Год дзевяноста дзявяты. Выбраныя старонкі дзённіка

Ніл Гілевіч

Год дзевяноста дзявяты. Выбраныя старонкі дзённіка

1-га студзеня. Што ты нясеш нам, новы, 99-ы? Перадапошні год стагоддзя? Як кепска ты пачынаешся! Ворагі Беларусі намераны канчаткова ліквідаваць заваёвы 91-га, дарэшты зруйнаваць свабоду і незалежнасць нашай дзяржавы. Божа! Злітуйся, калі мы такія грэшныя, і дапамажы адолець!

Г. Д. Карпенка настойвае, каб я зрабіў прывітанне Кангрэсу дэмакратычных сіл Беларусі. Не ўпэўнены, што ў мяне хопіць сілы напісаць такое слова, за якое не было б сорамна. Да таго стомленым і маральна змардаваным чуюся!..

2-га студзеня. Па даўняй нашай сямейнай просьбе прыйшлі паглядзець-пагаварыць С. І. і Л. Р. Законнікавы. Пагаварылі... Але не зусім так, як мы з Н. І. планавалі.

4-га студзеня. За першыя тры дні напісаў чатыры вершы - першыя вершы 1999-га. Можна было б сказаць: дык жа добра пачаў новы год! Але ж тры з чатырох - публіцыстыка, палітыка.

5-га студзеня. Былі на развітальнай вячэры ў Маркі Ганчава - чысла 17-га ён ад’язджае канчаткова. Уласна, ён ужо не пасол, прыехаў па рэчы, па сям’ю, якая заставалася тут, без яго. М. хацеў зрабіць гэту развітальную вячэру ў Доме Дружбы, каб сабраць шырэйшае кола інтэлігенцыі, але Ваніцкі не дазволіў. “Нельга! Вы ўжо не той! Вы там нешта не тое сказалі ў Балгарыі пра нашага Усенародна абранага!..” Былі: Шушкевіч - з палітыкаў, і паэты: Вярцінскі, Зуёнак, Законнікаў, Бураўкін. Усе з жонкамі. Пілі шмат віна і шмат спявалі, асабліва мы з Нінай. Бывае ж такое - пасля доўгіх гадоў антыпесеннага маўчання.

8-га студзеня. Ноччу, а першай, званок у дзверы. “Хто?” — “З Калядамі, Ніл Сымонавіч!” Адчыняю: Някляеў і Лучанок. Абодва накалядаваныя. А каб вы былі здаровыя!.. Сядзелі добрую гадзіну, абабралі бутэльку “Крышталю”. Сусед падбіваў на палітычныя тэмы; дарэмна, вядома, я - стары верабей. Слухаў - і не клюнуў. І. М. усё яшчэ абяцае напісаць “У тым сяле, дзе я не быў ніколі” і “Талісман”. Пяць гадоў як абяцае!.. Верыць ужо цяжка. Асабліва шкадую “Талісмана” - так просіцца легчы на мелодыю!..

12-га студзеня. У музеі Коласа на сустрэчы, арганізаванай таварыствам беларускіх татар у сувязі з 30 нумарам часопіса “Байрам”, выступіў з прамовай - нечакана разгорнутай (збіраўся толькі прывітаць) і мэтаімкнёнай (усё пра тое ж, усё ў адну кропку). Далікатна, каб не пакрыўдзіць сяброў-татараў, але нагадаў ганебны выпадак, калі на ўрачыстасці ў гонар 600-годдзя пасялення татараў на Беларусі не прагучала ніводнага беларускага слова, а ў прэзідыуме не было ніводнага беларуса. Публіка са шчырым разумением успрыняла гэты папрок і вельмі горача - усю прамову. Дзякую, браточкі, дзякую, сястрыцы!..

14-га студзеня. Быў на адкрыцці выставы В. Шаранговіча. Народу было процьма, асабліва творцаў, ды ўсё вядомых, знакамітых. Юбіляр, як заўсёды, трымаўся паважна, з годнасцю, сціпла, такім было і яго слова. Выстава - уражвае, графік ён выдатны і папрацаваў шмат. А галоўнае - падкрэслена нацыянальны, і не толькі ў тэматыцы, а і ва ўсім стылі, і ў светаўспрыманні. Радасна ад гэтага.

Была і вялікая, багатая вячэра - чалавек на сто. Там і я сказаў юбіляру некалькі цёплых слоў. Вячэра зацягнулася - не з карысцю для мяне. У застоллі М. Грыб сказаў мне, што рэзка падае рэйтынг Г. Карпенкі ў ягонай жа партыі, якая - не за яго, а за Чыгіра на прэзідэнцкіх выбарах. Здаецца, Грыб гэтаму рады. Вось такое ў нас адзінства дэмакратычных сіл. Дайце, сябры, царом стаць мне. Мне! Няважна, што я не самы разумнейшы, не самы талковы. Гэта нас загубіць і яшчэ раз.

17-га студзеня. Хадзіў да М. Ганчава — развітацца. 20-га ў 5.00 ад’язджае. Назусім. Пасядзелі. Пагаварылі. Пагаравалі. Сумна і горка. Асабліва мне, як падумаю пра Балгарыю і маё жыццё, мой лёс.

19-га студзеня. Быў на юбілейнай (10 гадоў) вячэры, наладжанай Прыорбанкам. Запрашэнне прынёс Дудараў, несумненна, ён і падказаў Генеральнаму (Касцючэнка) уключыць мяне ў спісак. Там, у зале “Мінск”, пабачыў увесь дзелавы бамонд Мінска, дакладней - Беларусі. Уражанне - ашаламляльнае! Вось гэта сіла! Выглядзела ўсё зусім не горш як дзе ў Еўропе, а яшчэ і багацей - бо з нашай шчодрасцю і з нашым правінцыйным шыкам. Сталы ламіліся ад дарагой закусі. Зрэшты, такога харчу і ў такой колькасці, пражыўшы немалое жыццё, я ніколі не бачыў. А віны, а каньякі, а гарэлка (нават тая, што ў краме па 2 мільёны). Дудараў сказаў, што на кожны нос пайшло 4 млн. А ўсіх насоў - за 300.

У застоллі прыкметна падагрэты Філарэт (тыповы, класічны рускі поп) прыставаў з сяброўствам і абяцаў запрасіць на Сустрэчу. Ён наважыў сабраць і пагаварыць з беларускай творчай інтэлігенцыяй. Ну і ну! Рускі поп (генерал?) хоча быць духоўным пастырам беларускай інтэлігенцыі! Больш абсурднага не прыдумаеш. Аднак жа Сустрэчу збярэ. Халуёў і запраданцаў хопіць.

21-га студзеня. Паэтычная вечарына ў Хатцы Багдановіча, наладжаная Э.Акуліным. Вельмі сімпатычны, мілы беларускі хлопец, які робіць як гаспадар Хаткі вялікую справу. Чыталі вершы А. Пашкевіч, А. Бадак і я. Чытаў шмат, і пытанняў было шмат, і аўтографаў шмат паставіў. Акулін, з такой жа мілай, як сам, жоначкай пелі песні. Атмасфера ў зале была надзвычай цёплая. Яшчэ цяплейшая была пасля за столікам у кабінеце Акуліна. Хораша, шчыра пагаварылі. Хаця А. Пашкевіч гаваркім не быў. Ад Акуліна даведаўся, што Бяляцкі ўжо не дырэктар Музея Багдановіча. Яму сказалі: ці палітыка, ці музей. Ён выбраў першае.

