Сяргей Дубавец
Д'ЯБАЛ ЗАПРЭЖАНЫ Ў ПЛУГ
Містычны трылер з жыцця пражскіх големаў
- Я бясконцая, - сказала лесвіца.
Яна хавала свае каменнья прыступкі ад начных ліхтароў на стромым схіле, які аддзяляў Фаліманку ад Легеровай. Дзве амаль неадрознья ў цемры постаці спрабавалі падняцца па лесвіцы ўгару. Але яе шурпатья прыступкі, нібы на эскалатары, марудна рухаліся ўніз. І калі постаці рабілі крок, яны заставаліся на тым самым месцы.
- Ім трэба паскорыць рух, тады яны пачнуць падымацца, - гулка прамовіў мост, які звысака пазіраў на падарожнікаў.
- Няўжо ты думает, што яна не паскорыць свой рух разам з імі, - усміхнуўся куст вінаградніка, які даўно перарос свой век і ператварыўся ў корч. - Яна ж бясконцая...
- Яна проста як трэнажорка! - зарагатаў мост.
- Ніякая ты не бясконцая, - азваўся асфальт, якім лесвіца завярталася ўверсе. - Удает з сябе невядома што.
Бясконцая, бясконцая! Каб адчуць бясконцасць, ім якраз і трэба спыніцца. Гэта значыць, скончыцца. Каб аж невыносна стала ад страты ўсіх сэнсаў. Тады некаторыя гатовыя жывымі лезці ў зямлю.
- Нават праз асфальт? - падвысіла голас лесвіца, якую спакваля адпускала крыўда за «невядома што».
Падарожнікі зрабілі яшчэ адзін крок, быццам не разумеючы марнасці свайго ўзыходжання. У іхнім руху неверагодная маруднасць спалучалася з такой самай упартасцю.
- Бясконцы толькі госпад наш Бог, - прапяяў тэнарам залаты крыж на тэракотавай бажніцы злева. - Але гэта пастулат і толькі ўсяго. Дзеці заўсёды пытаюцца: хто нарадзіў Бога, адкуль ён узяўся? І што ты ім адкажаш? Расповед пра бясконцасць іх не задавальняе.
- А хто яго, дарэчы, нарадзіў? - спытаўся абронены кімсьці бясколерны гузік, што тырчаў з пяску. - Адказы кшталту «вечнасць» і «быў заўсёды», а таксама «не ведаю» і «гэта не карэктнае пытанне» не прапаноўваць.
- Найлепшы адказ, які я чуў: мяне тады яшчэ не было. Кропка, - сказаў Музей чэшскай паліцыі. - З такім алібі не паспрачаецца ні малы, ні дарослы.
- Але гэта закамуфляванае «я не ведаю», - настойваў гузік.
Тым часам постаці працягвалі перастаўляць ногі на верхнія прыступкі, якія рабіліся ніжнімі. Магчыма, яны ведалі, хто нарадзіў Бога? Бо для іх бясконцаю была іхняя далёкая краіна. Там таксама спрачаліся пра тое, калі яна з’явілася, але таямніцы нараджэння не было. Толькі ж спадарожнікі ў размову не ўступалі.
- Я вам распавяду, як было насамрэч, - сказаў Месяц, які ўбачыў спадарожнікаў, вызірнуўшы з-за хмары. - Бога ніхто не нараджаў, яго прыдумалі. Спачатку было слова, а ў слова быў аўтар. Імя ягонае згубілася ў гісторыі. І Біблія спачатку была проста звычайнай казкай. А ў казках на тое, што нешта там без канца і без краю ніхто не звяртае ўвагі, прымаюць як дадзенасць. Іншая рэч, калі Біблія стала ператварацца ў рэлігію, калі ў Бога сказалі верыць, тады і ўзнікла гэтая праблема - каб паверыць у бясконцасць, трэба яе ўявіць. А яна проста чалавечымі мазгамі не ўяўляецца. І тады Богу ў помач з’явіўся Хрыстос. Калі б Хрыстос не памёр, немагчыма было б цалкам зразумець і прыняць Бога. Сакрум рэлігіі трымаецца на гэтай вось напалову ўяўнай і напалову зразумелай (а на другую палову няўяўнай і незразумелай) бясконцасці. Але не забывайце пра казку, - яшчэ паспеў сказаць Месяц перад тым, як яго зноў затуліла хмара.
- Месяц атэіст! - сказала лесвіца.
- Атэіст гучыць як ананіст, - рагатнуў мост.
- Ён не атэіст, - сказаў крыж на бажніцы. - Вялікая аблуда змушаць кагосьці да веры, бо вера ёсць у базавай камплектацыі чалавека. Як нага ці страўнік ці спачуванне, напрыклад. Калі веры няма, значыць, ты хворы. Таму з веры нельга рабіць дыскусіі. І ў рэлігіі самае важнае зусім не вера (яна і так ёсць), а рытуал, паралельная рэальнасць.
- Цалкам згодны, - ізноў вынырнуў з-за хмары Месяц. - Святары даказваюць бясконцасць то рамкамі чалавечага розуму, то параўноўваюць яе, то бок, Бога з геаметрычнай простай лініяй, што не мае канца. Тым самым вяртаюць нас да таго, каб мы ўспрымалі Біблію як казку, але пры гэтым грашаць, бо тады Бог з рабочага інструмента ператвараецца ў іхніх руках ва ўмоўнасць.
- Але што сказаць, адкуль ён узяўся, хто яго прыдумаў? - настойваў гузік.
- Казкі бываюць аўтарскія і народныя, - сказаў Месяц - Калі аўтарства невядомае, значыць, Бога прыдумаў народ. Звычайны фальклор.
- Дай ім падняцца, - загадаў лесвіцы асфальт. - Хай ідуць куды ім трэба.
Лесвіца сапраўды паслухмяна спынілася, і дзве постаці пачалі павольнае ўзыходжанне.
Яны былі ледзь бачныя ў цемрыве ночы. Нават, можна сказаць, зусім нябачныя, і невядома з чаго можна было здагадацца, што яны ёсць і што нешта там адбываецца.
Між тым, навокал іх чым далей, тым болей усё рагатала, шыкала і кпіла з іх, кожная жаба, кожны парастак, кожная расколіна ў бетоне. Але яны гэтага не чулі. Ні падчас узыходжання, ні калі выйшлі нарэшце ўверсе на дол.
Шум, рогат і кпіны, якія з усіх бакоў абрынуліся на падарожнікаў, паступова сціхалі, бо новыя экстэр’еры, у якіх ім даводзілася ісці, не бачылі іхняга канфузу на лесвіцы і не маглі пра яго ведаць.
На бязлюднай начной вуліцы іх сустракалі грамады велічных будынкаў, якія рабілі выгляд, што паснулі разам са сваімі насельнікамі. Але насамрэч яны не спалі і ўсё, што маглі сабе дазволіць, - разглядаць нашых падарожнікаў і разважаць пра іх.
«Што звязвае паміжсобку гэтых мужчынаў, старэйшага і маладзейшага? - думаў першы дом на іхнім шляху. - Яны так настойліва крочаць наперад, і разам з тым адчуваецца, што не ведаюць, куды ідуць. У іх няма мэты, і адзінае, што пра іх можна сказаць, - што яны амаль аднолькавыя і што яны разам».
Дзіўная рэч. Яшчэ напраўду можна было разгледзець, што гэтыя двое - мужчыны і што яны рознага ўзросту, але з кожным іхнім крокам гэтыя адметнасці расплываліся і рабіліся ўсё менш выразнымі. Тым часам постаці іхнія павялічваліся ў памеры.
«Магчыма, іх звязвае любоў, а магчыма, нянавісць, - разважала вакно, у якім адбіліся іхнія цені. - Хоць у кожнай любові ёсць кропелька нянавісці і наадварот».
Як і ў кожнай асалодзе ёсць кропелька болю і таксама наадварот.
«Выглядае, што яны вяртаюцца пасля нейкай важнай агульнай справы», - заўважыў сабе дарожны знак.
«Ці толькі збіраюцца нешта замуціць разам», - звягнуў начны трамвай.
«Яны занадта спакойныя, каб нешта задумляць, і занадта мэтанакіраваныя для тых, хто ўсё завершыў, - далучыў свой голас лёгкі павеў ветру.
- Яны не ў пачатку і не ў канцы, яны даўно робяць тое, што робяць. Але цяпер з імі нарэшце адбылося неверагоднае - яны паразумеліся!»
«Яны паразумеліся», - сам сабе ўсміхнуўся самотны сабака, які прабягаў міма.
«Яны паразумеліся? - у шмат галасоў недаверліва пракрычала зграя варон у небе. - Як жа! Як жа! Як жа! Як жа! (4 разы)».
Насамрэч ніколі не скажаш, ці ёсць паразуменне паміж людзмі, толькі таму, што яны ідуць разам. Адзіны выпадак, калі можна дапусціць, што яно ёсць - калі абое плачуць. Але нашыя постаці не плакалі.
«У мяне адчуванне, што яны ідуць у розныя бакі», - падумаў самалёт, які пралятаў над горадам, ідучы на пасадку.
«Хутчэй яны ідуць у адным кірунку рознымі бакамі», - заўважыў сабе самалёт, які набіраў вышыню.
Сапраўды, адна постаць цяпер ішла перад другою задам наперад.
Паступова яны спусціліся ў гарадскую каменную лагчыну.
На вузкай вулачцы, асветленай з двух бакоў агнямі кабарэ, ад падарожнікаў літаральна адскочылі два зазывалы-мурыны. Рэч у тым, што ў часе руху, вандроўнікі павялічыліся ў памерах, і калі праходзілі міма зазывалаў, стала бачна, што яны ўжо маюць па два росты звычайнага чалавека. Апроч таго, яны пачалі лёгка свяціцца ад зыркіх агнёў рэкламы.
Ачомаўшыся, першы загаварыў Бабаджайд:
- Ты бачыў? Ты бачыў гэтых... цыркачоў?
- Думаеш, яны так зарабляюць? - адгукнуўся Ўзома. - Яны такія страшныя! Хто да іх захоча наблізіцца? Бог іх пакараў.
- Яны самі хочуць зрабіць выклік Богу.
- Бог іх абавязкова пакарае за гэта, - вельмі сур’ёзна сказаў Узома.
Пачаў накрапваць дождж, і зазывалы раскрылі парасоны. Грыбаты Ўзома глядзеў у спіну постацям вырачанымі вачыма. Было відаць, што ён напалоханы не жартам. Бабаджайд стараўся не выдаваць свайго страху.
- Прапускаеце кліентаў, - выскачыла з кабарэ белавалосая распарадчыца Сільвія і, угледзеўшыся ў дзве гліняныя спіны, якія аддаляліся па вуліцы, пачала мяняцца з твару...
Бабаджайд і Ўзома гучна зарагаталі.
- Яны занадта высокія, каб быць нашымі, - сказаў Бабаджайд, - кліентамі.
Але дзве постаці працягвалі свой рух па спусцелай Празе, з вуліц і плошчаў якой дождж прагнаў заўсёднікаў начнога жыцця. На Мелантрыхавай яны рабіліся шэрымі. На Ліловай іх абрысы фарбаваліся ў ліловы колер, пры тым яны ставалі ўсё больш неакрэсленымі праз залеву і тое, што памер постацяў увесь час павялічваўся, а таму больш недалужнымі рабіліся іхнія рухі. Відавочна, калі б ім уздумалася ўзабрацца на Злату вулічку, каб самім афарбавацца ў золата, у іх не хапіла б ні сілаў, ні спрыту. Не дзіва, што ў апошні момант яны павярнулі направа.
Тут, нягледзячы на дождж, яшчэ віравала жыццё. Адплывалі ў сваё падарожжа і прыплывалі да пірсу джаз-боты, гучала шмат рознай жывой музыкі. На адным з караблікаў, які вяртаўся з праменаду, на палубе стаяў, абапершыся аб парэнчы, Дубавец. Ён курыў і адначасова паказваў Патапенку старую Прагу. Раптам ён угледзеўся ў абрысы будынка, але не падаў выгляду, што здзіўлены:
- Глядзі, бачыш галаграмы на беразе?
- Бачу... Афігець! - шчыра сказаў Патапенка, які за дзве гадзіны іхняга шпацыру з нязменным уздымам паўтарыў гэтае слова можа соты раз, настолькі быў уражаны горадам.
- Іх постаці дасягаюць увышыню трэцяга паверху. Акурат такім зрабіў свайго голема Бецалель. Але тое, што ты бачыш, - фальшыўка, камерцыйны праект, бо праўдзівых големаў не можа быць два.
- Чаму? - здзівіўся Патапенка.
- Бецалелю два былі непатрэбныя, а сакрэт ведаў толькі ён. I пасля паўстанне голема супраць улады стваральніка... А ўяўляеш, калі б іх было шмат? Яны б знішчылі ўсіх пражан і ўсю Прагу заадно.
Дубавец пільней угледзеўся ў дзве згорбленыя спіны, што аддаляліся ў бок Флорэнца, канчаткова знікаючы ў ночы, дажджы і сваіх павялічаных памерах, і шматзначна сказаў:
- Бэцалель стварыў голема ў бяззорную ноч.
- Гэта ты да чаго? - не зразумеў Патапенка. - Што можа быць і не фальшыўка?
Дубавец задуменна змаўчаў.
01. На тэрасе
- Жанчыны і могілкі - усё, што па-сапраўднаму прыцягвала мяне ў гэтым жыцці, - сказаў Есіп, пазіраючы кудысьці ўдалеч, па-над старымі каронамі Альшанскіх кладоў. - Без гэтага няма ні жыцця, ні смерці.
«Колькі пафасу! - падумаў Імбрык. - Так заўсёды бывае, калі кажуць пра ўсё і ні пра што».
Яны стаялі на тэрасе вялізнага серабрыстага будынка, штаб-кватэры амерыканскага Радыё Салярыс у Празе. Было цёпла і ўтульна, як толькі й можа быць, калі ты апынаешся на Захадзе. Прынамсі, так гэта адчуваў Імбрык, ён любіў паездкі ў Літву ці Польшчу і яшчэ далей ад Беларусі, але сюды патрапіў упершыню і цяпер ніяк не мог разабрацца ў сваіх зблытаных пачуццях.
Есіп патушыў цыгарэту ў перапоўненай попелцы-самасхоўцы і працягваў:
- Два мільёны магілаў, цэлы акіян хвалюецца пад ветрам, і помнікі, нібы постаці, вынырваюць з бездані то там, то там. - Раптам ён паказаў пальцам улева і ўніз, дзе за варотамі ў агароджы сярод чорных надгробкаў вылучаўся светла-шэры абеліск. - Вунь Кафка, гэта абавязковая праграма, недасведчаныя прыносяць яму кветкі. Адразу відаць, што ён выйшаў за рамкі сваёй нацыі, бо тут габрэйскія могілкі і замест кветак прынята класці каменьчыкі. Дзіўна, што служка, які выдае на ўваходзе кіпы, не тлумачыць гэта наведнікам. - Есіп кіўнуў за далягляд. - А там, за габрэйскімі могілкамі, пачынаюцца іншыя. Там ляжаць расейскія белагвардзейцы, генералы, зорка Міланскай оперы Забэйда-Суміцкі і цэлых два беларускія прэзідэнты. Праўда, на эміграцыі.
Паўз іх па тэрасе раз-пораз праходзілі самага рознага кшталту людзі, супрацоўнікі, з якімі Імбрыку яшчэ толькі трэба будзе пазнаёміцца і пасябраваць. Яны знікалі за дзвярыма буфета, а ён ніяк не мог скласці ў адзін пазл Есіпавы словы, гэтую тэрасу і тое, з чым прыехаў сюды на працу з Менску. Унутраная нязручнасць адчувалася ад таго, што гэта мусіў быць пазл ягонага ўласнага жыцця.
Лагодны ветрык раз-пораз шамацеў шатамі дрэваў, і помнікі на могілках, сапраўды, то з’яўляліся, то знікалі, нібы вынырнуўшы на імгненне з хваляў.
- Радыё Салярыс - прыгожая назва, праўда? - усміхнуўся Есіп. - Наша станцыя па сутнасці нічым не адрозніваецца ад той, якую калісьці апісаў Лем. Калідоры-калідоры, штучнае святло, цалкам закрытая ад пабочных прастора і гэты разумны акіян магілаў навокал, з якога час ад часу паказваюцца відзежы нашага патаемнага. А таксама нашыя развагі, аналітыка. Магчыма, і нашы навіны таксама.
Як могуць паказвацца «відзежы аналітыкі і навінаў», Есіп і сам сабе ўяўляў цьмяна. Хоць пры патрэбе гатовы быў зараз жа расказаць пра адноснасць усяго на свеце, а яшчэ прасцей - пра фэйкі, што ўжо дакладна паходзілі не з рэальнасці. Але кодэкс Радыё Салярыс не дапускаў фэйкаў і патрабаваў жорстка рэагаваць на іх. Зрэшты, Імбрык пра гэта і не пытаўся.
«Эпічна, нічога не скажаш, - думаў ён тым часам. - Але і дзіўна чуць пра ўсё гэта. Нейкія няправільныя словы гаворацца тым знакамітым тэмбрам, які з дзяцінства праз радыё заўсёды казаў толькі тое, што трэба, што ад яго чакалі, за што яго любілі і нават багомілі Імбрыкавы бацькі. - А тут... жанчыны і могілкі... І пра прэзідэнтаў БНР - неяк негрунтоўна, мімаходзь, амаль непаважліва - “цэлых два”, яшчэ й з агаворкай - “праўда, на эміграцыі”».
Змейка дыму ад Есіпавай цыгарэты паляцела за далягляд. Міма спешна, прайшоў дырэктар іхняе службы, кінуўшы на хаду: «Энджёй, джэнтльмены». Гучна засмяялася арабская кампанія за дальнім сталом.
Есіп заўсёды маляваўся Імбрыку чалавекам-легендай. Тут складаліся ў адно і агульная любоў да Амерыкі, і тое, што радыё гаварыла па-беларуску. Гэта быў вобраз інтэлектуала, рамантыка, беларускага адраджэнца, а пры тым змагара з дыктатурай. І калі маладому журналісту выпала прапанова прыехаць у Прагу, калі дырэктар знаёміў яго з Есіпам, аддаючы таму пад апеку, у Імбрыка было адчуванне, што ён цісне руку герою. А тут. нейкія жанчыны і могілкі.
