Дзённік: гады 1985-1991

Ніл Гілевіч

ДЗЁННІК: гады 1985 - 1991

1985

1-га студзеня. Колькі дзён назад прыйшла думка напісаць верш “Сон з белай варонай”, увесь замешаны на іроніі. Думка гэта адразу ж перарасла ў задуму зрабіць цэлую нізку сатырычных вершаў-сноў з удзелам звяроў і птушак, іначай сказаць — скласці своеасаблівы бестыярый. Звяры і птушкі бяруцца не абы-якія, а з казак, прыказак і прымавак, тыя, што маюць назыўное, абагуленае значэнне. Сёння гартаў фальклорныя зборнікі, выбраў каля 30 персанажаў для гэтай будучай нізкі, а, можа быць, і кнігі. Так работа на 85-ы год ёсць, рэч можа атрымацца цікавая.

2-га студзеня. 30-га снежня пахавалі Міколу Лобана, а сёння — Макара Паслядовіча. Старая гвардыя сыпецца, адыходзіць, пакідаючы пярэдні край нам — колішнім “дзецям вайны”. Паслядовіча я чытаў яшчэ хлапчуком, раман “Паўстанне”, — па тым часе быў някепскі твор. Чытаў сёе-тое і пасля вайны. Ён добра ведаў жыццё, людзей — і гэтым быў цікавы. Думаю, што пераацэнка яго творчасці, пачатая ў канцы 50-х Адамовічам, не зусім справядлівая. Варта было б, пры ўсіх закідах наконт “лакіроўкі рэчаіснасці”, падтрымаць яго пошукі “героя нашага часу”. Не дадалі пры жыцці і Лобану: засланілі постаці больш магутныя і яркія (Мележ), адцёрлі, адпіхнулі больш спрытныя з маладзейшых. Абодвух гэтых цяпер ужо нябожчыкаў аб’ядноўвала адна рыса: прыродная сціпласць. У Лобана яна мела крайні характар — была, можна сказаць, унікальнай, бяспрыкладнай. А людзі сціплыя — заўсёды людзі добрыя. Рэдкаснай была і дабрыня гэтых нашых старэйшых таварышаў.

Днём спаткаўся з “цэнзарам” маіх “Родных дзяцей” М.К. Высоцкай. Сказала, што твор ёй спадабаўся. Вядома ж, я не прызнаўся, колькі было ў мяне хвалявання, неспакою, трывогі, пакуль карэктура не вярнулася з Галоўліта з блаславеннем. Баяўся за дзве лініі ў сюжэце: экалагічную і нацыянальна-патрыятычную. Відаць, дапамагло — прытупіла зрок — маё сённяшняе чыноўнае становішча.

3-га студзеня. Прачытаў — уважліва — “Паляванне на апошняга жураўля” Жука (у свой час перагарнуў бегла). Бясспрэчна, напісана рукой таленавітай. Але — ці не паспяшаўся аўтар з друкаваннем? Ці не варта было сёе-тое прадумаць глыбей, а сёе-тое падшліфаваць? Напрыклад, казка пра Жураўля і ўся яго прысутнасць у аповесці маглі б быць больш адчувальнымі. А кампазіцыя рэчы — больш зладжанай: раздражняюць “пераскокі”, надта многа іх. Выпадковае забойства Дзямідчыка зніжае маральны пафас твора — пабаяўся сказаць праўду да канца. А яшчэ яўная пераклічка з Айтматавым, з Распуціным: Журавель — маці Рагатая аленіха — гаспадар Мацёры, звярок.

4-га студзеня. Зрабіў апошнюю папраўку ў “Родных дзецях” — пасля Галоўліта. Страшна дакараю сябе, што не прымусіў пяро да гэтага раней — адчуваў жа, што бянтэжыць, даўным-даўно. У каторы раз даю лішні клопат рэдактару.

Быў на “паэтычнай пятніцы” Вольгі Іпатавай. Здольная паэтэса і празаік. Справядліва хвалілі за распрацоўку гістарычнай тэматыкі. Выступленне Ч-ва — нуднае ныканне-мыканне — яшчэ раз пераканала, што сучасных беларускіх пісьменнікаў ён не чытае і сказаць яму, апроч няскладнай агульшчыны, няма чаго. Ні адной спасылкі ні на адзін твор! Наогул быў перакос у тэму “прыгожая жанчына Вольга”.

5-га студзеня. Дачытаў “Сваіх і чужынцаў” Чыгрынава. Усё ніжэй і ніжэй. І нашто было распіраць аж на тры тоўстыя кнігі, калі ўсё гэта можна было — пры ашчадным пісьме — змясціць у адной нятоўстай? Колькі лішняга, дробнага, колькі непатрэбнага сноўдання герояў і атрадаў на старонках! Што значыць наўмысная маніякальная ўстаноўка на эпічнасць, на талстоўска-шолахаўскі размах! Ах ты, божа мой! Правінцыялізм наш смешны, калі мы цябе пазбавімся? І самае крыўднае, што — здольны чалавек. І што магла б быць таленавітая, цікавая кніга пра пачатак акупацыі на Беларусі і зараджэнне народнага руху супраціўлення. Пагоня за аб’ёмам, відаць, прытупіла і чуйнасць да слова, да сказа: ніколі раней не бачыў у яго столькі стылістычнай няўдобіцы. Па некалькі разоў на старонцы — “тым часам”, “між тым”, “акурат”, “няйначай”, і нават “як ужо вядома” (г. зн. “як ужо было сказана вышэй”). Не, не, пра вялікае майстэрства тут не можа быць і гаворкі. І дарэмна пластаюцца перад мэтрам яго прысяжныя крытыкі, т. т. Гніламёдаў, Юрэвіч і іншыя. Час скажа сваё слова — і можа, нават раней, чым некаторым здаецца. Дарэчы, размахнуўшыся на тры тамы, падзеі і лёсы абарваў гвалтам — нават не акрэсліўшы належна. Што такое, напрыклад, Чубар? А Масей? Адно заінтрыгаваў ім чытача.

1987

1-га студзеня. Ніколі яшчэ ў такім настроі не сустракаў Новы год. Ніколі ў гэту пару не было на душы так цяжка і так пуста. Ніколі не чуўся такім збалелым, старым і хворым. Калі б тады, паўтара года назад, не затрымалі мяне ў гэтых службовых аглоблях — напэўна, сёння чуўся б іначай, лепей. Хоць бы троху пра здароўе паклапаціўся б, пра нейкі разумны рэжым падумаў бы. Каторы ўжо год кладуся — выключаю святло — у чатыры, у пяць, а то і ў шэсць гадзін раніцы! Як бы ўсё думаю: зносу не будзе. Хаця ж і не думаю так!

