое яна адчула пасля свайго візіта ў касцёл, калі яе падманам выдалі замуж.

Адчуваючы стан панны Марыі і жадаючы хоць неяк дапамагчы ёй, Ян з гэтага дня аднавіў свае візіты ў замак. А гэта ў сваю чаргу не магло быць не заўважаным. Слугі з падрабязнасцямі даносілі княгіні пра кожнае яго з'яўленне. Яшчэ ніхто з іх не быў перакананы ў сапраўднай прычыне вялікага жывата панначкі, але намёкі перараслі ў вывады. І вывады гэтыя былі зусім не на карысць панны Марыі.

XI

Неяк раніцой панна Марыя не выйшла на сняданак. Заінтрыгаваная яе адсутнасцю, княгіня звярнулася да свайго распарадчыка:

— Ідзі і даведайся, што з ёй. Калі хворая і не можа прыйсці, прывядзі яе служанку.

Загад быў выкананы. Праз хвіліну ў Сталовай зале з'явілася Люцыя.

— Твая пані захварэла? — прама спытала яе княгіня.

— Так, сягоння ёй нездаровіцца, — адказала служанка, без ценю спачування.

— І што з ёй? — працягвала дапытвацца гаспадыня замка. — Чаму яна не звяртаецца да доктара?

Люцыя не ўмела лгаць, прамаўчала. Аднак старой княгіні больш сказала чырвань сарамлівасці на яе твары.

— Хвароба, пры якой не звяртаюцца да дактароў,— ёсць прытворства, — змрочна заўважыла тая. — А прытворства без прычыны не бывае. Гавары! Што з ёй?

Люцыя быццам язык праглынула, стаяла і глядзела сабе пад ногі. Даносіць на пані не прымусілі б яе нават катаванні. Здагадаўшыся, што так проста ад упартай нічога не дабіцца, княгіня змрочна заўважыла:

— Ну што ж, сама даведаюся. Зараз жа пайду і даведаюся. А з табой, мілачка, разбяруся асобна. Думаю, розгі развяжуць табе язык. Пайшла прэч!

Люцыя паспяшалася ў пакоі панны Марыі. Ёй хацелася хутчэй папярэдзіць яе пра страшны візіт.

— Панначка, панначка! — уваходзячы ў пакоі пані, закрычала яна. — Княгіня Ізабэла!.. Ідзе следам за мной!..

Панна Марыя, апранутая ў шырокую бэзавую сукенку, накіравалася да дзвярэй, каб выйсці з пакоя. Але ўжо было позна, — у спальні з'явілася княгіня…

Чорныя пукатыя вочы старой так і забегалі па целе бедалагі. Здавалася, злосная княгіня імкнулася абвінаваціць панну Марыю ў крадзяжы і здагадвалася, дзе менавіта ў складках сукенкі хавае тая ўкрадзеную рэч. Цэлую хвіліну ўсе трое захоўвалі маўчанне. Рукі панны Марыі дрыжэлі — візіт княгіні засціг яе знянацку, — у гэтую раніцу яна не збіралася выходзіць на сняданак, а таму не надзела гарсэт. Але не столькі сорам мучыў яе, колькі абурала бесцырымоннасць гаспадыні замка.

— Чаго вы хочаце? — зменлівым ад хвалявання голасам спытала яна.

Княгіня быццам не пачула яе. Заўважыўшы выпукласць пад складкамі доўгай сукенкі панначкі, яна, не здолеўшы схаваць здзіўлення, усклікнула:

— Дык вось якая прычына тваёй «хваробы»! — Наступную хвіліну яна маўчала, штосьці абдумвала. Затым, нібы падводзячы вынік разважанням, сказала: — Ну, канечне, гэта той халоп!.. — Яна паглядзела ў вочы панны Марыі.— Ён так і круціўся вакол цябе, як матылёк вакол садовага ліхтарыка.

Панначка сціснула кулакі і, гледзячы ў ненавісны твар, ціха, але гнеўна выгаварыла:

— Змоўкніце. Вы ўжо спрабавалі аднойчы ашчаслівіць мяне. Хопіць! Я сама сабе гаспадыня!

— Не затыкай мне рот, мілачка, — з пагрозай адказала старая. — Ты не ў тым становішчы, каб наступаць. Супроць цябе ёсць доказ. І сур'ёзны! Цяпер ужо ў цябе апраўданняў не можа быць! — Відавочна, канчаткова пераканаўшыся ў тым, аб чым да некаторага часу толькі здагадвалася, яна раптам усклікнула з асуджэннем: — Які сорам!.. І як гэта ты, такая гордая і непрыступная, магла такое дапусціць… з халопам! Дык ты ж — проста нікчэмнасць!

— За такую знявагу Бог вам адплаціць, — ціха абазвалася панна Марыя. — Як і за ўсё астатняе.

Княгіня, якая не прывыкла чуць падобнае, гаркнула ў адказ:

— Хопіць затыкаць мне рот, мілейшая! Ты не слухалася мяне і вось атрымала!.. А цяпер, калі ласка, запомні: я табе гэтага не дарую! Я пастараюся зрабіць так, каб табе было балюча і каб ты ўсё жыццё, кожную хвіліну адчувала гэты боль! Я буду піць з цябе кроў маленькімі кроплямі! І вып'ю яе ўсю!

— Мяне няма ў чым вініць, — упэўнена адказала панна Марыя. Дзіўна, але чым больш страшнейшымі былі пагрозы княгіні, тым больш спакойна рабілася на сэрцы панны Марыі.— Я чыстая перад небам.

— Пра якую чысціню ты гаворыш, бессаромніца! — істэрычна ўсклікнула княгіня. — З такім жыватом! Адумайся!.. Ты запляміла чэсць Эрдзівілаў! Ты проста не разумееш, што натварыла! Ніхто за трыста гадоў не ганьбіў так гэту фамілію!

Панна Марыя хацела было прызнацца пра свае заручыны з Янам. Але тут нечаканая думка спыніла яе: панначка падумала, што як бы яна ні старалася апраўдацца, княгіня не зразумее яе. Упершыню яна ўсвядоміла, што нікому ў цэлым свеце няма справы да яе шчасця і што любы можа пасмяяцца з яе і нават назваць яе ўчынак «сорамам». Яна апусціла галаву.

Княгіня прыняла яе маўчанне за раскаянне. Жадаючы выкарыстаць момант, яна пагрозліва спытала:

— Ад каго забрухаціла? Ад садоўніка? Адказвай, хутчэй!

Адчуваючы, якую бяду можа прынесці яе шчырае прызнанне, панна Марыя сабралася з духам і, гледзячы ў вочы ненавіснай старой, адказала:

— Я не скажу вам нічога.

— Не скажаш? — Княгіня здзівілася. З хвіліну яна глядзела ў твар суразмоўніцы, потым злосна працадзіла скрозь зубы: — Ну што ж, мілачка, за цябе скажуць іншыя. Хутка я даведаюся пра ўсё. І загадзя папярэджваю: хто б ён ні быў, я разлічуся з ім. Я загадаю чвартаваць яго — на плошчы, пры народзе. Я ўпэўнена, што гэта той чарвяк, нявольнік. А таму гавару табе: яму не здабраваць. Жывым закапаю! Клянуся, я гэта зраблю!

Сказаўшы гэта, яна раптам павярнулася і выйшла з пакоя. Дзверы за ёю зачыніліся так гучна, быццам стрэлілі з пушкі. Панна Марыя, усхваляваная пагрозамі і страшным прадчуваннем, пахіснулася. Люцыя кінулася да яе, абняла.

— Мацней, — папрасіла панначка. Ёй здавалася, што яна правальваецца ў глыбокую чорную яму…

Падтрымка служанкі дадала ёй сілы, праз хвіліну панна Марыя разрыдалася.

— Гора, гора мне, — стала жаліцца яна. — Жыццё толькі пачалося. Будучыня паманіла такой надзеяй — і вось усё рушыцца, як картачны дамок. Божа, чаму ты адварочваешся ад мяне? Чым я прагневала цябе? Усё было па волі тваёй. Ці не твае ўказанні я выконвала? Ці не табе я падпарадкоўвалася, як рабыня? Навучы, накіруй мяне на ісціну тваю. Ты Бог паратунку майго. На цябе спадзяюся кожны дзень…

Яна плакала, хрысцілася і прасіла ў Бога паратунку. Люцыя, моцна абдымаючы яе, адчувала, як уздрыгвае яе вялікі жывот і як дрыжаць яе худзенькія плечы…

XII

Гэты дзень выдаўся хмарным, панурым. З самай раніцы ішоў дождж, было ветрана і халодна. Восень, якая ўжо даўно ўступіла ў свае правы, паказвала сябе з самага непрывабнага боку. Каля замкавай брамы Яна затрымаў ахоўнік.

— Пускаць не дазволена, — сказаў ён.

— Як жа так, брацец? — здзівіўся Ян. — Гэта ж я. Няўжо не бачыш?

— Бачу, пан садоўнік, — адказаў брамнік. — Як раз менавіта вас і не дазволена. Асобае распараджэнне княгіні.

Яму прыйшлося вярнуцца на Папову горку. Ён здагадаўся, што цяжарнасць панны Марыі перастала быць тайнай, і захваляваўся. Так чулая маці раптам пачынае клапаціцца пра сваё дзіцяці, пакінутае на нейкі час у сваіх родзічаў.

Сустрэўшы яго, уважлівы Лагафет здагадаўся, што здарылася штосьці нядобрае… Але распытваць не стаў.

