Дзядзька Мiлон (на белорусском языке)

Гi дэ Мапасан

Дзядзька Мiлон

Пераклад: Алесь Iстомiн

Вось ужо месяц, як шчодрае сонца палiвае палеткi пякучым полымем. Жыццё, такое радаснае, нараджаецца пад гэтай залевай цеплынi: уся зямля, як скiнуць вокам, зелянее. А да самага небакраю - чысцюткая блакiтная прастора. Нармандскiя фермы, раскiданыя па раўнiне, здалёк здаюцца пералескамi, бо з усiх бакоў iх шчыльна абступаюць гонкiя букi. Зблiзку, як адчынiш трухлявую брамку, здаецца, што трапiў у вялiзарны сад - усе старыя яблынi, кашчавыя, як самi сяляне, абсыпаны кветкамi. Старыя чорныя камлi, сукаватыя i крывыя, роўным радам абступiлi надворак i цягнуць да неба дзiвоснае голле ў белай i ружовай квеценi. Пяшчотны водар суквеццяў мяшаецца з цяжкiм пахам расчыненых хлявоў i смуродам гною, у якiм грабуцца куры.

Поўдзень. Пад iгрушаю пры самых дзвярах абедае сям'я: бацька, мацi, чацвёра дзяцей, дзве наймiчкi i тры парабкi. Ядуць збольшага моўчкi, спачатку суп, пасля бульбу, усмажаную на сале.

Час ад часу каторая з наймiчак устае i iдзе ў склеп далiць сiдру ў збанок.

Гаспадар, высокi мужчына гадоў пад сорак, разглядае яшчэ голую вiнаградную лазу, што распаўзалася па сцяне дома, выгiнаючыся i чапляючыся за аканiцы. Нарэшце ён кажа:

- Як рана покаўкi на бацькавым вiнаградзе набухлi сёлета. Мо што i збяром.

Жонка таксама абарочваецца i моўчкi глядзiць на лазу.

Гэты вiнаграднiк пасадзiлi якраз на тым месцы, дзе некалi расстралялi бацьку.

Было тое ў вайну 1870 года. Прусакi занялi ўвесь край, але Паўночная армiя генерала Фэдэрба яшчэ трымалася.

На гэтай вось ферме стаў пастоем прускi штаб. Гаспадар яе, стары П'ер Мiлон, прыняў чужынцаў як мага лепей.

Месяц, як нямецкi авангард веў разведку. Французскiя войскi стаялi за дзесяць льё адгэтуль, стаялi без руху, а мiж тым штоночы прападалi нямецкiя ўланы.

Разведчыкi, пасланыя ў дазор па двое цi па трое, больш ужо не вярталiся. Ранiцаю iх знаходзiлi мёртвых недзе ў полi, на загуменнi цi ў якой-небудзь канаве. Нават конi iхнiя здыхалi пры дарозе, пасечаныя шабляй.

Здавалася, што забiваў усiх адзiн чалавек, няўлоўны, як вецер.

У наваколлi панаваў тэрор. Па адным толькi даносе расстрэльвалi сялян, арыштоўвалi жанчын, палохалi дзяцей, дамагаючыся ад iх прызнання. Але ўсё было дарэмна.

Ды вось неяк ранiцай дзядзьку Мiлона знайшлi ў стайнi з шабельнай ранай праз увесь твар, а за тры кiламетры ад фермы - двух уланаў з рассечанымi жыватамi. Адзiн з iх яшчэ сцiскаў у руцэ скрываўленую шаблю: ён загiнуў абараняючыся.

На надворак каля фермы, дзе сабраўся толькi што створаны ваенны суд, прывялi старога.

Яму было шэсцьдзесят восем гадоў. Быў ён невысокi, хударлявы, трошкi прыгорблены, вялiкiя рукi яго нагадвалi клюшнi краба. Праз бясколерныя рэдкiя валасы, лёгкiя, як пух у качаняцi, праглядваў голы чэрап.

На маршчынiстай абветранай шыi пружылiся тоўстыя вены, яны знiкалi пад скiвiцамi i зноў праступалi каля скроняў.

На сяле яго лiчылi чалавекам сквапным i незгаворлiвым.

Яго паставiлi памiж чатырох салдатаў перад кухонным сталом, вынесеным на двор. За сталом уселiся пяцёра афiцэраў i палкоўнiк.

Палкоўнiк пачаў допыт па-французску.

- Дзядзька Мiлон, з той пары, як мы тут, мы не маглi нахвалiцца вамi. Заўсёды вы былi спагадлiвы i нават уважлiвы. Але ж сёння на вас падае падазрэнне ў жахлiвым злачынстве, i мы павiнны ўсё высветлiць. Адкуль у вас на твары рана?