Віншавальныя званкі: Макаль, Сіпакоў... Апрача Быкава, які пазваніў першы. Здаецца — і ўсё. Сіпакоў паскардзіўся, што Макаль так і не прынёс у “Маладосць” абяцаную рэцэнзію на “Родных дзяцей”. Пытаецца: што рабіць? У мяне! Як быццам я прасіў ці заказваў рэцэнзію. З лета 1985 года пішацца гэты водгук на маю кнігу! Ах, сябры, сябры! Доўга жыць будзеце — з такімі “клопатамі” пра Бацькаўшчыну!..

4-га студзеня. Гіну, канаю поціху, як надарваны конь на выгане... Баліць усё — ныркі, печань, ломіць у скронях, начамі сэрца сціскае так, што задыхаюся. І ўсё ад таго, што баліць і ніякай рады не знаходзіць душа. Як відаць па ўсім — і не знойдзе. Колькі страшнага давялося пачуць, прачытаць, перадумаць за апошнія месяцы! Нічога не магу чакаць, ні на што не магу спадзявацца! Назад ходу гаспадары жыцця не дадуць. Так, у такім настроі, з такімі думкамі пераступіў мяжу паміж старым і новым годам; так пачынаецца мой 1987-ы. Калі сёння-заўтра не грукну дзвярыма — можа быць і зусім кепска. Збрыдзела ўсё да крайняй, апошняй кропкі цярпення.

1988

Лістапад. Эстонскі журналіст N, з якім у мяне ў Таліне (летам 1986­га) былі вельмі шчырыя размовы наконт самага балючага, прыслаў мне нумар газеты “Советская Эстония” за 30 кастрычніка гэтага года. У нумары — праект “Закона Эстонскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі — аб мове”. Самыя першыя радкі праекта вельмі ўразілі: “Эстонская Сав. Сац. рэспубліка з’яўляецца суверэннай нацыянальнай дзяржавай, дзяржаўнай мовай якой з’яўляецца эстонская мова”. Вось так!.. Эстонія — суверэнная дзяржава, эстонская мова — дзяржаўная...

Не сумняваюся, што Праект стане Законам, і вельмі скора. Я гэта адчуў яшчэ тады, у 1986-м, на пачатку перабудовы. Чытаў і перачытваў артыкул за артыкулам будучага закона. З захапленнем чытаў. Да чаго ж усё прадумана, узважана, улічана і прадугледжана! Закон — у поўным сэнсе слова — мудры. Напісаны мудрымі дзяржаўнымі людзьмі.

У гэтым жа нумары, у якасці каментара да Праекта, змешчаны артыкул знакамітага лінгвіста (не эстонца родам), доктара філалогіі, прафесара Юрыя Лотмана “Патрэбен Закон аб мове”. Артыкул складаецца з шасці частак, кожная з якіх дае адказ на пастаўленыя ў падзагалоўках пытанні. Першае: “Чаму патрэбен Закон аб мове?” — “Без мовы няма культуры. Таму пагроза мове ёсць пагроза культуры, а пагроза культуры — пагроза самаму існаванню нацыі”. Другое: “Каму патрэбен Закон аб мове?” — Натуральны адказ: ”Эстоніі і яе нацыянальнай культуры. Але ці толькі ёй? У развіцці культур розных народаў зацікаўлена чалавецтва”. Трэцяе: “Ці гарантуе Праект Закона абарону правоў неэстонскага насельніцтва рэспублікі?” — “Праект абараняе інтарэсы ўсіх жыхароў Эстоніі, незалежна ад іх нацыянальнай і моўнай прыналежнасці”. Чацвёртае: “Ці закранае Праект Закона чые-небудзь інтарэсы?” — “Так, закранае. Аб гэтым трэба гаварыць прама. Ён закранае інтарэсы бюракратыі, асабліва верхніх эшалонаў”. Пятае: “Якая канчатковая мэта Праекта Закона аб мове?” — “Мэта Праекта Закона — аздаравіць атмасферу, стварыць сапраўднае адзінства народа Эстоніі”. Шостае: “Ці не выкліча ўвядзенне Закона аб мове культурнай ізаляцыі Эстоніі?” — “Не, не выкліча. Больш за тое, можна лічыць, што развіццё эстонскай культуры будзе выклікаць рост цікавасці да яе за межамі Эстоніі”.

Ах, шаноўны прафесар! Каб табе даў Бог здароўя — за такую разумную, справядлівую і высакародную грамадзянскую пазіцыю!

1990

Запісы з пасяджэння Вярхоўнага Савета РБ

15-га траўня. Пачатак вялікай эпохі па стварэнні сапраўднага Беларускага Парламента.

“Занатоўкі для сябе”, зробленыя ў час пасяджэнняў ВС РБ.

16-га траўня. З даклада мандатнай камісіі: на сёння — 328 дэп., 295 не былі раней дэпутатамі; 11 жанчын, 242 — беларусы (77%), 64 — рускія, 12 украінцаў, 10 палякоў, 1 яўрэй. Работнікаў культуры — 3, журналістаў — 9.

18-га траўня. Працяг абмеркавання кандыдатаў на Старшыню ВС.

Садоўскі: крычаў без мікрафона, пасля — у мікрафон, і ўсё ж Ціхіня не даў сказаць, што той хацеў.

Мілаванаў: усё тая ж дэмагогія, сагналі апладысментамі.

Вячэрскі, які ўчора вылучыў сябе на старшыню, зняў сваю кандыдатуру ў карысць Кавалёнка.

Герасюк: выкрывае Дземянцея, у т. л. за ікру, шпроты ў буфеце ВС.

Лябедзька: рэзка супроць партакратаў.

Адказы на пытанні вылучаных на пасаду старшыні ВС.

Дземянцей: “Суверэнная рэспубліка”.

Шушкевіч: адказваў выдатна, на тры галавы вышэй папярэдняга.

Кавалёнак: таксама малайчына.

Ад падліковай камісіі старшыня Скарынін абвясціў вынікі галасавання: выдана 323 бюлетэні, несапраўдных няма.

Дземянцей: за 161, супраць 162; 49,3%.

Шушкевіч: за 101, супраць 202; 30,9%.

Кавалёнак: за 47, супраць 276; 14,3%.

14 дэпутатаў выкраслілі ўсіх.

Паўторнае галасаванне:

Выдана 321 бюлетэнь, несапраўдны 1.

Дземянцей: за 167, супраць 153; 51,1%.

Шушкевіч: за 118, супраць 202; 36,1%.

Якая ганьба!

35 дэпутатаў выкраслілі абаіх!

19-га траўня. Новаабраны зайшоў у прэзідыум і не павітаўся (як у хлеў).

Выбранне Першага намесніка Старшыні і Намесніка старшыні ВС.

Лукашэнка прапануе: не выбіраць сёння, а — пракансультавацца. “Вы, т. Сакалоў і ваша каманда, палітычна здорава прайгралі — як ніколі!”