- Могілкі й ёсць разумны акіян, пасярод якога стаіць наша касмічная станцыя, - працягваў Есіп. - Калі хопіць фантазіі, ты не аднойчы ўхопіш тут вобразы тваіх нязбытных мрояў. А яшчэ тут да цябе будуць прыходзіць тыя, пра каго ты не расказваеш нікому, але хто не дае спакою твайму сумленню. Усё як у Лема, нічога больш.
«Блін!»
Бацькі гадавалі Імбрыка сапраўдным патрыётам Беларусі. Дома гаварылі толькі па-беларуску, як і ўсё атачэнне іхніх сяброў, а значыць, і іхніх дзяцей. Патрыётам Імбрык і вырас. Спачатку крыху муляла імя і школьныя дражнілкі, але пасля ён стаў ганарыцца тым, што ён не Вася і не Пеця, а менавіта Імбрык. Бо важная не форма імені, яна ўсяго толькі форма, а змест, напаўненне.
Далёкія сваякі не прынялі імя Імбрык і называлі яго Андрушам.
У маленстве яны пыталіся ў яго: «Андруша, кім ты хочаш стаць?» - «Вялікім», - адказваў чатырохгадовы Імбрык. - «Кім вялікім?»
Кім вялікім, не мела значэння, бо гэта быў выбар жыцця, а не прафесіі. «Проста вялікім», - адказваў ён.
Пасля, калі Імбрык вырас і пачаў моцна перажываць за родную краіну, ён думаў ужо не толькі пра сябе, а пра тое, што Беларусі патрэбныя вялікія людзі, сапраўдныя зоркі, прычым каб такімі іх прызнавалі не толькі ў Беларуси а ва ўсім свеце. І з’явіцца яны мусілі не ў гісторыі, а сярод жывых.
Імбрык схамянуўся, калі пабачыў, што Есіп глядзіць яму проста ў вочы, і зразумеў, што ён чытае ягоныя думкі.
- Тут гульня словаў, - сказаў Есіп. - Памятаеш, Караткевіч мусіў удакладняць: «Вялікі не ў сэнсе “великий”, а ў сэнсе “большой”». І ўся рэч у тым, што меў на ўвазе твой маленькі Андруша: ці ён хоча стаць «большим», значыць, дарослым, высокім, разумным, ці ўсё ж такі «великим».
- На жаль, вызначэнне мовы таго даўняга дыялогу - беларуская ці расейская - тут не дапаможа. Гэта была звычайная трасянка, - уздыхнуў Імбрык.
Ужо стаўшы дарослым, у роздумах сам сабе ён не мог даць рады. Вялікі хтосьці (касманаўт, пісьменнік, архітэктар) на ягоную мару выглядаў драбнавата. Яму хацелася быць проста вялікім. Як Вітаўт. Вялікі Імбрык. Але ён не наважваўся нікому раскрыць гэтую таямніцу.
- Расейцам проста, - працягваў Есіп, - «великий», значыць, велічны, геніяльны, значны. Праўда, гэта максімальная адзнака, і калі, скажам, пісьменнік ці твор не дацягвае да максімуму, кажуць: «большой писатель», «крупное произведение». Першы ў нас усё адно будзе «вялікім», а са словам «буйны» ўвогуле праблема, бо можна выпадкова паставіць націск не туды, куды трэба, і атрымаецца шалёны.
«Гэта ён так жартуе...» - падтрымліваў Імбрык у сабе агеньчык чагосьці, што магло ці мусіла вырасці ў адмоўнае стаўленне да старэйшага калегі. Мусіла ці не мусіла, - пакуль было незразумела.
- Проста вялікімі бываюць багі і тыя, каго багомяць, - разважаў Есіп. - Што да Вітаўта, дык ён не проста вялікі, а вялікі князь, хоць мы і можам глытаць апошняе слова, цешачы свой гіпертрафаваны патрыятызм. Проста вялікі, напрыклад, Сталін, якога такім прызнае большасць расейцаў. Але ён жа і вялікі забойца, нянавісць да якога нічым не меншая, чым любоў да вялікага пераможцы. Для адных бог, для другіх д’ябал. Перастане быць богам, перастане быць вялікім. Як здарылася з Гітлерам. Проста д’ябла ніхто не назаве проста вялікім.
«Гіпертрафаваны патрыятызм», - вылавіў Імбрык з Есіпавых развагаў. Пачынала намацвацца пэўная база для голай напачатку, нічым асабліва не падмацаванай няпрыязі да мэтра. Лёгкі цень гэтай няпрыязі, адразу нават не зразумела было, чаго гэта цень, толькі цень, цяпер набываў цьмяныя абрысы.
Есіп закурыў чарговую цыгарэту. Помнікі працягвалі вынырваць у лістоце кладоў. Міма ізноў спешна прайшоў дырэктар іхняе службы: «Прасякайцеся, джэнтльмены». Наблізіўся і павітаўся з імі калега з татарскай службы. «Я навучу цябе курыць у самалёце, - смеючыся, сказаў ён Есіпу.
- Зачыняешся ў туалеце, робіш спуск і адначасова зацяжку над унітазам. Ш-ш-шух! - выдыхаеш проста ў гарлавіну і вакуум уцягвае ўвесь дым. І так кожны раз: спуск - зацяжка, спуск - зацяжка...»
- Ягоны дом у Сыктыўкары, доўга ляцець, - сказаў Есіп, калі татарын перайшоў да іншай кампаніі.
Імбрык ненавідзеў імя «Андруша». Асабліва пасля таго, як у Іменніку Дубаўца прачытаў наступнае:
«АНДРЭЙ - чалавек лёгкі. Ён лёгка працуе з паперамі, лёгка піша. вершы, лёгка кіруе фірмай і дачыняецца з партнёрамі. Ён лёгка выбудоўвае сваю лінію паводзінаў, якая часта аказваецца даволі заблытанай, і тады разабрацца ў ёй Андрэю цяжка».
Ні за што на свеце Імбрыку не хацелася з гэтым пагаджацца, бо з такой характарыстыкай стаць вялікім было немагчыма. Хіба што вялікім акторам, лёсам якога будуць апекавацца вялікія рэжысёры. Зрэшты, і не ягонае гэта імя - Андруша.
- А табе якія жанчыны больш падабаюцца? - Есіп тым часам павярнуўся тварам да тэрасы і аглядаў яе. - Натуральна, пасля беларусак. Ты яшчэ не вырашыў? - Ён мімалётна зіркаў у бок дзвюх маладых жанчын, якія за столікам млявымі рухамі даядалі свае пірожныя з кавай. - Тады запомні, самыя прыгожыя на свеце жанчыны - косаўскія албанкі. Прычым цёмную завуць Албана, гэта значыць, белая, а светлую - Гардана. Па ідэі, павінна значыць - чорная. Але не так важнае імя, важны змест, напаўненне.
«Угу».
Есіп нібы падглядаў за рэакцыяй Імбрыка, а той адчуў сябе канчаткова разгубленым. На тле разгубленасці ягоны ўнутраны пратэст нарастаў. Як бы разгаралася тое «нешта», тая аблачына няпрыязі налівалася свінцовым колерам. Дзякуючы Есіпу, карціна свету мянялася са звыклай і прадказальнай на нейкую абсурдысцкую і як бы не зусім «нашу». Дакладней, зусім не нашу. Косаўскія албанкі паставілі Імбрыка ў тупік. Але й гэта быў не канец.
- Я бачыў гэтых дам на нудысцкім пляжы, - распавядаў Есіп. - Людзей з Радыё часам можна сустрэць на Льготцы. Гэта такое лясное возера, кіламетраў сорак ад Прагі. Мне яно не моцна падабаецца. Часам дырэктар бярэ мяне з сабою за кампанію паплаваць. Я далёка не заплываю, а ён як пайшоў, так і пайшоў, на гадзіну і болей. Мне шмат не трэба, швэндаюся сабе, куру, разглядаюся, пакуль ён не вернецца. Нуднавата, адным словам. Дый які з мяне нудыст... А яны нічога сабе.
«Чаму я павінен пра гэта слухаць і ведаць? - з усіх сілаў стараўся Імбрык не паказваць знешне свайго абурэння. - І хіба павінен казаць такія рэчы змагар, асветнік, хрысціянін урэшце? Хіба для таго, каб высветліць, ці свой чалавек жанчына, яе трэба абавязкова пабачыць голай?»
Імбрык думаў пра Насту, з якой яны разам сканчалі падпольны ліцэй у Менску і якая цяпер працягвала вучобу ў пражскім Карлавым універсітэце. Наста была яму сяброўкай, яны маглі гадзінамі гаварыць пра ўсё на свеце і не надакучвалі адно аднаму. Але каб хоць уявіць яе голай - такога Імбрыку ў галаву не прыходзіла. Якая розніца, што ў яе якое, галоўнае, што яна свая.
Яны адкрыта хадзілі з Настаю за руку, але гэтаксама адкрыта паказвалі, што паміж імі яшчэ нічога не было. Нават без «яшчэ», проста нічога. Як нічога такога не было і ў Імбрыкавых планах. Занадта вялікае жыццё адкрывалася перад ім наперадзе, занадта шмат трэба было зрабіць, каб пра такое думаць. Навокал так шмат гаварылі пра гендэрную роўнасць, пра ўціск гомасэксуалістаў, пра аднаполыя шлюбы, і Імбрык у гэтых тэмах трымаўся празаходняй лініі. Якім чынам гэта ўсё адгукаецца ў душы, ён яшчэ не ведаў. Гэта яшчэ трэба будзе некалі перажыць, адчуць, адшукаць у сабе. Але яўна не цяпер.
«Распуста канчаткова загубіць нашу справу, - думаў Імбрык, пры тым стараючыся не сустракацца вачыма з Есіпам. - Так ужо здарылася з дзядзькам Глёбусам, які піша пра сэкс і пры тым ходзіць на мітынгі пратэсту. Ну што гэта такое? Гэта ж на шкоду дэмакратычнаму руху, бо дыскрэдытуе... Шматлікія захопленыя чытачы Глёбуса яўна ж не за беларускую справу яго цэняць. А за эротыку. Яны прыйшлі на мітынг, пабачылі там мэтра, ага, трэба пачытаць “Толькі не гавары маёй маме”, чытаюць і трапляюць у зусім іншую сферу захапленняў. Нашто ім цяпер тыя мітынгі... “Жыве Беларусь!” Калі ў галаве круціцца “У мяне бліжэй да заду”. І можа стацца, што і Есіп, які выдае сябе за беларускага адраджэнца і змагара з рэжымам, насамрэч шкодны тыпус. Хоць, безумоўна, і адраджэнец».
Неяк вельмі блізка да сэрца круціліся думкі Імбрыка. Неяк надта асабіста ён успрымаў усё гэта, быццам толькі ад яго залежаў поспех нацыянальнага адраджэння. І трэба было хутчэй нешта вырашаць, каб не заблытацца канчаткова. Першая думка: пазбягаць Есіпа. Але як на тое паглядзяць дырэктар і іншыя ў рэдакцыі? Выпадковая думка пра тое, што а можа і яны такія самыя, была адразу адкінутая як выпадковая. Трэба, наадварот, выконваць усё, як задумаў дырэктар, быць побач з прызначаным апекуном, каб усё ж дакапацца да сутнасці і, калі ўсё акажацца настолькі непапраўным, абраць зручны момант і... можа быць нават... абясшкодзіць.
Імбрык вырашыў падыгрываць Есіпу і старацца, наколькі магчыма, захоўваць той самы прыязны тон, каб да апошняга моманту не выдаць сваіх сапраўдных адносінаў. Гэта сур’ёзны крок, таму ў гэтым месцы аўтар перадае асадку самому Імбрыку:
«Не трэба думаць, што Імбрык быў кончаным тупаком ці занадта наіўным маладзёнам. Ён перфектна ведаў некалькі моваў, добра разбіраўся ў кампутарах і сацыяльных сетках, быў надзвычай камунікатыўным і сяброўскім, асабліва з начальствам. Старэйшыя маглі ў савецкіх традыцыях лічыць яго кар’ерыстам, ці авантурыстам, ці нават аферыстам, але знакі часу памяняліся і сёння без гэтага проста не станеш ні вялікім, ні ўплывовым у справе таго ж нацыянальнага адраджэння і барацьбы з дыктатурай. Імбрыка нямала раздражняла, што навокал у рэдакцыі спрэс былі людзі, старэйшыя за 50 гадоў, хоць ён усім сэрцам паважаў іх яшчэ з самага маленства. Ён разумеў, што яны стаміліся рабіць нацыянальную справу гэтак паспяхова, як яны яе рабілі раней, таму ставіць трэба на маладых, такіх, як Імбрык, якія змогуць нешта данесці да аўдыторыі 18-ці, не, нават 12-цігадовых, чаго пярэстаркі, натуральна, зрабіць не змогуць».
Добра напісаў, дзякуй!
Зашамацелі кароны над Альшанскімі кладамі, прычым магло падацца, што гэта перамаўляюцца помнікі. Міма хуткай хадою прайшоў іхні дырэктар: «Джэнтльмены, пара абедаць. Збіраемся ўнізе». Выйшлі на тэрасу людзі з рускай рэдакцыі разам з амерыканскім начальствам - курыць.
- Аднойчы ў нас праходзіў стаж адзін малады журналіст з Менску, звалі яго Франак, Францішак, - распавядаў Есіп. - Добры хлопец, шустры. Але вось у нататцы пра нейкую паездку кудысьці Лукашэнкі ён назваў яго мімаходзь «немаладым прэзідэнтам». Мы, вядома, усе не любім Лукашэнку, але ўзрост ніякім чынам не тычыўся самой паездкі і сутнаснага боку інфармацыі. І слова «немалады» выглядала ў той нататцы нечаканым наездам з боку самога журналіста. Такі сабе падсрачнік без прычыны. Бо прызнаныя ў свеце прэзідэнты рэдка не бываюць немаладымі. Той жа Рэйган, побач з якім Лукашэнка якраз малады прэзідэнт. Гэта ўсе ведаюць і гэта ў кантэксце нашага часу. Таму наезд атрымаўся шпаноўскі, ён касаваў паважлівае стаўленне да самой інфармацыі. Ну, як калі б ён напісаў «вусаты» ці «таўстажопы». А што было сур’ёзна? Што журналіст парушыў правілы нашага Радыё і самой журналістыкі. Але й гэта не самае страшнае. Што журналіст выявіў свае комплексы - герантафобію. Зрэшты, бог і з гэтым. Самае істотнае трэцяе. Паводле шкалы ўсяго і ўся ёсць тры тлумачэнні ўсяго, што звязана з чалавекам: важнае, няважнае і не вельмі важнае. Апошняе самае падманлівае. Гэта я пра «немаладога прэзідэнта». Не вельмі важнае зрабіла няважным усё астатняе.
- Ну, гэта цяпер распаўсюджаны комплекс маладых казыраць сваёй маладосцю, - няшчыра падыграў Есіпу Імбрык. - А можа і заўжды так было. Вы лепш скажыце, дзе ўзяць вялікіх беларусаў?
Есіп ізноў угледзеўся ў затэрасную далеч і сказаў:
- Вялікія беларусы вырастуць з вялікіх справаў, якія, на першы погляд, не такія ўжо вялікія. Шмат залежыць ад надвор’я ў антрапасферы, у калектыўным несвядомым. Якая тэмпература, вільготнасць, які ціск, якія вятры, ападкі. І тады важнае ўчора робіцца неістотным сёння, і БНФ, які меў масавую падтрымку ў народзе, скукожваецца да невялічкай секты. Калектыўнае несвядомае стварае або не стварае вялікіх, яны зоркі на ягоным небе.
Есіп павярнуўся да дзвярэй, запрашаючы Імбрыка ісці з сабою, і яны скіраваліся ў нутро станцыі, праз шумны буфет прабраліся да ліфта.
- А хіба гэта не рэжым давёў да такога стану? - пытаўся Імбрык. - І Пазняк, які ўцёк за мяжу? І лідэры Фронту, якія пагразлі ў грантах і цяпер страцілі ўсякую падтрымку?
Яны ўвайшлі ў ліфт. Разам з імі ўвайшлі косаўскія албанкі, якія вялі сваю размову. Усе суцішылі галасы.
- Не, - сказаў Есіп, які глядзеў не на Імбрыка, а на жанчын. - Гэта аблуда мінулых эпох - што нейкі лідэр ці нейкая ўлада можа паўплываць на калектыўнае несвядомае. Адсюль, дарэчы, марнасць усіх палітычных прагнозаў, якія заўсёды варажба - патрапіш ці не патрапіш. І немагчымасць адназначна растлумачыць, чаму адбылася якая-небудзь рэвалюцыя. Усе тлумачэнні гісторыі заўсёды супярэчаць адно другому. Версіяў шмат, але гэта таксама версіі варажбы. На гэтым трымаецца наша аналітыка - як ты расставіш факты, то так, то гэтак. Тое самае ўсялякія «буджэнні народнага духу» - абудзіць можна, толькі ніколі невядома, да чаго гэта прывядзе. Трэба проста глядзець на надвор’е і яго ўлічваць - браць парасон, калі ідзе дождж і надзяваць чаравікі, каб не застудзіць ногі. Можна, вядома, разагнаць хмары ці выклікаць завею, калі ў цябе ёсць на тое рэсурс. Але гэта немагчыма рабіць пастаянна і, што галоўнае, з гэтага нічога не злепіш, ніякай палітыкі. Мы проста не ведаем прыроды гэтага ўсяго і бясконца наракаем на гідраметцэнтр, які зноў памыліўся з прагнозам.
- Дык што, нічога не трэба рабіць? - іранічна ўсміхнуўся Імбрык. - Сядзець і чакаць пагоды? А пратэсты? А шэсці, мітынгі? - яны выйшлі з ліфту і скіраваліся ў сталоўку.
Імбрык не пераставаў здзіўляцца, наколькі калідоры Радыё сапраўды нагадваюць станцыю, згубленую недзе ў космасе ці ў кнігах касмічных фантастаў, чытаць якія ён не любіў.
