Каханы горад (на белорусском языке)

С.Юстапчык

(Антон Адамовiч)

Каханы горад

(Завязка раману)

АД АЎТАРА

"Каханы горад" напiсаны ў 1943 г. Найпершым повадам да напiсаньня яго былi ўражаньнi ад дэманстрацыйнага, "сьвяточнага", але барбарска-бязьлiтаснага бамбардаваньня безбароннага й пазбаўленага ўсялякiх ваенных аб'ектаў Менску саветамi ў ноч на 1 траўня 1943 г. Туга па "каханым горадзе" на прымусовым выгнаньнi ў Нямеччыне дала апошнi повад, штуршок. Аднак, "Каханы горад" нараджаўся, вiдаць, пад нешчасьлiваю зоркаю. Менская "Беларуская газэта", куды ён найперш быў пасланы ў канцы 1943 г., нiяк не магла адважыцца надрукаваць яго. Прапанавалiся аўтару розныя зьмены з гледзiшча на цэнзуру цi, праўдзiвей i дакладней, на страх магчымае цэнзуры. Зьмены былi для аўтара няпрыемлiмыя, бо зусiм выялаўлялi рэч. У марудным лiставаньнi Нямеччына-Менск, лiставаньнi-таргаваньнi сплываў час i, нарэшце, пры пасьпешным эвакуяваньнi зь Менску перад савецкiм наступам большую частку рукапiсу рэдактары зусiм згубiлi. Аўтар аднак не ўтаймоўваўся, аднавiў усё зноў iз шчасьлiвым выпадкам захаваных чарнавiкоў, ды пачаў нанова стукацца ў рэдакцыйныя дзьверы, гэтым разам ужо да бэрлiнскае "Ранiцы". Але й тут удалося прымайстраваць рукапiс толькi ў "Беларускiм Работнiку", адмысловай газэце для "остаў", прыбудоўцы да "Ранiцы". Там, быццам-бы, з цэнзурай было лягчэй. Тут "Каханы горад" i быў надрукаваны ўпяршыню ўвосень 1944 г.

"Каханы горад" спачатку быў задуманы й выкананы, як апрычонае закончанае апавяданьне-навэля. Аднак, пры аднаўленьнi яго другi раз паўстала думка разглядаць рэч, як завязку раману, што й было выказана ў зацемцы ў канцы друкаванага ў "Беларускiм Работнiку" тэксту. Думкi гэтае аўтар ня кiдае й цяпер, чаму ў цяперашнiм выданьнi "Каханы горад" мае падзагаловак "Завязка раману". Тэкст гэтага выданьня, дарэчы, апрача дробных стылiстычных паправак i аднаўленьня некаторых невялiчкiх пропускаў паходжаньня чыста друкарскага (а мо й прымiтыўнага, казаў той, прэвэнцыйна-цэнзурнага, "на ўсякi выпадак") - нiчым iстотна ня розьнiцца ад тэксту 1943 г.

Яшчэ, разгаварыўшыся, аўтар хоча сказаць, што ў гэтай, як i ў ранейшых сваiх спробах ("Усяночная", "Трывога") ён карыстаўся, мiж iншага, адным з найулюблёнейшых мэтадаў нябожчыка З.Бядулi, якiм напiсаныя ягоныя "Салавей" i "Язэп Крушынскi" i якi ўзвышэнскi крытык Адам Бабарэка сваiм часам вельмi трапна назваў быў "мэтадам натураграфiчнага зашыфроўваньня". Мэтад гэты, вынайдзены ў вабставiнах савецкага гвалту над свабодаю друку, быў вельмi зручны й пад зусiм такiм самым у прынцыпе таталiтарным цiскам нямецка-гiтлераўскiм. Лёгка было зашыфроўваць сьпiсваных проста з натуры гэрояў "гэрэнфольку" пад зусiм iдэнтычных iм псыхалёгiчна камунiстых, "актывiстых", камiсараў (у "Каханым горадзе", мiж iншага, такая эпiзадычная фiгура "Макрыцы", пад якой зашыфраваны, як "натуршчык", ведамы сваiм часам у Менску "ляйтар" усяе "культуры й асьветы" у "Генэральным Камiсарыяце Беларусi", зьнямчэлы Паляк Сiвiца). "Натуршчыкамi" аўтаравымi былi й некаторыя прэтэндэнты на нашых нацыянальных дзеячоў (у "Каханым горадзе" такi "Качка", а таксама, крыху больш толькi зборны, Вiктар Лабунiч). Нельга сказаць аднак, каб усе пэрсанажы былi пiсаныя з "натуршчыкаў" (прыкл., "жанчына ў чорным" у "Каханым горадзе"). Бальшыня "натуршчыкаў" аўтаравых жывець i цяпер, аўтар навет мог-бы прысьвяцiць iм сваю гэтую пiсанiну, як невялiчкае, ды мо не такое ўжо крывое (хiба што - "крывiцкае") люстэрка.

01.04.1948, Баварыя

Таварыш пройдзе ўсе баi i войны

Бяз кроплi сну, бяз званьня цiшынi.

Каханы горад можа спаць спакойна

I роiць сны, i зелянець сярод вясны.

З папулярнай савецкай песьнi

I

- Эскадрыльля, таварашы, атрымала хоць i нескладанае, але вельмi пачэснае заданьне. Кажу "нескладанае", бо, ў тых пунктах, якiя вы мусiце пакрыць сяньня, няма, шчыра кажучы, нiякiх паважных ваенных аб'ектаў. Няма таму й нiякай ворагавай абароны, аб гэтым у нас пэўныя весткi. Але, мушу падчыркнуць яшчэ раз, заданьне надзвычай пачэснае, бо вы павiнны будзеце, напярэдаднi нашага вялiкага травенскага сьвята i недалёкага, яшчэ большага, вялiзманага наступу, прадэманстраваць узрост моцы й магутнасьцi сталiнскай авiяцыi, i гэта - у закiнутых куткох абшараў, часова занятых ворагам. Думаю, усё ясна? Камандзеры зьвязаў атрымаюць "пуцёўкi".

Камандзеры зьвязаў, ня хочучы, але падалiся ўжо былi да камэскадрыльлi, якi праказаў сваю невялiчкую прамову без асаблiвага энтузiязму й ахвоты навет. Усе яны - i камандзер i каманда - манiлiся яшчэ гэтага вечару, паводля iхнага тэхнiчнага выразу, "даць старт у сьвята". Дык вымушаная адмена гэнага не магла iх цешыць. Заданьнi-ж, i "пачэсныя" i непачэсныя, i "складаныя" i "нескладаныя", абрыдлi ўжо ажнадта, як i сама вайна.

Але раздаваньне "пуцёвак" яшчэ прыпынiў камiсар эскадрыльлi, маленькi, вяртлясты таварыш Цэнцыпер, якi вырас як iз-пад зямлi каля камандзера, шапянуў яму пару слоўцаў i загадным гэстам рукi прапанаваў усiм iзноў сесьцi. Вiдаць, не задаволiла яго камандзерава "ўсё ясна", i ён уважаў за канечнае яшчэ раз "разьясьнiць", фактычна-ж - распляскаць, размазаць i распэцкаць агульна-ведамыя ўсiм рэчы. Усе селi зь яшчэ большым рашчараваньнем, бо кажны добра знаў наперад, што скажа i што можа наагул сказаць камiсар, i ведаў, што ў кароткiм часе гэтая казань анiяк не ўкладзецца...

