Далёка ад радзимы

Алесь КАЖАДУБ

ДАЛЁКА АД РАДЗІМЫ

Байкі пра пісьменнікаў

ПАПЕРА ДЛЯ САЛА

Вядомы ў свой час пісьменнік Піліп Пестрак быў аўтарам прыжыццёвага збору твораў у чатырох тамах. У кожным з тамоў было не менш за пяцьсот старонак, i таму рукапісы патрабавалі вялікіх намаганняў. Іх трэба было не толькі напісаць ручкай на паперы, але і надрукаваць на машынцы, прачытаць, зноў перадрукаваць, яшчэ раз прачытаць - і тады толькі несці ў выдавецтва.

Але вось праца над чарговым рукапісам чатырохтомніка

- раманам «Сустрэнемся на барыкадах» - была скончаная. Пісьменнік паклаў яе ў папку, завязаў тасёмкамі і накіраваўся туды, куды кожны аўтар выпраўляецца з заміраннем у сэрцы. Выдавецтва не проста было храмам літаратуры, - яно карміла, і нават вельмі няблага. Аўтар раманаў па тым часе быў вельмі забяспечаны і вельмі паважаны чалавек, у пэўнай ступені генерал. А аўтар тэтралогіі цягнуў на маршала.

На шляху ад дома пісьменніка да выдавецтва знаходзілася адзінаццаць піўных. Некаторыя гаварылі - дванаццаць, але гэта не мяняе справы. Піўныя ў тыя часы таксама былі сур’ёзныя. Да ста грамаў гарэлкі ў іх абавязкова дадаваліся бутэрброды, а буфетчыцы сваіх кліентаў ведалі ў твар.

Накіроўваючыся ў выдавецтва, пісьменнік не мог не зайсці ў піўную і не пахваліцца таўшчэзным рукапісам.

- Гады працы! - ляпаў ён даланёю па папцы. - Крывёю і потам даводзіцца зарабляць на хлеб.

Наведвальнікі з павагаю слухалі маршала. У кожнай з піўных ён сустракаў знаёмых, літаратурную і калялітаратурную брацію, пісьменнік шчодра частаваў некаторых з іх, і здарылася так, што да выдавецтва ў той дзень ён не дайшоў.

Прачнуўшыся раніцаю з цяжкай галавою, пісьменнік жахнуўся - рукапісу рамана ў хаце не было. Плашч, чаравікі, нават пусты кашалёк былі на месцы, а папка знікла. Ён успомніў, што нехта дапамагаў яму дайсці да хаты, але рысы твару таго цалкам сцерліся. Гэта была катастрофа. Раман захаваўся толькі ў чарнавіках, раскіданых па ўсіх пакоях кватэры, і на ўзнаўленне яго патрабавалася паўгода, не меней.

- Як, як я мог яго згубіць? - бедаваў пісьменнік. - Цяжкая папка, не менш трох, а то і пяці кілаграмаў! I хто той нягоднік, які насмеліўся вырваць бясцэнны рукапіс з аслабелых рук?

Ён зноў накіраваўся ў паход па піўных, але вынікі былі няўцешныя.

Буфетчыцы памяталі, колькі грамаў ён замаўляў і якімі бутэрбродамі закусваў, аднак пра рукапіс нічога не маглі сказаць. Здаецца, быў, але таварыш пісьменнік забіраў яго з сабой.

- У авосьцы? - удакладняў пісьменнік.

- Так, у авосьцы, разам з бутэлькай гарэлкі і булкаю.

Вось гэта і было самае страшнае. Злачынец, канечне, паквапіўся не на папку. Бутэлька гарэлкі з булкаю! За іх маглі і забіць, пры пэўных абставінах, вядома.

Піліп Сямёнавіч у другі раз пачаў пісаць раман. Ён сам дыктаваў машыністцы тэкст, праклінаючы злодзеяў і ўласны почырк, як высветлілася, зусім не ідэальны. Праца была цяжкая, але да Новага года ўсё было скончана. Акуратны рукапіс зноў радаваў вочы аб’ёмам і вагою. Піліп Сямёнавіч занёс яго ў выдавецтва, стараючыся нават не глядзець у бок піўных. Адтуль, між іншым, прыемна патыхала.

Адразу з выдавецтва пісьменнік накіраваўся на Камароўку. Было ўжо трыццатага снежня, а ў хаце скончылася сала. Хіба можна ўявіць сабе калядны стол у сям’і вядомага беларускага пісьменніка без тонка наскрыленага сала з любовінкаю? Нельга. На стале магла адсутнічаць любая закуска, той жа селядзец пад шубаю, напрыклад, толькі не сала. Прычым сала на рынку Піліп Сямёнавіч заўсёды выбіраў сам.

На Камароўцы панавала пераднавагодняя мітусня. Пахла вэнджаным кумпяком, кіслай капустай, яблыкамі. Піліп Сямёнавіч доўга хадзіў па радах прыцэньваючыся. Некалькі разоў каштаваў сальца. У аднаго мужыка яно было ў самы раз: мяккае, з двума прожылкамі мяса, у меру прыпраўленае часныком.

- Загортвай вось гэты шматок, - паказаў Піліп Сямёнавіч, - і гэты. На колькі парсюк пацягнуў?

- Пудоў на дзесяць.

- Бульбаю карміў?

- Камбікормам.