- Бачыш, якія яны нешматлікія, мітынгі і шэсці. Значыць, яны сёння не важныя. Дакладней, не вельмі важныя. У часы бяззорнасці лідэры нацыі ператвараюцца або ў псіхапатаў, або ў бажаволкаў. На жаль. Першага мы ўжо маем шмат гадоў і другіх багата. Помніш юродзівага ў «Барысе Гадунове»? «Месяц едет, котенок плачет.». Хто там у нас з лідэраў забіў у дзяцінстве кацяня? Не помніш?
- Мяне тады яшчэ не было. Я пазней з’явіўся.
- Зрэшты, той прызнаўся публічна, - заўважыў Есіп і працягваў. - Трэба рыхтавацца да кожнага надвор’я. Чым мы і займаемся па жыцці ў асяродку сваёй сям’і, свайго дому, тое ж трэба рабіць у грамадстве. Адзінае, што спрацоўвае ў пазітыўны бок - гэта пашырэнне тэрыторыі свабоды ў антрапасферы. Не канструкцыі, структуры і ўсякія членствы, а пэўныя мікрасферы свабоды ў агульным моры, якое працягвае жыць у псіхалогіі рабства. Такое заўсёды спрацоўвае. Рана ці позна. Пачытай сёння ў нас на сайце. Адкрылі тайм-кафэ ў Асіповічах. У Асіповічах! Там, дзе людзі дагэтуль мысляць катэгорыямі самых нізкіх стандартаў жыцця і калгаснага прыгону. Яны і блізка не могуць уявіць сабе, што такое можа быць. Тайм-кафэ! Кавярня, дзе не п’юць-жаруць і равуць караоке, а толькі папіваюць каву ў лёгкім стыльным інтэр’еры і нягучна перагаворваюцца пра ўсё на свеце. Адзін зазірнуў, спалохаўся і ўцёк, другі раз прыйшоў з сябрам, пасядзелі, спадабалася, з’явіліся заўсёднікі. Стыль абавязвае да адпаведных манераў і таго, як ты апрануты. Такая сабе малюпасенькая несавецкая і чалавечная кропка свабоды пасярод татальнага мора ўсё яшчэ саўка. Вакол мат-перамат, п’янь, карупцыя, гыр-гыр. А тут кропачка, дзе ўсяго гэтага быць не можа. І ў яе з’яўляецца аўра. Яна ператвараецца ў самотную зорку пасярод суцэльнага сутоння. А дзе адна зорка, там і дзве, і тры... І аўра іх распаўзаецца, патроху адбіраючы месца ў сутоння. Спачатку здзіўляліся: што такое ў нас можа быць? Не можа, натуральна, але ёсць. Пасля сталі прывыкаць, што такое ў нас ёсць. Ёсць, але яно пакуль нікому не важнае. А тут бац, змянілася надвор’е ў антрапасферы. І няважнае стала важным. Свабода, якая сёння «ды каму яна патрэбная, твая свабода», раптам стала патрэбная ўсім. Тое самае з беларушчынай. Спачатку з’яўляецца мода на вышыванкі. Яна не самая важная, але яна ёсць. І калі змяняецца надвор’е, беларушчына раптам становіцца важнай для ўсіх.
02. У сталоўцы
На Радыё Салярыс гаварылі заўсёды й паўсюль, не толькі ў мікрафон. Гаварылі многа, маштабна, заўзята, пераважна пра палітыку, але і пра ўсё на свеце таксама. Гаварылі на тэрасе, ідучы, на працоўным месцы і, само сабой, у сталоўцы. А паколькі новых уражанняў на касмічнай станцыі бывае няшмат, часта гаварылі пра тое, пра што ўжо было гаворана, і так, як было гаворана. Лагічныя довады, ракурсы, показкі прамаўляліся, забываліся і прамаўляліся зноў, прычым калі мінулы раз суразмоўца А. нешта даводзіў суразмоўцу Б., дык у новай сітуацыі тымі самымі аргументамі суразмоўца Б. тое самае даводзіў суразмоўцу А. І гэта было натуральна, як самое жыццё, у якім усё цыклічнае, усё паўтараецца і, па вялікім рахунку, ад гэтага не становіцца больш зразумелым.
Вялізную ў белых танах сталоўку на першым паверсе Радыё Салярыс называлі рэстаранам. Ці таму, што гэта была пражская традыцыя - падвышаць статус харчовае ўстановы, ці таму, што тут працавалі афіцыянткі. Дзве дзяўчыны і цяпер мітусіліся між сталамі, беручы замовы і разносячы стравы кліентам. Хоць, па вялікім рахунку, у гэтым не было патрэбы - кожную страву наведнік мог накласці або наліць сабе і сам.
Шэф-поварам у сталоўцы быў афганец і для карэнных насельнікаў тутэйшых шыротаў гатаваў нясмачна. Чорная ялавічына, незразумелыя спецыі, якімі так лёгка было сапсаваць кураціну, усялякія задубянелыя гарохі... Аднойчы расейская служба запатрабавала іншага рэстаратара. Аднак, заявіла дырэкцыя, трэба выбіраць паміж смачнай кухняй і танным меню. Іранцы, а іх было больш за ўсіх, прагаласавалі за таннасць, пагатоў і кухня ім смакавала.
- Мы тут жывем толькі ўспамінамі, - сказаў Навумчык. Людзі з беларускай службы Радыё ўжо сабраліся за адным сталом. Праўда, дырэктара не было. Тым часам Навумчык працягваў: - Моладзь катэгарычная да нас, «дыназаўраў». У прынцыпе, гэта правільна, мы самі такія былі. Вось я толькі прачытаў у фэйсбуку: «І які плён вашых масавых акцый?» Гэта пра 1990-я гады. А плён такі: незалежнасць краіны, па-першае. Па-другое, калі на шэсце выйшла 50 тысяч, мы сарвалі аншлюс! Ельцыну не патрэбная была другая Чачня, а Захад пабачыў, што далёка не ўсе беларусы згодныя аб’яднацца з Рашай. У 1999 годзе я спыніў членства ў Сойме БНФ і да наступных акцыяў не меў ніякага дачынення, таму пра іх памаўчу.
Імбрыка, які апынуўся ў асяродку зорак свайго маленства, не пакідала вострае адчуванне, што з яго пакепліваюць. Ды так тонка, ветліва і крыху іранічна, што ён перажываў ад гэтага эйфарыю нефармальнага дачынення з сапраўднымі акторамі. Усіх гэтых людзей ён імгненна пазнаваў па галасах, але гаварылі яны зусім не тое, што, як ён сабе ўяўляў, гэтымі галасамі мусіла прамаўляцца.
- Як мне нясмачна, - паўтараў Абламейка, кладучы ў рот чарговы кавалак валакністага чорнага мяса і жуючы з непадробнай крывой грымасай. Знакаміты сваёй пераборлівасцю, Абламейка быў схільны да крытыкі і абструкцыі непазбежных абставінаў.
Важная рыса аб’ядноўвала ўсіх гэтых людзей за сталом, - усе яны былі зоркамі першай велічыні ў розных сферах жыцця па-за Радыё. І калі б заўтра Салярыс закрылі, яны проста перасталі б быць журналістамі, а засталіся б: Навумчык - палітыкам, Абламейка - гісторыкам, а Шупа - перакладчыкам замежнай літаратуры, які ведае 80 моваў.
Навумчыка, як і Абламейку, і Шупу, а калі шчыра, дык і Есіпа, звалі Сяргеямі. Калісьці дырэктар беларускай службы Радыё Салярыс нават выказаў дапушчэнне, што Сяргей - самае беларускае імя. Маўляў, у вайну, калі немцы бралі ў аблогу беларускі партызанскі атрад, яны мусілі б крычаць: «Сяргей, здавайся!» Паводле той самай аналогіі, як усе немцы для нас з дзяцінства былі Фрыцамі, а ўсе расейцы Іванамі.
Усе Сяргеі нечым падобныя. У Іменніку Дубаўца гэтае падабенства тлумачыцца наступным чынам:
«СЯРГЕЙ - змагаецца з дэманамі ўнутры самога сябе. І апантаны, і экзарцысты ў адной асобе. Што зробіш, Сяргей больш за іншых адкрыты для спакусаў. Ён на кожным кроку спакушаецца, пры тым робіць гэта цалкам усвядомлена, але востра перажывае сваю грахоўнасць, у чым, уласна, і заключаецца ягоны “экзарцызм” (гэта ён сам так лічыць). Супярэчнасць закладзеная ў самім імені з дзвюх частак, якія па-сутнасці абазначаюць працэс і дзеянне, скіраваныя ў супрацьлеглыя бакі».
Не сказаць, каб усё тут моцна не падабалася Імбрыку, было весела, ён чуў шмат яму невядомага і карыснага, згадвалі начальства. Але ўсе гэтыя людзі былі зусім не такія, якімі ён іх завочна ведаў і рыхтаваўся тут пабачыць. І трэба было не настройваць сябе супраць іх за гэткую інакшасць, а думаць, як уліцца ў іхні калектыў.
«Такі лад жыцця робіць іх такімі, а не іншымі», - думаў ён. А лад жыцця яму падабаўся.
- Нічога, - ухвальна паглядзеў на яго крыху маладзейшы за астатніх Прыдуманы, быццам прачытаў ягоныя думкі. - Усё наладзіцца.
- Я 20 гадоў у эміграцыі, - казаў Навумчык, - гэта вымушаная эміграцыя, вы-му-ша-ная. Бо на радзіме мяне зараз жа арыштуюць ці, можа быць, нават заб’юць.
- Як мне нясмачна, - паўтарыў Абламейка.
«Але ж і сапраўды кумедзь, - думаў сабе Імбрык. - Дзіўнае пачуццё выклікае змагар, які асцерагаецца пераследу, арышту, смерці. Хіба ты не ведаў, куды і на што ідзеш, які абіраеш шлях? На вайне як на вайне. Можа, пра гэта проста не варта казаць - што цябе арыштуюць і заб’юць, а прыдумаць нейкую іншую “адмазку”? Напрыклад, што тут ад цябе сёння болей карысці, чым на радзіме, бо на радзіме сітуацыя яшчэ не даспела для твайго з’яўлення і ты даспельваеш яе адсюль? (Ён адчуў, што падбірае аргументы ўжо зусім не для Навумчыка, а для сябе самога.) Бо пра арышт і смерць гучыць для змагара не вельмі пераканаўча. Зрэшты, і эміграцыя - гэта ж таксама свайго роду подзвіг, па-свойму змагарны чын, бо напэўна ж не лёгка трываць дваццаць гадоў удалечыні ад Радзімы і пры гэтым захоўваць вернасць ёй... Выглядае, што гэта той выбар, які зрабіў і я».
Усе задумаліся, быццам і на гэты раз пачулі ягоныя развагі. Як так адбываецца? Можа быць, усе гэтыя людзі за столькі гадоў разам на гэтай закрытай касмічнай тэрыторыі навучыліся чытаць думкі адно аднога? Бо калі паўтараюцца словы, значыць, паўтараюцца і думкі. Думкі перастаюць быць таямніцай ад таго, што яны не прамоўленыя, бо і так усё зразумела, кожны адказ, кожная рэфлексія. Усё ж паўтараецца! І калі новы чалавек трапляе ў гэтае кола, дзе закрытасці думак як такой папросту няма і не можа быць, ён стаіць перад імі, нічым не абаронены, бо тут такой абароны не існуе.
Есіп нахіліўся да Імбрыка і прашаптаў яму на вуха:
- Зараз афіцыянтка прынясе табе замову. Чэшкі таксама бываюць прывабныя. Асабліва ўсмешлівыя. Я адкрыю табе іхнюю таямніцу. Паводле прафесіі яны цырульніцы, скончылі хабзу недзе ў правінцыі. А працаваць уладкаваліся сюды. І ў профілі ў фэйсбуку пішуць месца працы - амерыканскае Радыё Салярыс. Можна што заўгодна сабе падумаць, праўда? Уяўляеш, як сакурсніцы здзіўляюцца, падабайкаюць і зайздросцяць ім...
Імбрык замовіў сабе запечаную ў фользе курапатку, і цяпер ягоныя думкі пераключыліся на гэтае маленькае цельца на вялікай талерцы, якое невядома было як есці. Дакладней, вядома, і ён ува ўсю арудаваў пальцамі, але нешта моцна замінала яму і нічога не атрымлівалася. Ён такога ніколі не еў. Быццам як звычайная кура, але ў пяць разоў меншая, і ўсё ў яе такое маленькае, што. Імгненна прапаў апетыт. Імбрык выцер пальцы і зрабіў выгляд, што не спяшаецца са страваю, узяў у рукі гладкую шклянку халоднага таматнага соку.
- А так прасцей, у эміграцыі, - сказаў Есіп. - Наша жыццё шчаслівае, калі яно далёкае. Мы жывем тут, а ўсімі думкамі жывем там, на Радзіме, удалечыні. Гэта як далёкі гром, перастук колаў далёкага цягніка, праніклівае фартэпіяна за сцяной, брэх далёкага сабакі, святло далёкае зоркі... Тое, што моцна прыцягвае, кранае душу, натхняе... Калі мая дачка чытае ўголас Гарэцкага, мы разам пачынаем плакаць, бо ўсё робіцца невыносна блізкім. Блізкае цяжка перажываць. «Нічога не змянілася за сто гадоў для нас і нашых жаданняў», - кажа дачка. І гэта праўда. Далёкі Гарэцкі ўспрымаецца ледзьве не як шчасце. Як суперзорка, рэальна вялікі пісьменнік. Разумеет? - паглядзеў ён раптам на Імбрыка і казаў далей,
- а блізкі, калі пачынаеш яго чытаць, ён блізкі, як аглушальны грукат цягніка, быццам ён едзе вось тут, проста ў цябе па галаве, ці як блізкі зацяты брэх ваўкадава, што кідаецца на цябе і хоча расправіцца з табой. Блізкая зорка асляпляе і спапяляе. А жыццё ў эміграцыі - далёкае, калі не браць яго блізка да сэрца.
- Як мне нясмачна.
- Тут у Чэхіі, - працягваў Есіп, - я аднойчы апынуўся ў лесе. Мы заехалі кудысьці ў грыбы. За дарогай я не сачыў, бо без толку, усё адно не запомню. Заехалі і заехалі. Ведаеце, як страшна бывае, калі на цябе з брэхам кідаецца вялікі сабака. Рэальна страшна. А тут мы прыехалі, выйшлі з машыны, і якраз побач на самотнай сядзібе каля лесу забрахаў сабака. Міралюбна забрахаў, не злосна і не страшна, бо за плотам. Мы разышліся ў грыбы, страцілі адно аднога з віду. І пакуль я мітусліва бегаў ад баравічка да баравічка, а лес тут не такі, як у нас, а бураломны і бугрысты, ногі паломіш, раптам зразумеў, што я застаўся зусім адзін. У невядомай краіне, у невядома якім баку, у невядомым лесе. І не брэша сабака, мой адзіны арыенцір. Зрабілася вусцішна. Я паспрабаваў гукнуць сваіх таварышаў. Цішыня. Напэўна, зайшоў я невядома куды і занадта далёка. Моцна крычаць не выпадала. Па-першае, сорамна вось так даросламу дзядзьку згубіцца, па-другое, у чужым лесе адчуваеш сябе, як у чужым доме... Што рабіць? Сонца няма, бакі свету ніяк не зафіксаваныя. Тэлефон не ловіць сетку. Ну і дожджык яшчэ пайшоў да ўсяго. І хутка збіраецца цямнець. Літаральна куды б я ні рушыў, шанцаў патрапіць да машыны адзін з тысячы, усё астатняе - у нікуды. Таму я стаяў на месцы. І мяне ахапіла паніка. Я абрабіўся горш, чым калі б на мяне наскочыў сваімі зубішчамі той ваўкадаў. Ну, рэальна страшная невядомасць. Чэшская глухамань - я зразумеў, што і такое бывае. Дождж, холадна, а я нібы на самым краі прорвы, якой не відаць, каб у яе не ступіць...
Есіп зрабіў эфектную паўзу, каб усе перажылі гэты момант.
- Працягвалася тое не надта каб доўга. Хвілінаў дзесяць. Але мутарна так і невыносна, што проста лягай ды памры. І тут бац! - забрахаў той далёкі сабака. Гэта было выратаванне. Я кінуўся на брэх і даволі хутка выйшаў да машыны. Так я навучыўся цаніць далёкае.
- Лёгкія-лёгкія нашы далёкія, цяжкія-цяжкія блізкія нашыя, - спрабаваў упісацца ў гутарку Імбрык. Ён такі асіліў няшчасную курапатку, хоць непрыемны прысмак застаўся, прычым не ў роце, а дзесьці ў мазгах.
- Як мне нясмачна.
Усе абеднікі завяршылі трапезу, і грамада паводле завядзёнкі рушыла да ліфта, каб падняцца ў верхні буфет і там перайсці да кавы з дэсертам, ну і даказаць недаказанае.