Абрыджэньне павялiчвалася яшчэ й тым, што т. Цэнцыпэра ўсе страшэнна ня любiлi, зрэшты, пры ўзаемнасьцi зь ягонага боку. Першы рызыкант i востраслоў эскадрыльлi, пракiдкi й спрытны Юрка Галушка знайшоў для яго трапную прыкладку - "Макрыца". Хоць i вынайдзеная, сказаць-бы, фiлёлёгiчным шляхом (Юрка ў камiсаравым "iмi-войчасьцьве" - Марка Iсакавiч - замянiў "Iсака" на больш аўтэнтычнага "Iцу", а з "Маркi Iцавiча" ужо, як казаў ён, "чыста-матэматычным спосабам перастаўленьня й скарачэньня" атрымалася "Макрыца") - мянушка гэтая як нельга лепш прылягала да такога, запраўды, як-бы наскрозь мокрага, склiзкога, наагул страшэнна плюгавага стварэньня, з аблiччам спрэс у чырвоных плямах, таксама наводля нейкiх мокрых лiшаёў. Дык сьцiха й мiжсобку камiсара iнакш i ня звалi.

- Мы, слаўныя сталiнскiя сакалы, звыклi не баяцца нiякiх высачыняў i далячыняў, - здалёку, урачыста-ўзьнёсла пачаў сваю рацэю т. Цэнцыпэр. Хто слухаў, ня мог адразу, хоць сам сабе, нутрана ня ўсьмiхнуцца ўсёй мiжвольнай самагiронii гэтага "мы". Бо агульна ведама было, што сам "Макрыца" анiразу ў жыцьцi не адважыўся ўзьняцца на якую-небудзь "высачыню" ў паветра, уважаючы, вiдаць, за бесьпячнейшае перасоўвацца па цьвёрдай зямлi. Колькi нi прапанаваў яму той-жа Юрка "павазiць па эмпiрэях" - праўда, не без патаёмнага намеру добра пабоўтаць камiсаравы вантробы ў розных паветраных "бочках" i iншых фокусах, на якiя быў мэт, - "слаўны сакол" заўсёды строга адгаворваўся недапушчальнасьцяй выдаткаваць ваенна-важныя матар'ялы, бэнзыну й iншае, "дзеля асабiстае прыемасьцi адзiнкi, хоць-бы сабе й камiсара", як казаў ён. "Паказаў-бы я табе "асабiстую прыемнасьць", - зазначыў быў тады сябром Юрка, завяршаючы свой асуд горкаўскiм "роджаны поўзаць - лётаць ня можа". "Пэўна-ж, макрыца", - згаджалiся тыя.

Але цяпер бадай усе былi занятыя ня слуханьнем знаёмае наперад нуднае прамовы, а назiраньнем даволi камiчнага здарэньня. Сваiм звычаем, "бязупынна выдзяляючы мокрадзь, адкуль толькi можна", паводля Юркавага азначэньня, "Макрыца" адразу аплёваў блiжэйшых да сябе слўхачоў. I найбольшы пырск сьлiны прыпаў якраз на нос камандзеру першага зьвязу, Юркаваму земляку й беспасярэдняму начальнiку Вiктару Лабунiчу. Той сядзеў насупраць камiсара, як заўсёды, мёртва ўталопiўшыся ў яго сваймi круглымi вачыма. Гэта быў "Макрыцын" улюбленец, якi разам зь iм падзяляў усiхную нялюбасьць i няпрыхiльнасьць ды зусiм заслужана (праўда, завочы), абзываўся i кар'ерыстым, i "самасуем", i "вылупенцам". Цяпер усе сачылi, як Лабунiч удае, быццам ён так пранiкла й захоплена слухае прамову, што зусiм не спасьцерагае нечага там у сябе на носе, хоць усiм добра вiдаць, як ён змагаецца з тым, каб ня скрывiцца, ато й цi ня чхнуць. Абцерцi-ж плювацiньне Вiктар ня важыцца. Праўда, адразу ён быў i памкнуўся ў кiшэню па насатку, але тут-жа адумаўся, баючыся, каб як мо не абразiць гэтым свайго патрона. Назiраньне такiх "перажываньняў публiчна аплёванага", як схарактарызаваў пасьля Юрка, узьняло крыху агульны настрой, якi дасягнуў нарэшце свайго кульмiнацыйнага пункту, калi гэройскi Галушка цiхенька, на пальчыках падкацiўся да Лабунiча й асьцярожна, але спраўна махнуўшы хустачкай, зьбiў зь ягонага носу камiсаравы пырскi, чаго апырсканы, зноў-жа, быццам-бы не спасьцярог. "Зарабiў толькi ад Макрыцы тры грошы за дэманстрацыю, але што ён мне - на хвост солi насыпе?" - шапнуў на вуха сябру рызыкант, зьвярнуўшыся на месца. На гэтым аднак прыемная забава глядачоў мусiла спынiцца, i хоцькi-ня-хоцькi давялося прыслухацца да прамовы.

А прамоўца тымчасам разьвiваў якраз сваю ўлюблёную тэму "бязжаласнасьцi гэтай неадымнай якасьцi кажнага партыйнага й непартыйнага бальшавiка".

- Гэта, таварышы, факт, - выпырскваў ён, - што сяньня вы павiнны будзеце й такi зьнiшчыце шмат звычайнага, так званага "мiрнага" жыхарства. Цi можа тут мець месца якая-колечы "жаласьць?" Бязумоўна, таварышы, не. Не забывайцеся, што гэта тое жыхарства, якое не захацела йсьцi з намi, г. зн. зраднiкi, прадаўцы, ворагi народу. Хто зь iх адумаўся й цяпер шчыра перакiнуўся на наш бок, той ужо ў партызанах, у лесе, i значыцца, яго вашыя бомбы не крануць. Апрача таго, памятайце, што гэтае жыхарства - рэзэрвуар працоўнае сiлы для нямецка-гiтлераўскага ворага i, зьнiшчаючы яго, вы гэтым самым падрываеце ворагаву моц...

- I вось тут, - урачыста ўзвышаючы голас i прыцiскаючы на асобных словах, прымусiў ужо ўсiх прыслухацца камiсар, - перад некаторымi з вас паўстане сяньня вялiкае выпрабаваньне, запраўдны экзамэн на баёвага лятуна-бальшавiка. Я маю на ўвеце нашых сакалятаў першага, я мушу сказаць, i лепшага зьвязу, пад камандай тав. Лабунiча. Яны лятуць сяньня ня толькi на сваю радзiму, але й на свой родны i, пэўна-ж, каханы горад, якi ўзгадаваў iх, таварышы, i даў нам. Факт, што ў iх там могуць i павiнны быць бацькi, i сваякi, i сябры, мо яшчэ хто-небудзь, i мiлыя ўспамiны. Але я пэўны, што яны з гонарам управяцца з гэтым выпрабаваньнем.

Тут камiсар пачаў хвалiць свайго ўлюбёнца Лабунiча, праехаўся крыху, што ў некаторых iншых iзь зьвязу, - пэўна-ж, у Юркi, - "бываюць недахопы й дахопы", як сказаў ён, зараз-жа, зрэшты, "паправiўшыся": "дасягненьнi й недасягненьнi"... Але ўжо нiводзiн бадай iз хваленых i ганеных ня слухаў больш яго, апанаваны навалай раптоўных успамiнаў i хваляваньня ад блiзкой - але якой? - сустрэчы зь любым, родным, так даўно ўжо, здаецца, пакiнутым горадам... Навет сам сталёва-вытрыманы камандзер Лабунiч схамянуўся ад гэтае навалы пачуцьцяў толькi тады, калi трэ было браць "пуцёўку".

- Ардэнок як прышпiлены, - шапянуў яму пры гэтым ягоны дабрадзей, i Вiктар адказаў на гэта сваёй заўсёднай, падхалiмска-халуйскай усьмешкай - тэй самай непаўторнай усьмешкай, якую ў цэлай Эўропе найлепш можна бачыць на вуснах цi малога лiку грамадзянаў ейнае шостае, усходняе часткi.

- Старт 20.30. Ёсьць час разабраць заданьне, адпачыць i падрыхтавацца, закончыў зборку камандзер эскадрыльлi.