22-га студзеня. Мой літаратурны вечар ў Доме Купалы. Прэзентацыя трох рукапісных кніг: “Дасеўкі” - лірыка, “Мы з табою дэмакраты” - сатыра і гумар, “На святло праўды” - публіцыстыка. Тры рукапісы. Маглі б ужо даўно быць кнігамі. Баюся, што ў бліжэйшы час не стануць імі - ніякага прасвету, ніякіх надзей! Сярод выдаўцоў Беларусаў з вялікай літары - няма, бо з вялікай літары - гэта тыя, якія гатовы ў імя Беларусі пайсці на подзвіг, ну, не на подзвіг - хоць на больш-менш смелы патрыятычны ўчынак. Бясспрэчна, выдаць сёння кнігу публіцыстыкі Н. Г. - на гэта трэба мець мужнасць. Дык жа былі часы, калі такая мужнасць узнікала! А як - без мужнасці? Без мужнасці - выйсці з няволі, пазбавіцца акупацыі? А Беларусь - акупавана, гэта трэба сёння гаварыць адкрыта. Не ваенным, гвалтоўным спосабам, а спосабам подла-хітрага легальнага перавароту, які адбыўся ў нас на вачах, дзякуючы празмернай нашай даверлівасці. Ну як жа - браты! І свае людзі - у парламенце, ва ўрадзе, у КДБ і міліцыі. Свае? О, sankta simplicimas! Можа, і былі свае - да таго, як прадалі душу д’яблу. Вечарыну мае сябры-купалаўцы арганізавалі кепска - маленькая залка была на трэць пустой. А я баяўся, што будзе стаўпатварэнне. Як калісьці, яшчэ колькі гадоў назад. Пісьменнікаў - Іпатава, Пісьмянкоў, Шніп... І ўсё. З Акадэміі - ні душы. З мастакоў - ні душы. З тэатраў - ні душы. Ні прэсы, ні радыё, ні... ні... ні. Можна было і не рабіць сустрэчы наогул - надта вялікія для мяне фізічныя выдаткі, каб вось так, амаль упустую. Дарэчы, як і ў батанічным садзе АН. Думаю, не цікавасць адпала, мужнасць - нават элементарная - адпала. Зноў пачаў перамагаць Страх, як у 30-я, - як пры Сталіне, пры Ягодзе, пры Яжове, пры Берыі...

24-га студзеня. Ціск — 200 на 120. Упершыню ў жыцці. Водзіць у шат. Ха­джу, трымаючыся за сцяну. Суседка медсястра зрабіла два ўколы. Баюся, каб не другім наваратам інфаркт.

26-га студзеня. Ціск скача. Прыходзілі ўрач і медсястра, зрабілі кардыяграму. Цьфу, цьфу - нібыта пранесла. Лекаў Ніна накупляла на ўсю маю пенсію. Ну вось і я пачынаю пісаць у дзённіку пра хваробы - як гэныя, несмяротныя. Годзе! Кропка.

Сёння павінен быў сустрэцца ў Грудзінскага з настаўнікамі - дырэктарамі школ з Міншчыны. Адклалі да красавіка. А праз тры дні - Кангрэс дэмакратычных сіл, на якім я павінен выступіць з прывітальным словам. Тут ужо не адкладзеш на потым. Праз усе “не магу” - мушу пайсці. Пішу прамову.

29-га студзеня. Быў на Кангрэсе. Сказаў сваё - хоць і вітальнае, але зусім не святочнае - слова. Прынялі - як трэба. Іншага ад мяне і не чакалі. Усе тры даклады - Шарэцкага, Карпенкі і Пастухова - на мой погляд, удалыя. Змястоўныя, глыбока аналітычныя, асабліва два апошнія. Атмасфера ў зале - досыць урачыстая, без шушукання, людзі трымаюцца з годнасцю. Гэта - выдатна.

30-га студзеня. Да заканчэння спрэчак быў на Кангрэсе, далей на змог, пачуўся кепска. Добра - востра - выступіў Бураўкін. У абарону Мовы. Усыпаў асабіста гэнаму, за якога ў 94-м галасаваў. Публіка рэагавала воплескамі.

2-га лютага. Занёс сваё Слова (назваў “Абаронім незалежнасць нашай дзяржавы!”) у “Народную волю”. Сярэдзіча не было, вярнуўся з Амерыкі і захварэў, дык пакінуў рукапіс на яго стале. Пачатак і канцоўку прамовы трохі перайначыў - каб выглядзела артыкулам.

6-га лютага. Учарашні “ЛіМ” выйшаў сёння. А ў ім - мае вершы, у тым ліку “Балада пра паэтэсу”, які чытаў на вечарах у абодвух музеях і пачуў пахвальнае слова ад многіх прысутных. Ды Бог з ёй, з пахвалою, дзякаваць Богу, што яшчэ пішу - пры розуме, пры памяці і жывым сэрцам. Але вечарам пазваніў Арсень Ліс і сказаў: “У цябе няйначай як другое дыханне адкрылася. Выдатныя вершы!” Дзякую, браток, але якое там другое, калі і першае канчаецца, надта кароткім зрабілася.

9-га лютага. Праз тры месяцы “Звязда” апублікавала размову, дакладней - адказы мае на пісьмовыя пытанні В. Мядзведзевай. Тры месяцы праляжалі! Учора раніцой пайшоў у рэдакцыю, каб забраць (цярпенне лопнула), а рэдактар, якога сустрэў на калідоры, кажа: у заўтрашнім нумары друкуем. Ніколі раней, нават у даўнія брэжнеўскія часы, такога не было, каб напісанае мной ляжала ў “Звяздзе” тры месяцы. Як правіла, усё ішло з ходу. Максімум - праз тыдзень.

12-га лютага. “ЛіМ” апублікаваў водгук Л. Рублеўскай на “Лодачкі”. Такі, якога ці якіх я ўсё жыццё чакаў на многія свае творы. Справа зусім не ў тым, што водгук станоўчы і нават вельмі. Справа ў тым, што паэма прачытана душой і сэрцам - не так крытыка, як чалавека, чытача (хаця, бясспрэчна, і крытыка, прафесійнага літаратара!). Прачытана глыбока, вельмі ўважліва да ўсіх нібыта дробязей, дэталей. І яшчэ - прачытана Жанчынай, г. зн. з тонкім адчуваннем таго, што далёка не кожны мужчына здольны адчуць.

У гэтым жа нумары Г. Марчук расказвае пра выдавецкі план на 1999 год. “Падрыхтаваны да выдання чарговыя тамы Купалы, Крапівы, Барадуліна”. Гілевіча не ўспамінае ніяк - ні 2-га, які недзе заваліўся і праваліўся, ні тым больш 3-га. А абяцаў да 2000-га выдаць усе 4 - дзеля гэтага і скасціў з шасці тамоў на чатыры. Вось так праясняецца сітуацыя.