- Што такое нясмачна. Нясмачна бывае па-рознаму, - уздыхнуў Прыдуманы. - Слухайце, як было і што я запомніў на ўсё жыццё. Гэта было ў паўднёвым В’етнаме пад горадам Фантх’етам. Мы з жонкай жылі на беразе мора ў мясцовасці Кога. Ну і час ад часу дзеля разнастайнасці ездзілі на другі бок Фантх’ета ў рэсортную вёску Муйнэ, дзе была цэлая вуліца крамаў і рэстаранаў. І вось у адным рэстаране я спакусіўся замовіць сабе чарапахавы суп. Такая легендарная на маё ўяўленне страва. Праўда, і дарагушчая, зараза. Але гэта ж раз у жыцці! І пакуль мне гатавалі той суп, раптам узгадалася, што ў маленстве я меў сваю чарапашку. Смярдзючку такую, шмат за ёй трэба было прыбіраць. Але запомнілася не столькі гэта, колькі дзіцячая эмоцыя шкадавання, амаль спачування. Проста сэрца сціскалася, гледзячы на яе, ад гэткай прыроднай несправядлівасці. Ну чаму яна створаная такой нязграбнай. Ні павярнуцца толкам, ні пабегчы. Перавернеш на спіну, а яна так мучаецца, каб перакуліцца назад. І гэта ж не ад хваробы ці калецтва, яна такой задуманая. А найбольшае шкадаванне выклікалі гэтыя пярэднія лапкі, загнутыя ў розныя бакі. Яна соўгае імі, хоча рухацца, а нічога не адбываецца і ўсе яе памкненні дарэмныя. Я сядзеў у тым рэстаране, і такая маркота мяне ахапіла, што замовіў гэты чортаў чарапахавы суп. А тут яшчэ жонка іранічна так на мяне паглядзела: «Ты сапраўды будзеш есці Тарцілу?» Эх. Ну вось, нясе афіцыянт маю замову. Ледзьве не пад фанфары, бо ўвесь рэстаран пазірае на нас, на мяне. Вялікая глыбокая міска, поўная ўсяго на свеце. Апошняя надзея - што чарапахавы там толькі булён. Калі афіцыянт паставіў перада мной суп, мне хацелася праваліцца пад зямлю. Вядома, там плавалі нейкія авакады і розныя травы і іншая раслінная прыгажосць. А з усяго гэтага вытыркалася тая крывая лапка.
- Вы не сталі есці? - збаяўся не пачуць працягу Імбрык. Насамрэч ён краў у Прыдуманага эфектную паўзу. Сам таго не хочучы.
- Цераз не магу я раз ці два сербануў кісла-салёнай вадзічкі з краю і адсунуў місу, - працягваў Прыдуманы. - Ну не змог. Дагэтуль не падбяру слова гэтаму пачуццю. Увесь рэстаран глядзеў на мяне са здзіўленнем. Афіцыянты таксама. Але здзіўленне афіцыянтаў было радасным. Я вачыма паказаў, што міску можна забіраць. І калі пазней ішоў у прыбіральню, акурат міма кухні, бачыў, як тры афіцыянты, нібы груганы, наляцелі на маю Тарцілу, разрываючы яе на кавалкі. Так я зразумеў, што чарапахавы суп сапраўды смачны, калі на яго гэтак зацята кідаюцца. Толькі для мяне ён выйшаў канфузам. І тая крывая лапка ўсё яшчэ стаіць у мяне ўваччу.
- Сумная гісторыя, - уздыхнуў Данчык, які далучыўся да іх ужо на тэрасе. Ён рэдка калі расказваў свае гісторыі і ўвогуле гаварыў мала. Легендарны Данчык рэдка пісаў артыкулы і рэдка калі браў у рукі гітару. Чаму? Імбрыка гэта востра цікавіла, і ён пастанавіў неяк разгаварыць вядомага спевака і куміра свайго дзяцінства.
Грамада з каваю і пірожнымі расселася на тэрасе.
- А вы ведаеце, што шмат дзе ў свеце чарапахавы суп забаронены?
- спытаў Навумчык. - Не ў В’етнаме, канечне. Там можна ўсё. Проста чарапаха - рэліктавы від, на мяжы знікнення, яна сапраўды не паспявае за прагрэсам. Адстае. І есці яе - гэта як адшукаць жывога дыназаўра, забіць яго і зварыць з ягоных вушэй суп. - Навумчык на Радыё Салярыс быў галоўным аматарам вэнджаных свіных вушэй, якія яму пры нагодзе прывозілі з Літвы. Але пра гэта Імбрыку яшчэ трэба будзе даведацца пазней.
- Я чытаў, што шмат чарапах развялося ў нас у Чарнобыльскай зоне,
- сказаў Імбрык. - Адзін фатограф распавядаў, што ў закінутай вёсцы пачуў грохат посуду з абрынутай хаты. Зайшоў, а там чарапаха вылазіць з рандэлі.
- Бачыш, не ўсё так проста, - рэзюмаваў Шупа. - Чарапаха сама імкнецца стаць супам.
Сяргеі пачалі наперабой расказваць пра свае самыя смачныя супы ў розных месцах Еўропы. І тут на тэрасу ўвайшлі «салярныя» дзяўчаты - Ціхановіч, Радкевіч і Ганна Соўсь. Такія ж светлыя, як іх галасы ў радыё, што Імбрык чуў з пялёнак. Ды яны ўсе яму як мамы. Здаецца, зараз пачнецца шчасце.
«Што такое шчасце?»
03. На тэрасе (2)
- Што такое шчасце, ведаеш толькі калі яго адчуваеш, - сказаў Есіп пасля таго, як Сяргеі разам з «салярнымі» дзяўчатамі і Прыдуманым разабраліся з дэсертам і чарапахамі і адправіліся працаваць.
Толькі Данчык ад’яднаўся ад усіх за далёкім столікам з бутэлечкай Кока-колы. Імбрык, натуральна, застаўся з Есіпам.
- Жанчыны і могілкі - вось і ўсё, што цікавіла мяне ў гэтым жыцці,
- сказаў Есіп, расцягваючы словы і абводзячы панарамным позіркам непраглядныя шаты дрэваў. - Інтрыгуе заўжды супрацьлеглы бераг.
Імбрыка раздражняла гэтая Есіпава манера гаварэння з самім сабой у ягонай прысутнасці. Напэўна, так робяць, каб паказаць суразмоўцу, што ён тут як бы і лішні? Усё ж такі астатнія супрацоўнікі Радыё рабілі на Імбрыка шмат лепшае ўражанне, чым гэты патасны самазакаханы старпёр. Яны, вядома, таксама старпёры, апроч хіба што Прыдуманага, але яны пазітыўныя, адкрытыя і не ўдаюць з сябе невядома што. Імбрык пачынаў ужо адчуваць сябе адным з іх, прынамсі, хацеў гэтага. Але і жаданне замяніць іх маладымі кадрамі нікуды не падзелася.
«Божа мой! - думаў Імбрык. - Гэта проста неверагодна! Я толькі прыляцеў з Менску і вось стаю ў гэтым месцы, святым для маіх бацькоў і з гэтым чалавекам, не менш святым для іх. І як бы для мяне. А слухаю нейкія азбучныя канструкцыі, якія яму й самому, відаць, даўно абрыдлі. Дырэктар прыставіў яго да мяне, каб ён праінструктаваў. Хутчэй бы скончыўся гэты “інструктаж”».
Тэраса на даху амерыканскага Радыё Салярыс была памерам з тэнісны корт. Яна рэдка калі заставалася зусім бязлюднай, часцей наадварот, поўнілася галасамі і чамусьці заўсёды без меры адкрытым смехам, які крыху насцярожваў, бо мовы, на якіх смяяліся, былі незразумелыя.
«Бацькі таемна слухаюць Радыё Салярыс - самы першы ўспамін майго маленства, - згадваў Імбрык. - Прыймач трашчыць, шуміць, накладаюцца нейкія музыкі, самыя дзіўныя мовы і галасы, поўная абракадабра. І праз гэта ўсё прабіваецца голас гэтага чалавека, якому цяпер мяне даручылі для адаптацыі ў Празе. А я ўжо амаль не магу яго трываць, прагну хутчэй пазбавіцца ад яго, проста згубіць са свайго далягляду назаўжды. Але засталося нядоўга».
Пад сляпучым летнім сонцам тэраса была падобная на пляж: вялізныя чырвоныя парасоны, прахаладжальныя напоі і марозіва на століках, разняволеная лагодная публіка з усяго свету, апранутая хто ўва што амаль па-пляжнаму. Тут яны ўсе кураць, ядуць, п’юць каву і вядуць гутаркі на трыццаці трох мовах.
- А Гарэцкі - вялікі? - спытаўся Імбрык. - Вы казалі, што разам з дачкою чытаеце Гарэцкага і ён ад гэтага робіцца блізкім і страшным, а калі далёкі, дык успрымаецца як вялікі.
- Гарэцкі не меншы за Кафку, - усміхнуўся Есіп. - Яны, дарэчы, былі завочна знаёмыя. Прынамсі, такую выснову зрабіў Дубавец, які даследаваў перапіску еўрапейскіх пісьменнікаў пра Гарэцкага. Вось паслухай, гэта не доўга. - Ён разгарнуў нататнік, у якім старонкі былі шчыльна спісаныя ад рукі. Зрабіў паўзу і пачаў чытаць. - Гэта цытаты з лістоў. Кафка звяртаецца да Рэмарка:
«Дарагі Эрых,
Вы напісалі выдатны раман “На заходнім фронце без перамен”. Я ў захапленні. І найперш я захоплены тым, што і па-нямецку магчымы твор такога кшталту, якім раней здзівіў нас усіх Максім Гарэцкі. Разумею, што Ваша кніга натхнёная яго раманам “На імперыялістычнай вайне”. Я зусім не ведаю, што там адбываецца ў таямнічай краіне пад назвай Беларусь, але шчыра рады, што і наша літаратура можа вырабляць такія штукі ў жанры ваеннай прозы».
Двое супрацоўнікаў грузінскай службы Радыё ўважліва пазіралі на Есіпа і Імбрыка, магчыма, да іхняга слыху даляцелі знаёмая імёны класікаў. Спешнай хадою міма прайшоў дырэктар: «Рыхтуйцеся, джэнтльмены».
Адна з косаўскіх албанак вярнулася з буфету за столік да сяброўкі з дзвюма порцыямі марозіва.
- А вось Канчэўскі піша ўжо самому Гарэцкаму, - працягваў Есіп:
«Увесь час працы над маім “Адвечным шляхам” мяне не пакідала ўражанне, што Абдзіраловіч - гэта я сам. Пытаюся Вашага дазволу выкарыстаць гэтае імя як мой псэўдонім, пры тым адчуваю, што такое рашэнне ўжо прыняў сам лёс».
«Адвечным шляхам» - культавая кніжка ў бацькоў Імбрыка. Яму самому яна падалася нуднаватай і не зусім карыснай, бо там больш ставілася пытанняў, чым давалася адказаў. Ну і агульны настрой - песімістычны, амаль безнадзейны што да будучыні Беларусі і беларусаў, да якіх ніколі не стануць па-сапраўднаму прыязнымі ні Захад, ні Усход. Тым не менш, Імбрык ведаў пра гэты твор, як і пра астатнія кнігі, пра якія згадвае Есіп. На нейкі час яму станавілася цікава.
- Яшчэ адзін пражанін, Гашак, піша Кафку, - чытаў Есіп:
«Агульнавядома, Франц, што камунізм прыдумалі габрэі. А літаратуру ХХ стагоддзя - Гарэцкі. Мяне шчыра ўразілі ягоныя “Дзве душы”, фантастычны раман, у якім відаць і твае людзі-кузуркі, і гэты пякельны “Уліс” Джойса, пра які ўсе цяпер гавораць. Я, між іншым, бываў у Беларусі і магу пагадзіцца з думкай, што літаратуру прыдумалі там. Калі не, з чаго б там акапацца старажытнаму Герадоту? Ну і Біблію яны надрукавалі па-свойму раней за ангельцаў. Быў у Гутэнберга такі прыяцель, як жа яго звалі? Як корачка на хлебе. Ну, хай будзе Корачка - вельмі па-нашаму гучыць. І надрукавалі яны беларускую Біблію ў нашай Празе. У іх нейкая паталагічная цяга ўсё на свеце хапаць, засвойваць і ўсяму ўсіх вучыць».
Тут да Імбрыка дайшло: «Дык гэта ж пра нас, пра беларусаў - як пра вялікіх! - уразіўся ён. - Трэ будзе абавязкова гэта ўсё адшукаць ці перапісаць у Есіпа. Вось бы я такое расказаў сваім ліцэйскім, гонару было б! І ніякіх комплексаў! Ніякіх табе сціплых, талерантных, памяркоўных.»
- Далей з ліста сучаснікаў. Харэўскі піша Антаняну:
«Дружа мой, мілы хачык. Сёння наш рэдактар назваў славуты раман Максіма Гарэцкага “Віленскія камунары” “Віленскімі кулінарамі”. Але ты не крыўдуй на яго. Там сапраўды так шмат кулінарыі, іншы раз здаецца, што галоўны герой нічога не робіць, толькі есць, прычым - смачна. Я не кажу пра фуагра і міндалі ўсякія (ты ж ведаеш, я сам кухар), але і вараныя пацукі, аказваецца, у нейкі час прыдаюцца. Неверагодна. Твой С.»
Харэўскага Імбрык ведаў. Хто ў Менску не ведае Харэўскага! Харэўскі не аднойчы прыходзіў да ягоных бацькоў. Яго заўсёды цікава было слухаць. Але цяпер Імбрыка адназначна турбавала іншае. Гарэцкі. Ён паўставаў з гэтых лістоў як рэальна вялікі, проста як вялікі Вітаўт. Хоць, з іншага боку, вялікі Гарэцкі, на вычуванне Імбрыка, гучала не зусім забойна і брэндава. Можа быць, ад нязвыкласці. Ці ад таго, што прозвішча надта звычайнае? Ды нічога яно і не звычайнае, чыста беларускае, не зблытаеш. Не тое, што Быкаў ці Арлоў, якіх Імбрык таксама бясспрэчна паважаў з маленства.
- Гэта не ўсё, - сказаў Есіп, ухвальна назіраючы, якая актыўная работа адбываецца ў галаве Імбрыка. Спрабуе, відаць, прымераць Гарэцкага на ролю вялікага. На тое і разлічана, падумаў ён, і працягваў. - Пачынаецца цяжкая артылерыя. Камю піша Сартру пра тое, чаму ён выходзіць з кампартыі:
«Пасля прачытання апошняй кнігі Францішка Аляхновіча (“У кіпцюрох ГПУ” адначасова выйшла на сямі еўрапейскіх мовах, першая ў свеце кніга пра ГУЛАГ. - Есіп) не бачу для сябе ніякай магчымасці заставацца ў вашай камуністычнай кампаніі. Гэтае рашэнне спялілася даўно. Цяперашняя навіна пра арышт Гарэцкага стала апошняй кропляй».
- Што, проста так Камю Сартру пра Гарэцкага і піша? - чарговы раз быў уражаны Імбрык.
- Яны тады пасварыліся на ўсё жыццё, - сказаў Есіп. - Але вось з ліста Буніна Джойсу. Слухай:
«Вашы “Партрэт мастака ў маладыя гады” і “Дублінцы” мне нагадалі мяне самога. Гэта неперадавальна. Так шмат ад Гарэцкага! Стыль! Дзівосная лёгкасць пяра і - карціны. Я нават задумаўся, каб наследаваць - як Гарэцкі ўмее ствараць візуальныя вобразы пісьмом. Увесь час шукаю выхад на гэта. А “Уліс”, даруйце, не ўразіў. Пасля табуяванай (але я дастаў) “Камароўскае хронікі”. Праўда, не буду нападаць на вас, бо пісьменніку важна быць у цэнтры ўвагі, але гэта спрацуе пазней. Гэта вельмі цяжка, але нашчадкі знойдуць “Камароўскую хроніку”, верагодна, пасля “Уліса” і акажацца, што “Уліс”, прабачце.»
- Обана! - ускрыкнуў Імбрык. - Не можа быць! Бунін пра «Уліса» і Гарэцкага. Прабачце.
- Далей болей, - чытаючы, захоўваў роўны тон Есіп. - Акутагава піша Борхесу:
«Добра вы абышліся з бібліятэкай, гэткім чынам акрэсліўшы межы таленту, пра якія мне даводзілася пісаць. Хіба што ў Гарэцкага я гэтых межаў не заўважыў».
- Ну і зусім троху засталося. Рэмарк - Прусту:
«Я заўсёды паслядоўна вызнаваў стылістыку “светлага лесу” і цяпер з цікавасцю назіраю, як іншыя пісьменнікі пераходзяць у “лес дрымучы”, быццам зусім не дбаючы пра камфорт чытача. Прымаю гэта як знакі нашага часу, як дадзенасць. Напэўна, жаданне такога пераходу нарадзілася з “Дон Кіхота”, прызнанага найлепшай кнігай усіх часоў і народаў, хоць чытаць яго ў арыгінале зусім немагчыма. Затое ўсе ведаюць, пра што ён. У найноўшым часе, я мяркую, “дрымучы лес” адрадзіў Гарэцкі ў сваіх “Дзвюх душах”. Кажуць, яны таксама нечытэльныя ў арыгінале, аднак калізія вядомая кожнаму школьніку. Напэўна, гэта нейкая зусім іншая літаратурная ліга, далучыцца да якой я, бадай, ужо не змагу».
- І апошняе, - Есіп падняў вочы, каб пераканацца, што Імбрык увесь ператварыўся ў слых. - Зноў сучаснікі. Бахарэвіч напісаў у каментах Шупу:
«Гарэцкі ў “Дзвюх душах” раскрыў сваю асабістую рэальную гісторыю, гэта бясспрэчна. Гэта ён быў тым падмененым у немаўленстве шляхцюком. А Кафка, Гашак, Джойс, Бунін і іншыя напісалі з гэтага свае творы. (Пройдзе яшчэ паўсотні гадоў, і на “Дзвюх душах” вырасце цэлы свой Балівуд:)) Ну канечне, засланыя палітрукі з усёй іхняй вузкалобасцю, злосцю і некаленапрыклонствам перад Захадам будуць нам зацята даказваць, што Джойсы-Буніны-Кафкі Гарэцкага не чыталі. Але чаму яны ўсе растуць з яго, як з гогалеўскага шыняля? Загадка прасторы і часу! Будзьма са сваім».
Есіп стараўся вытрымаць эфектую паўзу як найдолей, але Імбрык гэтым разам яму не падыграў.
- Толькі ж гэта містыфікацыя, не? Гэта ўсё сам Дубавец і прыдумаў?
- сказаў ён, страчваючы надзею.