II

- Папалiся, землячкi! - падыйшоў адразу да трох, абдараваных "пачэсным заданьнем" бурыць радзiмае гняздо, камандзер трэйцяга зьвязу, здаравенна-медзьвядзяваты й таксама медзьвядзявата-настырлiвы тамбовец Жарабцоў.

Трох танкiстых, трох вясёлых сябраў,

Экiпаж машыны баявой,

загундосiў ён сваiм, як казаў Юрка, "жараббасам", дый, наверх, страшэнна фальшывячы, - дадому, сяброчкi, усё-ткi дадому! - i, аблапiўшы трэйцяга пiлёта зьвязу, дзявоча-кволага Валiка Сьнягурскага, да якога пачуваў адмысловую сымпатыю й таму найбольш дакучаў, загуў яму на вуха, стараючыся ўдаць асаблiвую задушэўнасьць, але яшчэ немiласэрней дзяручы ўпоперак:

Каханы горад сябру усьмiхнецца,

Знаёмы дом, зялёны сад i той пагляд...

- Адкасьнiся хоць сяньня, - з дакукаю адпiхаў, яго Валiк, якому ўвага й "пяшчоты" Жарабцова заўсёды спраўлялi вялiкую прыкрасьць, ато й проста мучылi.

- А што - сяньня? - не ўтаймоўваўся Жарабцоў. - Падумаеш! Каб мне так зараз сказалi ляцець калупаць мой Тамбоў - я-б адразу, калi ласка, з усiм-усенькiм...

- Дык хто табе не дае? - абарваў яго ўжо Юрка. - Завярнiся кругом, ляж курсам назад i трамбуй свае тамбоўскiя самавары.

- Самавары - гэта ў Туле, а Тамбоў, браце, слаўны...

- Ведаю, цётка там павiнна быць нейкая, яшчэ ў Чэхава пiсана... Але цяпер, браце, кiлбасься хоць да тае цёткi, калi не да ўсiх мамак, - бачыш сам, не да цябе тут i не да Тамбова.

- Ну, ну няхай, - цiскануўшы яшчэ раз небараку Валiка, здаўся-ткi Жарабцоў, бо ў глыбi душы пабойваўся спрытнага i на язык i на так якi фокус Юрку. - Эх, Тамбоў, Тамбоў - каб адхапiць хоць зь дзянёк водпустку! - уздыхнуў толькi ён i адыйшоў зусiм, усё гундосячы:

Знаёмы дом, зялёны сад i той пагляд...

- Жывёлiна! - папусьцiў шэптам яму наўздагон Валiк, папраўляючы парушаны жарабцоўскiмi пяшчотамi парадак у вопратцы.

- Дык вось, таварышы, - зьвярнуўся строга-афiцыйна да сваiх падначаленых, Юркi й Валiка, камандзер зьвязу. Дарма, што ўсе тры былi землякамi й навет школьнымi сябрамi ды зналiся добра ад сама адмалку, Вiктар, "вылупiўшыся" ў камандзеры, заўсёды трымаўся падчыркненай афiцыйнасьцi пры службовых дачыненьнях. - Я ўжо разьмеркаваў, - i ён пачаў паказваць на пляне, далучаным да "пуцёўкi": - Вы, таварыш Галушка, адразу-ж пакрыеце поўнач гораду, па гэтую вось прыблiзна лiнiю, я сам урэжуся ў сярэднюю паласу так, а вам, тав. Сьнягурскi - паўдзённая частка...

- Гэта ты... знарок, Вiктар? - углядаючыся ў плян i адразу мяняючыся з твару ды хрыпнучы нек у голасе, спытаўся Валiк.

- Што - знарок? Што Вы хочаце сказаць? - як не разумеючы, але ўвесь напружыўшыся, перапытаў Вiктар.

- Ты-ж ведаеш, тут жыў я... i цяпер, пэўна, мае старыя... на тым самым месцы... - паказваў на пляне Валiк. - А вось-жа слабодка. Верын дом на рагу...

- Ага, вось яно што, - прыкра засьмяяўся сваiм сухiм, бразгатлiвым сьмехам Вiктар, - дык значыцца, нездарма пяяў тут Жарабцоў: "Знаёмы дом, зялёны сад"... Знарок цi не знарок, таварыш Сьнягурскi, але, аказваецца, якраз добра выйшла. У нiкога бадай з цэлай эскадрыльлi не засталося яшчэ гэтулькi сантымэнтальшчыны й паненскасьцi, тэй жаласьлiвасьцi, як у вас. А чулi, што так добра казаў сяньня таварыш камiсар? Вось якраз вам найлепшая нагода давядзеце адно з двух: што вы - цi запраўды цьвёрда-мужны лятун-бальшавiк, цi, прынамся, - спрытны й асьцярожны пiлёт-баявiк. Я, ужо-ж напэўна знарок, узяў сам сабе той раён, дзе нашая школа, у якой мы ўсе трох гэтулькi год вучылiся й перажылi так багата прыгожага... Цяпер там - ворагаў штаб, i я мушу даконча зьнiшчыць яго, i здрузгачу нездрыгануўшыся. А тут-жа што? I я-ж пакiнуў тут сваю мацi, i цяпер павiнен таксама, дармо што чырвоны крыжык... Зразумела?

- Мяняймася, - запрапанаваў Валiку Юрка, - бо ў маiм-жа раёне з важных ваенных аб'ектаў - хiба што царква на могiлках...

- Нiякiх менак, - сурова абарваў камандзер, - застанецца, як вызначана.

- Так... Дык дзякую за асаблiвы давер... - выцадзiў Валiк, пераходзячы на тую-ж афiцыйнасьць. - Дазволiце йсьцi?

- Калi ласка. Старт 20.30, не забудзьцеся, таварыш Сьнягурскi!

Валiк пайшоў, крутка павярнуўшыся ды нат не адказыраўшы, толькi нэрвова-падчыркнена адбiваючы абцасамi.

- А праўда, дарма ты даў гэтай румзе такую частку - натаўчэць яшчэ кашы, празь нюнi не разгледзеўшыся, - зазначыў па ягоным адыходзе Юрка.

- Колькi разоў прасiў ня вучыць мяне - маю-ткi сваю галаву, - асадзiў яго начальнiк. - Што, i табе яшчэ Верачка балiць?

- А табе - дык хiба ўжо не?

- Так цi не, але якраз я пэўны, што ўжо куды-куды, а на ейны дом, "знаёмы дом", сяньня й зерне макава не ўпадзе. I праўда, я-ткi падумаў, падбiраючы адпаведную кандыдатуру, i ягонае "знарок" было не бяз рацыi.

- Маеш сваю галаву, - працягнуў у раздуме Юрка, але раптам якраз у ягонай галаве мiльганула шалёная, вар'яцкая, як здалося было яму адразу, думка. I ажыўлены зноў раптоўным хваляваньнем, ён пасьпешна кiнуў: - Дык цяпер адпачыць, падрыхтавацца...

I, адказыраўшы, адыйшоў, мала не бягучы.

Усе ўжо былi паразыходзiўшыся па сваiх палатках.

III

Гiсторыя трох сяброў, калi можна было цяпер запраўды назваць iх сябрамi ў поўным сэньсе, нагадвала крыху гiсторыю тых "трох танкiстых, трох вясёлых сябраў" з моднае савецкае песьнi, якую таму й гундосiў iм бадай заўсёды Жарабцоў. Вiктар, Юрка й Валiк на самой рэчы ўтварылi свой зьвяз паводля моднага сваiм часам у савецкай армii прынцыпу "экiпажаў братоў", "сяброў", "землякоў". Але ўвесь iхны шлях да гэтага зьвязу быў даволi сваеасаблiвым i цiкавым.