Мужык дастаў з-пад прылаўка некалькі лістоў паперы і пачаў загортваць сала. Піліп Сямёнавіч насцярожыўся. Сэрца ёкнула. Ад паперы патыхнула чымсьці да болю знаёмым.

- А ну, пакажы... - пацягнуў ён да сябе паперу.

Гэта быў ягоны раман. Нават не чытаючы, пісьменнік пазнаў радкі. Кепска прадрукаваная літара «у», трохі крыва стаіць «і».

- Вось і сустрэліся, - выдыхнуў Піліп Сямёнавіч. - На барыкадах...

- А што такое? - спалохана азірнуўся па баках мужык.

- Дзе ўзяў паперу?

- Дык, гэта, на вакзале знайшоў. Пад лаўкай ляжала. Добрая папера. З аднаго боку запэцканая, а другая палова чыстая. Яй-богу, тоўстая папера, дасюль ніхто не скардзіўся...

Мужык перажагнаўся.

- А я і не кажу, што дрэнная, - сказаў Піліп Сямёнавіч. - У пісьменніцкай краме купляў. Шмат засталося?

- Ды не, - дастаў з-пад прылаўка некалькі лістоў мужык, - амаль усю зрасходаваў. Скрозь яе сала не праступае.

Праз некалькі год Піліп Пестрак стаў лаўрэатам літаратурнай прэміі імя Якуба Коласа, але за іншы раман.

Відаць, «сустрэча на барыкадах» усё ж адыграла сваю ролю.

ШКЛЯНКА ПАЎЛЮКА

У сярэдзіне сямідзясятых гадоў я працаваў у рэдакцыі літаратурна- драматычных праграм тэлебачання, якая месцілася на Камуністычнай вуліцы амаль насупраць музея I з’езда РСДРП. Месца было выдатнае ва ўсіх адносінах: ціхае, утульнае, а самае галоўнае - далекавата ад вачэй начальства. Само начальства сядзела на Чырвонай вуліцы побач з Домам радыё і бачыла нас толькі на агульнастудыйных лятучках па панядзелках.

Але найбольшай заганай літдрамаўцаў была ўсё ж мова. Амаль усе супрацоўнікі рэдакцыі гаварылі па-беларуску не толькі на працы, але і дома. I патрабавалі гэтага ад сваіх дзяцей.

Аднойчы я пазваніў дахаты адказнаму сакратару рэдакцыі Юзіку Скурко, які захварэў і сядзеў на бальнічным.

Трубку ўзяў пяцігадовы сын Юзіка Сяржук.

- Дзе бацька? - спытаў я.

- Бацька з дзядзькам сядзяць на кухні, - адказала дзіця, - п’юць гарэлку і закусваюць селядцом.

Гэтая фраза ўразіла мяне. Яна была вартая таго, каб яе запісалі ў аналы. Па-першае, яна была прамоўленая на чысцюткай беларуская мове. Па-другое, яна была лапідарная, як лацінскі афарызм. I па-трэцяе, у ёй вызначыўся менталітэт беларуса ва ўсёй яго глыбіні.

Я асцярожна паклаў трубку. Не замінаць жа людзям, занятым важнаю справай. Што б ні казалі фарысеі, а чарка з селядцом была важнаю справай.

Амаль усе мае калегі па рэдакцыі былі радыстамі, дакладней, радыйнікамі. У тыя часы журналісты дзяліліся на тры катэгорыі: газетчыкі, тэлевізійнікі і радыйнікі.

Я вучыўся на філфаку і ўсіх гэтых тонкасцяў не ведаў.

- Ну, як жа, - растлумачыў мне Алесь Гаўрон, які вучыўся на журфаку паралельна са мной. - Тыя, хто ўмеў пісаць, ішлі ў газетчыкі. Хто не ўмеў, але вучыўся з тройкі на чацвёрку, падаваліся на тэлебачанне. Ну, а астатнія на радыё.

- Двоечнікі?

- Хутчэй, небаракі. Там жа нічога не трэба ўмець. Уключыў дыктафон і пішы.

Я змоўчаў. Дыктафон тады мне ў рукі яшчэ не трапляў, і я не ведаў, што такое ўключаць і пісаць.

Што б там ні казалі адзін пра аднаго журналісты, а мае радысты былі харошыя хлопцы.

- Пайшлі з намі на могілкі, - прапанаваў аднойчы Юзік Скурко.

- Куды? - здзівіўся я.

- У госці да Паўлюка Труса.

Я ведаў, што Паўлюк Трус быў паэт, які пражыў усяго дваццаць пяць гадоў. Ягоны верш «Падаюць сняжынкі» ў школе вучылі на памяць, і насамрэч, гэта быў выдатны верш.

- А дзе ён пахаваны?

- На Вайсковых могілках.

Гэта было недалёка ад нашае рэдакцыі, і я пайшоў з Юзікам і Лявонам Маліноўскім.

«Заадно і Купалу пакланюся», - падумаў я.

Галоўнай славутасцю Вайсковых могілак быў, канечне, помнік на магіле Янкі Купалы.

Па дарозе мы зайшлі ў краму і купілі бутэльку гарэлкі і тры плаўленыя сыркі.

- Трэба памянуць, - сказаў Лявон, злавіўшы мой позірк. - Без гэтага нельга.