Глушкевіч: выдаў Дз-цею як трэба. Выйдзі на Плошчу да народа!

Пазняк: стаіць ля мікрафона, слова не даюць, старшыня ігнаруе, а ён стаіць. (І ля іншых мікрафонаў — стаяць.)

Прагаласавалі: выбіраць намеснікаў сёння.

Пачаліся спрэчкі. І на якой жа мове? Дземянцей паспрабаваў па-беларуску — канфуз!

Пазняк (дабіўся-такі слова): “Прыйшлі да палітычнага крызісу ў рэспубліцы і ў Вярхоўным Савеце”. (Гаварыў разумна, лагічна, пераканаўча.)

(Каратчэня з Вілейкі — бунтуе супроць Пазняка.)

Дземянцей вылучыў Машко на Першага намесніка.

Навумчык: трэба не з апарата, а Шушкевіча або Кавалёнка.

Пасля перапынку першым намеснікам старшыні выбралі Шушкевіча.

(За — 269, супраць — 28, устрымалася — 9.)

Намеснікам старшыні ВС выбралі Шаладонава.

29-га траўня. З 16.00 абмяркоўвалі, на якой мове весці пасяджэнні сесіі. У абарону беларускай выступілі: Вярцінскі, Трусаў, Баршчэўскі, Садоўскі, Шушкевіч.

Прагаласавалі: 183 за тое, каб на беларускай або на рускай, як хто жадае.

(Закон аб мовах — не прайшоў бы.)

Вялікі крок “наперад”: 45 гадоў пасля вайны Сесіі ВС БССР вяліся на беларускай мове. Цяпер — вядзецца на рускай мове. Толькі таму, што выбралі старшынёй т. Дземянцея.

8-га чэрвеня. Абмеркаванне кандыдатур на старшынь планавай і бюджэтна-фінансавай камісій.

Унучка (сакратар райкома з Навагрудка).

Беленькі (рэжа па-беларуску).

Толькі таму, што па-беларуску — слухаюць дрэнна, не ўспрымаюць, як бы загадзя ведаючы — “не варты”. А хлопец вельмі разумны — варты! Бліскуча адказвае на пытанні! Паказвае веды надзвычайныя! Свабодна чуецца — як рыба ў вадзе!

Прагаласавалі: за Унучку — 685, за Беленькага — 98. Як шкада! Такі талент адхілены! Трэба яго назначыць міністрам фінансаў!

Заява аб тым, каб не пасылаць беларускіх хлопцаў з міліцыі ў Арменію і Азербайджан. Дэпутат Слабчанка паведаміў, што старшыня Баранавіцкага гарвыканкама Лабко пазбавіў памяшкання мясцовую суполку ТБМ — выгнаў на вуліцу!

9-га чэрвеня. 10.00. Ганчар: З ультыматыўнай заявай: стварыць альтэрнатыўную Камісію заканадаўчую; гэты ж зрабіць іншым праваленым кандыдатам — Канаплю, Баршчэўскаму, Заблоцкаму — стварыць альт. камісіі. Заклікаў Шушкевіча падаць у адстаўку — паколькі “Вы палітычна буйна прайгралі”. (Амбіцыя? А між тым — Булахаў — яго “родны брат”.)

Дземянцей не зрэагаваў на гэту заяву і даў слова па п. дня.

19-га чэрвеня. Пачалі з пасылкі дэлегацыі ў Маскву — для выпрацоўкі канцэпцыі Дагавора. Ой і спрачаліся! Гвалт!

20-га чэрвеня. Выбары старшыні камісіі.

10.00. Камісія па замежных справах і знешнеэканамічных сувязях.

За Борыса — 157.

За Садоўскага — 154.

Загадзя настроіліся галасаваць за “свайго” — і не слухаюць, што кажа апанент-канкурэнт, а жаль: ён варты пасады!

Маё выступленне не дапамагло Садоўскаму.

Шушкевіч праінфармаваў аб удзеле беларускай дэлегацыі ў ВС Літвы. Адзначаўся Дзень Траура, Болю і Надзеі. Была Імша. Там добрыя адносіны да Касцёла і Царквы. ВС Літвы прыняў зварот да ААН і зварот “Да людзей Літвы”. У абодвух — ні на крок назад! Прадстаўнік Польшчы выступіў вінавата, хітра, з намёкам на Віленскі край.

21-га чэрвеня. Адбылося першае пасяджэнне Камісіі па адукацыі, культуры і захаванні гістарычнай спадчыны. Разгледжаны арганізацыйныя пытанні. Намеснікам выбраны: Баршчэўскі Л. Сакратаром: Цумараў Я.

Утвораны 2 падкамісіі: 1) па адукацыі (вядзе Баршчэўскі), 2) па куль­туры і захаванні гістарычнай спадчыны (вядзе Трусаў А.).

22-га чэрвеня. 10.00. Пачалі з ушанавання памяці ахвяр у сувязі с пачаткам Вялікай айчыннай вайны.

Дэпутат Кічкайла А.Т. зрабіў даклад па чарнобыльскай праграме.

Адсутнасць адзінства ацэнкі небяспекі забруджання. — Да гэтага часу!

100 экспертаў МАГАТЭ ў кастрычніку дадуць адказ — як быць? Гэта ж датычыць лёсу не толькі 2,5 млн., але і для ўсіх 10 млн. беларусаў! 4000 сем’яў да 1.7. сёлета перасяляцца. На 1991 г. прадугледжана 25 тыс. кв. для перасялення. У нас кожны год будуецца 100 тыс. кватэр. Прапанова: выдзеліць у 1992 г. з гэтых 100 тысяч — 15 000 кватэр для выселеных з зоны людзей.

Неабходна радыяцыйна-экалагічная пашпартызацыя. У год прадугледжана 915 млн. руб. даплат і льгот ахвярам Чарнобыля.

Дыягнастычнай апаратуры не хапае!

Цалкам трэба спыніць вытворчасць с/г прадукцыі там, дзе больш 15 кюры на кв. км.

Пабудавана дарэмна:

1423 хаты — 24 пас. (у Гомельскай вобласці),

230 хат — 4 пас. (у Магілёўскай вобласці).

Дз. М.І. “Давайце зарэгістрыраваемся”.

Агульныя страты ад Чарнобыля для Беларусі — 85 млрд. руб.

23-га чэрвеня. 10.00. Гадзіну спрачаліся — ці прымаць адстаўку Урада і зацвярджаць Старшыню СМ. Далі слова Кебічу.

Кебіч: За поўны эканамічны суверэнітэт Беларусі! Народ Беларусі — поўны гаспадар усяго, што ёсць на зямлі беларускай. 100 млрд. — страта Беларусі ад Чарнобыля. 8 гадавых бюджэтаў рэспублікі!