Ад самае першае, у ваднэй клясе й аднае школы вучылiся Вiктар i Валiк. У пятай далучыўся да iх i тадышнi гадунец дзiцячага дому, кагадзешнi гэрой вулiцы - бяспрытульнiк Юрка Галушка. Усе тры ў вучэньнi аднолькава йшлi ў першым радзе. Кажны меў, кажучы тымi камiсаравымi словамi, свае "недахопы й дахопы", але нек яны ўзаемна зраўнаважвалiся, i выходзiла так, што ўсе тры йшлi роўна, i ўсе тры - наперадзе.

Найменш здольным быў, бясспрэчна, Вiктар Лабунiч, але браў ён выседжваньнем, напорнасьцяй, а што да настаўнiцкiх ацэнаў - i падлiзьнiцтвам ды даношчыцтвам, сваiм яму ўжо змалку. I ў школе яго за гэта ня любiлi, дражнiлi "сьмярдзюхом", бо ў Вiктара, апрача ўсяго, страшэнна i ўжо на вялiкай воддалi тхнула ад ног, якiя вечна ў яго немiласэрна прэлi. Таму на парце ён заўсёды сядзеў адзiн. Заўсёды потныя, няпрыемна-сьцюдзёныя й датаго-ж нек нязьгiнальныя ў даланёх, як дошчачкi, былi ў Вiктара й рукi, i пасьля Юрка бачыў ува ўсiм гэтым таямнiцу цеснага кантакту сябра з камiсарам "Макрыцам": "Бо таксама поўмакрыцы й цэлы сьмярдзюх", - казаў ён.

Самому Юрку, пры ягоных вялiкiх здольнасьцях, пракiдкосьцi й дасьцiпносьцi, не ставала якраз сталасьцi таго выседжаваньня, i таму ён часта, што называецца, "пападаўся". I ў школе гэта быў ужо рызыкант, як пасьля ў паветры, - рыса, зрэшты, узгадаваная яшчэ бяспрытульнiцкай мiнуўшчынай. I гэтае рызыканцтва давалася-ткi ў знакi некаторым настаўнiкам, уплываючы на Юркаву рэпутацыю ў iх i перашкаджаючы яму выбiцца на сама-першае месца. Зрэшты, да гэтага ён i ня iмкнуўся, як Вiктар.

Валiк Сьнягурскi меў i здольнасьцi ня менш, як у Юркi, i ўседлiвасьць, ды, наўсуперак яму, быў зусiм "цiхiм цацам", як казаў той. Але якраз апошняе, даходзячы да скрайнае сарамяжнасьцi, нясьмеласьцi, не давала, як трэба, выявiцца Валiкавым ведам. Заўсёды-ж ведаў ён i паўней i глыбей за ўсiх, навет за тых двух напэўна, але пры адказах раптоўна чырванеў, бянтэжыўся, часам навет блытаўся, i гэта "зьбiвала" й яму адзнакi. Наагул, усiм сваiм вонкавым i нутраным складам Валiк нагадваў баржджэй дзяўчыну, як хлапца. Ён i сябраваў найбольш iзь дзяўчатамi, i тыя проста мелi яго не за хлапца, а як-бы за сваю сястру, дзелячыся зь iм усiмi, заўсёды так багатымi ў дзяўчатаў, сакрэтамi. За гэта хлапцы дражнiлi яго "наша Валя" й "Сьнягурачка", а часам i "авечка" агульнай мянушкай для ўсiх дзяўчатаў клясы, склад якiх, запраўды, падабраўся быў нек наўзьдзiў шэра, не адзначаючыся нiчым выдатным зь нiякага боку.

Але ў сёмай клясе прыйшла да iх новенькая, як неўзабаве выявiлася, зусiм не "авечка". Праўда, з выгляду й яна выдалася адразу вельмi сьцiплай, асаблiва сваймi даўгiмi косамi - гэтым "паненскiм архаiзмам", як здавалася ўсiм - i хлапцом, i стрыжаным пад хлапцоў дзяўчатам. Ды ўжо першымi тыднямi выявiлася, што ў ейнай асобе прыйшоў моцны канкурэнт тром "перадавiком". Яна проста здзiўляла i настаўнiкаў i вучняў заўсёднай грунтоўнасьцяй i глыбiнёй сваiх ведаў, сталасьцяй i спакоем пры адказах, наагул вытрыманасьцяй i ўзгадаванасьцяй. Пры ўсёй сваёй сьцiпласьцi яна зусiм ня была "цiхуткаю" умела ўзяць удзел i ў вагульных забавах i, навет, у хлапецкiх штуках, i пасьмяяцца, i пажартаваць. I пры ўсiм тым ад яе, асаблiва ад погляду ейных шэрых вачэй, як-бы бруiлася нейкая нябачная, незьясьнёная, але спакаральная сiла. Навет хлапцы толькi першы тыдзень спрабавалi торгаць яе за косы й борзда мусiлi адмовiцца ад хоць i вялiкай такой, спакусы. Нек само сабой злажылася, што ўсе пачалi заўсёды i ўва ўсiм слухацца Веры Рынейскае, i пад канец году яна ўжо была за старасту клясы, застаўшыся нязьменна на гэтай пачэснай пасадзе аж да канца школы. Гэтак заваяваўшы ўсiхныя сэрцы, яна сталася ўлюбёнкаю i хлапцоў i дзяўчатаў, а калi ў восьмай клясе пад вясну пачала бушаваць кроў у моладзi i таго i таго роду, у цэнтры гэтага бушаваньня стала зноў Вера.

Дзяўчаты першыя выявiлi, што ўсе хлапцы - але-ж усе бяз вынятку закахаўшыся ў гэтай Верачцы. Насьпявалi ўжо звадкi й "канфлiкты" сярод хлапцоў, пачыналi крывiцца й дзяўчаты, бо нiводзiн з абраньнiкаў iхнага сэрца цi густу - анi вокам ня вёў на нiводную зь iх. Але Вера зноў умела паставiць сябе так, што ўсё гэта ня выбiлася наўзьверх i не прывяло да нiякiх "грамадзкiх забурэньняў" у клясе. З усiмi роўная, яна нiкога не падпушчала блiжэй, але разам iз гэтым кажнаму ўпаасобку як-бы давала нейкую надзею й тым самым трымала каля сябе ўсiх чыста. Яна навет ахвяроўвалася часам пасядзець якую гадзiнку на "пошаснай" парце iзь "сьмярдзюхом" Вiктарам Лабунiчам, i той у глыбi свае самазакаханае й самапэўнае душы мо найбольш з усiх займеў надзею стацца адзiным Верыным абраньнiкам. Але такiя-ж надзеi пацiху таiлi i Юрка, i Валiк, зь якiм Вера, як i рэшта дзяўчатаў, добра тайкавала, а таксама ўсе iншыя хлапцы клясы.

Калi ўжо былi ў дзявятай клясе, нек на пачатку зiмы, Юрка аднойчы прыйшоў на заняткi, наўсуперак свайму звычаю, страшэнна панурым i маўклiвым. Адмаўчаўшыся гэтак "ваўком" колькi гадзiнаў, пад канец дня ён усё-ж ня вытрываў i ў клясе адразу разьнеслася вестка, што Юрка бачыў учора ў кiно Веру зь нейкiм маладым прыгожым вайсковым у форме авiяшколы, i Вера была да яго дужа-дужа прыхiльнаю, куды больш, як да каго-небудзь iз "сваiх" хлапцоў.

Пасьля заняткаў, як разыходзiлiся дадому, Веру "выклiкалi на тлумачэньнi". Яна спакойна, як i заўсёды, сказала, што гэта быў ейны зродны брат, якi прыяжджаў да iх на пару дзён у гасьцiну.

- Зродны браток цi родны сяброк? - ня вытрываў Юрка, каб ня ўставiць "шпiлькi", хоць тут-жа, адчуўшы, што выйшла яна затупой i задурной, навет густа пачырванеў.