Увечары сабраліся ўсе пастаяльцы. За акном па-ранейшаму ліў нудны дождж, было сыра, затое пад дахам было цёпла і ўтульна. Ярка-чырвоныя агеньчыкі, што выскоквалі з прыадчыненай топкі печы, ажыўлялі змрок памяшкання. Нехта з пастаяльцаў, лежачы на лаўках, ужо драмаў. Нехта каля печы сушыў адзенне. Астатнія ціха гаманілі. Адзін, узяўшы на сябе абавязкі апальшчыка, зрэдку варушыў у топцы качаргой. Калі ён за гэта браўся, у памяшканні пачынала пахнуць дымком…

Калі зусім пацямнела і запалілі свечку, Ян узяў скрыпачку. Ён паднастроіў яе і паспрабаваў сыграць нешта знаёмае. Іграючы то адно, то другое, ён, нарэшце, спыніўся на сваёй мелодыі — той самай, якую сачыніў у роднай Кляцісе і якую не раз маркотнымі сумнымі вечарамі іграў на чужбіне. Маладыя адразу пазналі яе. Сціхла гамонка. Нават печ, здавалася, прыціхла, — прыслухалася. У музыцы Яна гучала штосьці такое, што можна было пачуць у тутэйшых мясцінах з маленства: заліваўся жаўрук, шапацелі лісты асіны, крычала на балоце кнігаўка. У мелодыі ўгадвалася мацярынская песня, песня касцоў, рыпенне калодзежнага жураўля. Гукі магічна дзейнічалі на слухачоў: яскрава, быццам на далоні, тыя ўяўлялі сабе родны дом, сад, знаёмае поле. Ян іграў, а слухачы сядзелі, як зачараваныя, баючыся нават дыхаць. Іх ахапіла салодкая млявасць. Усім хацелася, каб скрыпка іграла і іграла…

Але ў гэты вечар мелодыя Яна недагучала да канца. Спачатку за акном пачуліся паспешныя крокі. Потым адчыніліся дзверы і на парозе з'явілася Люцыя. Ян апусціў скрыпку. Усе азірнуліся на дзяўчыну.

Твар служанкі пабялеў, вочы расшырыліся, як у перапалоханай кошкі. З яе сукенкі сцякала вада.

— Люцыйка! — усклікнуў Ян. Адчуваючы нядобрую вестку, ён тут жа спытаў: — Што-небудзь здарылася?

Дзяўчына цяжка дыхала. Відаць, ёй давялося бегчы ўсю дарогу. Яна перавяла дыханне і трывожна сказала:

— Пан Ян… хутчэй бяжыце! Толькі што княгіня аддала загад схапіць вас!.. Ні пра што не пытайцеся! Бяжыце! Дружыннікі будуць тут з хвіліны на хвіліну!

Ян як быццам не здзівіўся навіне. Ён падышоў бліжэй да Люцыі, узяў яе за плечы і, гледзячы ёй у вочы, спытаў з хваляваннем:

— Што з панначкай? Чаму мяне не пусцілі ў замак? Што здарылася?

Лагафет строга зірнуў на яго са свайго кутка. Паведамленне пра тое, што яго хрэсніка не пусцілі ў замак, насцярожыла старога.

Люцыя, безупынна аглядваючыся на вокны, пачала блытана расказваць:

— Княгіня ўсё ведае. Яна аб'явіла, што панначка страціла розум, і трымае яе пад замком. Мяне ж хацела выгнаць. Ды панначка прыгразіла, што выкінецца з акна…

— Ёй дрэнна, я адчуваю гэта. Я павінен быць з ёй. Павінен!

— Гэта немагчыма, пан Ян, адумайцеся, — амаль не плачучы, адказала яму Люцыя. — Панначка прасіла перадаць, што калі вы хоць крышачку яе кахаеце, вы адразу ж пойдзеце, схаваецеся… Вас не памілуюць, пан Ян. Княгіня пагражала, абяцала расправіцца з вамі. Бяжыце!

Усе, хто знаходзіўся ў гэты вечар на Паповай горцы, азірнуліся на Яна. Кожны чакаў, што той вырашыць. Загад княгіні для любога з іх з'яўляўся законам. Ніхто нават думкі не дапускаў, што можна не паслухацца гаспадыні замка. Але Ян быў іх таварышам, а таму ўсе яны жадалі, каб ён пайшоў. Людзі ведалі жорсткасць княгіні… Але Ян марудзіў. Нечакана ён сказаў, здзівіўшы сяброў:

— Пайду і ўсё растлумачу. Мне няма чаго хавацца. Нават калі княгіня і гневаецца на мяне, — не страшна. Галоўнае, каб панначка была ў міласці і здаровая. Я іду!

Ян накіраваўся да сцяны, дзе вісеў яго плашч. Але Люцыя спыніла яго.

— Паслухай, бязглузды, — раптам звярнулася яна да яго на ты, як і раней. — Ты хочаш дапамагчы панначцы або — забіць яе?.. Панначка не перажыве, калі з табой нешта здарыцца. Няўжо ты не разумееш! Не лезь у пастку д'яблу! Паберажыся!.. У цябе адно выйсце — бегчы. Калі ты схаваешся ў надзейным месцы і будзеш, хоць зрэдку падаваць пра сябе вестку, гэта выратуе маю пані. Яна просіць Бога аб тым, каб з табою ўсё было добра! Паклапаціся ж пра сябе!

Разумныя разважанні Люцыі прымусілі Яна задумацца. Сумненні мучылі яго. Спадзеючыся пачуць падказку, ён азірнуўся туды, дзе стаяў Лагафет.

Твар хроснага ўразіў яго. Ён выказваў адчай. Упершыню Ян убачыў на яго вачах слёзы.

— Айцец Пахомій, — звярнуўся ён да старца, — як мне быць? Дай параду. Ты ж бачыш маё становішча. Што рабіць?

Лагафет, заўсёды такі багаты на парады, на гэты раз неяк стрымліваўся. І сапраўды, што мог сказаць ён юнаку, якога лічыў сваім сынам?

Разумеючы, што ўсе чакаюць ад яго адказу, ён нарэшце ціха прамовіў:

— Паступай, як загадвае сэрца.

Сказаўшы так, стары ўздрыгнуў — спахапіўся, што падпісаў тым самым смяротны прыгавор хрэсніку.

Нейкую долю хвіліны сярод насельнікаў прытулку ўсталявалася цішыня. Затым Ян парушыў яе, ён абвясціў:

— Ну што ж, іду да княгіні. Сэрца не загадвае мне бегчы і хавацца. Якая б ні страшэнная была гаспадыня замка, а я павінен ёй падпарадкоўвацца.

Пануючая цішыня раптам парушылася. Сябры, адчуваючы, якая небяспека навісла над галавой іх таварыша, загаварылі ўсе разам:

— Ян, бяжы!.. У тым, што ты зробіш гэта дзеля захавання жыцця, няма граху!.. Схавайся, пакуль не вернецца князь! Той разважыць усё па справядлівасці!.. Бяжы!..

Думка іх была адзінай. Ян падзякаваў ім. І хто ведае, як бы паступіў ён, будзь у яго ў запасе лішняя хвіліна. Але як раз у момант усеагульнага гвалту раптам пад акном пачуліся шпаркія і частыя нечыя крокі. Дзверы зарыпелі, і ў памяшканне, адзін за другім, увайшлі княжацкія дружыннікі.

— Позна, — глуха сказала Люцыя, — і ўткнулася тварам у далоні.

У аднаго з дружыннікаў на баку вісела доўгая шабля. Гэта быў сам капітан аховы пан Халепа. Ён пазнаў Яна і ў сваёй звычайнай, стрыманай манеры звярнуўся да яго:

— Пан садоўнік, вы пойдзеце з намі.— Ён патлумачыў: — Нам загадана арыштаваць вас і заперці ў каплічцы. Там вы будзеце знаходзіцца да новых распараджэнняў. Загад аддадзены асабіста княгіняй Ізабэлай Эрдзівіл.

Ян, не спяшаючыся, зняў са сцяны плашч, пачаў апранацца. На яго твары чыталася ўпэўненасць. Ён верыў у справядлівасць і спадзяваўся, што княгіня зменіць гнеў на міласць. Апрануўшыся, ён развітаўся позіркам з кожным, з кім жыў пад дахам гэтага дома, і, азірнуўшыся на капітана, сказаў:

— Я гатовы.

— Пойдзем, — загадаў Халепа.

У кутку заварушылася цень Лагафета. Пахомій нязграбна, як мядзведзь, споўз з нараў і прагудзеў:

— Пачакайце…

Ён накінуў на сябе сёе-тое з вопраткі і, як быў, босы прашлёпаў да дружыннікаў.

— Не будзе парушэннем, калі я, духоўная асоба, вазьмуся суправаджаць гэтага маладога пана? — спытаў ён.

Капітан аховы не меў нічога супраць. Ён моўчкі кіўнуў старому і павярнуўся да дзвярэй. Ян, Пахомій і экскорт дружыннікаў неўзабаве пакінулі дом. За імі, не звяртаючы ўвагі на неміласэрны дождж, выйшлі ўсе насельнікі прытулку на Паповай горцы.

Стары нездарма папрасіўся суправаджаць Яна. Як там атрымалася і што менавіта сказаў ён капітану аховы — невядома. Толькі ў каплічцы Яна зачынілі не аднаго, а разам з Лагафетам… Магчыма, стары здагадаўся пра намер княгіні. Ведаючы яе незгаворлівасць і жорсткасць, ён зразумеў, што міласці яму не будзе. Любячы хлопца ўсім сэрцам, ён вырашыў застацца з ім да канца, каб хоць неяк згладзіць яго адчай.

Дружыннікі па двое дзяжурылі каля дзвярэй каплічкі, мяняючыся кожныя тры гадзіны. У гэтую ноч у доме на Паповай горцы ніхто не звёў вачэй.

XIII

Наступіла раніца. Але і яна не ўнесла якіх-небудзь змен у падзею, што адбылася на Паповай горцы ўчора ўвечары. Толькі ў поўдзень замянілі шасцёрку дружыннікаў, якія неслі ахову каля каплічкі. Пазней на горку прыбыло некалькі павозак, і пан Халепа, які зноў з'явіўся сюды, спасылаючыся на загад княгіні, выправадзіў з тэрыторыі новага парка ўсіх будаўнікоў. Увечары таго ж дня на Паповай горцы засталіся толькі дружыннікі. Ды і тыя «ажывалі» толькі ў тыя рэдкія хвіліны, калі мяняўся каравул.

У гэты дзень Люцыя з'яўлялася на горцы двойчы. Яна была ўпэўнена, што Яна звязуць. Але таго працягвалі трымаць пад замком у каплічцы. Гэтая акалічнасць трывожыла яе. Яна ўсё яшчэ не рашалася данесці да сваёй пані вестку пра яго зняволенне.