- Акадэмік Радзім Гарэцкі, пляменнік пісьменніка, таксама зрабіў такое дапушчэнне, - лектарскім тонам сказаў Есіп. - На нейкай канферэнцыі ці ўрачыстасці з нагоды дзядзькі ён з гонарам і радасцю цытаваў тэкст Дубаўца. Пасля нехта адвёў яго ў бок і акуратна намякнуў на легкавернасць, ну ці як гэта намякаюць акадэмікам, не ведаю. Ясна, што акадэмік Радзім зараз жа ўскіпеў не на жарт, як той вулкан, і выбухнуў артыкулам у апазіцыйнай газеце: ды як жа так, ды дзе ж сорам, ды дзядзька быў самы-прысамы рэаліст-прарэаліст! Хоць, дарэчы, у апошнім сцверджанні снарад другі раз патрапіў у тую самую варонку. Максім Гарэцкі быў унікальным містыфікатарам. Згадаць тую ж кніжку «Адвечным шляхам», якую ён напісаў прычэпам пасля «Дзвюх душ» і якая загадкавым чынам прыпісваецца сёння Ігнату Канчэўскаму, дый шмат чаго яшчэ.
- Але.
- Але далей самае цікавае, - уваходзіў Есіп у азарт. - Успомні, з якім захапленнем цытаваў акадэмік Радзім тыя лісты пісьменнікаў, імёны якіх ва ўсіх на слыху. Ягонага сярмяжнага дзядзьку, якога дагэтуль ён сам, акадэмік, у глыбіні душы залічаў да выдатных, але ўсё ж беларускіх пісьменнікаў, то бок сваіх, працягні руку - памацаеш, ясна, што да сусветных высотаў яны не дацягваюць, бо проста не могуць дацягваць, як і ўсе мы тут, акадэмікі, як і ўся наша Беларусь з яе мовай і культурай. Дык вось, гэткага ягонага дзядзьку абмяркоўваюць пісьменнікі першае велічыні! Проста шок! Пра нашага Гарэцкага кажуць Рэмаркі з Джойсамі, ды так пераканаўча кажуць і з такой павагай. Ушчыкніце мяне, ці я сплю?.. У момант цытавання акадэмік Радзім быў самым шчаслівым чалавекам на свеце, нібы споўніліся тры ягоныя самыя запаветныя жаданні.
- Тры жаданні?.. Цікава, - пачынаў астываць Імбрык, ягоная цікавасць да тэмы згасала. - Але ж Дубавец пашырае невуцтва, а вы лічыце яго ледзьве не асветнікам.
- Невуцтва ў іншым, - сказаў Есіп. - Калі б акадэмік Радзім у той самы шчаслівы момант цытаваў Дубаўца як Дубаўца, як ягонае эсэ ці як верш, была б проста музыка і не трэба было б пасля махаць кулакамі ў апазіцыйнай газеце. А ён яго прачытаў, зразумеў і цытаваў як нейкую дысертацыю. І рабіў гэта таму, што ўнутрана не настроены на музыку - як нешта не менш сур’ёзнае і важкае, чым усе гэтыя скрыпучыя запыленыя дысертацыі, якім ён прывык безумоўна верыць. Бо калі ўдумацца, цытаты славутых пісьменнікаў - гэта вершы, а вершы апелююць да эмоцыяў, а не да фактаў. Так можна ўварвацца на “Сезоны” Вівальдзі, паслухаць “Лета” і абурыцца: дзе тут лета? Якое вам лета? Няхай аўтар адкажа. Нас, дарэчы, дырэктар запрасіў сёння ў Рудальфінум, акурат на “Сезоны”. Гэта начныя канцэрты.
Імбрык канчаткова заблытаўся. Праўду кажучы, яму бліжэй была пазіцыя акадэміка, чым Есіпа і Дубаўца. Адно крыху бянтэжыла, а гэта бянтэжыла яго часцяком, - ён адчуваў небяспеку выглядаць лохам. Не такім ужо дасведчаным ён быў у вершах і ў музыцы, надта яно ўсё падавалася яму няўчэпным, эфемерным і па выніку бескарысным. Зямное было бліжэй.
«З іншага боку, як тады быць з вялікімі, - думаў Імбрык. - Есіп жа слушна кажа пра “сярмяжнага дзядзьку”, які пры такіх адносінах да ўсяго свайго ніколі не будзе прызнаны вялікім. Пры ўсім сваім велічэзным на тое патэнцыяле і праве. І “сярмяжны дзядзька”, і хто заўгодна іншы з беларусаў для саміх беларусаў ніколі не будзе вялікім. Бо яго можна памацаць рукой. Нізкая самаацэнка вінаватая - чалавечая, нацыянальная, культурная. І што з гэтым рабіць? Можа быць, шлях містыфікацыі, які абраў Дубавец, якраз нармальны, тое, што патрэбнае сёння, хоць у ранейшых пакаленняў і не прызнаецца за нармальнасць. Як той жа мой кар’ерызм, які яны асуджаюць, а я бачу ў ім усяго толькі незаменны і карысны інструмент».
- А наша ўяўленне пра саміх сябе і пра іншых? - працягваў Есіп. Чамусьці надта яму залежала на тым, каб адстаяць пазіцыю Дубаўца. - Таксама містыфікацыя! Колькі людзей, столькі меркаванняў і ніводнае не адназначна слушнае. Урэшце, і наша рэальнасць таксама. Адкуль гэтыя сцверджанні, што ўсё, што адбываецца, адбываецца ў маёй галаве? Адсюль. Не містыфікацыя - вось гэты жалезны стол на тэрасе, - Есіп некалькі разоў ударыў даланёй па стальніцы. - Бо ўсе гатовыя пагадзіцца, што гэта жалезны стол на тэрасе. Усё. Але гэта ўжо і не літаратура.
«Логіка, вядома, жалезная, не паспрачаешся, - разважаў Імбрык, у глыбіні душы адчуваючы, што і жаданне стаць вялікім нясе ў сабе нешта містычнае, як і сама веліч - вякамі наслоеная сума легендаў і паданняў».
04. Перад выхадам у горад
- Я не люблю пляжы, бо на іх трэба ляжаць, - казаў Есіп. - Але некаторыя вылежваюць там сваё жыццё. І яны больш паспяховыя за нас з табой, Імбрык. Яны ляжаць, а справа ідзе. Ці ты любіш валяцца на гэтым пяску?
- Не ведаю. Здаецца, не люблю, бо не валяюся.
Тэраса й сапраўды нагадвала пляж. У добрае надвор’е тут заўсёды было поўна народу, руху, гучныя размовы, крыкі, смех. Пры жаданні можна было нават уявіць сабе, што ўсе гэтыя людзі гуляюць у валейбол. Ну проста Хургада нейкая. І навокал - арабы, персы, прадстаўнікі паняволеных народаў Расеі. Саміх расейцаў хапала таксама. Адно што расейцы на Радыё Салярыс зусім не такія, як у Хургадзе, можна нават сказаць, адваротныя. Яны тут прыцішаныя, падкрэслена незаўважныя і папераджальныя.
Рознакаляровая шматаблічнасць людзей на тэрасе ўзмацняе пляжныя адчуванні, што праўда, людзі тут не купаюцца, а за столікамі ядуць, кураць, гамоняць, проста швэндаюцца і моўчкі назіраюць адны за аднымі. Дакладней, праслізгваюць позіркам адны па адных, бо занадта актыўнае і прыцэльнае назіранне можа быць расцэненае як намёк. Справа тонкая, бо не заўсёды можаш вызначыць, дзе тая мяжа. Праўда, на твой прыязны наўпроставы погляд табе рэдка адкажуць спалоханымі вачыма. Тут не толькі расейцы, тут усе папераджальныя і праязныя. Салярыс - амерыканскае радыё.
Адчуванне пляжу не знікае ад таго, што тэраса выходзіць не на мора, а на могілкі. Бясконцае варушэнне густых старых кронаў заварожвае, як бег вады, як агонь, як плынь аблокаў у небе.
Есіпу за пяцьдзясят і ён, стаўшы некалькі гадоў таму самотным, сярод тых, хто падглядае за іншымі, найбольш актыўны. Ён «у пошуку». Імбрыку за дваццаць і ён разумее, што мусіць паводзіцца так, як Есіп, для хутчэйшае адаптацыі, але ўсведамляе і тое, што ў будучыні гэта не ягоны ўзровень. Каб дасягнуць мэты і стаць вялікім, яму трэба рухацца далей, а гэта значыць, што яшчэ не раз трэба будзе «злізваць» паводзіны з іншых людзей на больш высокіх прыступках ягонае пазітыўнае кар’еры. Што да Есіпа, дык Імбрыку ўжо не хочацца яго «злізваць», ён адчувае, што перарос ужо яго і ўсё часцей прыглядаецца не да Есіпа, а да дырэктара іхняе службы.
- Чалавеку заўжды цікавей выглядаць да сябе падобных сярод да сябе падобных, - разважае Есіп. - Калі не выглядае або завешвае фэйсбук коцікамі, лічы, што паставіў на сабе крыж. А трэба неяк красавацца самому і атрымліваць задавальненне ад красавання іншых, бо такімі стварыла нас прырода.
Імбрык ужо ведае, што ён жартуе. Дакладней, іранізуе. Прычым гэта іронія з яго, з Імбрыка.
У адрозненне ад сямейных калег-аднагодкаў, якія любяць разважаць і ахвотна абмяркоўваюць свае пенсіі і будучую старасць, Есіп бунтуецца супраць уласных гадоў і, маючы ўнукаў, раздражняецца, калі яго называюць дзедам. Вядома, ён імкнецца хаваць сваё раздражненне, але ўдаецца яму гэта дрэнна, калі ён кажа, напрыклад, што «дзед той, які з барадой сядзіць на пяньку і прамаўляе глупствы, а ў мяне ні барады, ні пянька, ні глупстваў».
- Акурат нядаўна мы ездзілі на поўдзень Чэхіі глядзець стары замак, - кажа Есіп. - Тут зрэдку бываюць такія калектыўныя выезды. А гэтым разам да нас далучыліся Гена Мацур і Слава Ракіцкі з Менску. Усе запяцьдзясятнікі, пярэстаркі, як ты кажаш. І зайшла гаворка пра ўзрост, пра тое, што сёння ў жыцці чалавека з’явіўся новы перыяд, якому пакуль няма назвы. З’ява ёсць, гэта ўсе прызнаюць, а наймення няма. Маленства, юнацтва, маладосць, сталасць, старасць. Гэты стэрэатыпны шэраг складаўся вякамі, таму шмат хто пачуваецца разгубленым - чаму ўсё гэтак змянілася менавіта на нашым пакаленні. «Мама, што рабіць?! Мне пяцьдзясят. А я такі самы твой хлопчык, якім быў заўсёды, здаецца, толькі ўчора школу скончыў, універ. І ў нашым аддзеле ўсе такія ж - хуліганы і каб паржаць. А тут бац! Пяцьдзясят. Ма-ма!», - працытаваў Есіп нешта, мабыць, фэйсбучнае і працягваў. - Раней, яшчэ за нашымі бацькамі, старасць пачыналася дзесьці пасля 45-ці. А сёння яна рэальна пачынаецца хіба што пасля 70-ці. Ну вазьмі тых Ракіцкага з Мацурам, я іх ведаю трыццаць гадоў, і нішто ў іх не змянілася, такія самыя «хуліганы і каб паржаць». Дык вось. Невядома адкуль узніклі гэтыя дадатковыя 25 гадоў, якім традыцыйнай назвы няма. Ужо нібыта і не сталасць, бо колькі ж можна, але, паводле ўсіх прыкметаў, яшчэ і не старасць. Здаецца, Барыс Акунін назваў гэты час «дэсертам жыцця». Але гэта паэзія. Ёсць і яшчэ нейкія прыдумкі назвы як бы больш празаічныя. «Шматгадовікі», напрыклад. Ці «безузроставікі». Але наўрад ці яны прыжывуцца паміж сталасцю і старасцю. Не той алгарытм. Вось як цябе агукаюць на вуліцы ў Менску?
- Малады чалавек. Мужчына, - сказаў Імбрык.
- Мяне таксама. І, па вялікім рахунку, уся розніца паміж намі ў тым, што табе больш падабаецца «мужчына», а мяне цешыць «малады чалавек», быццам нічога і не змянілася, - сказаў Есіп. - Хоць гэта можа быць і вельмі вялікая розніца, - ён зрабіў паўзу. - Я ў пошуку. Што зробіш, гэта жыццё. А які табе дзед - у пошуку?.. Дзед - калі ўжо ўсё знайшоў і спыніўся. Устаў на прыкол. Прысеў на пянёк.
Сонца стаяла ў зеніце, абеднікі змянялі абеднікаў - кожны паводле свайго гарманаграму, АМ памянялася на РМ. Імбрык ужо зразумеў, што «інструктаж» Есіпа не мае нічога агульнага з урокамі пажарнай бяспекі ці перадачаю навыкаў журналісцкага майстэрства. Час, які яны бавілі на тэрасе, быў насамрэч напоўнены не самым прыемным станам, чаканнем. Чаго? - Імбрыку было няўцямна, дый не так і важна. Ён разумеў, што мусіць прамінуць гэты дзень, і адразу ўсё стане па-іншаму. А «пакуль» непазбежна скончыцца. Магчыма, яны чакалі нейкага сігналу, які мусіць падаць ім дырэктар? Напрыклад, калі недзе ў аддзелах дааформяцца паперы пра залічэнне Імбрыка на працу ці нейкае начальства прыме нейкае рашэнне? А можа, крыху пабойваўся Імбрык, сігнал мусіць сыходзіць ад яго самога, калі ён да нечага саспее, нешта скажа і ўсе зразумеюць, што ён да чагосьці ўжо гатовы? І гэта прагучыць як пароль, з якім яго пусцяць на касмічную станцыю і прызнаюць за свайго астранаўты? У гэтым варыянце была поўная невядомасць, і таму ён крыху палохаў. Так бывае, калі звяртаешся па падказку да ўласнай інтуіцыі, а яна маўчыць. Адно было зразумела, што сігналу не мусіла быць ад Есіпа, які ўсяго толькі запаўняў час чакання сваімі неабавязковымі размовамі.
- А Кафка вялікі? - спытаўся Імбрык.
- Напісаў няшмат, па жыцці дзівачыў, кніжкі не тоўстыя і сам як жэрдка. - усміхнуўся Есіп. - Ну каму ён вялікі? Немцам? Аўстрыякам? Чэхам? Габрэям? І ў чым, скажы мне, ягоная веліч? Ён важкі аргумент для турбізнесу, напэўна ж прыносіць вялікія грошы. Паўсюль, дзе ты ні пойдзеш у Празе, абавязкова сустрэнеш ягоны твар у самых розных стылізацыях. Помнікі, музеі, нават скульптура Кафкі, які сікае ў розныя бакі, ёсць. Кафка лепш надаецца да Глёбусавай кваліфікацыі беларускіх паэтаў: Купала вялікі, а Багдановіч любімы. Лічы, што Кафка - гэта пражскі Багдановіч, любімы.
«Ну вось, колькі часу патрачана, каб разабрацца з вялікімі, адшукаць іх у сябе і ў сабе, а тут на табе, - расчаравана ўздыхнуў Імбрык. - Для таго, каб беларусы паўсталі як мадэрная нацыя, у іх павінны быць свае вялікія. А тут яшчэ нейкія любімыя аднекуль узяліся».
- Заўваж, - нібы суцяшаў яго Есіп, - калі б тады ў дзяцінстве ты на пытанне дарослых казаў «хачу быць любімым», усё было б па-іншаму. Праўда, ты б не зрабіў кар’еры. Любімыя кар’еры не робяць, толькі вялікія, і тое калі пашанцуе. Асабіста мне больш даспадобы любімыя. Яны не абавязкова толькі паэты. Яны яшчэ і гарадскія вар’яты, і проста ўсім вядомыя людзі, якія пасля становяцца сімваламі і знакамі, між якіх хочацца жыць. Любімы Кафка, які пісаў даволі змрочную прозу, зрабіў, тым не менш, так, што для многіх сваёй і любімай стала Прага - яе палюбілі праз яго. Мне гэта больш даспадобы, таму што любімымі не бываюць забойцы, дыктатары і д’яблы. Калі б я быў сацыёлагам, праводзіў бы рэйтынгі любімых, а не вялікіх, персанажаў гісторыі і культуры. Каго б тады расейцы паставілі на першае месца? Пушкіна, хутчэй за ўсё. Але не Сталіна.
- Я б паставіў Грабеншчыкова, - сказаў Імбрык.
- Але ж ты не расеец, - Есіп ізноў дастаў свой нататнік. Інструктаж дык інструктаж. - Любоў да Кафкі прыносіць немалыя рэальныя грошы, але трэба разумець, што яна эфемерная, як і ўсякая любоў, і трымаецца на мітах, якія часта не маюць нічога агульнага з праўдай фактаў. У Дубаўца ёсць эсэ, у якім ён тлумачыць самыя папулярныя аблуды наконт Кафкі. Слухай, яно кароткае.
- Ізноў містыфікацыя? - спытаўся Імбрык, але схамянуўся, успомніў, што ўсё ўвогуле містыфікацыя, апрача гэтага жалезнага стала на тэрасе. Есіп тым часам чытаў:
- «Знакаміты пісьменнік Франц Кафка (1883-1924) быў габрэйскага паходжання (і нават цікавіўся перасяленнем у Палестыну), пісаў свае творы па-нямецку, аднак нарадзіўся, усё жыццё пражыў і пахаваны ў чэшскай Празе. (Цікава вызначаць, чый ён пісьменнік. Калі меркаваць паводле ягонай уключанасці ў бізнес, дык найбольш і ў першую чаргу ён належыць чэхам. Калі сыходзіць з мовы, гэта атрымліваецца нямецкая літаратура. Што мяркуюць на гэты конт габрэі, я, на жаль, не ведаю). Кафка памёр ад сухотаў і ў запавеце прасіў сябра Макса Брода спаліць ягоныя рукапісы». Адчуваеш, першы матыў жаласці да Кафкі, матыў, з якога вырастае любоў?
Дык вось. «Міт першы. Калі б Макс Брод выканаў запавет, пісьменніка Кафкі папросту не існавала б. Але гэта няпраўда. Кафка і пры жыцці друкаваў свае творы ў прэсе і асобнымі кнігамі, меў прыхільнікаў і быў вядомы ў пражскіх літаратурных колах. Брод мусіў спаліць толькі адзін недапісаны раман “Замак”. Але ён яго апублікаваў».