13-га лютага. Вечар Я. Янішчыц па тэле, запісаны ў Доме літаратара. Гілевіча выразалі двойчы. Не паказалі маё выступление (хоць я толькі прачытаў прысвечаныя Жэні вершы - нічога амаль іншага не гаварыў) і - уручэнне мне памятнага медаля кіраўнікамі раёна. Вось так выкідваюць з культурнага жыцця Беларусі. Цікава, што - наступнае? Выкінуць са школьных падручнікаў? З праграм для тэхнікумаў і ПТВ выкінулі. Пара! Раз не робіцца пакладзістым, а наадварот, - значыць, пара. Дзейнічайце, таварышочкі!..

26-га лютага. Мой “Вечар славянскай паэзіі” ў Доме літаратара. Падрыхтаваўся чытаць пераклады з усіх славянскіх моў, але паспеў толькі з балгарскай, славенскай і трохі з сербскай. Прынялі выдатна, не горш, чым мае ўласныя вершы. Зрэшты, для мяне мае пераклады (перастварэнні) - таксама ўласныя, бо не ў меншай меры прапушчаны праз душу і сэрца, не менш забіралі сіл і часу (іншы раз нават больш). Людзей было амаль поўная зала - дзеля чаго паклапаціліся з Нінай самі (праз знаёмых у ВНУ). Саюз пусціў усё на самацёк, аднёсся звышабыякава. Ні афішы, ні запрашэння, ні рушніка на столік, ні шклянкі чаю ці хоць бы мінералкі, ні аднаго карэспандэнта з газет ці радыё... Усё, чым мяне забяспечылі, - гэта п’яным правакатарам. І аднак жа вечар удаўся на славу. Выклаўся ўшчэнт, да астатку. Дзве з палавінай гадзіны - на самым высокім дыханні і ўсё з нарастанием. “Дзе дзелася наша пісьмо” Жупанчыча выклікала доўгія авацыі. У канцы слухачы нагаварылі мне шмат добрых слоў і падарылі кветак (зімой!). А паэтаў было... чатыры чалавекі. Сёй-той быў агаломшаны: не чакаў такога. Думаў: ат, пераклады, праца дзеля грошай... Пасля вечара за кавай спрабавалі - уголас, пры мне - асэнсаваць, зразумець, як жа такое магчыма? Каб публіка “раўла” слухаючы пераклады. Нешта неверагоднае...

Штрышок: падпісваю кнігі на сцэне, падымаецца дырэктарка і выключае святло. Перарвала аўтограф на паўслове... У храме культуры.

3-га сакавіка. У заўтрашнім нумары “Народнай волі” маё слова на Кангрэсе дэмакратычных сіл. Праляжала роўна месяц. Раней такога не было. Заўсёды давалі з ходу, ці праз 2-3 дні. Не разумею, што за прычына. Ці не самы моцны артыкул з усіх апошніх - і на табе! Уяўляю, як узвыюць, прачытаўшы, ворагі беларушчыны і ўсе халуі і пачвары.

1-га сакавіка арыштавалі Ганчара і некаторых з яго Камісіі. Кажуць, аб’явіў там сухую галадоўку. Вось гэта дарэмна. Выйдзе пра 10 дзён цяжка хворым, а тут столькі работы, столькі сілы патрэбна!

Вечарам быў на прыёме ў балгар. Былі - Чыгір, Багданкевіч, Шарэцкі, Лябедзька, Грыб... Павіншаваў Чыгіра з вылучэннем кандыдатам у прэзідэнты, пажадаў поспеху. Трохі пагутарылі. Настрой яго мне падабаецца. Як і настрой Лябедзькі. Абодва лічаць: трэба ні ў якім разе не ўпусціць рэальны шанц.

5-га сакавіка. “ЛіМ” надрукаваў маю рэпліку Л. Лычу. Не думаю, што ўспрыме спакойна. Але што ж было мне рабіць, калі - відочная няпраўда наконт ролі БНФ у змаганні за Мову “на пераломным этапе”! А мы ўсе - яшчэ да ўтварэння БНФ - не змагаліся? І прыняўшы закон аб мовах - тым самым не перамаглі? Як жа можна так ігнараваць іншых і прыпісваць фронтаўцам заслугі іншых?..

Перадаў Шарэцкаму рукапіс публіцыстыкі “Толькі мы самі”, аб чым была ў нас размова на балгарскім прыёме. Сказаў, месяцы праз два - да выбараў - можа выйсці кніга. Набор будзе рабіцца тут, а друкавацца - у Маскве. З паўгадзіны хадзілі каля тэатра, гутарылі аб палітычнай сітуацыі. На маё здзіўленне, вельмі нядобра выказаўся пра Карпенку - як пра апартуніста і нават горш. Вось гэта ўжо дрэнна! Вельмі дрэнна! І хочам перамагчы! Пры расхэйдусе ў вярхах - не пераможаш. Адзінства патрэбна, адзінства! Мужы, мужы, што ж вы гэта?!.

Спытаў у Святланы Кліменценкі, хто напісаў да майго артыкула “Ад рэдакцыі”. Аказваецца - яна! Вось не чакаў! Змарозіць такую для мяне “пахвалу”: “паэт можа ганарыцца, што апынуўся ў адной кампаніі з Алексіевіч...” Па-першае, мы не ў адной кампаніі, С. А. - за дзве мовы і ніколі ні слова за беларускую. Па-другое, я - апынуўся? У кампаніі з Быкавым я ўжо 40 гадоў, Алексіевіч яшчэ хадзіла ў школу, калі пачалося маё змаганне за Беларусь і беларускую мову. Дзіўна, як гэта ў нас усё перакручваецца і спрашчаецца. І ў імя чаго?

25-га сакавіка. Ноччу НАТАўцы пачалі бамбіць Югаславію. Ноччу ж пісаў верш, які прысвяціў Джэркавічу. Лічу гэту акцыю пачаткам вялікай трагедыі. Толькі мірныя перамовы з кіраўніцтвам Югаславіі! Толькі мірныя! Хоць і яшчэ месяц, ці тры, ці паўгода. Гэты напад - справа не чыстая. Баюся, што албанцы тут ні прычым, толькі зачэпка. Каб паказаць сябе і сваю беспакаранасць. Каму? Расіі!..

27-га сакавіка. “Звязда” надрукавала верш “Джэркавічу”. Ну, чакайма водгуку. Мяркуючы па тым, колькі ў нас падпявал НАТА, знойдуцца тыя, што мяне аб’явяць прыхільнікам Мілошавіча. А на справе - я прыхільнік мірнага (палітычнага) вырашэння нацыянальна-этнічных канфліктаў, дзе б то ні было. Масавыя бомбава-ракетныя ўдары - гэта разбурэнні, пажары, кроў, калецтвы, смерць. Гэта - вайна. Каму патрэбна вайна? Дзецям і жанчынам Югаславіі? У тым ліку Косава?.. Крывадушнікі!

30-га сакавіка. Павінен быў выступаць - цвёрда дамовіліся - у Інстытуце ўдасканалення настаўнікаў, у Грудзінскага. За гадзіну да ад’езду пазваніў і даў адбой. Сказаў: няма машыны, каб забраць мяне, ды яшчэ і трубу ў корпусе прарвала. Машына тут ні прычым, ёсць жа таксі. Труба тым больш ні прычым. За-ба-ра-ні-лі! Начальства, як даведалася, што з настаўнікамі будзе сустракацца Н.Г., - адмяніла гэту сустрэчу. Вось і ўсё, і ўся труба. Трубу, вядома, прарвала, але не сёння, а ў ліпені 1994. Прарвала, і з яе ляціць, і спыніць немагчыма.