У самой каплічцы было ціха, быццам у сутарэнні. Ян і псаломшчык сядзелі ў розных кутках і думалі кожны сваю думу. Іншы раз Лагафет прымаўся за малітву. Яго неразборлівы шэпт закалыхваў Яна. Тым не менш, заснуць хлопец не мог. Было халодна. Пазней ён адчуў смагу. Гэтае пачуццё мучыла яго асабліва востра па той прычыне, што на дварэ ішоў дождж. Некалькі разоў Ян уставаў і, падцягваючыся на кратах вузкага акна, спрабаваў намачыць далонь вадой, якая сцякала з даху каплічкі. Але дарэмна. Рука не даставала да безупыннага патоку. Некалькі разоў ён браўся калаціць у дзверы. Пры гэтым ён крычаў:

— Душагубы! Дайце вады! Не мучце!

Але ахоўнікі не адказвалі яму. Ім не дазвалялася размаўляць з нявольнікамі. У рэшце рэшт Ян зразумеў: княгіня вырашыла расправіцца з ім. Калі ён гэта ўсвядоміў, валасы заварушыліся ў яго на галаве… Ён азірнуўся ў той бок, дзе сядзеў Лагафет. Пахомій трымаўся спакойна. У прыцемках ён нагадваў прарока з іконы. У чорных бліскучых вачах яго чыталася ўпэўненасць. Яна здзівіў выраз яго твару.

— Стары! — крыкнуў ён. — Няўжо не халодна тваім касцям? Няўжо не раздзірае цябе жаданне прыгубіць хоць бы ўласнай крыві? Табе не здаецца, што нас проста пахавалі тут жывымі?..

У яго голасе гучаў адчай. Хлопца мучыла смага. І ён закрыў далонямі твар. Пры гэтым з яго грудзей вырваўся стогн. Упершыню даводзілася яму так пакутваць. Ён апусціўся перад Пахоміем на калені і залямантаваў:

— Скажы, скажы ж што-небудзь! Не маўчы! Толькі на адно імгненне ў вачах духоўніка мільганулі праменьчыкі папроку, — ён са шкадаваннем паглядзеў на Яна, — але тут жа твар яго прыняў ранейшы паважны выраз.

— Вытры твар, — уладарным тонам сказаў ён. — Не прыніжай сябе. Усім дрэнна: і нам, і тым, хто за гэтымі сценамі. Каму раскоша — той паратунку не атрымае. Смерць забярэ ўсіх, рана ці позна. Трэба толькі з годнасцю яе сустрэць.

— Смерць? — абазваўся Ян.

Выказаўшы меркаванне пра тое, дзеля чаго іх зачынілі, ён пры слове «смерць» схамянуўся, быццам яго ўдарылі. Ён не хацеў мірыцца з думкаю пра тое, што яму давядзецца хутка памерці.

— Мукі страшэнныя спасціглі нас, — працягваў Лагафет, — пякельныя дзеці вакол нас. Мы сустрэлі цеснату і скруху. Але выйсце ёсць!

— Выйсце? Якое? — з надзеяй усклікнуў Ян. — Гавары, стары!

— Тады клікну я імя Гасподняе, — адказаў Пахомій. І, перахрысціўшыся з пачуццём, ён пачаў маліцца: — Госпадзі! Уратуй душы нашы. Ты літасцівы, Гасподзь, і справядлівы, і міласэрны. Дапамажы нам.

Убачыўшы расчараванне на твары Яна, Пахомій сказаў раптам так гнеўна, так, што Ян спалохаўся яго голасу:

— Глядзі на мяне! Глядзі і паўтарай!

З хвіліну ён маўчаў, быццам унушаў позіркам Яну свой загад. Потым пачаў чытаць:

— Уратуй, Госпадзі, душы нашыя ад смерці, вочы — ад слёз і ногі — ад спатыкання. Будзем хадзіць перад абліччам Гасподнім па зямлі жывых. Хай вернуцца душы нашы ў спакой твой…

Усёй сваёй існасцю, усёй душою жадаючы выбрацца з гэтай ненавіснай яму каменнай клеткі, Ян спачатку аднымі вуснамі, а потым і на ўвесь голас стаў паўтараць за Лагафетам:

— Агарнулі мяне хваробы смяротныя, пакуты пякельныя спасціглі мяне; сустрэў я ўціскі і смуткі. Тады клікнуў я імя Гасподняе. Госпадзі! Уратуй душу маю. Гасподзь літасцівы і справядлівы, міласэрны Бог наш. Хай беражэ Гасподзь прастадушных: я ўвесь знямог, і ён дапамог мне.

Знаёмыя словы напаўнялі яго душу, а разам з ёю і цела дзіўным цяплом. Ён паўтараў за Лагафетам — і адчуваў, што дрыжыкі яго паступова праходзяць і пакутлівыя спазмы — як вынік смагі — паволі заціхаюць. Словы, больш дакладна, сэнс, які яны неслі ў сабе, — станавіліся для яго хлебам, вадою і цяплом. Ён яўна адчуваў, як яны вылечваюць яго. Жадаючы не адстаць ад старога, ён паўтараў і паўтараў:

— Вярніся, душа мая, у спакой твой, бо Гасподзь умілажаліўся за цябе. Ты збавіў душу маю ад смерці, вочы мае — ад слёз і ногі мае — ад спатыкання. Буду хадзіць перад абліччам Гасподнім па зямлі жывых…

Толькі на другую ноч іх зняволення яны змаглі заснуць. Яны спалі, прыціснуўшыся адно да аднаго. Сон іх быў чуткім: трывожыў страшэнны холад. Часам ім здавалася, што і душа іх вось-вось пакіне адубелае цела. Розум мутнеў, сон чаргаваўся з непрытомнасцю. У сне Яну бачылася мора. Абодва яны плылі кудысьці на лодцы — і вада была паўсюль, як вясной у разводдзе. Яна шумела высокім вадаспадам, пенілася, бурліла і распырсквала мірыяды кропель у паветры. Здавалася, вада была зусім блізка. Шурпатым языком яны лізалі ў сне парэпаныя вусны — і былі ўпэўнены, што п'юць яе…

На наступны дзень Ян заставаўся ляжаць на каменнай падлозе ў паўзабыцці. Ён жыў толькі сваім унутраным святлом. Здані, што паўставалі перад яго вачамі, набылі для яго матэрыяльнасць і нават колер. Ён не думаў пра княгіню, бо паспеў дараваць ёй. Ён думаў толькі пра панну Марыю. Думка пра яе давала яму дзіўнае супакаенне і радасць. Толькі яны, гэтыя думкі, і звязвалі яго са светам жывых. Ён думаў, што ў яго ўсё добра і што, адпачыўшы, ён неўзабаве адправіцца да каханай.

Лагафет жыў малітвай. Холад і смага хутка падарвалі яго здароўе; зняволенне ў капліцы стала для яго тым апошнім подыхам, які так лёгка гасіць агеньчык свечкі. Чытаючы малітвы, ён не думаў пра тое, праведна ці няправедна пражыў сваё жыццё. Псаломшчык даўно засвоіў, што нікому не дадзена жыць без памылак. Ён маліўся, жадаючы даказаць Госпаду сваю шчырую веру. Ён ганьбіў ворагаў, якія акружалі яго «цямніцу», славіў Госпада. Часам ён гаварыў моцна, як бы губляючы самавалоданне. І тады голас яго выразна чулі дружыннікі, якія стаялі на варце за дзвярамі. Міжволі ім рабілася не па сабе. Яны адчувалі сябе вінаватымі ў пакутах гэтага старца. У такія хвіліны яны ў адчаі хрысціліся. Але страх іх пры гэтым не змяншаўся.

— …Сабакі атачылі мяне, — хрыпеў даведзены да адчаю Лагафет, — хеўра злыдняў мяне абступіла, прабілі рукі мае і ногі мае. Можна было палічыць усе косткі мае, а яны дзівяцца, робяць з мяне відовішча, дзеляць рызы мае між сабой і за адзежу маю кідаюць жэрабя.

На вуліцы, быццам узмацняючы агонію зняволеных, па-ранейшаму ішоў праліўны дождж. Лілося з чарапічнага даху. Вецер шалясцеў у галінках дрэў, скідваў лістоту, шапацеў у кустах, быццам штосьці шукаў. Аднак нішто не магло заглушыць хрыплага голасу звар'яцелага старца.

— Узнясіся, Госпадзі, сілаю тваёю, — паўтараў ён з вечнай кнігі,— мы будзем апяваць і ўслаўляць тваю магутнасць!

Увечары таго ж дня Лагафет заціх. Ян спачатку не звярнуў на гэта ніякай увагі. Потым усхваляваўся. Змрок паглынуў усе прадметы каплічкі; не стала бачна нават парапета на хорах. Вокны і тыя ўгадваліся толькі па подыху халоднага ветру. Прадчуванне падказала Яну, што нешта здарылася. Яму падалося, што Лагафет… знік. Кінуўшыся ў той бок, адкуль апошні раз даносіўся голас старога, Ян нечакана наткнуўся на штосьці халоднае і нерухомае, быццам камень. Гэта было цела Пахомія, які не падаваў прыкмет жыцця.

— Айцец!.. — моцна закрычаў ён і здзівіўся, як аслаб яго голас. — Айцец Пахомій, — паўтарыў Ян і пачаў адчайна трэсці ляжачага. — Прачніся, скажы што-небудзь! Айцец, гэта я, Ян!

Відаць, Лагафет страціў прытомнасць. Энергічнае ўстрэсванне і крыкі Яна прывялі ўсе-такі яго ў пачуццё. Ён пашавяліў рукой.

— Пахомій, дружа, не памірай. Не пакідай мяне! Бог дасць, раніцой адчыняць дзверы, і мы выйдзем. Пра нас, відаць, забылі! Не памірай, дружа!