Прагаласавалі за давер Ураду: за — 252, супраць — 3, устрымаліся — 8.

Вярнуліся да Чарнобыля.

Пазюмка А.Ф. (Быхаў): Не хапае настаўнікаў па 3-4 прадметах у вясковых школах. (Уцякаюць настаўнікі.) Адным даплочваюць, другім — не. Дасюль не абследаваны дзеці і дарослыя! Даплата: у каго зарплата 400 — даплата 150 руб., у каго 100 — даплата 30 руб.

Сукач М.Д. (Лельчыцы, дырэктар міжгаса “Стадолічы”): Даць ацэнку дзейнасці Урада па Чарнобылю — нездавальняюча! Беларусі ніхто прадуктаў не дасць. Выехала — 927 чалавек — за 2 дні.

Серада М.М. (Петрыкаў, райвыканкам): Тушыць пажары няма чым — вада сыйшла. Хаты трэба зносіць і закопваць!

Лазарэвіч Ул. Ул. (галоўурач, Рэчыца): Не хапае — 100 урачоў. Па вобласці — 550. А маладых — рашылі не пасылаць!..

Прышчэп Р. Ф. (Ельск, ветэран): Неадкладна адсяліць — і толькі!

Малайчына, ахоўнік парадку!

Кавалёнак Ул.В. (касманаўт): Падтрымаў ідэю Кангрэса па радыяцыі.

28-га чэрвеня. Працяг Чарнобыльскай тэмы.

Выступіў дэп. Гілевіч Н.С. Нават трохі папляскалі. Ганчар спецыяльна паціснуўруку.

Смоляр. Вельмі талкова!

Холад — і многа іншых — і ўсе вельмі талкова.

Мазай: За год у Беларусі можна аздаравіць па пуцёўках 98 тыс. чалавек, а ўсяго — 285 тысяч (ці ведае яна, як сённяшняе яе выступленне шмат значыць для яе лёсу?)

Еўтух: тры гады ўзначальваў камісію па Чарнобылю. Атрымалі ад Платонава і Канаплі канцэпцыю ў красавіку мінулага года — а датуль?

Тарасенка — аб Законе аб беларускай мове: нічога не робіцца, не выдаюцца падручнікі.

30-га чэрвеня. 10.00. Пасяджэнне нашай камісіі (трэцяе).

Абмеркавалі законапраект (матэрыялы да яго) аб Суверэнітэце.

Наша прапанова: назваць рэспубліку: Савецкая рэспубліка Беларусь. (І па-руску, і на ўсіх мовах — Беларусь!)

Сфармуліравалі артыкул 7 — аб культуры і адукацыі для Дэкларацыі аб суверэнітэце.

2-га ліпеня. 11.00 Адбылося пасяджэнне нашай камісіі з удзелам міністра Н.А. Дземчука і нам. старш. СМ Мазай Н.М.

1. Аб новай канцэпцыі нац. сістэмы адукацыі.

2. Аб матэрыяльным і прававым статусе нар. дэпутата.

3. Аб праекце Пастановы па Чарнобылю.

3-га ліпеня. 10.00. Аб парадку апублікавання матэрыялаў сесіі ВС.

Аб выданнях ВС БССР (спрэчкі — вялікія).

Зацвярджэнне Указаў (колькі пустога, амбіцыйнага, колькі трацім часу на пустое! Сорамна!).

Сёння некаторыя падхопліваліся да мікрафона разоў па 10-15. А якім тонам! Той жа Савіцкі Б.П.

Прынялі пастанову аб ліквідацыі КНК.

4-га ліпеня. Зацвярджэнне старшыні Вярхоўнага суда. Вылучаны Ка­равай.

Цумараў: заклікаў галасаваць супроць. Сказаў: будзе ў нас Чарнобыль-гейт.

Грыбанаў: Няма канцэпцыі суда як самастойнай улады.

Булахаў: Не падыходзіць да ст. суда з пазіцый вулічнага папулізма. “Высочайшего класса” юрыст, і заклікаў галасаваць.

Каравай — (186 — 34 — 27) прайшоў.

5-га ліпеня. Працягучарашніх пытанняў.

Склад Вярхоўнага Суда БССР. Падкінулі пытанні па мове (Трусаў, Цумараў). Шабашоў даў водпаведзь Цумараву, і дэпутат Трусаў І.І. падтрымаў Шабашова. (Ах, самаеды і ёлупні!)

Грыбанаў: супроць партыйнага складу Вярхоўнага Суда — і гакнуў па Гарбачову, які сказаў: “Не дапусцім, каб наша партыя была парламенцкай, яна будзе кіраўнічай, — г. зн. дзяржаўнай”. Суддзя — толькі Закону і Сумленню падпарадкуюцца.

У спіску 150 нар. засяд., — і ні аднаго ад культуры!

Па Чарнобыльскай праграме.

Зноў страшныя спрэчкі!

Нехта заблытвае ўсю справу — толькі дзе “зарыты сабака”? Колькі разоў браў слова Кічкайла! І Ганчар, і Смоляр, і інш.!

12-га ліпеня. Пасяджэнне нашай камісіі (сёмае).

Абмеркавалі сітуацыю наконт зацвярджэння СМ БССР.

Наконт юбілею Грунвальда.

Наконт рэгістрацыі Статута БНФ: падтрымаць раздзелы Статута, што датычаць мовы і культуры.

16-га ліпеня. Зацвярджэнне намесніка старшыні СМ БССР.

Мазай Н.М. За — 202. Прайшла. Гэта — добра. Да апошняга моманту сама хацела зняць сваю кандыдатуру.

Давялося мне аказаць падтрымку. Кажуць, што маё выступленне вырашыла яе лёс — дало ёй галасоў сотню. Можа быць. А Трусаў А.А. вельмі незадаволены. Прарочыць правал і развал культуры, асабліва помнікаў гісторыі. Ну, пабачым.

Сакалоў на перапынку мне сказаў: “Вы правялі Н.М. Мазай, але ёй трэба ад ідэалогіі бліжэй да матэрыяльна-фінансавых праблем, гэта ж Саўмін, а не ЦК!”. У прысутнасці Трусава — і той вельмі ўзрадаваўся.

Пасяджэнне нашай камісіі (супольна з камісіяй па галоснасці).

Аб кандыдатурах на пасады Старшыні Дзяржкамдруку і Старшыні Дзяржтэлерадыё БССР.

Рашылі: на друк — Законнікава С.І., на тэлерадыё — Бутэвіча А.І. (хаця ён рыхтаваўся на першую). Сталярову давядзецца пачакаць (дарэчы, не валодае мовай; а як кіраваць тэлерадыё, не ведаючы мовы? Ды яшчэ пасля Бураўкіна?). Цікава — хто і адкуль ён родам, Сталяроў? Чаму не валодае нашай мовай?