- Калi хочаш, дык толькi з такiм, як ён, i можна было-б сябраваць пазапраўднаму, - спакойна зноў адказала Вера, прыцiскаючы толькi на апошнiм слове.

- I выйсьцi замуж? - не ўтаймоўваўся Юрка, чуючы, што зусiм ужо "ляпае дурнiну".

- Але, i выйсьцi замуж. Калi апошняя "падзея" здарыцца неяк у маiм жыцьцi, дык маiм абраньнiкам будзе напэўна толькi такi мужны, бясстрашны "капiтан паветра" - даконча "капiтан паветра", - закончыла Вера, неяк цi то лятуценна, цi то насьмешлiва, хоць нiхто з усхваляваных зайздроствам ейных рыцараў апошняга адценьня не зразумеў i навет не спасьцярог.

На гэтым усе гаворкi пра "падзею" ў кiно спынiлiся й не аднаўлялiся, бо, зрэшты, больш "нiчога такога" за Верай нiхто ня здолеў спасьцерагчы, як нi пiльна сачылi цяпер усе, асаблiва на першым часе. Але пакрысе сярод хлапцоў клясы пачала раптам выяўляцца надзвычайная цiкавасьць да лётнае справы. Ажывiлася праца школьнага авiягуртка, якi датуль iснаваў бадай толькi на паперы, а калi ўвесну быў абвешчаны авiянабор у школу - дзевятаклясьнiкi, усе як адзiн, пападавалi туды заявы.

Што Вiктар i Юрка пройдуць камiсiю - у гэтым для нiкога ня было найменшага дзiва, але што трэйцiм мiж iх будзе зноў-ткi Валiк - сталася для ўсiх поўнай неспадзеўкаю. Праўда, у навуцы ён заўсёды йшоў у ваднэй тройцы з тымi, але-ж тут не ў навуцы штука, а ў фiзычным стане i здароўя, i сiлы, i спрыту. Дзе гэта ўсё ў паненскае "нашае Валi", кволае "Сьнягурачкi"? У самым факце, што й Валiк падаў заяву, бачылi толькi меру ягонае закаханасьцi ў Веры, ня меншую, як у iншых. Хлапцы сьмяялiся й дражнiлiся, што лепш-бы падацца яму ў школу мэдычных сёстраў, бо тут для яго рэч безнадзейная ды зусiм неадпаведная. I дзяўчаты таксама шкадавалi беднага ды наперад рыхтавалiся спачуваць i суцяшаць яго пры забясьпечанай няўдачы. Але Валiк, хоць нязьменна чырванеў на ўсё гэта, ды станоўка, проста "непасвойму", як казалi, дамагаўся свайго й дамогся, "адшыўшы" цэлы рад прэтэндэнтаў, якiя фiзычна выглядалi куды мацнейшымi за яго й былi зусiм пэўныя, што ўжо хто-хто, а Валiк тут iм нiякi не канкурэнт.

Неўзабаве й наладзiлi праводзiны будучых "капiтанаў паветра". Адгулялi iх у Верынай гасподзе, на што ня толькi згадзiлася, але навет сама запрапанавала Верына мацi - вельмi сымпатычная жанчына, сама настаўнiца. Вера была, як заўсёды, роўна вытрыманай i спакойнай, але ўсё-ж крышку можна было спасьцерагчы, што ёй ня можа не iмпанаваць гэты вычын ейных "рыцараў", бо дзяўчына напэўна добра разумела, што гэта тыя калiшнiя словы, сказаныя ёю зайдросьнiкам, так вызначальна ўплылi на выбар iмi свае жыцьцёвае кар'еры, гэтак прынадна-рамантычнай, але разам iз тым i такой цяжкой ды небясьпечнай.

Праводжаныя найлепшымi пажаданьнямi й патаёмнай зайздрасьцяй цi аднага зь незадачлiвых канкурэнтаў-аднаклясьнiкаў, адбылi трох у Маскву, дзе неўзабаве, у чырвенi таго самага году, засьпеў iх выбух вайны зь Немцамi. Курс авiяшколы быў прысьпешаны як мага i, добра папрацаваўшы ды, папраўдзе, адмучыўшыся, новасьпечаныя пiлёты апынiлiся ўжо ля самога фронту, у No-скай эскадрыльлi лёгкiх бамбавiкоў, дзе, змушаныя ня так школьным сяброўствам, як тым Верыным бласлаўленьнем i змаганьнем за яе, папрасiлiся ў васобны, свой "зямляцкi" зьвяз, на чало якога выпрабаваныя падхалiмскiя здольнасьцi вынесьлi Вiктара Лабунiча.

IV

Юрка бег у сваю скрайнюю, найдалейшую за ўсiх палатку, як-бы старт меўся быць ужо, зараз во, i ён ня ўхопiць падрыхтавацца. Гнала яго тая шалёная думка, што раптам выблiснула пад канец гаворкi зь Вiктарам.

- Але, дадому - хоць раз добра вырзаў дурны Жарабец, - праказаў ён сам сабе ўжо ля самое свае палаткi, i тут-жа палахлiва азiрнуўся, цi не пачуў хто. Блiзка ня вiдаць было нiкога...

Толькi як гэта зрабiць - трэба абдумаць зараз канкрэтна, грунтоўна, а галоўна - бяз панiкi, спакойна. Каб i назад як зьвярнуцца? Не, як скочыш далоў - назад ужо дудкi... Дый навошта? Там-жа Вера, дык якраз будзе зь ей i адзiн... А гэтыя два тут застануцца - яшчэ лепш. Але як сама Вера гэта прыйме? Не, хiба-ж не "патрыятычна" - чаму-ж сама засталася пад акупацыяй, калi Вiктар прыйшоў сюды (ня хлусiць-жа хiба). I якраз гэтым цяпер можна й заваяваць яе канчальна, што для яе-ж скочыў. А вайны гэтае й лётаньня ён мае ўжо аж за самае годзе, хай iншыя даваёўваюць, хто хоча, усё роўна, перамога - вiламi па вадзе, дзе... А так - яны будуць разам iзь Верай, што-б там ня было. I якое ўва ўсiм гэтым вар'яцтва, шаленства, як здалося было адразу?

I Юрка супакоiўся канчальна на цьвёрдай, непахiснай пастанове: сяньня ён пакiне i гэтую эскадрыльлю, i Вiктара з Валiкам, i "Макрыцу", i ўсю гэтую "доблесную, непераможную". I назаўсёды. З парашутам - далоў, у "каханы горад", дадому, хоць i няма яго ў бяспрытульнага Юркi, але - да Веры... Дык рыхтавацца, бо старт - нязвычайны будзе старт...

Ды вось адразу - першая "закавыка": як-жа зь iм, iз гэтым штурманам-радыстым Гадэнкам? Бо, дазволiўшы на ўтварэньне "сяброўска-зямляцкага", ледзь не нацыянальна-беларускага зьвязу, пабаялiся-ж пакiнуць яго чыста такiм, дадаўшы, на ўсякi выпадак, штурманамi чужых. Што праўда, сваiх i ня было пад рукамi.

Добра, хоць цяпер гэтага Гадэнкi тут, у палатцы, няма...

- Трэба пачысьцiць рэвольвэр, - iзноў праказаў уголас Юрка. Ён ня любiў свайго штурмана й без таго. Не падабалася яму навет i тое, што прозьвiшча ў гэтага палтаўца - гатовая мянушка, перарабляць ня трэба. I здавалася, што штурман добра й апраўдвае гэнае прозьвiшча-мянушку. Усюды, гад, мяшаецца, крытыкуе, устаўляе свае тры грошы, а сам - доўбня-доўбняю. Падазравалася навет, што ён сочыць Юрку, ды цi ня зь Вiктаравага даручэньня - "сачком" у "сачкома"... Дык гаду хай i будзе гадава... Нi здагадацца, нi зварухнуцца ня ўхопiць - гэткi цяльпук...