Лагафет не адказваў. Ян лёг, моцна прыціснуўся да яго. Так праляжалі яны нейкі час. Нечакана Ян адчуў, што стары жадае штосьці сказаць. Вусны Пахомія варухнуліся, ён штосьці шапнуў… Схіліўшыся над паміраючым, Ян прыслухаўся…

Было зразумела, што душа бедалагі была гатова расстацца з целам. Ян мацней абняў Пахомія. Яму вельмі захацелася пачуць яго апошняе слова. Ён лічыў, што яно, гэта слова, стане яго выратаваннем. І, сапраўды, неўзабаве ён пачуў з вуснаў паміраючага ціхі шэпт, ледзь выразны выдых. Стары спрабаваў гаварыць:

— Я знікаю… як адыходзячы цень… Дапамажы мне… Госпадзі Божа мой… Уратуй мяне…

Ён гаварыў, як усё роўна трызніў. Стрэлка жыцця яго падышла да апошняга дзялення. Ён нават не бачыў і не разумеў, дзе ён і хто перад ім. Ён проста паўтараў тое, што найбольш учэпіста захоўвала яго памяць.

— Дні чалавека — як трава, — ледзь чутна шаптаў ён, — як палявая краска… так ён цвіце. Пройдзе над ёй вецер, і няма яе…

Сказаўшы тое, што захоўвала яго падсвядомасць, стары змоўк. Пасля гэтага цела няшчаснага затрэслася ў канвульсіях. Ян схіліўся над ім, абняў паміраючага, — у тую ж хвіліну цела Пахомія зрабілася нерухомым. Ян дакрануўся шчакой да яго носа — стары ўжо не дыхаў…

Сабраўшыся з сіламі, Ян узняўся. Як той вар'ят, ён гучна паўтарыў:

— Я знікаю, як адыходзячы цень… знікаю, як адыходзячы цень!..

Адчуваючы боль у нагах, у спіне, ён пачаў хадзіць па каплічцы, трымаючыся за сцены, і мармытаць:

— Я знікаю, як адыходзячы цень!..

Так ён хадзіў да таго часу, пакуль не паваліўся ад знямогі.

XIV

Пра тое, што галоўны садоўнік узяты пад варту, некаторыя жыхары замка даведаліся ў той жа вечар. Паляцелі чуткі. Сталі гаварыць, што ў куфры Яна знайшлі пісталеты, з якіх ён, быццам бы, намерваўся застрэліць князя. Пранеслася чутка і пра тое, што садоўнік нібыта пракраўся: схаваў, маўляў, выдадзеныя яму на завяршэнне будаўніцтва парка грошы, а сам заявіў аб іх крадзяжы. Іншыя фантазёры, тыя, што бачылі ва ўсім толькі свавольствы нячыстага, распаўсюджвалі чутку аб тым, быццам ведзьма адчула канкурэнта і вырашыла з ім расправіцца…

Ісціны ж да нейкага часу ніхто, акрамя бліжэйшых паведамляльнікаў княгіні, не ведаў. І толькі пасля таго як панначка дазналася пра здарэнне і рашуча патрабавала ад гаспадыні замка вызваліць садоўніка, чэлядзь нарэшце аб усім здагадалася. Адразу высветлілася шмат непаразуменняў: і прычына вялікага жывата панначкі, і яе нядаўнія адлучкі на Папову горку, і частыя візіты галоўнага садоўніка ў замак. Усім усё стала зразумела. І ўсе як адзін былі вельмі здзіўлены. З гэтага дня ў калідорах замка, пакоях і пакойчыках толькі і было размоў, што пра сувязь панначкі і маладога садоўніка. Мала хто спачуваў вінаватым здарэння; большасць проста цешыла самалюбства — асуджала, паколькі ставіла ўмоўнасць жыцця значна вышэй чаго б там ні было. Розум нявольніка трактаваў гэтую правіннасць не інакш як незаконнай і не знаходзіў ёй апраўданняў. Выхаваныя па-за воляю, слугі Эрдзівілаў проста не маглі думаць інакш.

З некаторага часу вароты замка былі надзейна зачынены. Не пускалі нават гандляроў. Адзін раз у дзень дазвалялася выйсці дружыннікам, каб змяніць варту на Паповай горцы. Калі панна Марыя даведалася аб тым, што нявольнікам не даюць ні есці, ні піць, яна пажадала выйсці з замка. Але варта не выпусціла яе. Не дазволілі яны ёй выйсці і ў наступныя тры дні.

На чацвёрты дзень, калі дождж нарэшце змяніўся на замаразкі, з Паповай горкі прынеслі сумную вестку: нявольнікі не падаюць ніякіх прыкмет жыцця. Толькі тады варта асмелілася выпусціць няшчасную за вароты.

Панна Марыя панеслася так хутка, што аддадзеная Люцыя ледзь паспявала за ёй…

Дзверы каплічкі былі адчынены. Калі панна Марыя ўвайшла ў будынак, капітан варты і некалькі яго памочнікаў стаялі над целамі нявольнікаў. Лагафет быў мёртвы. Гэта ўгадвалася па яго твары і завостраным носе. У Яна яшчэ цеплілася жыццё. Твар яго быў пабялелы, такі, што панна Марыя ледзь пазнала яго. Яна падышла да яго, схілілася. Яе доўгія валасы ўпалі яму на падбародак. Халодны прамень сонца высвечваў на твары няшчаснага малейшыя яго рысы. Ян ляжаў, захінуўшыся ў плашч. Пастава і выраз твару Яна гаварылі пра тое, якія страшэнныя пакуты зазнаў ён за гэтыя дні. Невыносная барацьба з холадам і голадам прывялі яго да непрытомнасці. Шчокі яго запалі; падбародак зацягнула светлае шчацінне… Не звяртаючы ніякай увагі на дружыннікаў, панна Марыя пачала асыпаць твар Яна пацалункамі.

— Яначка, родненькі, ачніся!.. Гэта я, твая Марыся! Ачніся-я… — Яна паклала сваю галаву яму на грудзі.

Люцыя стаяла за яе спіной і плакала, — яна-то ўжо добра ведала, якія пакуты прынясе яе пані смерць гэтага хлопца… Ян доўга ляжаў без памяці. Нарэшце вочы яго адкрыліся. Але ён не пазнаў панначку. Позірк яго блукаў. Прытомнасць то прыходзіла да яго, то пакідала.

— Я… знікаю… — змог толькі вымавіць ён.

Доўга яшчэ не магла панначка зразумець, што ён — мёртвы. Усведамленне гэтага прывяло яе да дзіўнага здранцвення. Ёй здалося, што памярцвела частка яе самой: яна не магла гаварыць, не магла плакаць. Яна адчувала толькі цяжар у целе і яшчэ — немагчымасць разважаць. Доўга стаяла яна на каленях перад трупам любага ёй чалавека і маўчала. Розум адказваў ёй служыць. Яна азірнулася на Люцыю, паглядзела на дружыннікаў. Яе позірк, здавалася, пытаўся: хто вы і навошта вы тут? Адчуўшы цяжкі стан пані, Люцыя моцна абняла яе. Магчыма, менавіта гэта і выратавала панначку ад сапраўднага вар'яцтва. Затым яна ўзнялася і выйшла на вуліцу, моўчкі стаяла і бессэнсоўна глядзела на дзверы каплічкі. Яна як быццам разважала, што ёй рабіць і куды падзецца. Люцыя клапатліва падтрымлівала яе…

Капітан варты распарадзіўся, каб падрыхтавалі ямы. Каля старых крыжоў адразу ж знайшлі месца. Застукалі лапаты…

Даволі хутка на старых могілках з'явіліся дзве неглыбокія ямы. Нейкі час панначка глядзела на тое, што рабілася вакол яе, спакойна. Але калі дзве труны сталі апускаць у ямы, яна сарвалася з месца і, звесіўшыся над магілаю любага, закрычала:

— І мяне разам з ім! І мяне!..

Ахоўнікі ледзь адцягнулі яе. Пакуль двое трымалі панначку, астатнія паспешліва засыпалі ямы зямлёй. Неўзабаве над магіламі выраслі два ўзгорачкі, над кожным паставілі зробленыя наспех крыжы. Толькі пасля гэтага панна Марыя прыціхла. Схіліўшыся на каленях перад крыжамі, яна пачала чытаць малітву, знаёмую яшчэ з дзяцінства:

— Дапамажы мне, Госпадзі Божа мой. Скіруй мяне на ісціну тваю і навучы мяне, бо ты Бог паратунку майго; на цябе спадзяюся кожны дзень.

Яна чытала малітву і кланялася да зямлі. А скончыўшы яе, паўтарала ўсё ізноў. Так яна малілася да таго часу, пакуль Люцыя і капітан варты не дапамаглі ёй падняцца. Яны павялі яе ў замак.

Блакітнае неба, сонца, зацягнутыя льдом бліскучыя лужыны ў парку, разнаколернае лісце пад нагамі — усё гэта бачылася панне Марыі ненатуральным, неверагодным. Якія адносіны магла мець смерць да такога пагодлівага дня? Яе ўсведамленне, якое адказвала ёй служыць, збівалася на гэтае абстрактнае пытанне. І гэта ў нейкай ступені супакойвала яе. Яна прайшла праз увесь парк — новы і стары — і, працягваючы здзіўляцца акаляючай яе прыгажосці, як быццам забылася пра тое, што бачыла на Паповай горцы.

Вярнуўшыся да сябе, яна адчула недамаганне. Дало сябе знаць нервовае ўзрушэнне і працяглае знаходжанне на холадзе. А ўначы ў яе пачалася гарачка. Пасля гэтага яна зусім страціла здольнасць разумна разважаць. Павінна было прайсці некалькі дзён, каб яна магла ўсвядоміць, што менавіта адбылося на Паповай горцы.

XV

Нервовае ўзрушэнне і хваробы, якія наваліліся на бедную панну Марыю, паскорылі яе роды. Ужо праз некалькі дзён пасля апошніх падзей на Паповай горцы ў яе пачаліся схваткі. У доктара Гюльсгаўзена дабавілася клопатаў.

Варта крыху падрабязней спыніцца на асобе гэтага чалавека, бо ён адыграе кароткую, але, пэўна, фатальную роль у нашай гісторыі.