Перагаварыў з Мазай і з Кебічам. Падтрымалі нашу прапанову — Законнікава і Бутэвіча.

17.00. На сесіі абмеркавалі кандыдатуру Вайтовіча Я.К. на міністра культуры.

Выступіў талкова, на пытанні адказаў яшчэ лепш.

Ад Камісіі давялося гаварыць мне. Суседзі пахвалілі, як і за выступленне па кандыдатуры Мазай.

Вынік галасавання: за — 196. Нядрэнна. Прайшоў. Ну, але — закасвай рукавы, Яўген Канстанцінавіч!

17-га ліпеня. 10.00. Зацвярджэнне міністраў.

Дзямчук М.І. За — 252.

Давялося мне ўзяць слова, пахваліць, але і выказаць засцярогі і трывогу наконт, у прыватнасці, беларусізацыі сістэмы адукацыі ў Беларусі.

Дзямчук М.І. набраў вышэйшы бал за ўсіх папярэднікаў.

Краўчанка П.К. (Падаў яму пытанне — як думае павысіць ролю МЗС у павышэнні міжнароднага аўтарытэту БССР). Прагаласавалі: за 226. Прайшоў.

18-га ліпеня. Працяг зацвярджэння кандыдатур на пасады міністраў.

Законнікаў С.І. (Дзяржкамдрук). Вынікі галасавання: за — 143. Зарэзалі!

20-га ліпеня.

Слова ўзяў Кебіч — крыўды і абурэнне!

Я папрасіў паўторна разгледзець кандыдатуру Законнікава.

Пасяджэнне Прэзідыума.

Кебіч прыгразіў адстаўкай, калі так будзе далей (калі так будуць “рэзаць” прапановы, так не паважаць старшыню і г.д.).

16.00. Пункты аб забеспячэнні жыллём дэпутатаў БССР у Мінску (з адпаведнай пастановы). О, колькі было страсцей, зацікаўленасці! Трохі не хапіла галасоў “за” — каб даць кватэры ў Мінску. Ну нічога, у панядзелак, пры большым кворуме гэта пройдзе.

23-га ліпеня. Зацвердзілі: даць кватэры народным дэпутатам у Мінску!

Пасля абеду назначалі міністраў і... Бутэвіч не прайшоў. Не дабраў 9-ці галасоў. Зноў вялікая памылка! Лепшай кандыдатуры не знойдзецца, упэўнены, што любая будзе горшай.

24-га ліпеня. Дэкларацыя аб Дзяржаўным суверэнітэце Беларусі.

Далі слова мне — усяго тры мінуты. Выступіў досыць скомкана.

Паспяшаўся Дземянцей аб’явіць мне слова, не даў адрэдагаваць. Затое ўсыпаў ім за гэтыя тры дазволеныя хвіліны! А пасля 12-ці далі ўсім па пяць хвілін. Чаму не адразу?

Бутэвіча вылучылі на Дзяржкамдрук. Не разумею! Рашылі ж усе камісіі прапанаваць паўторна Законнікава!

25-га ліпеня. Назначэнне міністраў.

Бутэвіч А.І. — на старшыню Дзяржкамдруку. Не абмяркоўвалі — бо гэта было раней, калі ішоў на тэлерадыё. Узяў — 210. (Давялося выступіць — і — удала!)

Слухалі аграрную камісію — аб спісанні даўгоў з калгасаў і саўгасаў. Гарачыя спрэчкі. Усе бядуюць пра вёску, яе становішча і што будзе.

26-га ліпеня. Дэкларацыя аб суверэнітэце Беларусі.

Дэпутат Пазняк прапанаваў, каб яшчэ раз абмеркаваць прынцыпы.

Прапанова Пазняка не прынята.

Аб назве дэкларацыі: не прынята рэдакцыя Пазняка, за якую і я галасаваў.

15.00. Пасяджэнне нашай камісіі.

Прынялі рашэнне аб рэформе правапісу беларускай мовы.

16.00. Працяг абмеркавання Дэкларацыі.

Выступіў па арт. 9 ад камісіі і правёў вельмі важныя палажэнні — аб захаванні нацыянальных традыцый і аб гістарычнай сімволіцы. Брава! Сам не чакаў, што пройдзе.

27-га ліпеня. 10.00 Дэкларацыя аб суверэнітэце.

Пазняк і група зрабілі дэмарш — пакінулі залу — у знак пратэсту супроць артыкула аб Саюзным Дагаворы. А які будзе Дагавор — ніхто не ведае.

У канцы дня Пазняк аб’явіў аб стварэнні Дэпутацкай апазіцыі. У ёй апынуліся і абодва мае намеснікі, і сакратар камісіі. Камісія апазіцыянераў! Дарэчы, у апазіцыі апынуліся і два старшыні камісій: Сасноў і Садоўскі.

Двойчы браў слова: першы раз наконт: поўны ці рэальны суверэнітэт, другі раз — растлумачэнне наконт “нацыянальных супольнасцяў”.

Дэкларацыю — прынялі.

31-га ліпеня. 10.00 Дземянцей закрыў Першую Сесію — і толькі. Дзеля гэтага сядзелі два лішнія дні ў Мінску. Можна было гэта зрабіць і 28-га. Дзяржаўных грошай не шкада.

І так — Першая сесія завершана.

29-га верасня. 9.00. Нарада ў Шушкевіча: Бутэвіч, Вярцінскі, Гілевіч.

Аб рэгістрацыі газет і часопісаў. Аб фактах пераводу беларускіх выданняў на рускую або на змешаную (руска-беларускую).

8-га кастрычніка. Пасяджэнне нашай камісіі.

Удзельнічалі: Мазай, Вайтовіч, Стаўроў, Харкавец, Корбут і іншыя.

Аб праекце Дзяржаўнай Праграмы пераходу да рыначнай эканомікі (другое на камісіі чытанне). Крытычных заўваг выказана безліч. Сёе-тое праяснілася, а іменна: адукацыя і культура могуць спадзявацца толькі на Бога.

Нарада Старшынь камісій ВС.

Дакладчык Мясніковіч: “Сітуацыя крайне нядобрая. Напружанне на спажывецкім рынку нарастае — інфляцыя катастрафічная”.

Што трэба, каб спыніць дэстабілізацыю? Агульныя палітычныя прадумовы! — вось што перш за ўсё. 1) Палітычны суверэнітэт; 2) маральна-псіхалагічны стан грамадства. Увоз—вываз: 4-2 млрд. Вось бяда! Павінен быць больш стрыманы тэмп прыватызацыі. Патрэбна рэалістычная палітыка! Самая вострая праблема — збожжавая. Пасяўныя плошчы скараціліся на 14% — 450 тыс. гектараў. Падаюць аб’ёмы тавараў з лёну і інш. — з-за скарачэння плошчаў Чарнобыльскіх.