На могілках хлопцы арыентаваліся, як на сваім агародзе. Павярнулі раз, другі, адхінулі голле хмызоў - і мы апынуліся перад сціплым каменем, на якім было выбіта: «Паўлюк Трус. 1904 - 1929».

- Вось і шклянка.

Юзік узяў з помніка гранёную шклянку, хукнуў у яе і абцёр аб рукаў пінжака.

Хлопцы налілі па поўнай шклянцы і па чарзе залпам выпілі. Я сваю долю агораў за тры разы.

- Навучыцца, - сказаў Лявон. - Паўлюк, мо, таксама не ўмеў.

- Каб умеў, яго б ніякі тыфус не ўзяў, - пагадзіўся з ім Юзік. - Тады, праўда, гэтак не пілі, як цяпер.

- Адкуль ты ведаеш? - скасавурыўся на яго Лявон.

- Дзед расказваў. Працавалі ад цямна да цямна, якая гарэлка?

- Дык ён жа паэт.

- Ты што думаеш: пакуль сяляне аралі, паэты пілі?

- А Ясенін?

- Ясеніну таксама трэба было за сталом сядзець.

Юзік махнуў рукой, паказваючы, як Ясенін сядзеў за сталом і пісаў, і зачапіў рукой шклянку, што стаяла на помніку. Шклянка стукнулая аб падмурак і разляцелася на дробныя друзачкі.

«Вось табе і дыяменты-росы», - мільганула ў галаве.

- Добра, хоць пустая была, - сказаў Лявон.

- З чаго цяпер будуць піць хлопцы? - зірнуў на яго Юзік.

- Якія хлопцы? - здзівіўся я.

- Ты што думаеш, мы адныя сюды ходзім? - уздыхнуў Юзік. - Уся творчая інтэлігенцыя Мінску.

- Ну, мо, не ўся, - таксама ўздыхнуў Лявон. - Пісакам з «Вячоркі» зусім блізка.

- Нядаўна з Міхасём Стральцовым выпівалі, - сказаў Юзік. - Вы тут прыбярыцеся, а я пайшоў у краму.

- Навошта? - зноў здзівіўся я.

- Куплю шклянку, - паглядзеў на мяне, як на немаўля, Скурко. - Сяброў без шклянкі не пакідаюць.

Ён знік у хмызах.

Мы з Лявонам сабралі друзачкі шкла і загарнулі ў газету.

- Пайшлі да Купалы, - прапанаваў я.

- Ідзі, - сказаў Лявон, - я тут пасяджу.

Як я цяпер разумею, ён пасаромеўся ісці да Купалы пасля таго, як пабыў у Паўлюка. Розныя постаці, розныя помнікі над іхнімі магіламі. Паўлюк Трус для Лявона з Юзікам быў сваім хлопцам. А на помнік Купалу шклянку не паставіш.

Юзік вярнуўся дзесьці праз гадзіну.

- Ледзь знайшоў, - сказаў ён, дастаючы з кішэні бутэльку.

- Гарэлку? - спытаў я.

- Шклянку, - дастаў з другое кішэні гранёную шклянку Юзік. - Гарэл­ку дзе хочаш купіш, а шклянку толькі ў спецыяльным магазіне. Ды і то не ў кожным.

- Малянкоўскіх шклянак скора зусім не будзе, - сказаў Лявон.

Ён як у ваду глядзеў. З развалам СССР гранёныя шклянкі з паяском бясследна зніклі.

Але тады, у сярэдзіне сямідзясятых, усё было зроблена як мае быць: у краме купілі бутэльку, а на помнік Паўлюку паставілі шклянку.

ГЕНЕРАЛ БЯЛЕВІЧ

Паэта Антона Бялевіча добра ведалі ў Беларусі: удзельнік партызансказа руху, аўтар шматлікіх паэтычных кніжак. У яго, дарэчы, ёсць верш пра тое, як разам з Піліпам Пестракам паэт пабываў у вёсцы Канапелькі. Ён заканчваўся словамі: «Я - паэму напішу, ён - раман напіша!» Напісалі.

Як кожны сапраўдны паэт, Антон Пятровіч любіў застоллі з маладымі паэтамі, калі можна і сябе паказаць, і іншых павучыць. Гарэлка хутка выпівалася, у кішэнях, як той казаў, як вымецена, і Бялевіч гучна аб’яўляў:

- Гайда да генералаў!

- Навошта? - здзіўлялася моладзь.

- Пазычым на бутэльку.

Ён браў за праважатага каго-небудзь з маладых паэтаў і накіроўваўся ў штаб.

- Генерал Бялевіч! - кідаў ён на хаду паставому - Гэты са мной.

Іншы раз фокус удаваўся, і Бялевіч пазычаў у знаёмага генерала траяк, а то і дзясятку.

- Як ён сюды трапіў? - прабіраў паставога генерал.

- Падобны... - апраўдваўся той.

Аднойчы «генерал Бялевіч» напярэдадні Новага года прыйшоў чытаць вершы на тэлебачанне. Эфір быў «жывы». У тыя часы гэта практыкавалася: паэта саджалі за стол, уключалі камеру, і ён барабаніў вершы па паперцы. Адзін рубель восем капеек за радок - аўчына была вартая вырабу.

Антон Пятровіч усеўся за сталом, на камеры запаліўся агеньчык, і ён пачаў: «Мы прыйшлі ў палескі край з Пестраком Піліпам...»