5-га красавіка. Сяджу над рукапісам кнігі замоў, - устаўляю лепшае, выкідваю горшае, дадрукоўваю, перадрукоўваю... А пэўнасці, што кніга выйдзе, няма ніякай. Дарэмна блочу час. Якога мне так не хапае на рэчы больш важныя.

Пачаў пісаць публіцыстычную паэму ў прозе “Нястомныя” - ачышчаную ад метафар гісторыю беларушчыны. Захапіўся, а ці варта аўчынка выдзелкі - не ўпэўнены.

9-га красавіка. “Культура” (дакладней, Вярцінскі) змясціла размову студэнта Томкавіча са мной пра санет. Першае - за апошнія пяць гадоў - выступление ў “Культуры”.

13-га красавіка. Выступіў на адкрыцці Выставы маладых графікаў. Роскаш, як то кажуць, недазволеная. Выдатна абышліся б без мяне. Падбіў Савіч, халерачка.

17-га красавіка. Прайшоў З’езд ТБМ. Аб адзін дзень. Зусім спакойна, з пэўнай доляй апатыі. Бураўкін вызваліўся ад пасады старшыні, сказаў: выдыхся, пашкадуйце. Пашкадавалі. Выбралі А. Трусава. Добра ведаю па Камісіі ў ВС: энергіі на дзесяцярых. Спадзяюся - плён будзе. Я на з’ездзе ў спрэчках слова не браў.

Па ходу З’езда фіксаваў, хто пра што гаварыў. Вось некаторыя з тых занатовак. Л.Дзіцэвіч: Крытыкуе Міністэрства адукацыі за адносіны да беларускай мовы. У. Навумовіч (БДУ). Гоніць рыторыку пра незапатрабаванасць мовы. Хваліцца святам “Гуканне вясны”, Калядамі. Ну а пра стан роднай мовы ў БДУ - ні сло­ва! Усё добра: святы, канферэнцыі... Але ж і пафас! У зале пачалі шумець. Вось такія пафаснікі і губяць справу. “Давайце! Давайце! Давайце адкрыем Славянскі ўніверсітэт! Давайце адкрыем Літаратурны інстытут, дзе б вучыліся маладыя паэты!” О, Госпадзе Божа! Удумацца толькі: у Беларусі - адмысловы інстытут для гадоўлі паэтаў! В. Грыцкевіч (Санкт-Пецярбург). Гаворыць пра лінгвацыд у Беларусі. А таксама пра этнацыд, дакладней - пра знішчэнне памяці нацыі. Называе пяць кірункаў знішчэння калектыўнай памяці: 1) асіміляцыя ў вобразах гісторыі (Сувораў і дзясяткі іншых); 2) “дабрачыннасць” аўтарытарнай улады; 3) уздзеянне на грамадскую памяць такіх як Цанава (КДБ); 4) ізаляцыянізм (без Захаду, а толькі з Расіяй); 5) новамова - прычым руская. Крытыкуе найноўшыя падручнікі па гісторыі Беларусі. Прапануе стварыць беларускі Катэхізіс (як зрабілі Украіна, Літва, Латвія). А. Юшкевіч (Гродна): Добра, што тут ёсць прадстаўнікі ўрада, міністры. Пахваліўся, што ён сам зрабіў фільм пра Белакоза (на 38 хвілін). “Нашто казаць, што ў Амерыцы з беларускай мовай лепш, чым тут? Гэта глупства!” В. Стражаў (міністр). Сыпе лічбы са сферы адукацыі, але ні слова аб мове. Гаворыць аб рэформе школы, аб новых падыходах і прынцыпах, але ні слова аб мове. Усе чакалі: што ж ён думае пра лёс нашай мовы, а ён - сыпе лічбамі! І ўсё ж у канцы сказаў і аб мове. Сказаў, што па-беларуску вучыцца каля 30% дзяцей (калі нават і праўда, дык што гэта за лічба? Гэта ганьба!). Сказаў: якасць навучання і якасць падручнікаў паляпшаем. Міністэрства хоча, думае, мяркуе... “Нельга - дзве нацыянальныя плыні ў вышэйшай адукацыі”. Усё гадства апраўдвае адным: “аб’ектыўныя ўмовы!” Л. Майсеня. Залежыць і ад кожнага з нас! Я ў тэхнічнай ВНУ чытаю лекцыі, вяду семінарскія заняткі, але! - насуперак другой “плыні”! Трэба сумець і змагчы! Трэба мець мужнасць! Жыве наша мова! Жыве Беларусь! В. Кузьміч. “Грузавік” майго ўнука - гэта не грамадскі транспарт. У царкве на Тройцу сказалі: “Па-беларуску памінаць не будзем”. І не памянулі. Вось вам і храм Божы!.. М. Падгайны (міністр). Пра некаторыя беларускія кнігі, часопісы, газеты - усё на добрым настроі, з добразычлівасцю да аўдыторыі, да пісьменнікаў. Болбас (Свіслач). Пра мову беларускага радыё - доказна, фактамі. Мова - на другім-трэцім месцы па ўсіх праграмах. Пра заяву беларускіх пісьменнікаў (у падтрымку саюзнай дзяржавы) сказаў: “Ганьба!”. Л.Лыч. Выдатная прамова з канкрэтнымі заўвагамі і прапановамі. (Напрыклад, прапануе - мемарандум усім славянскім народам аб беларускай мове). І. Пашкевіч (адміністрацыя прэзідэнта). Гаворыць як дэмакрат і беларускі патрыёт. “Вывесці моўную праблему з палітыкі!” (Дык жа яна ў нас палітыка, шаноўны!) Гаварыце пра мову “без надрыву”! Пра Саюз пісьменнікаў: вельмі кепска, калі вядомыя вядуць да расколу СП! “Заклікаю: давайце не дапускаць расколу! Хай палітыкі займаюцца палітыкай!” (Сышоў з трыбуны пад крыкі “ганьба”!) Ст. Суднік. Пра “Наша слова”: Тыраж расце. Прыходзіць літаральна ва ўсе раёны Беларусі. Пра тарашкевіцу: Калі ласка, прысылайце на афіцыйным правапісе. В. Іпатава. Пра душу народа, пра свой беларускі патрыятызм, пра “аб’ект № 5” (былы Дом літаратара). Просіць І.Пашкевіча падтрымаць супрацоўніцтва беларускіх пісьменнікаў з тэлебачаннем і радыё. Пра Заяву 62-х у падтрымку Саюзнай Дзяржавы: аказваецца, многія падпісвалі не такі тэкст або і зусім не падпісвалі. “Гэта подласць! Подласць!” Прыгваздзіла Дашкевіча. “Не дай Бог, калі А. Р. прышле з турмы такі зварот!” (Зала зараўла і рагатала хвілін пяць.) Л. Акаловіч. Гаварыў аб розных стылях мовы. Уручыў мне Біблію (Новы Запавет). М. Савіцкі (прафесар). Мовы няма! І ў вёсцы. А хто вінаваты?