Выкуп дробных прадпрыемстваў дасць звыш 1 млрд. Ну, а пасля? Што будзе мець ад іх дзяржава пасля? Хто іх купіць? Як гэта адаб’ецца на агульным сацыяльным і культурным становішчы народа?

Абарона насельніцтва ад магчымага павышэння цэн.

Пасля даклада — досыць гарачыя спрэчкі. Асабліва наконт спажыў- (кааперацыі) рынку (машыны і г. д.).

Дакладвае Янчук С.П., міністр фінансаў. Дэфіцыт — пустыя, незаробленыя грошы — усё нарастаў, дэвальвацыя дайшла да...

Нечакана для мяне — вельмі талкова, ясна расказаў, адкуль і куды грошы, асабліва пра прычыны бюджэтнага дэфіцыту, яго вытокі... Становішча крайне складанае!..

“Рэальных крыніц для выдаткаў на асвету і культуру — не бачу”, — так і сказаў. Здорава! Памірай, культура!..

Сітуацыю абмаляваў як амаль катастрафічную. Крычым: суверэнітэт!

— Ну, дык і трымайце за свае грошы міліцыю, КДБ, і шмат чаго іншага. Саюз выдзяляе сродкі толькі пад усесаюзныя праграмы, а на нашы беларускія нацыянальныя — зусім не дасць нічога.

Другая нечарговая сесія ВС.

9-га кастрычніка. Дземянцей адкрыў па-беларуску і колькі хвілін, пацяшаючы публіку памылкамі, вёў пасяджэнне на Мове. Праз паўгадзіны перайшоў на сваю “трасянку”.

Пачалі з таго, з чаго і павінна было пачацца. Апазіцыя бярэ слова і пачынае дыктаваць сваё (Голубеў, Пазняк, Навумчык). Пачаліся прапановы і ад іншых — Лябедзька, Лукашэнка, Скарынін.

Зноў — знаёмая карціна: актывісты апазіцыі пруцца да мікрафона і... столькі прапаноў, што пра галоўнае, дзеля чаго сабраліся, гатовы забыць.

Даклад В. Ф. Кебіча.

Прыватызацыя ў прамысловасці (у гандлі? у абслугах?) праведзена на 30%. І што ў выніку? Ці ўяўляем мы, што нас чакае? Што будзе з прынцыпамі сацыялізму?

Дык а што ж усё-такі галоўная прычына — чаму горш і горш?

Адзначыў работу (прапановы) нашай Камісіі — з удзячнасцю.

Палітыка згоды і міру! — толькі адна яна забяспечыць паспяховы працэс стабілізацыі і пераходу да рынку.

Кебіч: адказвае на пытанні.

Досыць падрабязна і ўпэўнена. І галоўнае — як і ў дакладзе — мэтанакіравана: даеш суверэнітэт! Сапраўдны, рэальны!

А іншага выйсця і няма! Толькі — самі сабе гаспадары!

10-га кастрычніка. Даклад Козіка Л.П.

Пачаў вельмі сур’ёзна — крытычна і самакрытычна.

Прынцыпы не распрацаваны, гэты яшчэ не рынак — а пераход да рыначных адносін.

Ідэя эканамічнага Саюза рэспублік — адзіна верны шлях.

А прынцыпы: 1) свабода вытворцы; 2) свабода спажыўца; 3) свабода работніка на рынку працы.

Давер народа і моцная выканаўчая ўлада — умовы выканання праграмы.

Ці гатовы народ? Ці хоча ён?

Неадкладна ўтварыць сваю крэдытна-фінансавую сістэму! Неадкладна!

Спрэчкі разгарнуліся незвычайныя! Наконт канцэптуальных пытанняў. Яны — невыразныя.

11-га кастрычніка. Пасяджэнне нашай камісіі.

З удзелам Мазай, Вайтовіча, Стаўрова, распрацоўшчыкаў Праграмы і інш.

Размова адбылася вельмі змястоўная. Выпрацавалі сваю пазіцыю і свае прапановы і патрабаванні па раздзелу адукацыі і культуры.

Падрыхтавалі дакументы: прапановы і варыянт праекта Пастановы ВС па праграме.

Даручылі Міністру адукацыі напісаць Зварот да ВС БССР.

13-га кастрычніка. Даклад Козіка — з улікам прапаноў ад Камісій, затым — выступленні. Узяў слова і я. Звёў усё да адукацыі і культуры, і амаль не закрануў агульных прынцыпаў Праграмы пераходу да рынку.

Выступленне, хоць і папляскалі (дзяды, у асноўным), асаблівага ўражання не зрабіла. Проста мой боль, наш боль — для іх гэта дробязь. Пра што я і сказаў.

У заключэнне зноў узяў слова Кебіч.

Выступіў ад Апазіцыі і Трусаў. Адукацыю і культуру не чапаў, зачытаў прынцыпы апазіцыйнай Праграмы.

За нашу Пастанову прагаласавала ўсяго 28 чалавек. Ну, нічога. Наш праект не пусты, не бяздумны.

Шушкевіч, можна лічыць, адагнаў Цумарава ад мікрафона, зыгнараваў яго палымянае патрабаванне прагаласаваць паімённа.

15-га кастрычніка. Праект закона аб уласнасці ў БССР.

Першы дакладчык — Лоўчы, той самы, што “рэзаў” нефармалаў. Прачыталі даклады Заблоцкі і Козік. Усе тры праекты — зусім розныя. Пачаўся расхэйдус. Размовы і спрэчкі на ўсе галасы, ва ўсе бакі.

14.00 Пасяджэнне Прэзідыума.

Той самы расхэйдус! Зладжанасці і згоды — ніякай!

15.00. Працяг Пленарнага пасяджэння. Дземянцей не даў паставіць і прагаласаваць за дапаўненні да Павесткі — як абяцалася. І тады — па камандзе Голубева — апазіцыя паднялася і пайшла. У тым ліку — і незалежны дэпутат Ганчар.

Пачаліся спрэчкі па Законапраекту аб уласнасці. Але — у парадзелай зале настрой кіславаты.

Паступаюць прапановы — перапыніць работу сесіі, — па тых Законапраектах, што былі ў парадку дня спачатку.

У 16.00 зноў сабраўся Прэзідыум — наконт выйсця са становішча. Рашылі — ставіць на парадак дня тыя пытанні, што прапанавалі апазіцыянеры. Ставіць — а дэпутаты хай галасуюць.

17-га кастрычніка. Абмеркаванне Законапраекта аб уласнасці. Дакладчыкі — Ціхіня, Заблоцкі. Талкова выступілі Новікаў і многія іншыя.

Прынялі пастанову — дапрацаваць у першым чытанні абодва законапраекты, зведзеныя ў адно. (Пры галасаванні найменш галасоў узяў праект апазіцыі.) Былі вельмі трывожныя выступленні наконт прыватнай уласнасці.