Памочніца рэжысёра, у абавязкі якой уваходзіла змена заставак на трынозе, з палёгкай уздыхнула і пайшла курыць. У яе было вольных пятнаццаць хвілін. Каб дым не ішоў у студыю, яна асцярожна прачыніла цяжкія двайныя дзверы. Па студыі праляцеў парыў скразняку, і ўсе паперкі, што ляжалі перад паэтам, здзьмула са стала, у ягоных руках застаўся толькі адзін лісток.

Верш скончыўся. У студыі запанавала цішыня. Бялевіч няўцямна паглядзеў на пусты стол. На памяць ён не ведаў ні сваіх вершаў, ні чужых. Тэлеаператар затросся ад бязгучнага рогату. Гукарэжысёру зрабілася кепска. Паэт уздыхнуў і палез пад стол. У кадры зрэдзь з’яўляліся то галава, то плячо, то рука с лістком паперы. Стос паперчын на стале паціху рос.

- Пераходзьце на нейтральную застаўку! - стагнаў рэжысёр.

Але памрэжка курыла, і памяняць застаўку не было каму.

Нарэшце ў кадр марудна запоўз паэт. Ягоны твар быў чырвоны, валасы дыбарам, на кончыку носа трымцела кропелька поту. Дрыгатлівай рукою ён узяў ліст паперы і прачытаў: «Пад акном адна ты не сядзі і да мяне, харошая, прыйдзі...»

Паэт змоўк. У такой крытычнай сітуацыі яму не даводзілася бываць нават у партызанскім атрадзе.

- Зблытаўся, - збянтэжана паглядзеў ён у камеру. - Пайду дахаты.

- Ой, мамачкі... - прашаптала памрэжка, якая ўжо вярнулася на сваё месца, абаперлася рукой на трыногу, і тая з грукатам абрынулася на падлогу.

Гукарэжысёр адключыла гук у студыі.

Гэта была апошняя «жывая» перадача Беларускага тэлебачання.

УБАЧЫЦЬ ПАРЫЖ - І ПАМЕРЦІ

Мяне прынялі ў Саюз пісьменнікаў, і я пачаў захаджваць у новы Дом літаратара ў Мінску. Мне падабаліся прасторныя холы, сакратарскія кабінеты і асабліва буфет, у якім каньяк, гарэлка і бутэрброды прадаваліся без рэстараннай нацэнкі.

У бары я часцей за ўсё выпіваў з супрацоўнікам Літфонду Сталяровым. Ён не быў пісьменнікам, але добра разбіраўся ў літаратуры.

- Ведаеш, якая самая вялікая загана ў тутэйшых пісьменнікаў? - спытаў ён, кульнуўшы чарку.

- Не, - пахітаў я галавой.

- П’юць ды не закусваюць!

Мы з ім закусвалі.

- А я на гістарычную радзіму сабраўся, - уздыхнуў Сталяроў.

- Куды? - здзівіўся я.

- У Ізраіль.

- Ты ж Сталяроў, - яшчэ больш здзівіўся я.

- Сталяровым я зрабіўся нядаўна, усяго сто гадоў таму. Дзеда перад Першай сусветнай прызвалі ў царскую армію. «Прозвішча?» - пытаецца пісар. - «Хаім Лейба Модаль», - адказвае дзед. - «Чым займаешся?» - чухае патыліцу пісар. - «Сталярнічаю». - «Сталяроў», - піша пісар. Тады з гэтым было проста.

- Ды і зараз нічога складанага, - згадзіўся я. - Сёння Габерман, заўтра Алексін.

- Не блытай божы дар з яечняю! - строга паківаў пальцам у мяне перад носам Сталяроў. - А лепш закусвай.

Аднойчы я зазірнуў у прыёмную першага сакратара праўлення. Сакратаркі на месцы не было.

- Заходзь! - паказаўся ў дзвярах гаспадар кабінета. - От ты мне якраз і патрэбны.

Я паціснуў плячыма і зайшоў у кабінет. Там быў наведвальнік.

- Вось, знаёмся, - прадставіў яму мяне першы сакратар. - Новы член нашага Саюза. Прабач, мне з ім трэба пагаварыць.

Наведвальнік крадком зірнуў на мяне, але з месца не скрануўся. Гаспа­дар узяў са стала нейкую паперу і пачаў углядацца ў яе. Мне зрабілася ніякавата.

- Ну, дык што, Іван? - нарэшце загаварыў наведвальнік. - Дасі кватэру ці не дасі?

- Макар! - плаксівым голасам сказаў гаспадар. - Я ж табе ў мінулым годзе чатырохпакаёвую даваў!

- Тады мы з дачкой з’язджаліся. А цяпер я разводжуся. Няхай падавіцца. Я згодны на двухпакаёвую.

- А што мне пісьменнікі скажуць? У іх таксама дочкі. І разводзяцца праз аднаго. У яго вунь зусім кватэры няма, - паказаў на мяне сакратар.

- Не магу ж я даваць усім адразу. Пачакай трохі.

- Ды я на гэтую ведзьму глядзець не магу! - плюнуў на палас наведвальнік. - Я табе так скажу, Іван, не дасі кватэру - пайду на самы верх.

- Не палохай, я і ёсць самы верх. Будзе магчымасць - выдзелім. Заяву ў жыллёвую камісію напісаў?