Выйграла ТБМ ці прайграла, што на VI З’ездзе выступілі міністры і Пашкевіч? ТБМ прайграла, а выйграў Лукашэнка. У краіне ўсталёўваецца фашызм, а ён - не толькі сілавы гвалт, а і духоўны, і інтэлектуальны. Падняў пытанне аб нацыянальным універсітэце, якога ў Беларусі няма.

19-га красавіка. У “ЛіМе” мне паказалі “Нашу Ніву” - лягнула Н. Гілевіча за верш “Джэркавічу”: народны паэт спеўся з народным прэзідэнтам, абразіў НАТА. Вось так! Для іх усё ясна, усё апраўдана, - і знішчэнне Сербіі як дзяржавы, і сербаў як этнасу, як народа.

23-га красавіка. Выступаў у тэхналагічным універсітэце, па праграме “Зніч”. Прынялі студэнты вельмі добра.

26-га красавіка. Зноў - у каторы раз! - званіла дырэктарка з піянерлагера, з Ракава, наконт сустрэчы, якую абяцаў. На жаль, баюся гэтых сустрэч на выездзе. Баюся, баюся...

27-га красавіка. Дзягілева зноў просіць аб сустрэчах у школах (№ 50, № 65 - 6.V, 12.V). Ды не магу ж я, не магу! Ніякіх сіл не засталося. Даруйце, людзі мілыя, дарагія!..

30-га красавіка. Двойчы званіў Лецка (мяне дома не было). Дабіваецца сустрэчы дзеля размовы, каб падаць яе ў “Голас Радзімы”, дзе ён цяпер працуе. Божа прамілы! Хай бы яны пакінулі мяне ў спакоі! Ды навошта мне гэтыя інтэрв’ю!..

14-га траўня. Дык дзе ж Захаранка? Дзе гэты слаўны беларускі хлопец? Няўжо прыбралі? Баючыся ягонага Саюза беларускіх афіцэраў? Бо гэты Саюз - нешта зусім канкрэтнае і дзейснае, і маскоўскае начальства нашага правадыра гэта выдатна разумее.

15-га траўня. Сарачыны па Карпенку. Мілы, мілы Генадзь Дзмітрыевіч! Ніяк не магу паверыць і змірыцца, што цябе няма. Такія былі на цябе надзеі! У тым ліку - і наконт стану нашай культуры. Быў і на могілках, і на памінках, дзе доўга і не лепшым чынам гаварыў.

25-га траўня. Хадзіў на УЗІ сэрца. Усё ў ранейшым стане. Значыць, будзем працаваць! Трэба завяршыць нарэшце “Лігу” - пакуль зусім не астыла Муза.

28-га траўня. Сустрэча з Кагутэнкам У. І. Пра ідэю выдання замоў маўчыць. Падобна, што марна я паклаў столькі часу на дапрацоўку рукапісу (больш палавіны - старонак 200 - перадрукаваў нанава).

Сустрэча з Л. Ф. Карпенка. Папрасіла ўвайсці ў Назіральны Савет Фонда імя Г. Карпенкі. Згадзіўся. Чым змагу - памагу. Г. Д. быў да мяне вельмі-вельмі чулы.

5-га чэрвеня. Быў на першым пасяджэнні Фонда Г. Карпенкі. Гаварылі, спрачаліся, але... не надта ўпэўнены, што справы пойдуць з імпэтам. Хіба сама Л. Ф., старшыня Фонду, не дасць драмаць.

7-га чэрвеня. Званіў В. Санько, дырэктар “Хаты”. Падобна на тое, што Дамавік і Раскапэнда будуць аддрукаваны. Праз пяць з гакам гадоў пасля таго, як рукапіс быў падрыхтаваны.

20-га чэрвеня. Сенсацыя: Някляеў рашыў не вяртацца ў Беларусь, застацца на Захадзе! Брава! Так служыў-служыў усе апошнія гады, дагаджаў, супрацоўнічаў - і на табе! Кінуў выклік. Дайшло. Зразумеў, куды ўскочыў. Праўда, адразу ж пайшлі “каментары”, што зрабіў гэта, ратуючыся ад нараў, - нібыта Кантроль нешта знайшоў у “Крыніцы”, і таму - такі раптоўны палітычны ход канём. Каб выглядала прыгожа, высакародна і вельмі выйгрышна; каб з ходу ў нацыянальныя героі выйсці. Не ведаю, як на справе, і што думаць. Пажывем - пабачым. Помню толькі, як ён прыходзіў да мяне з заданием: угаварыць, каб я згадзіўся на асабістую сустрэчу з начальнікам дзяржавы.

23-га чэрвеня. У ДЛ адбыўся вечар Быкава. Юбілейны. Без юбіляра. Мяне ніхто не запрасіў - не толькі выступіць, а нават папрысутнічаць. Ну дык і абышліся без мяне. Тэлеграму віншавальную - на мінскі адрас - паслаў яму 18-га. Б. і Б. славасловяць да непрыстойнасці, без пачуцця меры. “Твой кожны радок на руках бы насіць!” Нават гэтак! Бедныя Купала, Колас, Багдановіч. Бедныя Талстой і Дастаеўскі. Але ж і правінцыя! Божа прамілы, і калі ж мы над ёю падымемся! Калі станем пра літаратуру і яе стваральнікаў гаварыць сур’ёзна, інтэлігентна!

27-га чэрвеня. 10 гадоў ТБМ. Юбілейнае пасяджэнне Рады. Юбілейныя ружы першаму старшыні. Пасля - урачысты канцэрт у дольнай зале Чырвонага касцёла і ўрачыстая імша там жа, якую правіў на добрай беларускай мове кс. Ул. Завальнюк. Затым вячэра - там жа, у пробашча. З вінаградным чырвоным віном.

Перад пачаткам канцэрта мне далі слова. А людзей было не багата: нават не поўная зала. Закончыў вершам: “Родная мова! Ты воч не расі! Лёс твой - свабода!”. А Б. чамусьці на юбілей не прыйшоў.

28-га чэрвеня. Аддаў В. Куртаніч адказы на пытанні - для газеты “Семь дней”. Відаць, дарэмна згадзіўся. Ці не дадуць зусім, ці пакінуць бяскрыўдныя рожкі ды ножкі.

Паеду ў Наскае-Лупавінава гнаць далей “Лігу” - трэба канчаць, бо надта задума п’есы падпірае. Калі вазьмуся за п’есу - то гэта ўжо будзе надоўга, і “Ліга” скісне.

1-га ліпеня. Званіў з філфака Бельскі, каб даў біяграфічныя звесткі пра сябе для нейкага даведніка, што будзе выдавацца ў БДУ. Яшчэ помняць, што я працаваў у альма-матэр. Божа, як усё пачыналася, колькі было энергіі і запалу - у тыя, ужо далёкія 50-я - 60-я!!.

2-га ліпеня. Хадзіў у Райвыканкам — як ганаровы пенсіянер! — на маленькую ўрачыстасць з нагоды Дня Вызвалення. Далі па келіху шампанскага, было шмат садавіны і цукерак. І былі ветэраны - у бальшыні пагаслыя, як на карціне “Всё в прошлом”. Зноў, як і мінулыя разы, бралі слова А. І. Клімава - аб жабрацкім становішчы артыстаў. На развітанне мне сказала: “Вы - мужчына майго ідэалу”. Брава, Аляксандра Іванаўна! Разам з тым паскардзілася, як яе з-за няведання беларускай мовы пазбавілі выкладчыцкай працы. Не веру. У нас? З-за мовы?