12.00. Абмеркаванне Законапраекта аб зямлі. Дакладчыкі — ад СМ — Мірачыцкі, ад апазіцыі — Станкевіч. Трэці дакладчык (галоўны — ?) — Гаркун, ад пастаяннай камісіі.

16.00. Працяг абмеркавання Законапраекта аб зямлі. Пераважае пазіцыя, што зямлю прадаваць нельга. Гучаць сур’ёзныя папярэджанні. Усё больш галасоў — зямлю не прадаваць!

19-га кастрычніка. Пасяджэнне нашай камісіі.

Аб новых формах навучання: гімназія, ліцэй, коледж.

Дакладчык — Сухнат.

Прагаварылі гадзіну — і перанеслі на панядзелак.

22-га кастрычніка. 14.00. Пасяджэнне нашай камісіі.

Вёў пасяджэнне Л. Баршчэўскі, — у старшыні — дзень прыёмаў як у члена Прэзідыума. Апрача таго — размова ў Мазай Н.Я. пра лёс беларускіх выданняў, — з удзелам прадстаўніка Мінфіна Румаса (нам. міністра).

23-га кастрычніка. Законапраект аб грамадзянстве Беларускай ССР.

Даклад па праекце (урадавым) — нам. міністра юстыцыі Дашук.

Даклад ад апазіцыі — Баршчэўскі. Рэжа вельмі хораша. Малайчына! Цяжка будзе яго тэзы абрынуць.

Давялося і мне, хуценька накідаўшы тэзісы, выступіць. Хлопцы сказалі — добра!

16.00. Праекты: Закон аб Нацыянальным банку БССР і Закон аб Банках і банкаўскай дзейнасці. Дакладчык — Амельяновіч, — ад Урада. Ад групы дэпутатаў — дакладчык Беленькі. Ад Камісіі — Унучка. Паводле Беленькага: БССР стварае ўласную банкавую сістэму і г.д., адбываецца “эканамічны бандытызм” у Беларусі.

24-га кастрычніка. Пачалося ганебна. Слова ўзяў Лукашэнка і спляжыў Прэзідыум, старшынь за тое, што нічога не робяць, не даюць законапраекты, а бяруць-грабуць — хапаюць — жах! І каўбасу, і згушчонку, і машыны, а некаторыя — і нумары ў гасцініцы за 30 рублёў.

Які ж падняўся шум, як закрычалі, як падхапіліся! Во дзе папёрла люмпенская псіхалогія! Сумна і сорамна! Сорамна — за такі парламент, за такіх дэпутатаў, за такую дзяржаву — пігмейскую, халуйскую, вартую жалю і пагарды.

Пытанне аб уладзе. Закон. Дакладчыкі — Грыбанаў (ад апазіцыі) і Булахаў — ад Камісіі.

Камай — рэзка выступіў супроць БНФ і апазіцыі па пытанні Улады, наконт ахайвання і дыскрэдытацыі камуністаў. У водпаведзь — Крыжаноўскі, Заблоцкі. Козік назваў праект апазіцыі палітычным хуліганствам...

5-га снежня. Пачатак 3-й сесіі.

Адкрыў Дземянцей па-беларуску (па паперцы, вядома).

Утрасанне парадку дня. Вельмі здзівіла выступленне Булахава — супроць уключэння ў парадак дня Закона аб культуры. Пасля абеду яго падтрымаў Ганчар. Водпаведзь далі Цумараў, Трусаў, Баршчэўскі. У выніку — перамога наша. Супроць было, тым не менш, 55 галасоў.

6-га снежня. Закон аб уласнасці.

Галоўныя спрэчкі — па пункту 19 — аб прыватнай уласнасці на зямлю. Даць не даць у поўную ўласнасць з правам продажу і перапродажу? Не прайшла ні адна рэдакцыя. Барацьба абвастраецца.

10-га снежня. Пачалося з палітычнай заявы апазіцыі (61 подпіс), агалошанай Пазняком. Рэзкі пратэст супроць партбюракратычнай большасці ў ВС, якая супроць прыватнай уласнасці на зямлю. Заява вытрымана ў вельмі катэгарычным тоне, гучыць як прысуд ворагам беларускага народу.

11-га снежня. Пачалі з чытання Указа Прэзідэнта СССР аб Зямлі. Даўлюд прапанаваў павіншаваць Валенсу з абраннем на пасаду Прэзідэнта. Пагадзіліся, але аніхто не пляснуў! Нават ні адзін парламенцкі “паляк”. Выдатна! Радавацца няма чаго: да ўлады прыйшоў пілсудчык, клопату з ім набяромся.

12-га снежня. Працяг Закона аб арэндзе. Ціха і нудна: ні пытанняў, ні спрэчак.

Затым — Закон аб прадпрыемстве. Абмеркаванне ідзе вельмі горача.

15.00 - 16.00: пасяджэнне Камісіі па навуцы і Прэзідыума АН БССР. Н.Г. урэзаў — як некалі ў Кебіча — па аддзелу грамадскіх навук. Навуменка чырванеў і бурэў ад злосці.

13-га снежня. Працяг абмеркавання Закона аб прадпрыемстве.

Вельмі гарачыя спрэчкі — як і трэба было чакаць. Хто — гаспадар

прадпрыемства і якія яго правы?

Цэлы дзень прайшоў у гарачых спрэчках па гэтым пытанні...

20-га снежня. План і бюджэт 1991 г.

Абмеркаванне. Вельмі зацікаўленае. Сказаў сваё 5-мінутнае слова і я. Добра выступілі нашы “камісіянеры” Ніканчук, Баршчэўскі, Трусаў.

1991

15-га студзеня. Пачалося з гарачай перапалкі наконт падзей у Літве. Амаль гадзіну пайшло на гэта. Дамовіліся паслаць дэлегацыю і па яе вяртанні — абмеркаваць літоўскую сітуацыю на Сесіі.

Тады пачалі абмяркоўваць праект Закона “Аб сялянскай (фермерскай) гаспадарцы”. Дакладчыкі — Мірачыцкі і Гаркун. Альтэрнатыўны праект — дакладчык Станкевіч.

У 18.00 — выехалі ў Вільню. У дэлегацыі: Анісенка, Вялічка, Карпенка, Голубеў, Слямнёў, Шабашоў, Гілевіч (кіраўнік дэлегацыі).

16-га студзеня. Цэлы дзень у Вільні. Уражанне — жахлівае. Вечарам выступіў на сесіі Вярхоўнага Савета Літвы. Калі сыходзіў з трыбуны — уся зала ўдзячна вітала стоячы. А ўвесь дзень — на пахаванні ахвяр. Уся Літва праводзіла іх як нацыянальных герояў. Пад вечар пабывалі ў ЦК КПЛ, бачыліся і гутарылі з Ермалавічусам і Бавыкіным. Сумна і трывожна. Сядзяць як мышы пад памялом, а — спадзяюцца! На рабочых і сялян — як на сацыяльную базу. А перш за ўсё — на Маскву. На тыя ж танкі і бронетранспарцёры.