- Недзе тут. - пачаў корпацца ў кішэнях пісьменнік.

- Вось напішы заяву і занясі.

Наведвальнік устаў і паволі выйшаў з кабінета.

- Распляваліся! - зацёр нагой плявок на дыване сакратар. - Ідуць і ідуць - то кватэру, то машыну, то дачка замуж пайшла. Я што - з кішэні дастаю гэтыя кватэры?

Я далікатна змоўчаў. Першы сакратар нашага Саюза быў старшынёй Вярхоўнага Савета рэспублікі і мог дастаць з кішэні што заўгодна. Зазваніў адзін з пяці тэлефонных апаратаў на стале.

- Масква! - беспамылкова вызначыў гаспадар і падняў трубку. - Я. Дэлегацыя ў Парыж у канцы года? Праз тыдзень? Не, не паеду, у Парыжы я нядаўна быў. Ды не, ніхто з нашых не паедзе. Ага, тэлефануй, калі што.

Ён паклаў трубку.

- Дык што ў цябе? - паглядзеў ён на мяне.

- Вы хацелі пра нешта пагаварыць са мной.

- Пагаварыць? Ну, так. Пішы, хлопец, апавяданні. І аповесці пішы.

Пасталееш - сядзеш за раман. Я вось адразу з рамана пачаў, сямсот старонак! У Парыж трэба ехаць - а не магу, пішу новы раман. Так што ідзі працуй. А Парыж - цьху! Выедзенага яйка не варты.

І я з ім пагадзіўся. Ніякі Парыж мне тады не быў патрэбны. Зрэшты, як і цяпер.

А кватэру я праз паўгода атрымаў. Застойны час.

ДАЛЁКА АТ РАДЗІМЫ

У літаратурна-драматычнай рэдакцыі Беларускага тэлебачання я працаваў у другой палове семідзясятых. Гэта, канечне, быў застойны час, аднак і тады адбывалася сёе-тое цікавае. Аднойчы ў буфет Дзяржтэлерадыё, які быў запоўнены натоўпам памочнікаў рэжысёра, адміністратараў, гукарэжысёраў і розных рэдактараў, увайшлі акцёры Вахтангаўскага тэатра. У тыя дні ён гастраляваў у Мінску. Усе яны былі ў адметных гарнітурах і гальштуках. Першым ішоў, натуральна, Міхаіл Ульянаў. За ім шпацыравалі Мікалай Грыцэнка, Вячаслаў Шалевіч, Васілій Ланавой. Завяршаў шэсце, што таксама было зусім натуральна, Юрый Якаўлеў. У буфеце зрабілася ціха.

- Мамачкі! - піскнула памрэжка Светачка, што сядзела побач са мной, і ўпусціла з рук нож, а за ім і відэлец.

Я пару тыдняў назад усю ноч распісваў «пульку» з таганскімі хлопцамі Высоцкім, Залатухіным і Смехавым, і таму зрабіў выгляд, што вахтангаўцаў не заўважаю. А тыя, у свой чарод, не заўважылі чаргу і прайшлі адразу да барменшы Людмілы, якая падцягнула жывот і крыху адтапырыла азадак, трэба сказаць, немаленькі. У чарзе ніхто не абазваўся ні гукам.

- Гляньце, а тут наліваюць! - сказаў Якаўлеў голасам Івана Васільевіча, які мяняе прафесію, і прагучала гэта зусім па-царску.

- Адставіць! - не павярнуўшы галавы, сказаў Ульянаў. - Па кубку кавы і бутэрбродзе. Увечары, між іншым, спектакль.

Голас у яго таксама быў што трэба.

- Якія мужчыны!.. - прастагнала за маёй спінаю адна з тэлевізійных дам.

Светачка і гэтага прастагнаць не магла. У яе трэсліся рукі, дрыжала

падбароддзе і імкліва набрыньвалі вільгаццю вочы.

«А ты што млееш? - падумаў я. - Даўно пара ісці замуж за якога- небудзь тэхніка або асвятляльніка».

Акцёры выпілі каву за барнай стойкаю і пайшлі ў студыю.

А я паехаў у Дом літаратара запісваць творчы вечар пісьменніка Алеся Рыбака.

- Пісьменнік, канечне, не першага рада, - сказаў Валянцін Цімафеевіч, мой галоўны рэдактар, - але пазванілі з ЦК. Да нядаўняга часу працаваў у Крамлі, перакладаў на беларускую мову ўказы і пастановы.

- Навошта? - спытаўся я.

- Што «навошта»?

- Каму беларуская мова ў Крамлі патрэбна?

- Не твайго розуму справа! - зрабіўся барвовы Валянцін Цімафеевіч.

Ён яшчэ не забыўся пра вымову, якую яму ўляпілі з-за мяне.

Я сядзеў у рэдакцыі, калі зазваніў адзін з тэлефонаў. Я падняў трубку.

- Хто там? - рыкнула трубка.

- А там хто? - пацікавіўся я.

Канечне, я пазнаў голас намесніка старшыні Дзяржтэлерадыё. Трубка зайшлася гнеўнымі кароткімі гудкамі.

Ва ўсёй гэтай гісторыі мяне здзівіла, што вымову аб’явілі не мне, а галоўнаму рэдактару. Відаць, выносіць пакаранне зброду накшталт мяне для начальства было ніжэй ягонай годнасці.