Што прывяло гэтага немца ў прыватнаўласніцкі замак?.. Ну, вядома, жаданне зарабіць. Гюльсгаўзен ніколі не пакінуў бы жонку, дзяцей і свайго ўтульнага доміка, калі б не выгадная прапанова князя Станіслава. Сквапнасць найміта не ведала межаў. Ён браў грошы нават з княжацкай чэлядзі; цішком практыкаваў таксама і ў горадзе. Яго любімым заняткам быў пералік заробку. Звычайна ён забаўляўся гэтым позна ўвечары, перад сном; такая забава супакойвала яго. З гэтай мэтай ён зачыняўся ў кабінеце, даставаў з-пад ложка куфэрак і… аддаваўся асалодзе. Манеты, якія захоўваліся ў куфэрку, былі самыя розныя: і талеры, і злотыя, і сярэбраныя рублі. Захоўваліся там і розныя ўпрыгажэнні: пярсцёнкі, завушніцы. Куфэрак быў запоўнены на адну трэць. Але і гэта прыемна хвалявала скнару. Спрабуючы ацаніць скарб, ён у думках пераводзіў яго ў дублоны або ў талеры. Пры гэтым, аднак, яму ніколі не ўдавалася падвесці дакладную рысу пад сваімі падлікамі.

У апошнія дні ён асталяваўся ў спальні панны Марыі. Крызіс яе хваробы, які быў вызваны прастудай, прайшоў.

У яе пачаліся схваткі. У спешным парадку з горада была прывезена павітуха. Па ўсіх прыкметах панначка павінна была радзіць з дня на дзень. Але не самі роды хвалявалі доктара, — яго хваляваў стан пацыенткі. Яна адмаўлялася прымаць ежу, не адказвала на пытанні. Іншы раз ні з таго ні з сяго слёзы маглі паліцца з яе вачэй. Яна глядзела на слуг, на доктара, але, здавалася, не заўважала іх. Бясспрэчна, яе хвалявала нейкая сумная думка. Начамі панначка трызніла, і доктар, слухаючы яе, пачынаў думаць, што яна проста страціла розум…

Здаралася, калі хворая забывалася сном, у яе пакой прыходзіла княгіня. Апранутая ва ўсё чорнае, адпаведна адзенню манашкі, з белым, мужападобным тварам, яна была падобна на ката часоў інквізіцыі. Яе пранізлівы позірк, здавалася, так і свідраваў ненавісніцу. Княгіня выношвала абсалютна пэўнае рашэнне. Наносячы адзін удар няшчаснай, яна хацела другім і, калі спатрэбіцца, трэцім разам канчаткова зламіць яе. Яна цярпліва чакала, калі нанесці гэты свой апошні ўдар. І ўдзень, і ўночы ў спальні хворай дзяжурылі аддадзеныя ёй слугі.

Панначка павінна была прайсці праз усе прызначаныя ёй выпрабаванні. На змену дням, поўным шчасця, прыйшлі дні холаду і пакут… Яна нарадзіла дзяўчынку. Адразу, як толькі гэта здарылася, слугі захінулі немаўля ў белыя прасцірадлы, палажылі ў кошык і панеслі. Люцыя, занятая клопатамі аб здароўі пані, не змагла прасачыць за гэтым. Толькі пазней, калі яна даведалася, што зрабілі з маленькай, яна зразумела, што ў хуткім часе чакае і яе пані.

Яна даведалася, што па распараджэнні княгіні, нованароджаную закапалі на Паповай горцы, побач з тым месцам, дзе не так даўно пахавалі Яна і старога Пахомія.

Цэлы тыдзень пасля родаў панна Марыя знаходзілася паміж жыццём і смерцю. Яна то трызніла, то забывалася глухім, беспрабудным сном, калі ўсім, нават доктару, пачынала здавацца, што яна памерла. Люцыі, якая ўдзень і ўночы дзяжурыла каля яе ложка, часам рабілася страшна, — яна прыглядвалася да панначкі ў час сну, прыслухоўвалася да яе дыхання і з заміраннем сэрца хрысцілася. Панна Марыя ляжала пабялелая, як палатно, і прыгожая, як ружа, якая ледзь-ледзь распусціла пялёсткі. Тое, што яна была жывая, угадвалася толькі па пунсовых і прыпухлых вуснах, — тым не менш, заўсёды ў такія хвіліны Люцыя бегала за доктарам. Доктар прыходзіў і доўга карпеў над хворай. Ён выслухоўваў праз трубачку яе сэрца, падносіў да носа нашатыр. Іншы раз ён прымаўся бубніць нешта па-нямецку, быццам сварыўся. Можа, яму таксама здавалася, што панначка мёртвая?.. Яму ўсё ж такі ўдавалася прыводзіць яе ў прытомнасць. Мабыць, з падобнымі захворваннямі ён не сутыкаўся, бо кожны раз у час такіх візітаў на твары яго заўважалася шчырая разгубленасць.

— У пляменніцы вашага мужа падарванае сэрца, — неяк прызнаўся ён старой княгіні.— Яна часта бывае ў глыбокай непрытомнасці. І можа здарыцца, што калі-небудзь я не змагу вярнуць яе да жыцця. Сэрца яе ледзь праслухоўваецца. Адзін з прыступаў можа выклікаць яго спыненне. Асабліва трывожыць мяне яе стан цяпер, калі яна так саслабела.

Адказ княгіні здзівіў Гюльсгаўзена.

— На ўсё воля Бога, — заўважыла тая. — Я і не патрабую ад вас немагчымага.

Немец уздрыгнуў, вытарашчыў вочы на гаспадыню замка. Аднак прамаўчаў.

XVI

Седзячы на кукішках, Люцыя паклала галаву на ложак панначкі. Была ноч. Але дзяўчыне не спалася. У такой паставе цяжка было заснуць. Яна чула, як патрэсквала дагараючая на стале свечка, і бачыла, калі прыадкрыла вочы, свой адбітак у люстэрках. У нейкую хвіліну ёй здалося, што панначка варухнулася.

— Люцыя, — раптам пачула яна выразны спакойны голас пані.

Служанка ўздрыгнула, падняла галаву. Яна ўбачыла, што панна Марыя сядзіць у ложку і глядзіць на яе.

— Панначка, мілая, вам ужо лепш! — радуючыся, усклікнула Люцыя і паднялася.

— А што гэта было са мной? — спытала панна Марыя. — Здаецца, я спала тут цэлую вечнасць! Я хварэла?.. — Яна палажыла сабе руку на жывот і спытала: — Дзё маё дзіця? Што з ім?

Люцыя ўздрыгнула ў другі раз. Нягледзячы на тое, што яна чакала гэтага пытання, цяпер, калі яно было зададзена, яна разгубілася. Гледзячы сабе пад ногі, яна з цяжкасцю вымавіла:

— У вас была дачка…

— Была?.. Ты гаворыш — была?.. — спытала панначка. — Вядзі ж мяне да яе! Дзе яна?..

Панна Марыя рашуча скінула коўдру і пачала спускацца з высокага ложка. Нечакана, схапіўшыся за галаву, яна са стогнам павалілася ў абдымкі служанкі. Нарэшце панна Марыя адчула сябе крыху лепш. Схапіўшы Люцыю за руку, яна сказала:

— Вядзі мяне да маёй дзяўчынкі! Гавары хутчэй, дзе яна?

Люцыя маўчала, холадна глядзела кудысьці ўбок. Яна баялася прывесці ў роспач пані сваім адказам.

— Чаму ты маўчыш? — спытала панна Марыя. — Ты павінна сказаць мне ўсю праўду!

Люцыя заплакала. Слёзы шчодра паліліся з яе вачэй, і ўсё роўна яна не адказала.

У панны Марыі раптам перасохла ў горле.

— Гавары!.. — праз сілу прагаварыла яна. Люцыя пахітала галавой, адказала:

— Не магу. Не маю сілы!..

— Яна мёртвая?..

Люцыя моўчкі кіўнула галавой.

— Як гэта здарылася?

Як магла, Люцыя нарэшце паведаміла пра тое, што чула ад чэлядзі.

— Божухна, якая жорсткасць!.. — адазвалася панна Марыя. — Загубіць малютку, ні ў чым не вінаватае стварэнне!.. Які грэх!.. Гэта ж усё роўна, што загубіць анёла!.. І яна гаварыла, што захоўвае законы Божыя!.. — Панначка задрыжэла. — Хай будзе яна праклята!

Яна не плакала. Адчай яе быў на мяжы вар'яцтва; ёй хацелася памерці.

— Правядзі мяне туды, — нечакана папрасіла яна. — Хачу пабачыць яе магілку.

— Панначка, вельмі прашу вас, — пачала ўгаворваць яе Люцыя. — Не цяпер, не сягоння.

Але панна Марыя не слухала яе. Яна павярнулася і, як была ў доўгай начной сарочцы, шагнула да дзвярэй.

Люцыя схапіла пакрывала з крэсла і накінула яго на плечы пані. Ёй нічога не заставалася, як пайсці следам за ёю.

Яны выйшлі ў калідор. Наўрад ці панна Марыя ўсведамляла, што робіць. Безразважлівасць завалодала ёю. Пераадолеўшы парадную лесвіцу, яна прыблізілася да дзвярэй і адным штуршком адсунула цяжкую жалезную засаўку…

На вуліцы было холадна і сыра. На чорную зямлю камякамі валіў снег. Быццам дзве здані, панна Марыя і Люцыя, абедзве босыя, прабеглі па замкавым двары. Каля брамы заезных варот іх спыніў дружыннік.

— Нельга! — гучна сказаў той, калі панна Марыя ўчапілася пальцамі ў каваныя пруты брамы.

— Ты адчыніш, — ціха, але ўпэўнена адказала ахоўніку панначка. — Ты ж ведаеш мяне. І ты ведаеш, што мне туды трэба.

Ахоўнік нарэшце пазнаў яе. Ён пакланіўся, потым сказаў:

— Не дазволена, ваша міласць. Загад княгіні Ізабэлы. Пачуўшы ненавіснае ёй імя, панна Марыя выхапіла кінжал з ножан разгубленага ахоўніка і, замахнуўшыся ім, хрыпла крыкнула:

— Ты хочаш, каб я закалола цябе?.. Адчыняй! Адчуваючы, што ахоўнік не рашаецца, яна кінула яму пад ногі кінжал і раптам ціха сказала:

— Зразумей ты, добры чалавек, там, за гэтымі варотамі, мая дачка, маё дзіця. Яна чакае мяне. Я павінна быць з ёю!..