Толькi - не: пакуль яго няма, трэба перш iз вопраткай якi парадак даць ня будзеш-жа там франтаваць у гэтым "сакалiным", сваё цывiльнае трэба паднiз, каб гэта пасьля - ськiнуў i пайшоў сабе...

Юрка борзьдзенька распрануўся, дастаў з куфэрка свой адзiны й сьвяточны дагэтуль, людзкi, як называў ён, цывiльны гарнiтур. Так, цяпер на гэта адразу - камбiнэзон... I анi ня знаць толькi што мо зараньня яшчэ гэтак выстраiўся... Ды хто там спасьцеражэ, i што ў гэтым нязвычайнага? Ага, вось i грошы тут добра, што не распусьцiў. Хоць, зрэшты, ня было й на што. Плацяць, што праўда, добра - за добрую й рызыку, толькi цяпер - навет паўлiтра ня купiш звыш таго што "ў прафэсii" "для запраўкi" належыць... Ага, i гэтага рэшткi трэба "зьнiшчыць", "каб i люлька не дасталася ўражаму ляху"... Але пасьля лепш, перад самым адлётам, якраз - для настрою... А грошы - прыдадуцца, пэўна прыдадуцца...

I Юрка ўзяўся чысьцiць сваю зброю, якая мелася сяньня выканаць ня зусiм прыемную ўсё-ж рэч, але бяз гэтага ня выйдзе нiчога... Не, ужо каго-каго, а Гадэнкi не шкадаваць... Ня йдзе вось - хай адгуляе сваё апошняе на гэтым сьвеце, i - марш...

Няўзнак, сам сабою накруцiўся той матыў, якi нядаўна гундосiў iм Жарабцоў. Добрая мэлёдыя, хоць ужо й цяпер для Юркi яна павiнна быць "iхнаю", але ўсёдна - добрая. Упраўляючыся з рэвальвэрам, Юрка сьцiху насьпёўваў сам сабе тое:

Каханы горад сябру усьмiхнецца,

Знаёмы дом, зялёны сад i той пагляд...

Апошняя думка спынiла яго яшчэ на мамэнт: хiба гэта ён - адзiны з трох найразумнейшы, што ягоную галаву наведала раптам такая генiяльная iдэя? Што, калi й з гэных двух каторы падобна разважыў i - наважыў? Вiктар - дык напэўна не: ён нiзашта ня кiне свае, так блiзскучае, кар'еры тут, ардэноў, якiя ўжо перад iм маячаць... Быў-жа ўжо апынiўся на тым баку, i зь Вераю бачыўся навет - назад усё-ж прыгнала. Але - Валiк? Бедны Валiк, якую "сьвiньню" падлажыў яму сяньня гэты сьмярдзюх. Аднак, бадай, мае рацыю: Верын дом сяньня будзе ў поўнай бясьпецы, гэтага "Сьнягурачка" дапiлнуе, як свайго вока. А дадумацца да такой iдэi, як у Юркi, ды адважыцца пагатоў - цi-ж стане на гэта "авечкi"?

I зноў, супакойваючы й абнадзейваючы, выплыла слаўная, задушэўная мэлёдыя на тых самых словах:

Знаёмы дом, зялёны сад

I той пагляд...

V

Валiк ляжаў нярухома на сваiм паходным ложку, уталопiўшыся ў вадзiн пункт перад сабою распаленымi вачыма. Гэтым пунктам выпадкам сталася маленькая, акуратненькая кругленькая дзiрачка ў палатне палаткi, прабiтая куляю. Празь яе вiдаць было чыстае, ужо цёмна-сiняе неба. Дзiрачку нядаўна зрабiў Юрка, як быў у Валiка ў палатцы i, п'яному, заманулася яму застрэлiць iз рэвальвэра муху, што сядзела была на тым месцы. "Куля прабiла маленькае вакенца ў неба", падумалася, прыгадаўшы гэта, Валiку. Але гэтая думка ня спынiла на сабе тымчасам ягонае ўвагi, склiзгануўшы й зьнiкшы, як i ўсе iншыя, ды варочаючы ўсё назад да таго аднаго - што за подласьць зрабiў яму Вiктар, i што наагул будзе сяньня, за гадзiну-другую, зараз во... Гэта мучыла й пякло, i кавалачак неба ня мог анi супакоiць, анi ўцiхамiрыць сваёй чыстаю сiняй. Можа замалы быў ён на гэта. I Валiк, хоць увесь час глядзеў на яго, не заўсёды й бачыў, апанаваны цяпер сваёй нявымоўнай пакутаю.

...А гэтая скацiна, Жарабцоў, iржэ й лезе з агiдным сваiм лапаньнем. Можа й праўда, такому - i на свой родны горад, як любяць яны казаць - "напляваць", i ўсёроўна, што "напляваць" - сыпаць у яго бомбы, сеючы пажары, руiны, сьмерць. Можа ў iх ува ўсiх i праўда няма Бацькаўшчыны, цi бо ёсьць, але толькi "сацыялiстычная", i зьнiкае тады, як воляю лёсу стаецца "абшарамi", хоць i "часова", але "акупаванымi ворагам". Ды што там - пэўна-ж, на Валiкавай Бацькаўшчыне ўсiм iм няма бацькаўшчыны, ня можа быць дый быць не павiнна.

А Вiктар, Юрка? Вiктар - зусiм такi, як усе яны, мо яшчэ й больш, а ў подласьцi - дык пэўна. Юрка-ж iз школы знаны сваёй "нязвычайнай лёгкасьцяй у думках". Будзе сабе бястурботна раськiдваць направа й налева, абы куды, Галушка - галушкi... Не, ня сьмешна. Яму, Валiку, аднаму балiць гэта i за сябе, i за iх, i за...

...А песьня гэная - якi зьдзек, хоць-бы сабе й не Жарабцоў сьпяваў. Што за чортава, пякельная гiронiя:

Каханы горад можа спаць спакойна

I роiць сны, i зелянець сярод вясны...

Хай-жа паспрабуе заснуць спакойна сяньня, хай паспрабуе сьнiць i зелянець, калi прылятуць адудзячыцца яму за ўсё родныя сыны, гадунцы, пястуны...

Каханы горад сябру усьмiхнецца...

Усьмiхнецца - вышчарбамi руiнаў, дымам пажараў...

Знаёмы дом, зялёны сад i той пагляд...

А тады-ж, як праводзiлi iх у школу, у Веры, сьпявалi ўсе гэта за патэфонам, i не спасьцерагалася гэнага нiчога, i так хораша, слаўна ўсё было тады...

I навошта, навошта было ляцець у гэтае "лятунства"? Нiколi-ж, нiколi не ляжала да яго душа, нi да вайны... Нат малым ня любiў гуляць "у вайну", "у салдаты"...

Перш думаў - для яе, Веры. А тады, на праводзiнах, як апынiлiся нек зь ёй удваiх у садку ("зялёны сад"...), - сказала яму як-бы з дакорам: "А ты, Валiк, ты-ж чаго? Ты-ж мастак, i гэта-ж - не для цябе зусiм"... I насьмелiўся (пэўна, пачырванеў, ды цёмна было, ня вiдаць), i пачаў: "А ты-ж сама казала калiсь"... - "Бедненькi, дурненькi! I ты таксама ўзяў за праўду?" I палажыла яму руку на плячо. - "Ды дармо цяпер, запозна... Iдзi, Валiк... Трэба быць i такiм, трэба будзе й такiх"... I раптам - пацалавала моцна-моцна ў вусны... Аж цяпер, як успомнiць, узгараецца ўсё ад таго адзiнага, першага й апошняга - але, хiба й апошняга - пацалунку. А тады - ачмурэў зусiм, i як да прытомнасьцi зноў дайшоў - яна ўжо зьнiкла... Так праводзiла яго. Толькi яго аднаго, цi й тых таксама, кажнага мо паасобку? Загадка, заўсёды была й засталася загадкай яна, гэтая Вера...