- Дарэчы, - падняў Есіп вочы ад нататніка, - варта было б папрасіць каментар да гэтай сітуацыі ў акадэміка Радзіма, ці слушна Брод зрабіў ці не. На маю думку, «Замак» адзін з найлепшых твораў Кафкі, класіка сусветнае літаратуры, яго вывучаюць на ўсіх філалогіях. Але як расцаніць учынак Брода? Як хлусню ў імя дабра ці нешта такое? І што б мы мелі, калі б Брод не парушыў запавету? Нічога. Як не маем і тых лістоў Акутагавы і Камю, дзе яны пішуць пра Гарэцкага. Думаю, тэма вартая яшчэ аднаго адлупу ў апазіцыйнай газеце, - горка пасміхнуўся Есіп. - Але слухай далей:
«Міт нумар два. Дзеля хваробы і ранняе смерці Кафку прынята любіць і шкадаваць, таму выснова: Кафка быў бедны. А што насамрэч? Паходзіў з сям’і багатага камерсанта, вучыўся ў прэстыжных школах, жыў усё жыццё ў самым цэнтры старой Прагі. Дазваляў сабе здымаць кватэру на Златай вулічцы - як рабочы кабінет пісьменніка (дзеля цішыні і спакою, не выносіў, калі недзе скрыпяць дзверы). Можна сабе ўявіць, колькі гэта каштавала ў такім месцы. Ездзіў па Еўропе, у тым ліку ў санаторыі і на спатканні са сваімі каханкамі. Урэшце, працаваў на добра аплатнай працы.
Міт нумар тры. Кафка не ведаў шчасця кахання. Ну, каб існавала такая шкала вымярэння гэтага самага кахання, думаю, мала хто б яму дараўнаў. Прынамсі, заняты ягоны розум быў гэтай справай на ўсе сто. Так, уласнай сям’і і дзяцей ён сапраўды не меў. Але чаму? Выключна з-за свайго характару. Іншы раз заручаўся, пасля перадумваў, ізноў перадумваў і гэтак далей. Словам, напрацягу жыцця меў некалькіх заручоных.
Чацвёрты міт. Кафка - хворы. Паводле асацыяцыі з Багдановічам, калі сухотнік, дык табе капцы. Ледзьве не ад нараджэння. Але як было насамрэч? Да апошніх двух гадоў свайго жыцця хворым Кафка не пачуваўся дакладна. Улетку быў заўсёднікам гарадскіх пляжаў, а круглы год ягоную высокую постаць можна было сустрэць на шпацырах дзе заўгодна па ўсё Празе. Шпацыры па горадзе не мусілі быць карацейшымі за дзве гадзіны.
І апошні міт, нумар пяць, зусім жаласлівы. Калі б не літаратура і напісаныя ім творы, свет ніколі б не даведаўся пра Кафку. Аказваецца, нават гэта няпраўда. Працуючы ў страхавой кампаніі, Кафка бясконца вёў справы пра траўматызм работнікаў. Прага тады моцна разбудоўвалася, і выпадковыя цагліны часцяком падалі работнікам на галаву. І таленавітаму страхоўшчыку прайшла ў галаву ідэя жорсткай каскі для работнікаў (такія й цяпер носяць на будоўлях). Ідэю ўкаранілі ў жыццё, смяротнасць адразу знізілася, і ў 1912 годзе Кафка як вынаходнік быў уганараваны залатым медалём».
- Цікава, як Дубавец можа адначасова выступаць то стваральнікам мітаў, то іх разбуральнікам? Калі, вядома, усё цяпер прачытанае праўда, - заўважыў Імбрык.
- Вось менавіта, праўда, - зірнуў на яго скосу Есіп, - ёсць праўда, аб’ектыўны факт, гэты самы жалезны стол, металічны, каб ужо зусім аб’ектыўна, і ёсць праўдападабенства - галоўны апорны матэрыял усяго мастацтва, які прымушае захоплена перагортваць старонкі рамана і плакаць над імі. Крычаць «Брава!» на прэм’еры спектакля. Нервова жаваць папкорн у кіназале...
З дзвярэй у дзверы тэрасы міма іх спешным крокам прайшоў дырэктар: «Пара ў горад, джэнтльмены!» Яны згодна кіўнулі. І Есіп працягваў з ранейшым запалам:
- А ці стане нехта жаваць папкорн і плакаць над дысертацыяй па мінералогіі ці ад сузірання гэтага металічнага стала? Ясна ж, не. Бо ў аснове мастацтва ляжыць праўда, прадстаўленая аўтарам такім чынам, каб апеляваць у першую чаргу да эмоцыяў, а не да логікі. Такую праўду і называюць праўдападабенствам - і ацэньваюць твор па тым, наколькі гэтае падабенства ўдалае. А цяпер скажы мне, чым такая праўда адрозніваецца ад містыфікацыі?
Усё раптам ператварылася ў сапраўдны інструктаж ды яшчэ з пытаннямі напрыканцы, да якіх Імбрык гатовы не быў. Па шчырасці, ён асабліва глыбока і не ўнікаў у сэнс таго, пра што казаў Есіп. У такіх выпадках найлепшы спосаб зрабіць выгляд, што пытанне было рытарычнае і адказаць на яго сваім:
- І якія высновы робіць Дубавец са свайго выкрыцця мітаў?
Есіп зірнуў на Імбрыка, пасля ў нататнік і прачытаў:
«Але, ясная рэч, што перадусім Кафку памятаюць як пісьменніка, як аднаго з самых праўдзівых празаікаў у сусветнай літаратуры. Памятаюць і нясуць на яго магілу ў Празе каменьчыкі».
- Адзін з самых праўдзівых... Дзіўнавата гучыць, - сказаў Імбрык. - Здаецца, ні пра якога пісьменніка я такога не чуў.
- Угу. Асабліва калі ўлічыць, што пісаў ён не дысертацыі па мінералогіі. Сакрэт у тым, што падабенства праўды часта бывае для нас больш важным і нашмат больш магутна ўплывае на нас, чым тыя дурацкія дысертацыі ці той металічны стол, - сказаў Есіп, калі яны выходзілі з прапускнога пункту Радыё на вуліцу, дзе з лязгатам паварочвалі ў розныя бакі трамваі.
05. На вуліцы
Палюбіць Прагу праз Кафку можна, але з той самай прычыны яе можна і разлюбіць. Калі ты прыехаў сюды, напоўнены духам «Працэсу» ці «Замка», а з’язджаеш, спустошаны назольным чаргаваннем плоскай матэрыі брэндавага імя і такога самага твару. Міжволі захочацца зноў схавацца ў кнігу. А калі не захочацца - яшчэ горш.
- Напэўна, беларусы палюбляюць Прагу ўсё ж не праз Кафку, - сказаў Есіп і паказаў Імбрыку на шэры будынак за высокай каменнай агароджай, які яны праміналі. - Гэта элітная габрэйская багадзельня. Мне распавядалі, што тут багатыя суродзічы Кафкі з усяго свету чакаюць перасялення за агароджу Альшанскіх кладоў. Іхнія ціхія і дзіўныя працэсіі час ад часу назірае з вокнаў усё наша Радыё. Не ведаю, ці гэта ўплывае на журналістыку. А гэта «Дон Джавані», - паказаў ён на высокі ружовы хвалісты будынак без кутоў і без ніводнай роўнай сцяны. - Табе падабаецца Дон Жуан? Юра Дракахруст ходзіць сюды парыцца на 12-м паверсе. Нешта містычнае, як па мне, ёсць у гэтай парылцы пад самым небам. Мяне запрашаў.
- А вы не пайшлі? - безудзельна спытаў Імбрык, разглядаючы пяцізоркавы гатэль.
- Не пайшоў. Не сабраўся. Нешта спыніла, - намацваў адказ Есіп. - Можа, страх вышыні. А можа, прыгадаў раптам «Пры зачыненых дзвярах» Сартра, помніш?
- У ліцэі вучылі, не помню.
- У п’есе гісторыя такая. У адным пакоі сядзяць людзі, памерлыя людзі, усё адбываецца на тым свеце. Сядзяць, ім камфортна, папіваюць розныя напоі, балбочуць на розныя тэмы, яны спакойныя, расслабленыя, добра ім разам.
- Як вам? - спытаўся Імбрык.
- Магчыма. Але пакуль яны абціраюць знаёмых і свае дачыненні, успамінаюць, хто каго пакрыўдзіў, дакопваюцца да нейкіх прычын, высвятляюць, хто ва ўсім вінаваты, яны пачынаюць разумець: як жа яны ўсе тут адно аднога ненавідзяць! І нянавісць гэтая назапашвалася доўгія гады, яшчэ там, пры жыцці. Ім робіцца страшна, і ад гэтага пачуцці абвастраюцца. А пры тым пакой, у якім яны сядзяць-размаўляюць, зачынены на ключ. Выйсці немагчыма. Аднаму адмоўлена ў візе, другі перакананы, што яго пры перасячэнні мяжы заб’юць, трэцяму проста падабаецца тут і не падабаецца там, адкуль яны прыйшлі, чацвертаму ляніва пра ўсё гэта думаць. Але ж тут яны ненавідзяць адно аднога, спадзеючыся, праўда, як разумныя людзі, што здолеюць памяняць сітуацыю, што нянавісць удасца перамяніць на любоў. Часам ім і здаецца, што яны любяць адно аднога, прынамсі, яны шчыра хочуць верыць у гэта. Але ў п’есе - той свет, дзе нічога ўжо перамяніць немагчыма. І тут да іх даходзіць, што яны - памерлыя і патрапілі ў пекла!.. Каб вось так сядзець у зачыненым пакоі і ненавідзець адно аднога. Уяўляеш? І наперадзе вечнасць.
«Нічога сабе паралелі ў яго са сваімі калегамі. Пекла! Зрэшты, калі ніякага асабістага руху не адбываецца, дык і сапраўды можна, відаць, дадумацца да такога параўнання. Ён яўна пераседзеў на станцыі свой час», - падумаў Імбрык, а ўголас сказаў:
- Нечакана! Яны стварылі сабе пекла самі?
- Менавіта. Сартр ім стварыў. Ён лічыць, што большага пекла, чым людзі ўчыняюць сабе самі, ніхто іншы ім не зробіць, - сказаў Есіп, робячы крок на зялёны сігнал святлафора. - Табе ў слове «Сартр» не гучыць слова «чорт»?
Імбрык, які ішоў следам, ці то не дачуў пытання, ці то не меў схільнасці шукаць алітэрацыі.
- А пры чым тут саўна Дракахруста на 12-м паверсе гатэля «Дон Джавані»? - спытаўся ён.
- Калі сон - гэта рэпетыцыя смерці, чаму б саўне не быць рэпетыцыяй пекла?..
- Але ж вы не пайшлі ў саўну. Што тут робіце вы?
Яны прабіраліся праз скрогат трамваяў, сіпатыя выхлапы карчаватых гарадскіх аўтобусаў, праз чалавечы натоўп і рушылі далей. Усё ніяк не сканчалася каменная агароджа Альшанскіх могілак, пачаліся шапікі з садавіной-гароднінай, да ўсяго дадавалася атмасфера кірмаша. Есіп спыніўся і, закурваючы, сказаў:
- Ужо амаль нічога. Аднойчы я схадзіў праверыць дзверы. Аказалася, яны адчыненыя. Геніяльны Сартр прадугледзеў і гэта. Дзверы адчыненыя, але тыя людзі, героі п’есы, яны павязаныя сваім пеклам і ніколі не выйдуць з пакоя, настолькі моцна яны злепленыя міжсобку сваёй нянавісцю.
- А вы можаце зліняць?
- Са страшнай сілай. Толькі пакажу табе Прагу, - сказаў Есіп, і яны рушылі далей па Вінаградскай.
- А праз што беларусы палюбляюць Прагу? - спытаўся Імбрык. - Вось вы, напрыклад. Вы яе любіце?
- Кажуць, прыгожы горад, - сказаў Есіп, - шмат старых будынкаў засталося. Мала хто пры гэтым думае, куды ж падзяваліся прыгожыя старыя будынкі ў Менску. Там крыху іншая канфігурацыя, але спрошчана кажучы, тая ж Прага. Была. Да вайны. А пасля вайны тыя будынкі не рамантавалі, а папросту знеслі. І вось была ў мяне такая тэорыя. На сялянскі розум, нішто старое каштоўнасці мець не можа, бо трухлее, гніе, шашаль точыць. Ну што за прыгажосць у старой паўразваленай хаце? Трэба яе знесці і паставіць новую, светлую, хіба не? Хто з гэтым не пагодзіцца. А пасля вайны хто засяліў Менск? Учорашнія сяляне. Яны ўсё старое знеслі і забудавалі новым. А ўжо іхнія гарадскія дзеці і ўнукі едуць у Прагу і захапляюцца старымі прыгожымі будынкамі. - Есіп так глыбока задумаўся, што аж спыніўся. Пасля махнуў рукой і рушыў далей. - Але гэта занадта спрошчаны адказ на тваё пытанне. Калі ўсё зваліць на сялянскі менталітэт. Сяляне маглі не цаніць старое, але прыгожае то яны цаніць мусілі, праўда? Куплялі маляваныя дываны ў Драздовіча і Кіш акурат пасля вайны, вешалі на сцяну. Песні спявалі прыгожыя. Вянкі спляталі. Пралі, ткалі, вышывалі. Убіраліся пры нагодзе па-святочнаму. Ліштвы рабілі разбяныя... Таму адказ мусіць быць іншы. Улада ў Беларусі 200 гадоў не была сваёй. Пры тым гэта былі недастаткова адукаваныя і выхаваныя, дзікаватыя людзі. З барбарскай ментальнасцю. І старыя прыгожыя будынкі Менску былі для іх не толькі чужыя, яны абуджалі ў іх падлеткавую ярасную радасць руйнавання. А да ўсяго яны строга выконвалі ўказанні сваёй партыі. «Весь мір насілья мы разрушім до основанья, а затем...» - спявалася ў іхнім гімне, і галоўнае тут было «мір» і «разрушім», а не «насілья», бо яны самі «насільем» і былі.
- У вас цэлы ўнутраны дыспут адбыўся, - сказаў Імбрык, калі яны падышлі да разложыстага гмаху «Флоры». - Але пра сябе асабіста вы нічога і не сказалі.
- Давай пачнем з піва, - змяніў тон Есіп. - У Празе не прагнуць піва - гэта як абразіць саму Прагу. Некаторыя адмыслова прыязджаюць сюды з Менску, каб зрабіць піўны трып, а не глядзець на прыгожыя будынкі. Найлепшае піва ў Люцэрне. Прынамсі, так кажа Слава Ракіцкі. Але мы туды дойдзем не хутка, не дацерпім. Таму пачнем проста з любой першай установы, дзе ёсць «Пльзень». Вось, глядзі - «Restaurace na krizovatce».
Яны перайшлі вуліцу за гмахам «Флоры» і паселі пад парасонамі першай кавярні, што мясцілася на рагу. Паважнага веку чэх-афіцыянт радасна вітаў іх на ўваходзе: «Were are you from?» - «Мы з Беларусі». - «А, знаю. Мінск, красівые девушкі!»
- Не здзіўляйся, у старэйшых чэхаў гэта першая асацыяцыя, - размясціўся на лаўцы Есіп і пачаў: - з Менскам... у мяне ў дзяцінстве былі вельмі блізкія дачыненні. Я ведаў усе ягоныя пахі кожнай парою, усе адценні, водбліскі, таямніцы. Ведаў, што робіцца ў дварах, у пад’ездах, на паддашках і ў бамбасховішчах. Мы жылі на Круглай. І я быў з тых хлопчыкаў, якія рэдка сядзяць дома, бо ўвесь час недзе «лазяць». Найперш, «дзе не трэба», вядома ж. Асабліва мне падабалася ўдыхаць Менск праз фортку - смог і свежасць утваралі дзіўную сумесь, ад якой цяжка было адарвацца, нібы таксікаману. І я чуў унутраную музыку Менску, якая зразумелым чынам была і мая музыка, бо гучала і ўва мне. Як гэта назваць? Вобраз, эфір, атмасфэра... Атмасфэрнасць. Дурацкае слова. Ок, няхай будзе вобраз, недакладна, але ладна. Вобраз дзяцінства. Пасля аказалася, што ён універсальны. Што ты можаш сустрэць і адчуць яго, зліцца з ім у самых нечаканых гарадах. Гэта як з чалавечай годнасцю - яна для ўсіх аднолькавая, але гадуецца толькі на пэўнай нацыянальнай глебе. Нядаўна я бачыў фільм, называецца «Мандарыны». Там стары эстонец гаворыць маладому чачэнцу: «Гэта я табе кажу, слова эстонца! - Гэта ты кажаш мне, чачэнцу? Гэта ж мы вядомыя тым, што памрэм, але слова не парушым. - Ды якая розніца, эстонец, чачэнец...» Такі там быў дыялог. То бок, калі казаць пра цвёрдасць слова, яна для ўсіх аднолькавая, і для эстонца, і для чачэнца, але ўзнікае яна не зніадкуль, а менавіта з іхняй эстонскасці і чачэнскасці... Добрае піва, замовім яшчэ па адным?
Імбрык кіўнуў, ягоны позірк блукаў па наваколлі і цяжка было зразумець, ці ён пераварвае пачутае, ці разважае пра нешта сваё. Есіп зрабіў замову і працягваў:
- Тое самае з вобразам дзяцінства. Ён нараджаецца ў тваім горадзе і ў тваёй душы, суіснуе адначасова і там, і там. Камусьці такая суладнасць даецца на ўсё жыццё, а хтосьці, такі, як я, пачынаю заўважаць, што ў горадзе Менску майго вобразу дзяцінства ўжо даўно няма. Нават цяжка з нейкіх урыўкаў водсветаў, пахаў, адценняў, музыкі скласці хоць бы фрагмент. Рэстаўраваць немагчыма, бо ў Менску яго папросту не стала. Ні на Круглай, ні ў дварах, ні ў пад’ездах, ні на ўзбярэжжы ракі. Я шмат дзе шукаў, але не знайшоў. Ён застаўся толькі ў маёй душы, разумеет? Чаму менчукі так любяць хаця б на дзень з’ездзіць у Вільню? Без усялякай мэты. Таму што ён там ёсць, і вобраз дзяцінства, які жыве ў душы, сустракаецца з вобразам, які жыве ў горадзе. Ад гэтага проста экстаз можна атрымаць. Аднойчы я нават у Лондане набрыў на менскі праспект майго дзяцінства. Ды што ў Лондане. Нават у Вашынгтоне выйшаў на такі самы праспект з тралейбусамі. А ў Менску гэтага ўсяго ўжо няма. Ёсць, натуральна, і дамы, і праспект, і тралейбусы, але духу майго дзяцінства няма. Што праўда, і Круглая ўжо не круглая, і ў дварах пабудавалі высоткі... Цяпер ты разумеет, што мяне жывіць у Празе. Аднак аднаго вобразу дзяцінства, як бы ён ні спрыяў твайму існаванню, для эміграцыі недастаткова. Я пра сябе кажу.