Селянiн нiчога не адказаў. Палкоўнiк загаварыў зноў:

- Маўчанне загубiць вас, дзядзька. Але я хачу, каб вы адказвалi, чуеце! Цi ведаеце вы, хто забiў двух уланаў, якiх знайшлi сёння ранiцай каля Кальвэра?

Стары выразна вымавiў:

- То я.

Ад здзiўлення палкоўнiк змоўк, пiльна ўглядаючыся ў арыштаванага. Дзядзька Мiлон заставаўся безуважлiвы, з сялянскай упартасцю апусцiўшы вочы долу, як на споведзi. Адно выдавала яго хваляванне: раз-пораз ён глытаў слiну, з вiдавочнай цяжкасцю, быццам горла яго было зусiм вузкае.

Сям'я старога - сын Жан, нявестка i двое дзяцей, разгубленыя i ўражаныя стаялi крокаў за дзесяць ззаду. Палкоўнiк спытаўся:

- Дык, можа, вы ведаеце таксама, хто ўжо цэлы месяц забiвае нашых разведчыкаў?

Стары адказаў з тою ж самай грубай безуважлiвасцю:

- Ну, я.

- Дык гэта пабiлi iх вы? Усiх?

- Усiх.

- Вы адзiн?

- Адзiн.

- Раскажыце, як вы гэта рабiлi.

Цяпер стары, вiдаць, захваляваўся; ён, мусiць, не хацеў доўгае размовы, адно прамармытаў:

- А я што ведаю? Як выходзiла, так i рабiў.

Палкоўнiк зноў:

- Папярэджваю вас, трэба, каб вы расказалi мне ўсё. Будзе лепей, калi вы зробiце гэта зараз жа, адразу. Як вы пачалi?

Стары заклапочана азiрнуўся на сям'ю, што насцярожана чакала яго адказу. Хвiлiну-другую яшчэ памарудзiў i раптам адважыўся:

- На другi дзень, як вы прыйшлi сюды, гадзiн каля дзесяцi вечара я вяртаўся дадому. Вы i вашы салдаты забралi ў мяне кароўку, дзве авечкi i сена не менш як на пяцьдзесят экю. Я i сказаў сабе: "Колькi б вы ў мяне нi ўзялi, я за ўсё паквiтаюся!" Ды яшчэ ў мяне была думка на сэрцы, пасля раскажу. Вось аднаго разу я заўважыў салдата вашага, ён люльку курыў каля рова, што за маiм гумном. Узяў я касу i цiхенька падышоў да яго ззаду, ён i не заўважыў нiчога. Я ссек яму галаву адным махам, лёгка, як каласок, ён i войкнуць не паспеў. Як ахвоту маеце, то пашукайце яго ў балоце: я запхнуў яго ў мех з-пад вугалю, яшчэ i камень туды паклаў.

Тут я канчаткова рашыўся. Я зняў з яго ўсю вопратку, i боты, i фуражку ды схаваў у печ, дзе вапну палiлi, у Марцiнавым лесе.

Стары змоўк. Уражаныя афiцэры пазiралi адзiн на аднаго. Допыт не спыняўся, i вось пра што яны даведалiся.

Пасля першага забойства старога апанавала iдэя: "Забiваць прусакоў!" Ён ненавiдзеў iх нянавiсцю прыхаванай i лютай, па-сялянску прагны i патрыятычны адначасова. Ён меў сваю iдэю, як ён казаў.

Ён перачакаў дзён некалькi. Прусакi дазвалялi яму хадзiць, дзе ён хацеў: такiм рахманым, пакорлiвым i паслужлiвым здаваўся ён iм. Штовечар ён бачыў, як ад'язджаюць пасыльныя, i вось неяк уночы ён выйшаў з сяла; ён ужо ведаў, у якую вёску паедуць коннiкi, а таксама запомнiў ад салдатаў некалькi нямецкiх слоў, якiя яму былi патрэбны.

Ён выйшаў з двара, пракраўся ў лес, знайшоў печ, пралез у доўгае сутарэнне i пераадзеўся ў вопратку забiтага.

Ён пачаў бадзяцца па палях, поўзаў, хаваўся за адхонамi, насцярожаны, як злодзей.

Палiчыўшы, што прыспела пара, ён падышоў да дарогi i схаваўся ў густым хмызняку. Счакаў яшчэ трохi. Нарэшце, недзе апоўначы, ён учуў гулкi тупат каня на добра ўбiтай дарозе. Стары прыпаў вухам да зямлi i ўпэўнiўся, што коннiк адзiн.

Улан, што вёз дэпешы, ехаў хуткiм бегам. Ехаў ён углядаючыся, прыслухоўваючыся. Калi да яго заставалася не больш як дзесяць крокаў, дзядзька Мiлон выпаўз на дарогу i застагнаў: "Hilfe! Hilfe! - Памажы! Памажы!" Улан прыняў старога за немца, спынiўся, злез з каня i, нi пра што не здагадваючыся, падышоў да яго; адно ён нахiлiўся, як крывое лязо нямецкае шаблi ўпiлося яму ў жывот. Улан упаў адразу, моўчкi, толькi цела яго некалькi разоў скаланулася ў сутаргах.