7-га ліпеня. Пазваніла (мяне дома не было) нехта Краснадубская, што В. Рыч перадала для мяне кнігу. Якую кнігу! Тэлефону не дала, як знайсці яе? А кніга можа быць цікавай і патрэбнай.

12-га ліпеня. Званілі з газеты “Имя” - наконт бліц-інтэрв’ю. Адмовіўся. Збрыдзела мне ўсё гэта.

Дзень і ноч сяджу над “Лігай” — хачу да жніўня закончыць. Хоць давядзецца яшчэ нямала пашліфаваць.

“Культура” змясціла пяць маіх вершаў розных гадоў пад рубрыкай “Да вашай увагі, сябры кампазітары!”. Не надта спадзяюся, што сябры-кампазітары іх заўважаць. Ці чытаюць яны гэту газету наогул, хоць яна і іхняя. Публікацыя - справа А. Вярцінскага. Дзякуй, дружа!

16-га ліпеня. У “ЛіМе” - ладная падборка маіх вершаў, у тым ліку пяць сямірадкоўяў. Гляджу, што гэтых лірычных мініяцюр можа скора набрацца ў мяне на цэлую кнігу (кніжачку!). Форма гэта ўсё яшчэ мяне не адпускае. Нешта, як гэта кажуць, у ёй ёсць.

Выйшла ў “Хаце” кніга “Ачмурэнне” — “Гэй, наперад! Гэй, назад!” пад рэдакцыяй Ніла Гілевіча. Атрымаў 50 паасобнікаў. Пачынаю раздаваць сябрам, - хоць і ў якасці “рэдактара”. Цікава, ці будзе хоць які-небудзь рэзананс? Гучаць паэмы вельмі актуальна.

31-га ліпеня. “Звязда” апублікавала размову з С. Лаўшуком, дзе ён упэўнена заяўляе: “Для мяне няма ніякага сакрэту, што аўтар “Лысай гары” - Мікола Аўрамчык”. Ах ці мой Божа! Яшчэ адзін праніклівы даследчык аб’явіўся!..

4-га жніўня. Былі з Р. Гарэцкім (і з жонкамі) у Брыля, на Нёмане. Дзень правялі сапраўды святочна. Нават з песнямі ў застоллі. І Янка шмат спяваў, асабліва свае польскія (свае — сваёй маладосці). Апрача нас прыехалі Хр. Лялько, М. Скобла, А. Кляшчук... Былі сябра Янкі Я. Крэмка і П. Ламан - абодва з Беражна.

7-га жніўня. “НВ” змясціла мае тры вершы. Усё з той жа маёй бясконцай кнігі Змагання і Барацьбы. Усё яшчэ змагаюся, усё яшчэ лезу на ражон. І ці надоўга ж мяне хопіць?

10-га жніўня. Учора памёр Яўген Ігн. Крэмка - апошні сябар Янкі Брыля ваеннай пары. Яшчэ 4-га былі разам на дні нараджэння Янкі. І вось - трагічны фінал. Вельмі шкада гэтага слаўнага, сціплага і надзвычай сімпатычнага чалавека. Дарэчы, ён і літаратар быў цікавы. Уяўляю, як перажывае Янка. Апошні сябар з равеснікаў!..

15-га жніўня. Паставіў апошнюю кропку на рукапісе “Лігі”. Цікава, што пачаў яе 15. 8. 98 - роўненька год назад. Ну, так, добра, а што далей? Друкаваць? Пачакаць? А чаго чакаць? Чаго вычакаю?

18-га жніўня. Заходзіў А. М. Герасіменка, наш пасол у Балгарыі. Сядзелі больш як чатыры гадзіны. Падрабязна абгаварылі ўсе балгарскія навіны. А да таго, як жыву і што раблю я, - не дайшло. Ну і такой бяды! Жыву ж яшчэ неяк! Уразіў перакананым паведамленнем, што Н. Вылчава з Беларусі выгнаў М. Ганчаў. Не ўзлюбіў яго за штосьці. Я гэта і сам заўважаў. Асабліва Ані Ганчава. Помню, як аднойчы ў яе прарвалася гэта непрыязнасць. Ах, сябры-сябры мае дарагія!..

Са спазненнем даведаўся, што 13-га чысла на рэспубліканскім радыё было аўтодафе - палілі Быкава і Гілевіча. Дакладней, аблівалі такім брудам, мазалі такім дзёгцем, што страшней за смерць на вогнішчы. Ва ўчарашнім нумары “НВ” С.Кліменценка абараніла нашы імёны ад выпаду заклятых “ворагаў беларушчыны”. Так ідзе працэс, які пачаўся летам 1994-га. А я, наіўны, звяртаюся да Падгайнага, чаму не выходзіць мой збор твораў. А вось таму! Чакаеш другога тома, на штось спадзяешся; а ты чакай, каб не схапілі, як генерала Захаранку.

1-га верасня. Проста не верыцца: учора вечарам Наталля Брылёва перадала мне Другі том Збору твораў! Выйшаў-такі! А я ўжо і не пытаўся пра яго, змірыўшыся з доляй “адлучанага”, “адрынутага”. Відаць, рашылі сыграць на факце: а вось, і апазіцыянераў выдаем!.. Тры гады чакаў. Колькі буду чакаць наступнага?.. І ці дачакаюся?..

2-га верасня. Быў у Гудзевічах, з мастаком А. Філіповічам, завезлі намаляваны ім партрэт Н. Гілевіча, - для музея. Агледзелі музей, які ўжо філіял дзяржаўнага і займае ўжо будыніну былой школы. Пабагацеў і нават вельмі, ёсць што глядзець, ёсць! І павучыцца ёсць чаму. А Белакоз усё такі ж, як і быў: энергічны, нястомны, гарачы. Сустрэча ў школе прайшла нецікава. Дзеці розных узростаў, і дарослыя, - і гаварыў і чытаў не лепшым чынам. Цікавая акалічнасць: на сустрэчу з народным паэтам не прыйшлі - дырэктар школы і выкладчыца беларускай літаратуры! “А што ж такое?” - пытаю ў Белакоза. - “Думаю, што проста застрахаваліся ад непрыемнасці. Бо былі тут зранку, і нічога не сказалі...”

3-га верасня. Зноў уключыўся ў “Сюжэты” (мае Песні паўднёвых славян). Над некаторымі працую з ахвотай і радасцю, але не над усімі. Баюся, што і чытацца будуць гэтак - неаднолькава.

11-га верасня. Пад вялікім націскам А. Філіповіча быў у царкве Адвентаў Сёмага Дня на юбілеі - 90 гадоў гэтай канфесіі ў Беларусі. Было дастаткова ўрачыста, звышдысцыплінавана, вельмі карэктна і ў той жа час - зусім дэмакратычна. Але гэта Царква - не мая. Дух - чужы, і нават песні - чужыя. Ніякага параўнання з песняспевамі праваслаўных, дзе на першым месцы - душа, глыбокая боская мелодыя. А тут мелодыі падабраны ад песень усякіх, яны зусім не арыгінальныя. Іншы раз на самым пачатку здавалася, што зацягнулі “Партия наши народы сплотила, партия наш рулевой”. Ні да якое царквы я ўжо не далучуся, а да гэтае - нямецка-англіканскае - тым больш. Чужая яна мне, чужая. Думаю: чаму рэфармацыя не перамагла ў Беларусі (ВКЛ) яшчэ тады - пры Радзівіле Чорным? Ды, відаць, таму, што ў гэтай канфесіі для беларусаў душы было мала. Песні былі не тыя, не тыя мелодыі.