Валiк устаў з ложка, адамкнуў свой куфэрак i дастаў, руплiва загорнуты ў тонкую паперу, аркушок, выдзерты калiсь iз "сшытка на маляваньне", на якiм яна. Сам маляваў алоўкам на лекцыях, i выйшла - як улiтая ўся, нездарма-ж быў Валiк - першы ў клясе мастак, i мастаком лятуцеў стацца, пакуль тыя словы... Руплiва, рыска па рысцы, наносiў на паперу тады, хаваючыся ад iншых - i ад настаўнiкаў, i ад сяброў. А яна спасьцерагла нешта й прыслала пiсульку: "Я-ж можа не абраз, што ўсё так узiраешся ў мяне"... Бо й праўда - глядзеў, ўсё глядзеў... Папрасiў прабачэньня, падзiцячаму дакляраваў, што "болей ня будзе"... Дый усё, бадай што, было ўжо гатова, i цяпер - глядзiць на яго жывая!..

...I той пагляд...

Пагляд шэрых вачэй, пiльны, пранiклы, i разам iз тым - жывы, зь iскрачкамi, агенчыкамi дзесь у глыбi. I пагляд - загадка... Пасярод галавы прадзел, ад яго iмкнуцца цёмна-русыя валасы ў дзьве даўгiя касы за плячыма. I вусны - тыя вусны... Раз - толькi раз - апалiлi яго, i тое - мо сьнiлася хiба... А як усьмiхнецца - агенчыкi ў вачох выб'юцца, выкрасяцца наўзьверх, i за вуснамi - буйныя, белыя зубы-пэрлы, i на шчоках - дзьве ямiнкi, тут... "I той пагляд", i той пагляд... Хай-бы сказаў цяпер, наўчыў, што рабiць, што рабiць? Не, маўчыць i пагляд, i пагляд - усё тая-ж загадка, той-жа сфiнкс, "Джыякондава загадка"...

Валiк схаваў партрэт свайго рысунку за ўлоньне - мусiць быць сягоньня зь iм - кiнуўся нiцма на ложак, на яго... Што рабiць, што рабiць? Хацелася плакаць, наўзрыг, заходзiцца ад плачу... Ды сьлёзаў ня было, хоць, здаецца, так нядаўна яшчэ плакаў употай ад iншых... А цяпер - ужо сталасьць, i сьлёзаў няма, i далёка маленства адзадзя... А й сталасьцi тэй - таксама няма, каб стала разважыць, няма, як i дзiцячых сьлёзаў... Няма, нiчога няма, i ўсё, што будзе - адно нiчога...

Ён перакiнуўся зноў наўзнак, i зноў трапiў зрок на кавалачак тае нябёснае сiнi - "вакенца ў неба".

Сiнь сьцямнела яшчэ, i цёмна рабiлася ўжо навакол, а яшчэ цямней - у душы, у думках...

Толькi адзiн Вiктар рыхтаваўся да "апэрацыi" стала, сыстэматычна й мэтадычна, як прапiсана ўсiмi статутамi й "слаўнымi" традыцыямi. Ён "глынуў" незамала й незашмат, у меру, не п'янюга-ж якi. Ён пачуваў усё нутраное здавальненьне ад таго, як "удружыў" Валiку... "Валiку прывiтаньне", - сказала яна, як бачылiся апошнi раз, на тым баку. Пэўна-ж, ён не перадаў i дасюль, бо так даткнула балюча... Але-ж, будзеш мець цяпер ад яго прывiтаньне... Ды не, не дапусьцiцца Валiк, каб як хоць блiзка што ўпала - Вiктар сказаў гэтак Юрку, i цяпер зусiм пэўны ў гэтым. I наагул, можа "здрэйфiць", баючыся, каб Веры не закрануць, можа падсадзiць сябе сам, а цяпер-жа - вайна, раз-два - i "выбыў iз строю"... Застанецца адзiн Юрка, а той - ужо пэўна, не цяпер, дык у чацьвер, за нешта ды зачэпiцца. Вось i сяньня з гэтай хустачкай каля яго - камiсар-жа бачыў, пры выпадку не забудзецца прыплюсаваць да iншых штукаў. Тады - тады некалi будзе перамога, i ён - Вiктар - што значыць: "пераможац"...

Праўда, адно крыху пякло Вiктара часам. За колькi дзён перад вайной яго выклiкалi былi тэлеграмай дадому - цяжка зьлегла мацi. Там залавiла вайна, i такi нечаканы маланкавасьцяй сваёй гiтлераўскi наступ... Уцякаючы з гораду ад бомбаў, апынiўся ўсё-ж на нямецкiм баку. I там, на сяле, спаткаўся тады зь Верай, таксама "ўцякачкай". Першым рухам было - застацца цяпер пры ёй - балазе якраз адзiн... А Вера станоўка наважыла заставацца пад Немцамi. I прызналася навет раптам, што тады, як прыйшла вучыцца ў iхную школу - яны з маткаю прыехалi ў гэты горад, бо бацьку - расстралялi... Дык хiба ўцякаць ёй далей, з тымi забойцамi бацькi? Ды як Вiктар сказаў, што й ён застанецца мо тут запярэчыла катэгарычна: "Не, табе трэба туды, як баржджэй туды, тут табе няма й ня будзе чаго рабiць". Тады ня прызнаўся й ён, як нiкому не прызнаваўся (а ёй - ужо хацеў быў) - што й ягоны бацька - не "бязь вестак загiнуў", як казалася ўсiм, а таксама, тэй самай дарогай, што ў яе, толькi куды раней, на самым пачатку...

I тады - пайшоў зараз-жа, ня турбуючыся больш аб матцы, цяжка хворай ды такiм часам... Разыйшлiся зь Верай ў розныя бакi - яна вярталася ў горад, i ён таксама вяртаўся - у авiяшколу, у Маскву. Ды зыйдуцца некалi зноў, вернуцца зноў адно да аднаго...

I дабраўся-ткi да школы. I добра, што пайшоў, што дабраўся - праўда, тут, толькi тут ягонае месца, толькi адсюль прыйдзе змалку жаданая, чаканая слава...

"Ардэнок - як прышпiлены", - успомнiлася, як сяньня шапнуў камiсар.

Але ад тых усiх успамiнаў было ўсё-ж i неяк мулка. Бацьку свайго Вiктар памятаў мала, дый баяўся ўспамiнаць, баяўся, каб ня выплыла нек, каб не даведалiся, каб не... I часам бадай - ненавiдзеў. Ненавiдзеў за тое, што празь нешта, што бацька зрабiў цi не зрабiў, ён, Вiктар, мусiць цяпер усьцяж калацiцца ад страху быць выкрытым, злоўленым на "схаваньнi соцпаходжаньня", ды яшчэ - "ад контррэвалюцыйнага элемэнту"...

Зрэшты, любiў Вiктар толькi сябе, i Веру - хiба. Не, ня любiў, а хацеў толькi для сябе... Падурному быў пэўны: дасца й гэта, як даецца дасюль усё, што хацеў. Гэта дарма, што цяпер яна - на тым баку, i што бацька, i што тады казала так...

Перад стартам усмак "храпануў" гадзiнкi зь дзьве.

VI

"Каханы горад" пераняў сваiх нечаканых гасьцей яшчэ падарозе.

Калi Валiк, злучаны таксама слухальнiкам iз радыёапаратам, незнарок прыслухаўся да тых хваляў, што лавiў, седзячы адзадзя за iм ягоны памагаты, слаўны хлопец, штурман-радысты Ахмет Шырахметаў, прыслухаўся баржджэй дзеля таго, каб адарвацца ад усё тых-жа думак, бязвынiковых шуканьняў выйсьця "што рабiць", якiя падмянялiся праваламi ў поўную пусьцiню, у нейкае "абсалютнае нiчога", - яму пачулiся раптам гукi, якiя сваёй знаёмасьцяй i роднасьцяй глыбака кранулi за сэрца. Ён даў Ахмету знак, i той пакiнуў сваё падарожжа па хвалях этэру, навёўшы злоўленае на большую чутнасьць. Цяпер гукi пачалi апранацца ў ваддаўна знаёмыя, квола-далiкатныя словы, якiя толькi знае простая, ды шчырая, народная нашая песьня:

Мае босенькiя ножкi,

Сьцюдзёна стаяць...