Стары нармандзец, узрадаваны маўклiвай сялянскай радасцю, падняўся i, каб было напэўна, перарэзаў забiтаму горла. Пасля сцягнуў яго з дарогi i скiнуў у канаву.

Конь спакойна чакаў гаспадара. Дзядзька Мiлон узлез у сядло i галопам паляцеў па раўнiне.

Прайшло ўжо каля гадзiны, калi ён заўважыў двух уланаў, што вярталiся ў вёску. Ён пад'ехаў да iх з правага боку: "Hilfe!" Пазнаўшы форму, прусакi падпусцiлi яго без нiякага падазрэння. I стары праляцеў памiж iмi, як бура, застрэлiў аднаго i ссек шабляю другога. Пасля перарэзаў горла коням, коням немцаў! Асцярожна прабраўся да старое печы, схаваў каня ў глыбiнi сутарэння. Тут жа пакiнуў нямецкую форму i пераадзеўся ў свае лахманы. Вярнуўшыся дадому, стары праспаў да ранiцы...

Чатыры днi ён сядзеў дома, чакаючы, пакуль немцы супакояцца, а на пяты выйшаў зноў i, гэтак жа сама хiтруючы, забiў яшчэ двух салдатаў. З гэтага часу ён ужо не спыняўся.

Штоночы ён блукаў, бадзяўся, шукаючы прыгодаў, забiваў прусакоў то тут, то там, лётаў па пустых палях, аблiты халодным месяцавым святлом, адзiнокi, самотны ўлан, якi паляваў на людзей. Зрабiўшы сваё, наклаўшы трупаў пры дарогах, стары вяртаўся ў сутарэнне i хаваў каня i форму. Ён спакойна прыходзiў сюды апоўднi, прыносiў авёс i ваду. Каня ён кармiў уволю, рыхтуючы яго да цяжкай работы.

Але ўчора ўночы адзiн салдат з тых, на якiх наскочыў дзядзька Мiлон, паспеў секануць яго шабляй па твары.

I ўсё адно стары забiў абодвух! Ён яшчэ здолеў вярнуцца, схаваць каня i надзець свае лахманы; але каля самай хаты змогся i ледзь дапоўз да стайнi.

Тут яго i знайшлi, скрываўлены, ён ляжаў на саломе.

Скончыўшы споведзь, стары раптам узняў галаву i з гонарам агледзеў прускiх афiцэраў.

Палкоўнiк абцёр вусы i спытаўся ў яго:

- Маеце яшчэ што сказаць?

- Не, болей нiчога, рахунак дакладны: я забiў роўна шаснаццаць, нi больш нi менш.

- Вы ведаеце, што вас расстраляюць?

- Хiба я прашу ў вас лiтасцi?

- Вы былi ў салдатах?

- Ну але. Былi часы, i я ваяваў. I бацька мой быў у салдатах, у Напалеона. А вы яго забiлi. Ды яшчэ ў тым месяцы пад Эўро сына майго забiлi, меншанькага, Франсуа. Я вам вiнаваты быў i сплацiў. Цяперачы ўсё, квiта!

Афiцэры пераглянулiся. А стары зноў:

- Восем за бацьку, восем за сына - квiта. Не я з вамi свары шукаў! Мне вы без патрэбы. I адкуль прыйшлi вы, не ведаю. Вы тут, у мяне, а судзiце мяне, быццам у сябе дома. Я сплацiў i не шкадую.

I, расправiўшы сваё нерухомае цела, стары склаў рукi на грудзях, стрымана i ганарлiва.

Прусакi доўга перагаворвалiся. Капiтан, якi таксама страцiў сына месяц таму, абараняў высакароднага старога.

Але вось палкоўнiк падняўся, падышоў да дзядзькi Мiлона i цiха сказаў:

- Слухай, стары, можа, мы i пакiнем табе жыццё, калi ты...

Але стары не слухаў, глядзеў проста ў вочы пераможцу, а вецер варушыў валасы яго, лёгкiя i рэдкiя. Жахлiвая грымаса скрывiла яго твар, худы i пасечаны. Набраўшы поўныя грудзi паветра, стары плюнуў у твар прусаку.

Палкоўнiк ашаломлена падняў руку, i ў тую ж хвiлiну стары плюнуў яшчэ раз.

Афiцэры ўскочылi, i ўсе разам пачалi крычаць нейкiя загады салдатам.

Не прайшло i хвiлiны, як старога паставiлi да сцяны, а ён гэтаксама ўсмiхаўся свайму старэйшаму сыну Жану, нявестцы i двум унучкам, што спалохана глядзелi на яго...