12-га верасня. Юбілей Матукоўскага - 70. Банкет у рэстаране “Лета”. Шыкоўней, чым у былыя часы. Каньяк, балык, ікра чырвоная даадвалу... Ну і Мікола! На вялікі жаль, з пастаўленай задачай (ні келіха!) я не справіўся. З цікавых людзей былі Луцэнка Б., Раеўскі В., Фінберг М., Мдзівані А. І. - ці не ўсё? З пісьменнікаў? Не помню. Драматургаў - ніводнага. Вёў застолле Бураўкін. У сваёй талерцы.

16-га верасня. Быў на выставе Друку - па просьбе Законнікава, ад “Полы­мя”. Выступіў. Сказаў: і раней у многіх раённых бібліятэках не было “Полымя”, “Маладосці”, “ЛіМа” - і цяпер няма. Цяпер яшчэ горш.

17-га верасня. Хадзіў на юбілей Карпенкі. Сёння яму было б 50. Усяго 50! Урачыстай часткі не было (сарвала адміністрацыя гатэля), таму ўсе гаварылі пры поўным застоллі. Мне давялося невялікім словам адкрыць. Прагучала трохі афіцыйна.

Пазнаёміўся з паслом Францыі і з паслом ЗША (нават трохі пагутарыў з апошнім). Пан Спекхард даў вельмі высокую ацэнку дзейнасці Карпенкі.

Там, на банкеце, даведаўся, што ўчора вечарам прапаў Ганчар. Пайшоў з сябрам у лазню - і не вярнуўся. Схапілі! Схапілі і Ганчара, нелюдзі! Што ж будзе далей? Хто наступны? І хто спыніць гэту крывавую вакханалію, якую чыняць камандзір Беларусі і яго спадручныя?..

20-га верасня. Занёс Сярэдзічу невялікі роздум “Гэта быў самы што ні ёсць генацыд”. Напісаў пад уражаннем кнігі-альбома “Валеры Маракоў”, выдатна складзенай пляменнікам паэта Л. У. Мараковым. Кніга выйшла накладам 100 асобнікаў, адзін з іх аўтар падарыў мне.

21-га верасня. Начальнік дзяржавы ўсё больш вылазіць са скуры, усё страшней пагражае ўсю апазіцыю (“их всего сто человек каких-то”) сцерці ў парашок. Назваў “нацменамі” на нарадзе сілавікоў (я глядзеў гэту перадачу). Ці ад злосці збіўся на слове (“нацдэмамі”), ці ўжо сапраўды лічыць нас за нацыянальную меншасць?..

22-га верасня. Напісаў адну забойчую эпіграму - для “прачытай і перадай другому”. Цікава, як будзе ўспрынята хлопцамі?

30-га верасня. Дзякуючы “правакацыі” “Народнай волі” - паведамленні пра мой дзень нараджэння - столькі было званкоў віншавальных - як ніколі нават у круглыя юбілейныя даты. Што значыць СМІ! Лейтматыў усіх пажаданняў: “вы нам патрэбны! Вы вельмі патрэбны Беларусі!..”

5-га кастрычніка. Сустрэча ў педуніверсітэце. Як заўсёды ў іх - на высокім эмацыйным уздыме. Больш гадзіны падпісваў Другі том Збору твораў - купілі 90 экз. (па 310 тысяч 1 экземпляр!). Некалькі дзясяткаў запісак з пытаннямі - разумнымі, вострымі, смелымі. Вось і думай: якая ж яна - наша сучасная моладзь? А выдатная! З такой не загінем!..

12-га кастрыічніка. Юбілейная канферэнцыя на філфаку. Выступіў з прывітальным словам. Быў з Англіі А. Макмілін - трохі пашапталіся (у прэзідыуме), падарыў яму свае кнігі, у т. л. “Любоў прасветлая”. А пасля была дзікая п’янка ў кабінеце дэкана, у якой прыняў удзел, аб чым бясконца шкадую. Усё яшчэ думаю, што ў такіх застоллях можа быць нешта цікавае. Факультэт трапіў у рукі далакопаў беларускай мовы.

14-га кастрыічніка. Канферэнцыя (чытанні?), прысвечаная 100-годдзю з дня нараджэння А. Бабарэкі. Выказаў свае думкі пра гэтага выдатнага крытыка і я. Акцэнтаваў увагу на трагічнасці яго лёсу - яго і ўсяе беларускай літаратуры. Трэба будзе гэтае маё слова дзе-небудзь апублікаваць. Дзеля вастрыні тэмы. Каб многія яшчэ раз задумаліся, які жахлівы генацыд тварыўся на беларускай зямлі пры бальшавіках.

29-га кастрыічніка. Святочны юбілейны вечар філфака. Лепш бы мае вочы не бачылі, а вушы не чулі! Каб хоць як-небудзь заявіць пратэст супроць ганебнага балагану - не дачакаўся канца, дэманстратыўна пайшоў з залы. Дамоў. Ай-я-я- яй! - на якім “інтэлектуальным” узроўні падавалася гісторыя філфака!..

10-га лістапада. Доўгі час актывіст ТБМ на аўтазаводзе І. І. Спосабаў агітаваў мяне сустрэцца з навучэнцамі тэхнікума, - іхняга, завадскога. Запэўніваў, што збярэцца ўвесь тэхнікум. Угаварыў. Паехаў - сёння апаўдні. Ужо на месцы “арганізатар” прызнаўся: прыдзе на сустрэчу толькі 15-20 чалавек, адна група падлеткаў, - больш маштабнай сустрэчы з Н. Г. дырэктар не дазволіў. Яшчэ і папярэдзіў: калі паэт хоць слова скажа супроць рэжыму - паляціш з работы. Вярнуўся дадому прыніжаны і абражаны.

16-га лістапада. Рада ТБМ. Прынялі пастанову аб удзеле ў стварэнні Нацыянальнага ўніверсітэта. У аргкамітэт увялі і мяне. Прынялі пастанову аб юбілейнай канферэнцыі - 10 гадоў Закону аб мовах (26.1.2000). Дамагаліся, каб я быў дакладчыкам — не згадзіўся. Хоць ведаю, як рыхтаваўся і прымаўся Закон, мабыць, лепш за іншых. І менавіта таму не я павінен гэты даклад рабіць. Зробіць А. Б. і дакажа, што Закон падрыхтаваў і прыняў Чыгрынаў (уся заслуга, што на сесіі, як адчуў, куды хіліцца, сказаў: “да, нада прыняць”).

18-га лістапада. Адбылася прэзентацыя майго другога Тома ў кнігарні “Светач” (арганізаваў Г. Чарказян). Хораша сказалі пра маю міласць Вярцінскі, Пісьмянкоў, Мятліцкі. Хораша вёў сустрэчу Левановіч. Быў і дырэктар М., які зрэзаў 6 тамоў на 4. Давялося патлумачыць, чаму гэта зроблена. Каб выдаць не 6, а 15. (Дадаць 3 тамы публіцыстыкі, 3 - паэзіі славянскіх народаў, 1 том для дзяцей, 1 том крытыкі і літаратуразнаўства, 1 том фалькларыстыкі.)