Яны памаўчалі, акурат прынеслі другое піва. Імбрыку захацелася змяніць тэму, і яго пацягнула на показкі. Есіп з задавальненнем слухаў хіты сезону з Бацькаўшчыны. Показкі былі пра сэнс жыцця. Асабліва Есіп смяяўся з першай.
«У цягніку ў адным купэ едуць святар і бізнесовец. Бізнесовец адкрыў ноўтбук, засяродзіўся, пачаў працаваць з дакументамі. Святар паглядзеў на яго, падумаў і кажа: - А ці не прагуляцца нам, сын мой, да вагона-рэстарана, паглядзець, што ў меню. - Не, бацюшка, я не галодны, - адказвае ўвесь заглыблены ў працу бізнесовец. Святар ідзе ў рэстаран адзін. Праз гадзіну вяртаецца расслаблены, задаволены, усміхаецца, у руцэ бутэлька каньяку: - А ці не пакаштаваць нам, сын мой, гэтага пяцізоркавага напою? - Не, бацюшка, прабачце, я не п’ю, - адказвае бізнесовец, ён увесь у працы, яўна падганяе дэдлайн. Святар налівае сабе шклянку і са смакам выпівае. Выцірае вусны, выходзіць у калідор. Мінае пятнаццаць хвілінаў, і святар заходзіць назад: - Праз адно купэ ад нас, сын мой, дзве маладыя міранкі едуць. Можа, зазірнем да іх на госці, пагаворым пра высокае? - Не, бацюшка, я жанаты, і з дакументамі працаваць трэба, - кажа бізнесовец і зноў заглыбляецца ў ноўтбук. Святар бярэ са стала адпітую бутэльку каньяку, выходзіць. Вяртаецца ўжо пад раніцу, задаволены, як марцовы кот. Змораны бізнесовец, які ўвесь гэты час працаваў з дакументамі, падымае на яго вочы: - Скажыце, святы айцец, як жа так? Я вось не п’ю, не куру, трымаю маральнае аблічча. Працую як вол. Няўжо я няправільна жыву?
- Правільна, сын мой, - уздыхае святар. - “Но зря”».
Адсмяяўшыся, Імбрык, каб не губляць спрыяльнае ўвагі, адразу перайшоў да наступнай показкі:
«Памірае чалавек, трапляе да Бога і кажа: - Маю, Божа, толькі адно пытанне. Я пражыў доўгае жыццё ды так і не зразумеў, у чым быў ягоны сэнс? - Табе напраўду трэба гэта ведаць? - пытаецца Бог. - Вельмі трэба.
- Добра, сын мой, я раскажу... Помніш, у 1973 годзе ты ехаў у цягніку Адлер-Рыга? - Э-э. ну.. - І ў купэ ты пазнаёміўся са спадарожнікамі. - Напэўна... - І вы разам пайшлі ў вагон-рэстаран. - Так. - І за суседнім столікам сядзела жанчына. - Цалкам можа быць. - І яна папрасіла цябе перадаць соль. - Ну. - І ты перадаў ёй соль. - Перадаў. - Ну дык і вось!»
Імбрык зноў гучна рагатаў - так, як, ён чуў, рагочуць на тэрасе Радыё, а Есіп толькі ўсміхнуўся і пасля, наадварот, зрабіўся сур’ёзным. Што прымусіла Імбрыка пасур’ёзнець таксама.
- Насамрэч, гэта мой жыццёвы план, - сказаў ён, - каб «не зря» і каб усё не звялося да ідыёцкага «перадаць соль».
Есіп маўчаў, разглядаючы салонку ў сваіх руках, пасля сказаў:
- Гэта не ідыёцкае. Я так думаю. Гэта вельмі глыбокая прыпавесць. Бо ў гэтым і ёсць сэнс, сутнасць, соль жыцця - перадаць энергію. І ўсё, што мы робім сэнсоўнае, гэта калі мы перадаем соль. Тут цябе ўводзіць у зман тое, што ў сітуацыі з героем показкі ўсё выглядае знешне мімалётна, у нейкім даўно забытым эпізодзе, але гэта ні на што не ўплывае. Сэнс застаецца сэнсам. Згадай банальнасць пра пасадзіць дрэва, нарадзіць дзіця, збудаваць дом. Гэта ўсё перадача энергіі. Ты гэта робіш, і ток бяжыць па гэтым чалавечым варушэнні далей.
Болей піва ім не хацелася, Есіп заплаціў, і яны пайшлі па Вінаградскай далей, у бок Вацлаўскай плошчы.
- Ты жывеш заўсёды для таго, з кім ты жывеш, каму перадаеш энергію і хто перадае энергію табе, - працягваў разважаць Есіп. - У гэтым сэнс жыцця. Калі ты адзін, у тваім жыцці няма сэнсу. Пакуль ты толькі пачынаеш, толькі выйшаў на дарогу і перад табой шырокі свет, ты не заўважаеш гэтага. А я ўжо ведаю іншую сітуацыю, калі ты пражыў нямала гадоў, і раптам той, хто жыве з табой побач, для каго ты жыў, знікае. Ты застаешся адзін, як электрод, які працуе, але без пары робіць гэта ў пустату.
- А калі змагаешся за адраджэнне. Не, не так. Русіфікацыя - гэта ж таксама перадача энергіі? - спытаўся Імбрык.
- Не, гэта наадварот - як забойства, як выключыць ток. У такім выпадку мы перастаем быць народам і як народ ужо не перадаем энергію, страчваем сэнс існавання. Мы ўжо не даем свету людзей, надзеленых чалавечай годнасцю, як тыя эстонец і чачэнец. Ясна, што мы супраціўляемся, не хочам стаць дрэвам, якое не прыносіць плода, не хочам, каб нас, як дровы, кідалі ў топку..
- А вы заўважылі, што вуліца ўвесь час ідзе ўніз? - спытаўся Імбрык.
- Ага, - усміхнуўся Есіп, - і я па гэтай вуліцы кожны дзень шмат гадоў хаджу на працу і з працы. Сорак хвілінаў. Цяпер і ты так будзеш рабіць, калі захочаш. У Празе няма вуліц, якія б ішлі не ўверх ці ўніз. Гэта ўзгорысты горад.
Есіпу не хацелася чарговы раз раздражняцца з наіўнай бесцырымоннасці Імбрыка. Можа, гэта піва так падзейнічала, а можа і хуткая змена жыццёвых абставінаў схіляла не рабіць рэзкіх крокаў. Пакуль. У такіх выпадках звычайна Есіп мяняў тэму.
- Пра топку. «Бьётся в тесной печурке Лазо», - нечакана заспяваў ён. - Была такая хохма ў маім школьным юнацтве. Злыя дзеці з савецкіх герояў смяяліся, што тут скажаш. Лазо ў паравознай топцы спалілі японцы. Ты за каго, за луну ці за сонца?
- За сонца, якая яшчэ «луна»? - Імбрык адчуў, што пачаўся пінг-понг і з азартам адбіў мячык.
Есіп лупіў у адказ:
- Значыць, за праклятага японца. Лазо быў бесарабскі бальшавік. Што ён рабіў у тых японцаў, ніхто не ведае, але вуліца яго ў Менску ёсць.
- А калі за «луну»? - адбіў мячык заінтрыгаваны Імбрык.
- За савецкую страну. Калі ўдумацца, ідэалагічная бомба. Чаму гэта савецкай стране не сонца свеціць, а месяц? Але такі прынцып прапаганды - закладай адваротны сэнс, і лепты эфект будуць мець рыфмы.
Імбрык тым часам знайшоў Лазо ў сваім айфоне:
- Пішуць, што з ім разам спалілі яшчэ двух чалавек, але што ён і адзін рэальна не ўлез бы ў паравозную топку. Нічога не зразумела. Словам, поўная фігня.
«Патыхае ўсё гэта нейкім савецкім касмапалітызмам, - думаў Імбрык.
- Чыстая энергія. Народу патрэбная ярка афарбаваная нацыянальная асвета, народ трэба настройваць супраць антыбеларускага рэжыму, дамагацца рэальнай беларусізацыі і незалежнасці Беларусі. Якая можа быць чыстая энергія. Чыстая ад чаго? Відавочна, Есіп скурвіўся ў Празе. Стаў думаць пра ўсякую несінеціцу і пустату. Да таго ж састарэў. А мы, моладзь, мы жывем сучаснасцю і робім у тых формах, якія зразумелыя моладзі, а не гэтым пярэстаркам. На цябе, наша моладзь, надзея, - пісаў Купала! Ай».
Раздражнёны Імбрык, тым не менш, захоўваў вызначаную лінію паводзінаў. Ён ведаў, што яны ідуць на кватэру да Есіпа, пасля на нейкі мост і яшчэ нейкі канцэрт. А паколькі рашэнне на ліквідацыю было прынятае, трэба было толькі чакаць зручнага моманту, каб дапамагчы Есіпу зрабіць так, каб яго больш не было ні ў беларускім адраджэнні, ні на беларускім радыё, ні ў Імбрыкавым жыцці. Мэта падавалася Імбрыку настолькі важнай і высакароднай, што нават злуючыся на Есіпа, ён не страчваў пазітыўнага настрою.
- А якія былі тры чароўныя жаданні акадэміка Радзіма? - атакаваў ён з нечаканага боку.
- Не ведаю, - сказаў Есіп. - Ды гэта не так і важна. Калі ён чытаў цытаты славутых пісьменнікаў і шчыра ў іх верыў, у гэты момант ён адчуваў, што збываюцца нашмат большыя жаданні, чым ён мог сабе загадаць і пра што звычайна просяць залатую рыбку.
- Цікава. Можаш загадаць самае-самае, а збываецца яшчэ больш самае. - сказаў Імбрык. - А што б вы папрасілі?
- Тры чароўныя жаданні? - Есіп задумаўся. - Быць вялікім дакладна не хачу. Хаця.
Яны праходзілі міма пляцу Ежэго з Падэбрад, і Імбрык утаропіўся ў дзіўную стэлу тутэйшага сабора з велічэзным гадзіннікам - такой архітэктуры яму яшчэ бачыць не даводзілася. «На сервант падобны», - адзначыў сабе Імбрык.
- На гадзіннік, - запярэчыў Есіп. - Гэта і ёсць сабор-гадзіннік. Такім чынам, тры чароўныя жаданні. Першае, напэўна, гэта час. Хачу жыць у добрай форме столькі, колькі захачу.
- Як гэта? А пасля што? Ці пасля не прадугледжваецца? Я шмат разоў і шмат ад каго чуў, што людзям у старасці часта надакучвае жыць. Але, кажуць, «жывым у зямлю не палезеш», - бліснуў Імбрык веданнем прыказак. Ён ішоў перад Есіпам задам-наперад і захоплена размахваў рукамі.
- Калі надакучыць, скажу, што проста болей не хачу. Вось так стану на месцы, - Есіп спыніўся, - і прамоўлю: «Стоп-машына! Болей жыць не хачу!»
- А калі такія словы вырвуцца выпадкова? Бывае ж такое. Да прыкладу, у запале? Ці ў цытаце?
- Думаю, там разбяруцца, - адказаў Есіп. - Гэта ж не выпадковасць, а сур’ёзнае рашэнне.
- Але ж універсальненька, - Імбрыку яўна спадабалася такая формула. Вось яно, сапраўднае чароўнае жаданне! Сам ён, бадай, замовіў бы сабе гадоў трыста ці пяцьсот. Але што як праўда надакучыць? З адкрытым канцом, безумоўна, лепей. Усё ж яны нармальна мудруюць на касмічнай станцыі. - А далей, напэўна, грошы? Мільён, мільярд, картка з неабмежаванай сумай?
- Гэта б мяне моцна абцяжарыла, - зноў паглыбіўся ў сябе Есіп. - Думай пасля, дзе захоўваць, як легалізаваць і каб валюта пасавала. Як не згубіць тую картку ці каб не скралі. Давай проста - каб заўсёды былі! Тэхнічны бок - не мая справа. Гэта ж чароўнае жаданне. Вось хачу нешта купіць, і бац, у мяне ёсць такая сума.
- Ух ты! І сто мільярдаў?
- І тысяча більярдаў, - перадражніў Есіп. - Глупства прысвячаць сваё жыццё грашам, будзеш, як Кашчэй, над златам чахнуць. Марната. Я не люблю і не павінен думаць пра грошы. А для гэтага яны заўсёды павінны быць.
- Па-мойму, з такім наборам, як вы замовілі, трэцяга жадання і быць не можа. Часу і сродкаў - неабмежавана, рабі што хочаш.
- А Бацькаўшчына? - сказаў, пад’ялдыкнуўшы маладога патрыёта, Есіп. - Трэцяе жаданне такое. Каб беларускі народ вярнуўся да беларускай мовы, загаварыў.
- Стаў такім, як літоўцы, напрыклад?
- Як любая нацыя ў свеце, у якой ёсць свая мова, - удакладніў Есіп. - І далей, якія б знешнія праблемы ні ўзніклі, яны цяжка ці лёгка вырашацца.
- Але калі ёсць неабмежаваныя час і сродкі, беларусаў можна элементарна купіць. Не? Рацыянальна падумаўшы. Тады б вы захавалі трэцяе жаданне.
- Кшталту выкупіць з рабства? Неяк несправядліва гэта ў дачыненні да беларусаў. Выкупляеш ты таго ж раба. Ён ад гэтага не становіцца свабодным. А калі сам усвядоміць сваю суб’ектнасць - ужо больш ніколі не будзе рабом.
Вінаградская вуліца па-ранейшаму настойліва вяла іх уніз. Калі не проста ісці, а думаць пра гэта, дык аж дух захоплівае. Бо канца не відаць. Можна нават дадумацца да таго, што ляціш у прорву.
Раптам Есіп звярнуў налева, на Італьскую, азірнуўся і спыніўся. «Глядзі», - ён паказаў Імбрыку на сцяну каля першага пад’езду першага дома. Справа ад уваходу было простым алоўкам па шурпатым тынку дробненька і блякла напісана: «Здесь жил и творил Константин Чарухин из Санкт-Петербурга».
- Гэта замест памятнай шыльды? - разважаў Імбрык. - Цікава, я такога ніколі не бачыў. Але тут жа сапраўды шмат хто бывае. Можа, так заведзена? Але даты не паставіў.
- Даты паміж дажджамі, учорашнім і заўтрашнім, - сказаў Есіп. - Надпіс зроблены, хутчэй за ўсё, з адчаю перад прагназаваным нябытам. Але прынамсі нешта мы ведаем.
- Ну і што? - адмахнуўся Імбрык. - Мала хто што напіша на сцяне. Можа, проста папрыкалваўся нехта.
- Ага, нехта. Калі б прыкалваўся, напісаў бы «з Піцера», а тут «из Санкт-Петербурга». Усё павінна быць вельмі сур’ёзна, амаль акадэмічна. Між іншым, не нехта, а люстэрка беларускай эвалюцыі, як сказана ў пасляслоўі да ягонай кнігі.
- Беларускай? - здзівіўся Імбрык. - А чаму з Санкт-Пецярбурга? Дык гэта рэальны чалавек, пісьменнік? Нічога не ведаю пра такога. І колькі праіснуе такая слава?
- Можа, дзень, а можа, і тыдзень, - сказаў Есіп. - Хоць якраз з гледзішча славы розніцы няма: ці просты аловак, ці бронзавая шыльда. Шыльда вісіць толькі трошкі даўжэй. Але ўсё адно не вечна.
- Адкуль вы яго ведаеце?
- Чытаю кніжкі.
- І што, ёсць там вялікія?
- Як заўсёды, - кінуў у бок Есіп, - то паэтаў шмат, а з празаікамі цяжкавата, то наадварот.
Яны рушылі, цяпер ужо ў гару, па Італьскай, а насустрач ім з намнесці Міру даляталі гукі адзінокай тубы. Вялізная жалезіна выдзімала тонкую і знаёмую мелодыю. Неба наперадзе перакрыла чорная готыка сабора святой Людмілы. Стаў накрапваць дожджык, быццам нехта зверху заплакаў.
- Гэта любімая песня Сталіна «Суліко», - сказаў Есіп. - Ты не можаш яе ведаць. «Доўга я брадзіў срэдзі скал, я магілку мілай іскаў. Но её найці нелегко. Гдзе же ты мая Суліко.»
- Сапраўды, жанчыны і могілкі.
06. У кватэры
Есіп жыў у доме на Ландынскай, 33. Тут было шмат службовых кватэраў, якія для сваіх работнікаў здымала Радыё. Жыллё Есіпа з доўгай і вузкай тэрасай мясцілася на самым апошнім паверсе, і з вокнаў адкрываўся раскошны від чырвоных дахаў пражскага раёна Вінаграды. Сюды Есіп і прывёў Імбрыка перад тым, як паказаць яму самае важнае, што ён меўся паказаць яму ў Празе.
«Дэсерт жыцця, дэсерт жыцця, - працягваў уядаць сябе ў думках Імбрык, нервова аглядаючы насычаны колерамі і геаметрычнымі формамі краявід. - Добра ўладкаваўся, дэсертнік. Во якое слова! Дэ-сер-тнік. Толькі гучыць неяк па-кандытарску саладжава».
- Таксама па-свойму акіян, - сказаў ён уголас.