Гэта нечаканае адкрыццё падзейнічала на ахоўніка мацней, чым пагрозы. Ён ведаў, што зрабілі з малюткай. І ён не мог не спачуваць панне Марыі. Паразважаўшы з хвіліну, ён раптам падышоў да брамы, адамкнуў замок і зняў грымучыя ланцугі. Брама, скрыпнуўшы, адчынілася…

Панна Марыя кінулася ў чорную бездань аркі.

Вакол замка, на адкрытых месцах завываў сваю дзікую песню жорсткі вецер. Паляны былі белыя ад снегу. Сілуэты адзінокіх дрэў здалёк нагадвалі вялізныя чарнільныя кляксы на белай паперы.

Знаёмай алеяй бяглянкі неўзабаве дабраліся да мастка. Мінуючы яго, яны апынуліся на тэрыторыі новага парка. Нягледзячы на апраметную цемру, здалёк на Паповай горцы ўгадвалася каплічка. Панна Марыя накіравалася ў той бок…

Непадалёк ад старых крыжоў, якія пакасіліся і былі аблеплены слоем снегу, стаялі два стройныя, ненатуральна высокія крыжы. Панна Марыя пазнала свежыя магілкі Яна і псаломшчыка. Побач з імі, бліжэй да магілы Яна, быў насыпаны зусім маленькі пагорачак, — пакрыты слоем снегу, ён быў ледзь прыкметны.

— Тут, — сказала яна з нейкай дзіўнай радасцю, якая выклікала страх. — Вось дзе яна, мая дачушка.

Яна падышла да насыпанага пагорачка, стала перад ім на калені і пачала клапатліва расчышчаць яго ад снегу.

— Тут, ну вядома ж, я адчуваю гэта, — дадала яна ўпэўнена.

Люцыя стаяла за яе спіной, у трох кроках, і не ведала, як ёй дапамагчы. Яна хацела адвесці панначку, але разумела, што зрабіць гэта немагчыма. Шкадуючы яе, яна таксама апусцілася на калені і пачала маліцца. Яна заклікала, каб Гасподзь убачыў яе пані і дапамог ёй.

— Табе холадна, маё дзіцятка, — між тым працягвала размаўляць сама з сабой панна Марыя. — Вазьмі вось гэта. — Яна раптам зняла з плячэй пакрывала, клапатліва накінутае на яе нядаўна ў спальні Люцыяй, і накрыла ім пагорачак. — Вось так, маё дзіцятка, мая малютка… Вось так…

Люцыя хацела плакаць, але не магла. Яе ахапіў жах. Яна адчувала, што пані звар'яцела. Рукі яе апусціліся. Яна забыла пра свой заклік да Госпада, проста стаяла на каленях і слухала.

— Вось так, табе ўжо цяплей, — прыгаворвала панначка.

Люцыі хацелася крычаць ад жахлівага болю. Міжволі яна азірнулася на замак. Здалёк было відаць, як у яго вокнах па чарзе загаралася святло. Здаецца, замак разбудзіла навіна аб знікненні панначкі. Аднекуль ужо даносіліся крыкі слуг, якія былі адпраўлены на пошукі. Сям-там у Старым парку мільгала святло ліхтароў…

— Спі, родная, спі, я з табой, я побач, — пагладжваючы даланёю пагорачак, ціха гаварыла панначка. Яна раптам паклала галаву на снег побач з магілкай.

Балючая спазма сціскала горла Люцыі,— няшчасная дзяўчына не магла бачыць, як пакутуе яе пані. Нечакана яна пачула непадалёк грубыя галасы: нехта крычаў, накіроўваючыся да Паповай горкі. Паблізу, у нізіне, замільгалі агеньчыкі ліхтароў. А неўзабаве было чуваць, як захлюпаў пад нагамі мокры снег. Гэта слугі, заўважыўшы бяглянак, спяшаліся ў іх бок…

XVII

У гэтую ноч замак зноў быў ахоплены трывогай. Як толькі заўважылі знікненне панны Марыі, слуг паднялі на ногі. Першае, што было зроблена, гэта тое, што ўзялі пад варту дружынніка, які выпусціў панну Марыю за браму. Пазней, калі бяглянку вярнулі, Люцыю па загадзе княгіні неадкладна выслалі ў Кляціху.

Панна Марыя не праяўляла ніякіх прыкмет жыцця. Дарэмна доктар Гюльсгаўзен імкнуўся знайсці яе пульс. Усё гаварыла пра тое, што яна мёртвая. І ўсё ж такі доктар не спяшаўся з канчатковым заключэннем. Яго няўпэўненасцю тут жа пакарысталася княгіня. Яна аб'явіла ўсім, што панначка сканала… Цела памерлай памылі і палажылі ў дамавіну белага колеру. На наступны дзень, з раніцы, у Развітальную залу былі дапушчаны візіцёры. Гаспадыня замка жадала, каб усе як мага хутчэй пераканаліся ў тым, што панна Марыя сапраўды памерла.

Панначка ляжала ў сваёй белай сукенцы — той самай, у якой яе калісьці маляваў Гнезскі. Твар яе быў белы, як снег. Затое вусны, здавалася, былі пунсовымі, і кожны, хто з'яўляўся ў зале, думаў, што яны нафарбаваныя…

Доктар Гюльсгаўзен па-ранейшаму сумняваўся. Ён не ўхваляў тое, што княгіня так спяшалася з пахаваннем панначкі. З другога боку, ніякіх довадаў да таго, што панначка жывая, у яго не было. Сэрца няшчаснай не праслухоўвалася.

На другі дзень, пад вечар, калі час візітаў скончыўся, ён увайшоў у залу і, надзеўшы манокль, зноў схіліўся над целам, — пашчупаў пульс, затым прыклаў люстэрка да носу панначкі. Ён нават укалоў яе іголкай. Але ўсе гэтыя эксперыменты нічога для яго не прасвятлілі. Пагайдаўшы агеньчыкі свечак, ён спусціўся з подыума і прысеў у бліжэйшае крэсла. Лоб і шыя яго ўзмакрэлі ад унутранага напружання. Яму здавалася, што ў гэты вечар яго пацыентка выглядае не так, як раніцой: і пастава ў яе была як быццам іншай, і колер твару. Такія перамены не здараюцца, думаў ён, з сапраўднымі нябожчыкамі. Доктар цяжка ўздыхнуў…

Ён не пачуў, як адчыніліся дзверы і ўвайшла княгіня. Чорным воблакам бясшумна праплыла яна па зале, паўстала перад задумлівым доктарам. Заўважыўшы яе, Гюльсгаўзен уздрыгнуў.

— Ну як? — накіраваўшы свой пранізлівы позірк, спытала гаспадыня замка.

Немец ужо дзяліўся з ёй сваімі сумненнямі. Ён нават асмеліўся выказаць сваё нездавальненне з нагоды спешкі з пахаваннем; ён адчуваў, што развеіць яго няўпэўненасць можа толькі час.

— Неверагодна! — шчыра прызнаўся ён і развёў рукамі, выказваючы тым самым сваю бездапаможнасць. — Першы такі выпадак у маёй практыцы.

— І ўсё-такі? — намагаючыся атрымаць больш пераканаўчы адказ, дапытвалася княгіня.

— Дайце яшчэ дзень, — папрасіў доктар. — Не спяшайцеся.

— Не толькі дня — нават гадзіны не дам, — адказала княгіня. — Ужо выклікалі лудзільшчыка. Вы зараз жа зробіце ўскрыццё і бальзамацыю.

Гюльсгаўзен падскочыў. Словы княгіні напалохалі яго. Ён усклікнуў:

— Навошта такая спешка, княгіня! Хто ведае, можа, я памыляюся! Я ж сказаў: не ўпэўнены, што яна мёртвая! Не спяшайцеся, прашу вас! Мы можам стаць саўдзельнікамі страшэннага злачынства! Прашу вас!..

— Чаму ж вы марудзіце? Дайце канчатковае заключэнне! — раззлавалася княгіня. — Вы, мабыць, развучыліся адрозніваць жывога чалавека ад нябожчыка?

— Неверагодны выпадак! Я не ўпэўнены!

— Ах, вы не ўпэўнены!.. Паміж іншым, вы пераконваеце мяне ў гэтым ужо цэлыя суткі!

— Але што я магу!..

— Пра тое, што вы нерашучы, я ўжо ведаю! Таму гавару: усё, хопіць! Яна мёртвая, і яе трэба пахаваць! Мы не можам больш марудзіць!

Княгіня ўзышла на подыум. Наблізіўшыся да нябожчыцы, яна ўважліва паглядзела ў твар сваёй ненавісніцы. Вочы яе пры гэтым звузіліся, а вусны скрывіліся ў злоснай усмешцы, — нейкая радасная думка прыйшла ёй у галаву.

Доктар, які назіраў за княгіняй, перахрысціўся, — яму раптам зрабілася страшна ад таго, што ён знаходзіцца адзін на адзін з гэтай асобай. Напаўголасу ён зноў пачаў прасіць:

— Хоць бы да раніцы, ваша міласць…

Але княгіня, абдумваючы нешта сваё, не палічыла неабходным яму адказаць.

— Ну чаму? — з абурэннем спытаў немец. Гаспадыня замка асцярожна спусцілася з подыума

і прайшла цераз усю залу да дзвярэй. Пераканаўшыся, што за імі нікога няма, яна вярнулася да крэсла і нечакана спытала:

— Доктар, якую суму вы павінны атрымаць па кантракце, які быў заключаны з вамі панам Станіславам? Здаецца, вы былі наняты на тры гады?

Гюльсгаўзен збянтэжыўся, пытанні здзівілі яго.

— Так, — адказаў ён, — мой кантракт на тры гады. За гэты час я спадзяюся зарабіць шэсць тысяч.

— Вы атрымаеце дзесяць. І ўжо сягоння!

— Дзесяць тысяч? — Немец быў здзіўлены. Манокль зваліўся з яго пераносіцы, павіс на ланцужку. — Вы жартуеце?

— Гэтыя грошы вы атрымаеце… у замен на заключэнне, — сказала княгіня. — Спадзяюся, дыктаваць тэкст вам не трэба?.. Ужо заўтра вы зможаце адправіцца да сябе на радзіму.