24-га лістапада. Юбілей “Бярозкі” ў дзіцячай бібліятэцы на Урыцкага. Выступіў з трактоўкай некаторых праблем літаратуры для дзяцей. Чаму так слаба развіваецца? Прычына - у духоўным (бездухоўным) стане грамадства. Знік культ дзіцяці, павага і любоў да малыша. Грамадства абыдлела.

Пасля абеду быў на пасяджэнні Рады СП, прымалі ў Саюз. У тым ліку Г.Аўласенку, якому я даў рэкамендацыю. Прайшоў аднагалосна.

25-га лістапада. На пасяджэнні аргкамітэта канферэнцыі МАТК - на кватэры ў Карпенкаў. Якая малайчына Л. Ф.! Як яна змагаецца за годнае ўшанаванне памяці Г. Д., за яго жыццё пасля смерці!..

30-га лістапада. Выступление ў педкаледжы № 1, былым маім педвучылішчы. Слаўная, слаўная моладзь прыйдзе ў школу! Як радасна бачыць гэта! На кожнай сустрэчы пераконваюся: паэзію, кнігу рана здаваць у архіў.

7-га снежня. Глядзеў (нарэшце!) “На чорных лядах” Панамарова па апавяданні Быкава. Вельмі незвычайны фільм. Упершыню ў беларускім кіно - нацыянальная трагедыя Беларусі і беларусаў. Чуў да гэтага непахвальныя водгукі (ад Мат-га, напрыклад), і думаю - несправядлівыя. Трагедыя - відаць; паказана выпукла і ярка; трагедыя гістарычнай асуджанасці. Трагедыя - такая балючая, што як удумаешся - дык сэрца спыняецца ад болю.

9-га снежня. Сустрэча з бібліятэкарамі Мінска і Беларусі ў Цэнтральнай дзіцячай бібліятэцы (вул. Праўды). Найлепшая, наймілейшая мая публіка - настаўнікі і бібліятэкары. Слухаюць і ўспрымаюць паэзію так, як і 30 ці 40 гадоў назад. Толькі пытанні задаюць не такія “дзіцячыя”, як тады - больш праблемныя, больш сур’ёзныя, грамадска актуальныя. На сустрэчы выматаўся так, што ўжо на вечар Багдановіча ў ДЛ пайсці не змог.

14-га снежня. Канферэнцыя “Генадзь Карпенка: дарога ў будучыню”. Выступіў - па трэцяй тэме (сацыяльныя праблемы, здароўе, спорт, навука, культура) - са словам на 6-7 хвілін. У палітычным сэнсе - досыць стрымана, хоць і не зусім (пра задушэнне сумленнага слова і сумленных творцаў сказаў). На канферэнцыі быў і двойчы браў слова (у самым пачатку і ў самым канцы) пан Вік. Там я і пазнаёміўся з ім, абмяняўся трыма-чатырма фразамі. Быў і пасол ЗША Спекхард. Трохі пагутарылі. Падкрэсліў яму, наколькі сур’ёзна страшнае для нас тое, што робіць пан Начальнік (Саюз з Расіяй - адна дзяржава!).

17-га снежня. Сустрэча са студэнтамі і выкладчыкамі БУКа. Арганізаваў Ан.Ф.Майсеенка (якога, олухі, нядаўна “зарэзалі”, не прынялі ў СП - на Радзе, дакладней - на Камісіі, а ён - прафесійны літаратар: і паэт, і крытык). На сустрэчы была і рэктар Я. Д. Грыгаровіч. Нагадала мне, як я ёй на суразмоўі сказаў, даючы згоду на назначэнне рэктарам: “Толькі не звярніце з дарогі! Толькі вядзіце інстытут шляхам Адраджэння!” А што іншае мог я - і тады, і цяпер - сказаць?

22-га снежня. Вечар памяці паэта са Случчыны Міколы Жука ў МГБЛ. Вечар адбыўся ў асноўным клопатамі дачкі паэта Таццяны (былой маёй студэнткі Тані Жук). Цяпер яна - вядомы крытык Тац. Дасаева. Давялося выказаць свае даўнія думкі пра г. зв. правінцыйных паэтаў (як Жук, як у Лагойску Б. Сасноўскі). Былі і выступілі Ул. Паўлаў (складальнік зборніка М. Жука), А. Васілевіч і П.Місько (памагаў, будучы вучнем Жука, гадаваць, няньчыць Таню). Што за хэнць у празаікаў да вершаў? П. М. прачытаў такі рыфмаваны опус, што мне шкада яго было. Ды ты ж бы пра гэта (пра скрыню з кнігамі ў Жука) куды лепш расказаў прозай!

Вярнуўся ў настроі нялепшым.

23-га снежня. Апошняя сустрэча па абанементах “Зніча”. У Чырвоным касцёле. З навучэнцамі падрыхтоўчага аддзялення БДУ. Дай Бог ім стаць студэнтамі! Мяркуючы па пытаннях і рэагаванню на мае недыпламатычныя адказы - вельмі сур’ёзныя людзі! І здаецца - кожны другі піша.

З сустрэчы паехаў да сябра Я. С. - на крывянку. І каб перадаць яму сказ пра эпідэмію.

26-га снежня. Закончыў - у чарнавым варыянце - драматызаваную паэму “Паланез Агінскага”. Каля трох месяцаў “штурмаваў” амаль не адгінаючыся. Часам - цэлыя ночы напралёт. Адрываўся толькі дзеля сустрэч з чытачамі (4-5 разоў). А цяпер ахапіў страх - такі, што аж баюся перадрукоўваць. 1500 радкоў. Рыфмаваных. І трэба ж было замахнуцца! А задума старая, 1964 года. Але цяпер я саму канцэпцыю перакантаваў зусім па-новаму: вайна - і Беларусь, Беларусь і беларусы пад акупацыяй; трагедыя Беларусі.

Закончыў і артыкул пра Купалу - для “Кнігазбора”. Але ж вымучыў ён мяне! Але ж і выматаў! Праўда, Цвірка пазваніў і сказаў: “У захапленні! Выдатна, бліскуча, нешаблонна, нетрафарэтна” і г. д. Дзякуй, браток! Але пабачым, што скажа чытач.

31-га снежня. У апошні дзень года - сенсацыя нечуваная, небывалая: Ельцын пайшоў у адстаўку! Перадаў лейцы - да выбараў у канцы сакавіка - Пуціну. Выконваць абавязкі. Выступіў з развітальным - апошнім навагоднім і апошнім прэзідэнцкім - словам вельмі прачула. Некаторыя мне званілі: аж чуць не пла­кали Усе - у захапленні ад яго мужнага, высакароднага ўчынку. А ёсць і такая думка: ён не сам па сваёй волі зрабіў гэта - яго прымусілі. Мне здаецца, што сам. Пажывем - пабачым. Калі не сам - дык яно ўсплыве. З кім ні гаварыў - усе ў адзін голас: А хай бы і наш за ім следам! А падкажы яму, Божа!..”