- Гэта скалы, чырвоныя ад крыві, - паправіў яго Есіп. - Тут тэрыторыя драпежных ястрабаў вайны і тлустых галубоў міру. Ястрабы нападаюць на галубоў, адшчыкваюць ім галовы і выдзёўбваюць вантробы. А паколькі гэта адбываецца тут на кожным кроку ці ўзмаху крыла, дык дахі сцякаюць галубінай крывёю. У адрозненне ад Альшанаў, у гэтага акіяна няма інтэлекту і «купальшчыкаў», якія б вынырвалі з хваляў. Тут жывуць самыя звычайныя людзі, у якіх тое купанне наперадзе. Будзеш каву? Зараз зраблю. Але без дэсерту. Я не люблю пірожкі, не ем іх, таму ў мне іх і не бывае.
Імбрык пірожкі любіў, як любіў усё ўвогуле салодкае, нават цукеркі. Напэўна, калісьці ў маладосці і Есіп не адмовіўся б ад дэсерту. Ізноў усё станавілася з ног на галаву. У каго дэсерт жыцця, той дэсерту не прымае, а прымае той, каму да гэтага дэсерту яшчэ далёка. Нейкі збой у натуральным працэсе змены пакаленняў праз гэты новы неназваны перыяд паміж сталасцю і старасцю. «Як бы не выйшла так, што гэта пярэстаркі пачнуць скідаць нас з карабля гісторыі, а не мы іх», - асцярожна падумаў Імбрык.
Недзе ў самым нізе паміж шатамі дрэваў віравала жыццё: відаць былі вулічныя мінакі, дзеці, кулямётнай чаргой адбіваліся ад бруку колцы чыёйсьці гружанай валізкі, цэнтар Прагі жыў шумам машын, чалавечымі галасамі, крыкамі птушак. - зусім не так, як на тэрасе Радыё Салярыс, адкуль звонку даляталі хіба што пошум хваляў разумнага акіяна, а то і ўвогуле - цішыня.
- Пару гадоў таму я страціў стрыечнага брата Воўку, - падслухаўшы Імбрыкавы думкі, Есіп пачаў распавядаць сваё. - Бацька Воўкі, спраўны і энергічны трэнер-спартовец, мой дзядзька Валодзя, заўсёды хацеў, каб і сын займаўся акадэмічным веславаннем. Але сын вырас паспяховым праграмістам і бізнесоўцам, заможным, дарэчы, чалавекам. Ён меў некалькі кватэраў, машыны з гаражамі, нейкія свае базы. Гэта мазырская гісторыя. А яшчэ ён з дзяцінства пісаў вершы. Такая лірычная душа, тонкая. Але маці ягоная, цётка Зіна, чамусьці прымала Воўкаў талент паэта ў штыхі і, пакуль была жывая, паліла ягоныя вершы, як толькі іх знаходзіла, - Есіп зрабіў паўзу, задумаўся. - Ведаеш, я маю некалькі такіх гісторыяў, калі маткі знішчаюць вершы сваіх дзяцей. Прычым зацята знішчаюць, як быццам з рэўнасці. Чаму?.. Гэта, вядома ж, асобная гісторыя, трэба будзе некалі яе абдумаць, чым кіруюцца тыя маткі, - ён ізноў памаўчаў і працягваў. - Цэлыя Воўкавы паэмы ляцелі ў печку. Прычым заўсёды ў адсутнасць аўтара. Ён крыўдаваў, крыўдаваў, але ўрэшце яна дамаглася свайго, вершы пісаць ён перастаў. Гэта была першая траўма. Не задалося Воўку і з асабістым жыццём. Ён ажаніўся з самай прыгожай дзяўчынай у Мазыры, а тая, доўга не думаючы, папрасіла, каб ён фундаваў ёй паездку ў Лондан, дзе хутка знайшла працу мадэлі ў модным бізнесе, з’явіліся заляцанты, сапраўдныя лонданскія мільянеры, і куды ўжо ёй было вяртацца ў той Мазыр да таго Воўкі. Другая траўма. Але Воўка не здаваўся, ажаніўся з простай дзяўчынай, сіратою. Але ж і яна аказалася зусім не простай і аблаташыла Воўку, ну не да ніткі, але парадкам, здрадзіла, адным словам. І тады Воўка запіў. А мы з ім раўналеткі. Я не раз прыязджаў да яго і бачыў, як уся п’янота з раёну збіраецца ў яго на кватэры, і як яны гуртом ідуць за ім у краму па гарэлку, і як пры маім з’яўленні раствараюцца ў паветры, і як пакутуе ягоная тонкая паэтычная душа. Тады дзядзька Валодзя (а ён жыве ў Менску) прыехаў у Мазыр, разагнаў кавалькаду і паставіў Воўку ўмовы. Найперш каб перастаў піць. І Воўка перастаў. Яны разам спарадкавалі кватэру і самога Воўку. Дзядзька Валодзя правёў сына па ўсіх медычных аглядах. Нармальны, нібыта здаровы. Але напрыканцы таго паходу ён прывёў яго ў рытуальную краму. Уяві сабе, два спраўныя мужчыны спартовага выгляду, прыблізна аднаго веку на вока, у добрым гуморы выбіраюць труну. З жартамі, з пад’ялдыкамі. Здзіўленая прадавачка пытаецца ў Воўкі: «А вы каму труну выбіраеце?» - А Воўка са сваёй адкрытай усмешкай адказвае ёй: «Мне». - Сам высокі прыгажун, радасны такі, забаўляе яго сама сітуацыя. Як табе такі сучасны варыянт «змены пакаленняў»?
- То бок, усё наадварот? Але ж гэта ненатуральна, - стараўся зразумець Імбрык. - Дэсерт жыцця перамагае маладосць? Яны абодва і выглядалі на адзін узрост? «Маладыя чалавекі»? Яўны збой логікі. І чым усё скончылася?
- Маеш рацыю. Збой логікі праз гэты новы неназваны перыяд, - сказаў Есіп. - А скончылася ўсё таксама паводле гэтае логікі ці гэтага збою. Дзядзька з’ехаў, Воўка зноў пачаў піць і неўзабаве дапіўся да смерці. Не спалохала яго тая труна.
Прыйшла Наста, Есіп адчыніў ёй дзверы. Яе добра ведалі на Радыё і калі-нікалі запрашалі на падпрацоўку. Наста далучылася да кампаніі з кавай на тэрасе і таксама закурыла.
- Касцёл царквы адвентыстаў, - прачытаў Імбрык надпіс па-чэшску вялікімі залатымі літарамі над будынкам праз вуліцу. - Дзіўна. Для беларуса, мабыць, кагнітыўны дысананс, разрыў шаблону. У нас калі касцёл дык каталіцкі, калі царква дык праваслаўная. А пры чым тут Чэхія ды яшчэ й адвентысты...
Пасля расповеду пра Воўку і збой логікі ў змене пакаленняў настрою ў Імбрыка не было зусім. Ён адчуваў, як свет думак і пачуццяў, з якога ён прыехаў сюды з Менску, пакідае яго, сядае, як вось гэтае невыразнае бляклае сонца заходзіць за небакрай чырвоных пражскіх дахаў і неўзабаве ўсё навокал агорне цемра. Тым часам нічога, ніякі іншы новы свет не прыходзіць наўзамен. Усярэдзіне ўтвараецца гадкая, непрыемная, яшчэ й пагрозлівая пустэча. Ясна, што прыйдзе і новы свет, і запоўніць гэтую мярзотную пустэчу, так будзе. Але цяпер Імбрык нават не прадчуваў таго новага, як прадчуваў яшчэ раніцай на тэрасе, як прадчуваюць шчасце. Кажуць, што гэтае прадчуванне ўласна шчасцем і ёсць. І вось цяпер яго не было ані каліва.
Яны зайшлі ў пакой, палову якога займаў масіўны антыкварны сервант і такі самы аграмадны стол. Есіп нешта шукаў у сваім ноўтбуку і неўзабаве сказаў:
- Мы яшчэ амаль не гаварылі пра музыку. Давайце, я пастаўлю вам Starless.
«Інструктаж-такі працягваецца. Музыка і радыё - вядома, звязаныя рэчы, усё нібыта лагічна. Але можа быць і па-іншаму. Напрыклад, прывёў слухаць музыку, каб паказаць мне, што я нічога ў ёй не разумею, - бурчэў сабе ў думках Імбрык. - Ці - ах, ты хацеў быць вялікім, дык слухай цяпер гэты гробаны Starless і пачынай развітвацца са сваёй дурацкай ідэяй-фікс».
- Сэнс можа хавацца зусім не там, дзе ты яго шукаеш, - заўважыў раздражненне Імбрыка Есіп. - Я абраў Starless, каб пагаварыць пра высокае, а зараз зірнуў на само слова і ўбачыў, што яго можна расшыфраваць як прадказанне канца. Глядзіце: St - гэта святы, ARL - Аляксандар Рыгоравіч Лукашэнка, ess - можна чытаць як «былы». Былы святы - гэта здараецца, калі німб надзець у пару свайго біялагічнага жыцця.
Імбрык ёрзаў на крэсле. Наста наліла сабе крыху віна і таксама ёрзала, але чамусьці не побач з Імбрыкам, а побач з Есіпам на канапе. Зусім нядаўна Насце споўнілася дваццаць пяць, пра што яна ўсім і паведаміла. Есіп сказаў: «А я думаў 69», і яны абое зарагаталі. Гэта яшчэ больш абурыла Імбрыка, бо для Насты, на ягонае перакананне, гэта быў не жарт, а абраза. Але ён ізноў не падаў выгляду.
- Шчыра кажучы, я не люблю King Crimson, - казаў Есіп. - Гэта не тая музыка, якую б я слухаў штодня. Ад самага пачатку я не любіў джаз-рок. Любіў джаз і рок, але джаз-рок для мяне не нешта цэлае, а дзве чужыя адна для адной палавінкі. Але бывае так, што нешта ў цэлым не любіш, але нейкая дэталь табе падабаецца, і на тле агульнага нялюбага падабаецца шмат мацней, чым бы проста падабалася. Ёсць адна песня ў Крымсанаў... Яна моцна выбіваецца з ёрзання дзвюх палавінак, яна цэльная і сапраўды вялікая, - пры гэтым слове ён ужо традыцыйна кінуў выразны позірк на Імбрыка. - Для мяне ў ёй сыходзяцца разам дзве магутныя беларускія ракі - любоў і каханне. Як вы ведаеце, каханне - гэта любоў з сэксам. І Starless - гэта не песня пра сэкс, а само ўвасабленне акту. Многія намагаліся ўвасобіць гэта ў музыцы, а ўдалося King Crimson.
«Неадчэпная для яго тэма, - працягваў бурчэць сам у сабе Імбрык. - Яна з’ела яго ўсяго з вантробамі і як змагара, і як адраджэнца, і інтэлектуала. Он севодне очэнь очэнь сэксуальна азабочан. Спадзяюся, мяне ён гэтаму навучаць не будзе. Гідка! І што такі старык Казладоеў можа сказаць моладзі, вось хоць бы гэтай маладзенькай Насце? Увогуле якую беларушчыну, які змагарны дух ён можа данесці да людзей з такім гнілым кантэкстам? Правільна, гніль. І таму трэба, каб яго не было. І трэба думаць, як гэта зрабіць. Каб ён сам сышоў, знік, растварыўся ў паветры».
- Пачатак 1970-х - унікальны час у гісторыі року, - распавядаў тым часам Есіп. - Я яшчэ быў школьнікам, але ўжо слухаў гэтую музыку, мы даставалі запісы ў фарцоўшчыкаў, бо афіцыйна тыя вінілы былі не тое, што забароненыя, але не распаўсюджваліся і не віталіся. Дык вось, у пачатку 1970-х усе найважнейшыя гурты, незалежна ад таго, наколькі яны былі розныя і якую вызнавалі стылістыку, напісалі кампазіцыі працягласцю 12 хвілін. Такая песня займала палову вінілу. Deep Purple напісалі Child In Time, Led Zeppelin - «Лесвіцу ў неба», Uriah Heep - July Morning. King Crimson напісалі «Старлес». Я папрасіў Шупу, каб пераклаў тэкст з ангельскай. Не столькі словы каб пераклаў, а менавіта сэнсы. Вось што атрымалася. - Есіп дастаў нататнік:
Захад сонца сляпучы дзень
Золатам скрозь мае вочы
Але вочы глядзяць мне ў душу
І бачаць толькі
Бяззорна-біблійную чорнасць
Ледзяное сіне-срэбнае неба
Блякне й шарэе
Шэрай надзеяй, якая ох як прагне быць
Бяззорна-біблійнай чорнасцю
Спагада старога сябра
Жорсткая крывая ўсмешка
Усмешка што значыць пустэчу
Для мяне
Бяззорна-біблійную чорнасць
- Бліскуча, праўда? Гэта той выпадак, калі трэба прачытаць некалькі разоў, і тады прыходзіць пранікненне ў сутнасць, - працягваў захоплены Есіп. - Тут столькі тэмаў і сюжэтаў! Дый сам той час у гісторыі музыкі пакінуў безліч пытанняў, як такое магло быць? Сабраліся тры гітарысты без адмысловай адукацыі, без ведання тэорыі і нот, адно хіба з натрэніраванымі навыкамі ігры. Ну літаральна як у нас у парку на лаўцы. Сабраліся, нешта трэнькаюць. Напісалі за паўгадзіны песню, і ўсё. Цяпер маеш. Гэтую песню граюць сімфанічныя аркестры. Пінк Флойд, гэтых валасацікаў, за якіх нас ганялі ў школе, выконвае прафесійны аркестр мандалін, і настаўнік музыкі, сам гітарыст, які найбольш нас і ганяў, выконвае сола! Валасацікі сталі вялікімі, - зноў выразна паглядзеў Есіп на Імбрыка.
- Ваш настаўнік музыкі яшчэ жывы? - зрабіў Імбрык круглыя вочы. Але Есіп пакінуў ягонае пытанне без адказу.
- Па-мойму, Імбрык нічога не разумее ў музыцы, - з паблажлівым выглядам сказала Наста. - Я, прызнацца, таксама. Прынамсі, мы слухаем зусім іншыя песні.
- А што, без гэтага зусім нельга стаць вялікім? - з выклікам спытаўся Імбрык.
- Па-мойму, калі гавораць пра вялікіх, ну не пра дыктатараў усякіх, там рознае стаўленне, у першую чаргу маюць на ўвазе якраз музыкаў, - сказала Наста. - Можа быць, табе трэба вучыцца граць на барабане? - яна відавочна хацела яго падчапіць.
- Не ведаю, музыка прыгожая, а словы. - падшукваў як назваць Імбрык, - беліберда нейкая, па-мойму.
- Ну давай паспрабуем прачытаць гэта так, як бы яно было напісанае прозай, - угледзеўся Есіп у нататнік. - Вось што атрымліваецца. Яркае сонца сядае, але вочы глядзяць не на яго, а ў адваротны бок, у цемру душы. І неба, дзе толькі што было сонца, таксама ператвараецца ў цемру. Значыць, і ззаду, і спераду ў цябе - біблійная чорнасць, цемра егіпецкая, якую можна памацаць рукамі, сцяна. Бязвыйснасць, бяззорнасць, тупік. Што застаецца? Можа быць, нешта збоку? Натуральна, усмешка старога сябра, спагада мусіць быць выйсцем. Трэба зірнуць, што там у цябе збоку. Але ніфіга, усмешка чамусьці жорсткая і крывая. Збоку таксама - глухая чорная сцяна.
- Адным словам, поўная задніца, - сказаў Імбрык. І не вытрываў. - Не падабаецца мне гэта ўсё.
- Можа задніца, а можа й пярэдніца, - перадражніў Есіп. - Няўдзячная справа разбіраць жывы куст паэзіі, нібыта гэта нейкая электрашвабра. Але памарыць разам з аўтарам - чаму б і не? Хоць словы заўсёды значаць непараўнальна мала побач з музыкай. Мізэрна мала. Ніякая літаратура табе нічога ні пра што не раскажа, калі яна не музыка. Я разумею, што біблійная чорнасць - гэта для цябе пра нейкае хентайскае порна. Але насамрэч нявыкруткі, якія нараджаюцца ў дачыненнях са старым сябрам ці нават з самім сабой, - яны зусім не такія, як з іншымі. Вось што трэба зразумець. Яны заўсёды ўтрыраваныя да ўпору, напроч незразумелыя, невытлумачальныя, і ты адчуваеш сябе перад імі абсалютна бездапаможным, нават калі ты самы вялікі і ўсемагутны фараон. Бог паказвае табе сваю сілу. А што яму застаецца рабіць, калі ты ў яго не верыш, хоць гэта яшчэ сяк-так, вер не вер, але калі ты парушаеш ягоныя планы.
«Як у яго гэта спалучаецца: сэкс і Бог? Што б тут сказаў Севярынец?» - згадаў Пашу Імбрык, і яму ні з таго ні з сяго стала весела. Імбрык заўсёды лічыў, што Паша моцна перабірае з клерыкалізмам і суе Бога куды трэба і куды не трэба.
Есіп тым часам ізноў чытаў з нататніка:
«І сказаў Гасподзь Майсею: працягні руку тваю да неба, і будзе цемра на зямлі Егіпецкай, асязальная цемра. Майсей працягнуў руку сваю да неба, і была густая цемра па ўсёй зямлі Егіпецкай тры дні; не бачылі адзін аднаго, і ніхто не ўставаў з месца свайго тры дні.»
- Разумеет, гэтая цемра ідзе з самога пекла, яна не проста сцяна, яна напоўненая дэманамі, - тлумачыў Есіп, - тое, што чакае нераскаяныя сэрцы ў вечным зняволенні змроку.
- Сартр! - усклікнуў радасна Імбрык. - І Юра Дракахруст, які парыцца на 12-м паверсе.
- «Сыход», - паправіў яго Есіп. - Гэта стары сюжэт. Сартр толькі мадэрнізаваў яго па-свойму, наблізіў да разумения сённяшняга чалавека. Але гэта бясконцая гаворка, і нам пара перайсці да музыкі. Словы могуць нічога не значыць. Вакаліст выдае процьму быццам бы неабавязковых сентэнцыяў, бо перад тым, як зблізіцца, мы заўсёды гаворым усякую лухту, хіба не праўда? І самі не надаем значэння словам. Як калі б ты гаварыў з любімым сабакам. Здаецца, ён усё разумее, але гэта размова крыві з крывёю.