Доктар прыціх. Ён зразумеў, якую злавесную здзелку прапаноўвала яму гаспадыня замка. Разам з яго сумленнем хацелі купіць жыццё няшчаснай, што ляжала цяпер у дамавіне, упрыгожанай кветкамі і агеньчыкамі свечак. Ён хацеў адразу адмовіцца — але штосьці ўтрымала яго. Ён раптам успомніў жонку, сваіх дзяцей. Яму ўспомніліся доўгія вечары, калі ён сумаваў у гэтым замку па радзіме. Успаміны прымусілі яго задумацца. Праз хвіліну яму ўжо здавалася, што вялікага злачынства ў тым, што ён дасць патрабуемае такое заключэнне, ён не зробіць. Колькі памылак дапускаюць яго калегі! Няправільныя дыягназы, памылкі на аперацыях. А колькі ў яго, Гюльсгаўзена, было памылак! Вось і ў дадзеным выпадку. Тут няма здзелкі з сумленнем. Ён, Гюльсгаўзен, не ўпэўнены ў тым, жывая панначка ці не. Больш таго, яшчэ ўчора ён быў упэўнены, што яна мёртвая! Неабходны час, каб устанавіць ісціну. Але ці вінаваты ён у тым, што яго просяць паспяшацца з вырашэннем гэтага пытання!..

Доктар маўчаў добрых пяць хвілін. Спачатку, вытарашчыўшы вочы, ён глядзеў на княгіню. Затым прызадумаўся, утаропіўся сабе пад ногі. Нарэшце, глуха і бясстрасна, ён сказаў:

— Грошы. — І нечакана ўсміхнуўся.

— Што? — спытала княгіня, не адгадаўшы прычыны яго ўсмешкі.

— Грошы. — Ужо цвёрда паўтарыў Гюльсгаўзен. І раптам крыкнуў: — І ў гэтую ж хвіліну!

Княгіню закрануў за жывое яго тон. Яна паглядзела на доктара пагардлівым позіркам і нават фыркнула ад гневу. Пакорпаўшыся ў рукаве сваёй сукенкі, яна дастала з патаемнай кішэні нейкі футаральчык, неахайна сунула яго ў руку немца. На твары яе пры гэтым мільгануў выраз гідлівасці.

Гюльсгаўзен не пакрыўдзіўся. Ён прыняў футарал — і адразу ж паглядзеў. На пунсовай аксамітнай падкладцы футарала зазіхацела жывымі агеньчыкамі вялікая брыльянтавая брошка. Убачыўшы яе, немец у той жа момант забыў і пра княгіню, і пра сваю здзелку. Не, ён не думаў пра тое, колькі можа каштаваць падараваная яму рэч, — ён проста залюбаваўся ёю, як любуюцца прыгожым тварыкам, цацкай або дарагой карцінай. На твары яго з'явілася шчаслівая ўсмешка.

— Гэта рэч варта добрай вёскі,— вярнула яго на зямлю княгіня.

Гюльсгаўзен зрабіў крок бліжэй да святла, надзеў манокль і ўважліва пачаў разглядваць камяні, каб пераканацца, ці не падробка гэта. Твар яго зноў прыняў сур'ёзны выраз. Ён пералічыў камяні, яшчэ раз палюбаваўся іх чысцінёй і, нарэшце, зачыніў крышку футарала. Азірнуўшыся на княгіню, ён сказаў:

— Вы атрымаеце тое, што просіце, праз гадзіну я прышлю свайго слугу.

Схаваўшы футарал у кішэнь сюртука, ён з гордым выглядам, быццам тарэадор, які выканаў сваю справу, пакрочыў да выхаду, аднак каля дзвярэй затрымаўся. Азірнуўшыся на княгіню, ён ціха і ўжо з нейкай яўнай пагардлівасцю ў голасе вымавіў:

— Бывайце, ваша міласць. Спадзяюся, больш ніколі не ўбачымся.

Княгіня нічога не адказала. Яна прасачыла за тым, як ён выйшаў, потым павярнулася да дамавіны.

Панна Марыя сапраўды не выглядала на памерлую. Бледны твар яе як бы свяціўся знутры. Здавалася, яшчэ хвіліна і нябожчыца адкрые вочы… Заглядзеўшыся, княгіня ўздрыгнула. «А раптам!» — мільганула ў яе свядомасці. Але страх гэты быў імгненным, як парыў ветру.

Вельмі ўжо многа нянавісці накапілася ў яе да панначкі. Цяпер, калі ў яе з'явіўся шанс разлічыцца, яна радавалася. Ёй не было шкада ні здароўя свайго мужа, ні брыльянтаў. Ёй хацелася адпомсціць. Дзеля гэтага яна і ішла на страшэнны грэх. Княгіня, як патрывожаная змяя, нацэлілася выліць свой яд — і ўжо нішто не магло спыніць яе. «Хутчэй бы, хутчэй!» — прашаптала яна, не адрываючыся ад ненавіснага ёй твару.

XVIII

Лудзільшчык з'явіўся ў прызначаны час. Ён далажыў аб сваім прыездзе, пасля чаго асталяваўся ў лудзільні. Чакаючы загадаў, ён распаліў агонь у горане, праверыў кавальскі мех…

З надыходам ночы слугі ўнеслі ў лудзільню цела панначкі. Яны асцярожна знялі яго з насілак і палажылі ў цынкавы саркафаг, які быў выстаўлены пасярэдзіне памяшкання. Цырульнік прывёў у парадак прычоску панны Марыі, а прыслужніцы ўпрыгожылі яе сукенку штучнымі кветкамі. Калі ўсе выйшлі, майстар узяўся за сваю справу.

Ён падкінуў вугалю ў печ, паставіў на агонь гаршчок, напоўнены кавалкамі свінца, потым ён заняўся саркафагам. Ён узяў вечка, якое стаяла каля сцяны, і пачаў прымяраць яго на станіну. Сям-там вуглы давялося падагнуць малатком…

За акном лудзільні было цёмна. Снег, які выпаў мінулай ноччу, ужо растаў. У горане набіраў сілу агонь; яго гукі нагадвалі гул раззлаванага пчалінага рою. Іншы раз ні з таго ні з сяго пачынала трашчаць, распырскваючы воск, свечка, якая была ўстаноўлена на высокай падстаўцы пасярэдзіне памяшкання. Майстар працаваў, стараючыся не звяртаць увагі на нябожчыцу. Падагнаўшы вечка, ён зняў яго і спецыяльным каменем пачаў здымаць завусеніцы на яго краях. Пакончыўшы і з гэтым, ён зноў насадзіў вечка.

А тым часам свінец расплавіўся, пачаў напамінаць аб сабе ціхім бульканнем. Спрытна падхапіўшы гаршчок віламі і падтрымліваючы яго зверху абцугамі, лудзільшчык узяўся разліваць яго змесціва па канаўцы. Вадкі метал хутка заліў увесь памер канаўкі і даволі хутка ацвярдзеў. Майстар цярпліва прайшоўся яшчэ раз па ўсім контуры саркафага і запоўніў канаўку да краёў. На гэту работу ў яго пайшло не больш дзвюх хвілін.

Калі ўсё было скончана і гаршчок з лішкам свінца заняў сваё месца зноў на пліце, майстар не ўтрымаўся і паглядзеў на панначку. Ён здзівіўся… Панна Марыя паказалася яму ненатуральна прыгожай, — ніколі б ён не падумаў, што яна мёртвая. Нядобрае прадчуванне падказвала, быццам нейкі геній шапнуў майстру, што ён паспяшаўся. Паддаючыся волі прадчування, ён узяў сухі і чысты кавалачак тканіны і старанна працёр шкло саркафага.

Твар панны Марыі быў цудоўны. Лудзільшчык чуў пра яе прыгажосць. Але не яна абвастрыла яго цікаўнасць, — майстар яўна ўбачыў, як рукі панначкі паварушыліся, а па твары прабегла сутарга… Ён хацеў патлумачыць гэту дзіўную з'яву дрыжаннем агеньчыка пырскаючай свечкі, таму ён зняў свечку з падстаўкі і паднёс яго да самага шкла саркафага. Здзіўлены лудзільшчык убачыў, як панна Марыя раптам паварушылася ўсім целам, быццам хацела прыўзняцца. Галава яе схілілася ўбок — і ў той жа момант цёмны струменьчык крыві выбег у яе з рота. Вочы раптам раскрыліся, і няшчасны лудзільшчык убачыў у іх боль. Панна Марыя, быццам рыба, якую выкінулі на бераг, пачала хапаць ротам паветра. Твар яе перакрывіўся ў страшэннай грымасе…

Валасы лудзільшчыка ўсталі дыбам. Ён адскочыў ад саркафага і, за нешта зачапіўшыся, паваліўся на спіну. Свечка, якую ён трымаў, патухла. Некалькі імгненняў, якія паказаліся яму вечнасцю, ён ляжаў нерухома, прыслухоўваючыся да цішыні і прыглядваючыся да водбліскаў святла са шчылін печы: яму здавалася, што ў лудзільню пранік невідзімкаю сам д'ябал! Ён ляжаў і чакаў халоднага дотыку да шыі. Водбліск дагараючага святла ў печы рухалі па сцяне з бярвенняў павялічаныя чырвоныя цені,— лудзільшчыку здавалася, што гэта таньчыць нячыстая сіла…

Дрэнна ўсведамляючы, што робіць, майстар падняўся і, падышоўшы да печы, запаліў свечку. Затым ён зноў наблізіўся да саркафага. Дрыжачай рукою ён паднёс запаленую свечку да шкла. Панначка ляжала ўжо нерухома, абхапіўшы горла рукамі. Вочы яе былі адкрыты, а адна шчака і пасмачка валасоў з аднаго боку былі запэцканы густой чорнай крывёю…

Кінуўшы свечку, лудзільшчык падскочыў ад страху, як заяц, і з дзікім крыкам кінуўся наўцёкі з памяшкання.