17-га студзеня. І цэлы дзень — пра Літву. Спачатку — Дземянцей. Прачытаў тое ж, што прагучала па тэле. Затым з паўгадзіны стаяў за трыбунай старшыня дэпутацыі, што ездзіла ў Вільню. Успрынялі выступленне вельмі добра. Асабліва — “цэнтрысты”. За ўмераную пазіцыю.

Ганчар — нечакана для мяне — кусануў, два разы. Досыць подла. Прыйшлося даць водпаведзь. Пасля кусануў і Лукашэнка. Ну, гэты зусім па-дурному: нібыта я не адрозніваю танкі ад бронетранспарцёраў. Як усё-такі прыемна выцяць, кусануць (на ўсю рэспубліку) не абы-каго, а Н.Г.!.. Сумна мне, божа!..

18-га студзеня. У розным А. Лябедзька ўшчэнт раскрытыкаваў учарашні — літоўскі — дзень у нашым парламенце. Справядліва! Ператварылі ў палітычны мітынг — з мітынговым крыкам, з асабістымі выпадамі.

Палітычная канфрантацыя. Барацьба за ўладу. Вось што мы маем і ў парламенце і за яго сценамі.

29-га студзеня. Адразу ж рынуліся ў атаку апазіцыянеры — каб збіць з парадку дня і скомкаць работу Сесіі. Сітуацыя скандальная — Сямдзянава захапіла трыбуну, ёй слова не даюць, а яна не здаецца — нешта крычыць-пішчыць і дзярэцца. Ідзе перапалка. Падхопліваюцца з месц левыя — лямантуюць, патрабуюць, вінавацяць, нагнятаюць атмасферу. Садоўскі садануў пад дых прэзідыуму — маўляў, я ж гаварыў учора, папярэджваў!..

13-га лютага. 10.00. Закон аб ільготах на падаткі з прыбытку.

Пункт 15 — аб падатках з выдавецтваў і друкарань, якія выдаюць кнігі і брашуры на беларускай мове. Давялося выступіць і мне. Нягледзячы на ўсё, пункт 15 не быў прыняты.

Усталі і выйшлі з залы, я — у тым ліку. Дэмарш. Спосаб не лепшы, але... і мірыцца нельга. Сэрца захадзіла хадуном, ледзь супакоіўся. Пасля таго, як выйшлі — пункт быў прыняты. Значыць — палітычная гульня!..

Выступіў і па пытанні трансляцыі — каб адрэгуляваць і не гнаць усё цалкам. Дэмакраты пакрыўдзіліся. А людзі дзякуюць.

14-га лютага. Аб Саюзным дагаворы.

Дакладчык Шаладонаў. Выступіла чалавек 20. У тым ліку і я. Не лепшым чынам. Ну, але наконт мовы і культуры — урэзаў.

Учора на прэзідыуме я зняў сваю кандыдатуру з камісіі па выпрацоўцы праекта (канцэпцыі) Саюзнага Дагавора. А сёння многія рвуцца ў гэту камісію — аж пішчаць, як лезуць!

4-я сесія (апошняя?)

21-га траўня. Выступленне старшыні з аналізам грамадска-палітычнай сітуацыі.

Пасля гэтага выскачыў Антончык з патрабаваннем запусціць у залу і даць слова прадстаўнікам рабочых — са зваротам да дэпутатаў. Адмовілі: “дадзім тады, як будзе патрэба”.

12.00. Ганчарык — аб прафсаюзах. Пазняк — рэзка крытычна. І ўсю віну — на ЦК і СМ БССР.

23-га траўня. Садаклад Козіка. Па праграме стабілізацыі і бюджэце.

Лукашэнка — растоўк праграму ўшчэнт, патрабуе адстаўкі Урада.

Сукач — падтрымаў Лукашэнку.

Крыжаноўскі — растоўк.

Навумчык — растоўк.

Зданевіч — растоўк.

Усе таўкуць! І ніхто не абараняе. І што ж будзе?

Сумар — крытыкуе.

Малафееў — заклікаў да розуму.

Кузюк — крытыкуе.

24-га траўня. Працяг абмеркавання праграмы.

Савіцкі — не бэсціць агулам СМ! Даверылі ж!

Герасюк — адабраць вялікія кватэры ў начальнікаў.

Даўгалёў: Праграму — у пух і прах! Не прынімаць! Хто мы — гаспадары ці васалы? Перадаць паўнамоцтвы Лукашэнку (Кебіч — Лукашэнку).

31-га траўня. У 11.00. пачалі абмяркоўваць паартыкульна і прымаць Закон аб культуры.

Пяць гадзін прастаяў за трыбунай! 8 і 9 раздзелы неадкладна трэба дапрацаваць. Ну, што ж! Затое арт. 35 (3% нацыянальнага бюджэту) — прайшоў! Гэта вялікая перамога!

4-га чэрвеня. 10.00 - 11.00. Гістарычны для нашай краіны дзень: прыняты Закон аб культуры! З вельмі важнымі раздзеламі 8 і 9 — аб падатках і льготах па падаткаабкладанні, аб гарантыях аплаты працы і сацыяльных гарантыях для працаўнікоў культуры.

266 прагаласавала “за” — ні адзін закон так паспяхова (266) не праходзіў.

7-га чэрвеня. 11.00. Закон аб адукацыі. (Памажы, Божа!)

Дзямчук — даклад (добра).

Гілевіч — садаклад (слаба!).

Цумараў — досыць талкова...

Пянькова — па арт. 12 — супроць.

Сяньчылін — арт. 3, 4 — няма патрыятычнага і інтэрнацыянальнага выхавання.

Ніканчук — цэнз абавязковага навучання зніжаны (9 класаў). Ці добра гэта? Якое выйсце? Рэжа па-беларуску, як рэпу грызе.

Трафіменка — дзяржава панесла 10 млрд. рублёў страты з-за няўдалага выбару прафесіі.

Русакевіч — закон не нацэлены на будучыню, слаба звязаны з рын­кам. 9 класаў — мала!

Тоўсцік — Закон адобрыць! Дадаць пункт аб працаўладкаванні выпускнікоў. Выхоўваць павагу да Закона. Закон дапоўніць артыкулам аб ільготах для студэнтаў.

Лябедзька — настаўнікам павінен быць мужчына.

Слямнёў — падкрэсліць неабходнасць фарміравання навуковага светапогляду.

Сцепаненка — прыняць радыкальныя меры па зарплаце, пакуль настаўнікі не пабеглі на захад.