- Затое ў іх заробак нашмат большы, - сказаў я, калі мы абмяркоўвалі гэты факт у курылцы.

- А цябе ў наступны раз выганяць, - сказаў Васіль Шымко.

Ён быў сваяк Валянціна Цімафеевіча. Я на Васіля не пакрыўдзіўся.

Дык вось, мне было даручана запісаць творчы вечар Алеся Рыбака, і я безадгаворачна падпарадкаваўся.

- Рыбак не твой сваяк? - на ўсякі выпадак спытаўся я Васіля, з якім сутыкнуўся на выхадзе са студыі.

- Пайшоў ты! - зазлаваў той.

Да сямі гадзін вечара зала Дома літаратара практычна запоўнілася. Напрыканцы семідзясятых пісьменнікі карысталіся павагаю. Ды і ў кожнага з іх было поўна сваякоў і знаёмых. Я сядзеў у першым радзе. Гэта была адна з нямногіх прывілеяў прафесіі тэлевізійнага рэдактара - быць на вачах.

Алесь Рыбак выйшаў на сцэну. Быў ён невысокі, але вельмі паважны. Узяўшыся рукой за падбароддзе, пісьменнік некалькі разоў прайшоўся з аднаго боку сцэны ў другі. Увесь ягоны выгляд паказваў, наколькі пачэсная, цяжкая і адказная пісьменніцкая ноша. Нарэшце ён спыніўся перад мікрафонам.

- Вельмі доўгі час, - пачаў Рыбак, - я жыў далёка ад радзімы. Я працаваў у Крамлі.

Зала выбухнула апладысментамі.

- Лепш за пісьменнікаў гавораць толькі генералы, - сказаў рэжысёр Слава, калі я ў перапынку падышоў ды яго. - Даўно я не плакаў ад рогату.

- Я таксама пісьменнік, - чамусьці пакрыўдзіўся я.

- Але не з Крамля. Пішы, дарагі, раптам атрымаецца.

На жаль, нічога падобнага ў мяне не атрымалася.

НА ДАЧУ ДА КАРАТКЕВІЧА

Так сталася, што Уладзіміра Караткевіча, аўтара «Дзікага палявання караля Стаха», «Чорнага замка Альшанскага» і «Зямлі пад белымі крыламі» пры жыцці лепш ведалі ў Берліне, Варшаве і Празе, чым у Маскве. Я на свае вочы бачыў у «Литературной газете» артыкул пра вядомага польскага пісьменніка Уладзіміра Караткевіча.

На Беларусі ён часцей за ўсё друкаваўся ў часопісе «Маладосць», у якім я ў канцы сямідзясятых працаваў у аддзеле нарыса і публіцыстыкі.

Аднойчы Уладзімір Сямёнавіч прыйшоў да нас з новым нарысам. Мы тут жа наладзілі застолле. Нягледзячы на тое, што рэдакцыя часопіса знаходзілася ў будынку ЦК камсамола, мы дазвалялі сабе выпіць чарку-другую з аўтарамі, тым больш такімі, як Караткевіч. Інструктары-цэкамольцы нас люта за гэта ненавідзелі, але зрабіць нічога не маглі. Творцам многае дазвалялася нават пры Сталіне.

Махнула крылом адна бутэлька, за ёй другая. Нечакана ў наш пакой увайшоў галоўны рэдактар часопіса Генадзь Бураўкін. Звычайна галоўныя пазбягалі застолляў з радавымі супрацоўнікамі, але тут усё-ткі Караткевіч.

- А да мяне завітаў пісьменнік з Літвы, - сказаў Генадзь Мікалаевіч.

- Галоўны рэдактар часопіса «Яўніма гратас».

- І яму нальем, - дастаў я з партфеля трэцюю бутэльку.

Літоўскі пісьменнік, такі ж самавіты, як і Бураўкін, ніколькі не ганарыўся. Наадварот, ён сказаў доўгую і напышлівую прамову пра тое, што лічыць за шчасце чокнуцца са славутым пісьменнікам Караткевічам. Бураўкін расчуліўся, схадзіў у свой кабінет і дастаў з сейфа штоф «Белавежскай».

- А паехалі да мяне на дачу! - падняўся ва ўвесь свой немалы рост Караткевіч. - Нядаўна тры літры старадарожскай самагонкі прывезлі. Закусім мядзведжай лапаю.

Грамада ў захапленні загула. Пабываць на дачы Караткевіча было ма­раю кожнага з нас. Пра мядзведжую лапу таксама ўсе чыталі ў «Дзікім паляванні караля Стаха».

Бураўкін выклікаў з гаража ЦК службовую «Волгу».

- У адной усе не змесцімся, - сказаў я.

Галоўны кіўнуў, пайшоў у свой кабінет і пазваніў па «вяртушцы».

- Першы сакратар сваю машыну дае, - сказаў ён, вярнуўшыся.

Мы выйшлі з будынка ЦК і пагрузіліся ў бліскучыя белыя «Волгі». На вуліцы змяркалася, але нікога з нас гэта не хвалявала.

- Каля «гастранома» спынімся, - даў мне дваццацьпятку Генадзь Мікалаевіч. - Купіш дзве бутэлькі, мінералку, хлеб і батон каўбасы.