Ён выбег на двор. На небе, дзесьці каля самага гарызонта, паблісквалі першыя ранішнія праменьчыкі. Звар'яцелы лудзільшчык перасек двор і чамусьці панёсся ўверх на бастыён. Забегшы туды, ён, не раздумваючы, кінуўся ўніз — пакаціўся па мокрай гнілой траве ў роў. Ледзяная вада, аднак, не вярнула яго да супакаення. Ён перабраўся праз роў і, бясконца азіраючыся, згінаючыся і штосьці выкрыкваючы, быццам хтосьці гнаўся за ім і лупцаваў бізуном, пабег па насыпной дарозе далей — у бок горада. Здалёк ён нагадваў чалавека, якога атакавалі восы…

Яго крык пачулі ахоўнікі. Адразу ж за бегляцом была выслана пагоня.

XIX

Прайшоў цэлы тыдзень з той страшэннай ночы. Па загадзе князя, які вярнуўся з Варшавы, саркафаг раскрылі. Было ўстаноўлена, што панна Марыя памерла ад разрыву сэрца… Забальзаміраваўшы цела, саркафаг зноў запаялі і паставілі ўсё ў той жа Развітальнай зале. Аднак візіцёраў у гэты раз не пусцілі. Гэта акалічнасць, а таксама нечаканае вар'яцтва лудзільшчыка хутка выклікалі ў горадзе неверагодныя чуткі, сярод якіх была і праўдзівая — гэта тое, што панну Марыю заплавілі ў саркафаг жывой… Усе вінавацілі княгіню. Яўных доказаў у яе дачыненні да смерці як быццам не знаходзілася. Тым не менш, народ не сумняваўся, што злачынства гэта на яе сумленні.

Пахавалі панну Марыю ў фамільным касцёле Эрдзівілаў. Цяжкую труну пранеслі на руках да самага храма.

Каля варот касцёла працэсію сустрэў натоўп гараджан. Людзей у той дзень сабралася столькі, што княжацкім дружыннікам давялося зрабіць жывы калідор…

На пахаванне прыйшлі маладыя садоўнікі, сябры Яна. Прыехала і няшчасная Люцыя.

У касцёле труну паставілі на спецыяльнае ўзвышша. Пасля кароткай пропаведзі пачалося адпяванне. Амаль сотня манашак з гарадскога манастыра бернардынак чулліва зацягнулі жалобную песню. Пелі на лацінскай мове. Мелодыя была сумнай. Галасы іх то заціхалі, то пачыналі гучаць мацней, быццам высокая хваля, якая ўдарылася аб скалу…

На вуліцы плакалі ўсе: дарослыя і дзеці, бедныя і багатыя. Людзі называлі панначку ўжо не інакш, як святой.

Гадзіны дзве доўжылася адпяванне. Потым труну паднялі і панеслі ў апошняе прыстанішча — у склеп. Наперадзе, як і павінна было, рухаліся факельшчыкі і свяшчэннікі. За імі неслі труну. Замыкала шэсце доўгая шарэнга родных і блізкіх памерлай. Сярод іх была і няшчасная пані Кацярына.

Па распараджэнні князя труну паставілі ў той частцы склепа, якая была найбольш аддалена ад труны яго сына-вырадка.

У гэты дзень народ, які сабраўся каля касцёла, не разыходзіўся да змяркання. Нават калі зусім сцямнела, многія працягвалі стаяць, слухаючы і распавядаючы жалобную гісторыю панны Марыі. Гэту гісторыю перабольшвалі і пераказвалі да неверагоднага. І тым не менш, яна здавалася недаказанай. Людзі пыталіся, пагаджаліся, спрачаліся — і ўсё роўна не маглі задаволіць сваёй цікаўнасці. Можа, незразумеласць гэтай гісторыі ўтойвалася ў каханні Яна і панны Марыі. Бо сапраўднае каханне — гэта заўсёды тайна. Некаторыя з тых, хто сабраўся на плошчы, зусім зводзілі ўсё да таго, што ніякай панны Марыі не было, а была, быццам бы, пасланка Божая. Усявышні, маўляў, проста выпрабаваў Эрдзівілаў…

Калі на браме затушылі ліхтары, з касцёльнай плошчы найшлі апошнія жыхары. Іх «прагнала» завіруха, якая разгулялася амаль да раніцы. Засталася толькі адна-адзінюткая простая жанчына. Гэта была Люцыя. Яна стаяла і тупа глядзела на высокія цяжкія дзверы, за якімі знаходзілася недзе ў адзіноце яе пані. Люцыя ведала, што панна Марыя памерла і больш не патрэбна ёй дапамога і дружба сваёй служанкі. Тым не менш, яна не адыходзіла. Расказ пра страшэнную смерць панначкі не даваў ёй спакою. А жыццё без пані, якую яна з упэўненасцю лічыла самай добрай і ласкавай, уяўлялася няшчаснай Люцыі пустой і непатрэбнай. Дзяўчына зраднілася з паннай Марыяй, яна прывыкла ёй павінавацца ва ўсім.

Апошнія дні без яе даставілі ёй столькі пакут, колькі яна да гэтага моманту і не ведала. Кола жыцця быццам бы спынілася для яе. Яна працягвала чакаць распараджэнні пані…

Азябшую, яе, нарэшце, навялі са сквера садоўнікі, сябры Яна. Нехта падказаў ім, што каля варот касцёла замярзае маладая бяднячка, і тыя адразу здагадаліся, што гэта служанка панны Марыі.

Можна зразумець смутак беднай Люцыі. Але нават для яе час не зрабіў выключэння. Жыццё пасля смерці панны Марыі, працягвалася сваім звычайным ходам.

XX

Праз сваіх агентаў князь Станіслаў некаторы час адшукваў доктара Гюльсгаўзена. Яму хацелася даведацца пра здарэнне не з паперы, якую перадала яму княгіня Ізабэла, а з вуснаў сведкі! Але немец як у ваду кануў. Можа, з ім расправіліся марадзёры па дарозе на радзіму. А можа, адчуваючы за сабой віну, ён пастараўся прыхавацца больш надзейна. Хто ведае… Нарэшце, пакінуўшы пошукі, князь зачыніўся на сваёй палавіне. На гэты раз самота яго была поўнаю. Ён перастаў ездзіць на сеймы, адказваць на лісты родзічаў. Ён цалкам адышоў у чаканне жыцця вечнага. У яго пакоях нішто не парушала спакою — ні музыка, ні галасы. Адзіная кніга, якую ён яшчэ чытаў, была Псалтыр. Падобны вобраз жыцця не мог не паскорыць яго канца. Аслабелае сэрца не вытрымала… Князь Станіслаў памёр праз год пасля смерці панны Марыі, загадзя заплаціўшы манастыру бернардынак за сваё адпяванне.

Доўгіх дзесяць гадоў пасля смерці князя ўладальніцай замка і эрдзівілаўскіх зямель была княгіня Ізабэла. Але надышоў і яе час. Смерць яе была жудаснай. Неяк зімой яна вярталася ў санным вазку з прагулкі. Фурман пагнаў да замка напрамую, праз возера. У адным месцы лёд нечакана трэснуў, і вазок праваліўся разам з коньмі. Выбрацца ўдалося толькі фурману…

Замак больш года заставаўся без гаспадара. Потым тут пасяліўся Эрдзівіл, асноўныя ўладанні якога знаходзіліся на Падоллі.

Пан Варлампій пасля смерці князя Станіслава выйшаў адразу ў адстаўку. Яму быў падараваны зямельны ўчастак і выплачана жалаванне за ўсе гады службы. На гэтыя грошы ён пабудаваў дом і завёў невялікую гаспадарку. Жаніцца, тым не менш, ён так і не пажадаў.

Пра пана Гнезскага чуткі хадзілі даволі часта. Нейкі час ён распісваў касцёл на Беласточчыне, потым перабраўся на захад Польшчы.

І толькі пан Кржыш працягваў служыць у замку. Дзякуючы яго клопату, пазней, пасля смерці княгіні Ізабэлы, у фамільным касцёле Эрдзівілаў з'явіўся мармуровы барэльеф. На ім — маладая асоба сядзела на труне ў пышнай сукенцы. Сэнс твора павінен быў гаварыць пра тое, што маладая панна перамагла саму смерць.

Сапраўды, панну Марыю памяталі ў горадзе. І памяць пра яе мела ўсе падставы захавацца надоўга. Прыгажосць панначкі, рэдкія душэўныя якасці прымусілі палюбіць яе, натхнялі таленавітых людзей. Быў напісаны яе партрэт, створана фрэска. Нарэшце каханне і натхненне, якімі адарыла яна простага чалавека, праявіліся ў з'яўленні вялікага і цудоўнага парка.

Парк сапраўды атрымаўся. Эрдзівілы ганарыліся гэтым тварэннем і дбайна яго даглядалі. Асабліва прыгожым ён быў у летні пагодлівы дзень. У самай нізіннай яго частцы размяшчалася блакітнае возера, а ў цэнтры, на ўзвышшы, стаяла белая, быццам вылепленая са снегу, стройная каплічка. Вакол узвышша было некалькі маляўнічых палян, у цэнтры кожнай з якіх расло якое-небудзь экзатычнае дрэва. Доўгая алея змейкай вілася па краі гэтых палян, ні разу не перасякаючы іх. Па гэтай прычыне дрэвы на палянах здаваліся недасягальнымі, як бывае недасягальнай сапраўдная прыгажосць і сапраўднае каханне. Канал перасякаў парк на дзве часткі. У адным месцы на канале шумеў вадаспад, які пасля смерці панначкі пачалі называць — Слёзы Марыі. Ахінаючы горку, вада мчалася па канале ў возера.

У той частцы парка, дзе калісьці былі могілкі і стаялі вялізныя крыжы, засталіся адны ўзгорачкі. Цяпер у гэтым месцы неяк асабліва ціха — чуваць толькі, як пяюць птушкі на розныя галасы. Іх спеў складае часам акорды і нават пачатак нейкай дзіўнай мелодыі. Магчыма, гэта і ёсць тая сімфонія кахання, што аднойчы прымусіла забіцца два сэрцы — панны Марыі і Яна. Гэта распазнаецца па шапаценні лісця ў вершалінах дрэў і па плёскаце вады, якая падае з вышыні і бяжыць па камянях. Калі стаіш там, на горцы, і ўважліва прыслухоўваешся, сумная гісторыя кахання Яна і панны Марыі становіцца больш зразумелай. Так і здаецца, што яна адбылася нядаўна.

1993 г.