Я ўсё зрабіў так, як ён загадаў. У магазінных чэргах ніхто не наракаў. Мусіць, у іх ведалі, што я закупляюся для пісьменніка Караткевіча і ягоных гасцей.

Я ехаў у машыне рэдактара. Побач сядзелі Караткевіч і літовец. Астатнія пісьменнікі ехалі за намі ў машыне першага сакратара.

Уладзімір Сямёнавіч зацягнуў песню пра сярэднявечную гулянку. У ёй расказвалася, што багатаму дзядзьку не трэба хадзіць туды, дзе п’е галота. «Не хадзі ты, дзядзька багаты, дзе басота п’е. Адзін за рукі, другі за ногі, трэці б’е ў каршэнь...»

- Каршэнь - гэта патыліца, - растлумачыў я літоўцу.

- Я-а... - ашаломлена працягнуў той.

- А куды мы едзем? - раптам перастаў спяваць Караткевіч.

- Да цябе на дачу, - сказаў з пярэдняга сядзення рэдактар.

- Хіба ты не ведаеш, што ў мяне няма дачы? - нахіліўся да яго Караткевіч.

Я і рэдактар утаропіліся адзін на аднаго вытарашчанымі вачыма. Якраз учора мы з ім гаварылі пра меркаванага аўтара ананімнай паэмы «Сказ пра Лысую гару». У ёй гаворка ішла пра пісьменніцкія дачы. Я разам з многімі іншымі лічылі, што аўтарам з’яўляецца Караткевіч. Надта ж добра паэма напісаная.

- Але ў яго няма дачы, - сказаў Бураўкін, калі я скончыў свае разглагольстваванні. - Каб так напісаць, трэба там жыць.

Я вымушаны быў з ім пагадзіцца.

І вось мы едзем на дачу да Караткевіча.

- Ну, вы даяцё! - рагатнуў кіроўца Толя.

Між іншым, ён лепш за іншых ведаў, хто з пісьменнікаў мае дачу, а хто не.

- Толя, - пакратаў яго за плячо Караткевіч, - убачыш зручнае месца і спыняйся.

- Ды што тут убачыш пасярод ночы! - хітнуў галавой той.

Але спыніўся тым не менш ён вельмі ўдала. Побач з дарогай самотны дуб, пад дубам поўна сучча. Мы з Гаўронам хутка нацягалі ламачча і расклалі вогнішча. У святле фараў дзвюх машын яно глядзелася вельмі маляўніча.

- Хлопцы! - падняў шклянку з «Белавежскай» Караткевіч. - Хіба на дачы гэтак вып’еш?

Ніхто з ім не спрачаўся. Гэта сапраўды было адно з лепшых застолляў у маім жыцці.

ПАЛІЦАІ Ў ЦЮБЕЦЕЙКАХ

Янка Брыль на Беларусі быў такі ж славуты пісьменнік, як і Караткевіч. Трэба сказаць, яны і знешне адпавядалі адзін аднаму. Нягледзячы на два метры росту і масіўны склад цела, Іван Антонавіч быў пранікнёны, нават шчымлівы лірык. І ў гумары разбіраўся. Ягоныя досціпы з аповесці «Ніжнія Байдуны» адразу разышліся на цытаты. Наогул, мушу сказаць, Галіяфаў у беларускай літаратуры хапала. Акрамя Брыля, ростам вылучаліся Кандрат Крапіва, Іван Мележ, Іван Навуменка, Ніл Гілевіч. Максім Танк таксама быў немаленькі.

Я сам належаў да маларослага падраздзялення беларускай літаратуры. На жаль, класікаў сярод нас было мала - Іван Шамякін, Аркадзь Куляшоў, Пімен Панчанка.

Але, нягледзячы на ўсю маю нягегласць, менавіта Брыль падтрымаў мяне пры ўступленні ў Саюз пісьменнікаў.

- У яго апавяданне пра старую добрае, - сказаў Брыль на абмеркаванні.

- А той, хто ўмее напісаць старую, аб чым заўгодны напіша.

Камісія пагадзілася з гэтым.

Аднойчы ў госці да беларускіх пісьменнікаў прыехала дэлегацыя ўкраінскіх. У тыя часы гэта была звычайная рэч - ездзіць у госці адзін да аднаго. Украінцам паказалі славутасці сталіцы, затым пасадзілі ў аўтобус і павезлі на Нарач. Яно таксама было славутасцю, праўда, той, што дасталася дарма.

У аўтобусе я апынуўся побач з Брылём.

- Бачыце вунь таго? - паказаў ён на кіраўніка ўкраінскай дэлегацыі, які гучней за ііііііых спяваў украінскую народную песню.

Трэба сказаць, Іван Антонавіч нават да маладых і дробных паплечнікаў па пяру заўсёды звяртаўся на «вы». Нездарма гаварылі, што Брыль дасюль адчувае сябе польскім афіцэрам, які трапіў у палон да бальшавікоў. Хаця на самой справе ў польскай арміі ён быў капралам.

- Бачу, - сказаў я.

- Гэта Платон Варанько. Мы яго завём Цюбецейкай.

- Чаму? - спытаўся я.

- На Днях савецкай літаратуры, якія праходзілі ў Ташкенце, усім пісьменнікам-гасцям выдавалі халаты і цюбецейкі. Выклікалі па спісе на сцэну і выдавалі. Як на складзе. А Платону не далі.

- Чаму? - зноў спытаўся я.

- Забыліся. Альбо яго проста не аказалася ў спісе. Украінцы абурыліся і напісалі ў прэзідыум запіску аб ушчамленні іхніх правоў. Гаспадары таксама ўперліся: колькі чалавек у спісе, столькі халатаў.

- І цюбецеек, - дадаў я.

- Менавіта, - кіўнуў Іван Антонавіч. - Але ж гэта скандал! Тады старшыня прэзідыума, а гэта таварыш з ЦК, можа, сам Рашыдаў, падыходзіць да мікрафона, бярэ запіску і чытае: «Па просьбе ўкраінскай дэлегацыі Платон Варанько - адын цюбяцейк». Украінцы яшчэ больш пакрыўдзіліся.

Украінская народная песня скончылася, і беларусы зацягнулі сваю народную - «За туманам нічога не відна».

- Цэ наша пісня! - ускочыў са свайго месца Варанько. - Усі вашыя пісні нашыя!

- Канечне! - таксама падняўся з сядзення Брыль. - У нас і паліцаяў сваіх не было, усе вашыя.

Дзіўна, але ўкраінская дэлегацыя на гэтыя словы не пакрыўдзілася...

Між іншым, цяпер паліцаі і ў Расіі рэабілітаваныя. Відаць, адбылося гэта таму, што пісьменнікі перасталі ездзіць адзін да аднаго ў госці. Ды і пісьменнікі, шчыра скажу, ужо не тыя. Як па творчасці, так і па росце. Вось як было ў ранейшыя часы: адзін пісьменнік - адын цюбяцейк.

ІНТЭРВ'Ю

Я ўжо дажыў да таго ўзросту, калі і пра сябе можна расказаць байку.

Я працаваў у «Литературной газете», вёў расійска-беларускі дадатак «Лад» і іншы раз наведваўся ў Мінск. Гэтым разам я прыехаў на кніжны кірмаш, які штогод праводзіцца ў лютым.

На стэндзе Пастаяннага Камітэта Саюзнай дзяржавы, дзе ляжала «Литературка» з «Ладам», людзей было няшмат, і я пайшоў аглядаць іншыя стэнды. На іх зрэдзь сустракаліся знаёмыя, не ўсе яшчэ павыміралі. Хаця моладзі, канечне, наўкруг было значна больш, чым былых паплечнікаў.

- Можна ў вас узяць інтэрв’ю? - падскочыла да мяне ўвішная дзяўчына з мікрафонам у руцэ. - Для першага рэспубліканскага канала?

- Чаму ж нельга, - спыніўся я. - Сам калісьці на тэлебачанні працаваў.

Аператар навёў на мяне камеру, дзяўчына разматала мікрафонны шнур, каб не замінаў рухі. Адчувалася, праца тэлевізійнай вядучай была ёй даспадобы.

«У мае часы тэледзівы былі ніколькі не горшыя», - з адценнем лёгкай рэўнасці падумаў я.

- Прадстаўцеся, калі ласка, - сунула мне ў нос мікрафон вядучая.

- Алесь Кажадуб, пісьменнік, - сказаў я, кашлянуўшы.

Дзяўчына раптам адхіснулася ад мяне, мікрафон выпаў з яе рук. Яна нахілілася, каб яго падняць, і заблыталася ў провадзе.

- Стоп! - сказаў аператар. - Пачынаем спачатку.

- А вы жывы?.. - з жахам спыталася дзяўчына, выпрастаўшыся.

- Канечне, - сказаў я.

Мне таксама зрабілася ніякавата. Няўжо па Мінску разляцелася чутка, што я ўжо там?..

- Я па вашай аповесці «Лесавік» абараняла дыплом, - дрыготкім голасам сказала дзяўчына, - і думала, што вы ўжо даўно памерлі...

Ну, так, для гэтага юнага стварэння з доўгімі ножкамі і поўнымі грудзьмі, якія добра бачыліся ў выразе кофтачкі, я быў стары. Але не настолькі, каб лічыцца нябожчыкам.

- Не, мілая, жывы, - сварліва сказаў я. - А вы акрамя «Лесавіка» яшчэ што-небудзь маё чыталі?

- Не, - апусціла яна галаву.

- Вунь на тым стэндзе, - паказаў я пальцам, - праз пару гадзін будзе праходзіць прэзентацыя маёй пятнаццатай кнігі. Называецца «Эліксір жыцця». Вы ж хочаце жыць вечна?

- Што? - зноў падняла на мяне вочы дзяўчына.

- У юнацтве пра гэта не задумваюцца, - уздыхнуўшы, сказаў я, - але гадоў праз дзесяць у вашую прыгожанькую галаву прыйдзе думка, што някепска было б уведаць сакрэт эліксіра жыцця. А ў маёй кнізе пра гэта напісана. Але асабіста вам думаць пра гэта яшчэ рана.

- Далібог, я прыйду! - Дзяўчына закрыла рукою выраз на кофтачцы.

- Калі ласка, прабачце мне!

- Прабачаю, - кіўнуў я.

- А інтэрв’ю? - запярэчыў аператар.

- Наступным разам, - сказаў я. - Шкада, вам дысертацыю абараняць не трэба. Добрая была б тэма - «Эліксір жыцця ў творах Алеся Кажадуба».