Але-ж, яна, шырака знаная i на бацькаўшчыне, i далёка за ёй, засмучона-пяшчотная наша "Ў полi вярба". I яшчэ раз, рэфрэнам:

Мае босенькiя ножкi,

Сьцюдзёна стаяць...

Валiк адразу занурыўся, патонуў увесь у даўно ўжо ня чутых, а блiзка-сваiх гуках, i можа нейкую часiну апарат iшоў сам, запраўды "насьлепа", занядбаны рукою й воляй пiлёта. Усё. Як шкада! Але вось - за няўхопным зь няпрывычкi голасам чужога дыктара ў малазразумелай мове - "гаворыць"... родны горад, каханы горад! I на тэй самай хвалi, як калiсьцi гаварыў! Сьпявае, гаворыць у тэй самай мове, якую, казалi там, у iх, забаранiлi тут зусiм, перасьледуюць... Казалi - пэўна-ж, хлусiлi, як i хлусяць усё, а хаценьнi такiя, хаценьнi забаранiць i сьцерцi зусiм - самi мелi заўсёды, ды цi мала чаго ўжо пасьцiралi...

Мае босенькiя ножкi

Сьцюдзёна стаяць...

адбiлося водгульлем, паўтарылася яшчэ раз дзесь глыбака там, у душы. Так, значыцца, блiзка ўжо дзесь сам ён, каханы горад. Зараз, зараз ужо

...сябру усьмiхнецца

Знаёмы дом, зялёны сад...

I можа там, на Слабодцы, у тым "зялёным садзе", дзе й апошняе тое было, стаiць, залятуцеўшыся, без спадзяваньня навет якiх-колечы там трывогаў - Яна, i стыгнуць ейныя босенькiя ножкi ў прохаладзi вясьнянага вечару... Успомнiлася - бачыў раз нек - босая, несла вядро вады, i згледзеўшы яго здалёку, махала другой, вольнай рукой... Вера. I верыў заўсёды ў яе, а дзе вера цяпер? Вера "Вярба"...

...Дзiва - тады здавалася iм, бадай усiм, гэтая "Вярба" такой абрыджонай ужо, зацяганай, "зьбiтай" песьняй, што як завядзе хто незнарок - i падцягваць i слухаць навет нiхто не хацеў. Iнакшым зусiм выглядаў гэты "таварыш" "далёка ў сьвет таварыш адлятае"... А як апынуўся "далёка ў сьвеце", за сьветам, як пачуў iзноў пра вярбу й ваду - i адчулася зразу ўсё прадоньне мiж гэтай i гэным. Тут - простасьць i шчырасьць, якую няпраўда, не "зацягаць" i ня "зьбiць" нiкому й нiколi, бо прасякнуты ёю гукi, словы наскрозь. Там - пад вонкавай задушэўнасьцяй - адна хвальш, хлусьня, гiронiя, зьдзек - асаблiва цяпер, калi за мамэнт-другi разбудзяць сьмерцяносныя гукi каханы горад, не дадуць яму "спаць спакойна i роiць сны", хiба што - цi аднаго вечным сном супакояць...

- Падрыхтавацца... - пакрыў усё, i думкi, у слухальнiках бразгатлiвы Вiктараў голас, аж здрыганула ад яго. Валiк глянуў унiз - там, далавах, добра бачны ў вiдной, зорнай, хоць i бязьмесячнай маладой начы памалу падплываў родны горад, нiколi ня бачаны з такое высакосьцi, а ўсёдна знаёмы, да болю знаёмы. Вунь, на ўзвышшы, гатыцкiя вежы былога касьцёлу, што заўсёды здалёку вiдаць, адкуль нi падыходзь, нi пад'яжджай. Валiк зьнiзiў яшчэ вышыню й лёгка знаходзiў прыдзеленую яму часьцiну. Толькi тут пачыналася ўжо й незнаёмае, нязнанае перш, калiсь - выразна тырчэлi ўгару голыя камiны й руiны ўжо на прадмесьцi. Як-бы выскалялiся, вытыкалi дакорам, дакорам i яму, што зараз павiнен памножыць iхны сьцяг магiльных касьцякоў-шкiлетаў.

З правага боку дзесь блiснула, i зьнiзу данёсься выбух. Гэта пэўна сусед Вiктар пачаў. I збоку зыркае сьвятло - вiсiць у небе "сьвечка" - ракета, разьлiвым сваiм вiдном сягаючы аж дасюль. Валiк даў знак, i за часiнку асьвятлiла таксама пад iм усё павешаная Ахметам iхная "сьвечка". Ён зьнiзiў апарат яшчэ, пайшоў укруга, i... Божа мой! Пад "сьвечкай" мокрадзяй вячорнае расы блiшчэла так знаёмая iржавая бляха як пераламанае пасярэдзiне хрыбнiцы даху... Ягоны дом, ён, толькi ён! Усьцешаны - а чаго? - закрычэў Валiк у слухальнiк, Ахмету: "Пад "сьвечкай"... увагнуты дах... я жыў, i бацькi там жывуць пэўна й цяпер...". Так, i бацька здаволены можа цяпер - бацька, якi ў iхным цесным сямейным коле, як ня мог нiхто пачуць, цiраз выказваў сваё пажаданьне, "каб прыйшоў ужо на iх хоць якi "хай-гiтлер". А як-жа не хацелi старыя, каб ён у гэтыя "сакалы" ляцеў, як адгаворвалi, плакала мацi, i не разумелi нiяк, што сталася зь iм, чаму раптам такое... Не сказаў-жа iм, ня мог сказаць праўды, не паслухаў, ня здаўся на адгаворы, i вось цяпер...

Выбух пачуўся, як нейкi трэск, але нешта ня зьнiзу, а дзесь як-бы збоку й вышэй... Яшчэ - перш зьнiзу, а тады - як над галавою. Што? Артылерыя? А казалi-ж - "абароны няма, пэўныя весткi"... I тут - як заўсёды - "казалi"... Дык што - трэба вышэй, цi нiжэй? I што далей?

Усё гарэла яшчэ над бацькавым дахам "сьвечка". I Валiк ськiраваўся iмклiва прост на яе.

- Начальнiк, што задумаў? Лепш як далей адсюль... - пачуў ён зараз-жа ў слухальнiках устрывожаны голас Ахмета. Што здалося яму? Не, нiколi, хiба вырадак якi Валiк... I нек супакойваючы, успомнiўся часта чуты й цiраз бясьсьведама ўжываны самым, асаблiва малым, такi "нацыянальны" праклён - "каб адсохла рука"... Але-ж, адсохла-б... Ды трэба-ж, трэба нешта рабiць! "Сьвечка" ўжо згасла, а ён яшчэ не пачаў "работы". Зьнiзу стралялi цяпер там i сям, праўда, яшчэ слабавата. "Аб'ектаў" у ягоным раёне таксама няма, Вiктар усе бадай сабе забраў - пэўна-ж, дзеля славы. Дык можна спусьцiць, дзе пападзя? Толькi трэба знайсьцi перш той "знаёмы дом", каб ня трапiць хаця...

Ён узяў курс туды, дзе, здавалася яму, павiнна была-б быць Слабодка. Загарэлася новая "сьвечка"... Кiруючыся, мабыць, ужо на яе, дужэць пачала й стралянiна зьнiзу. Рабiлася крыху "цёпла", як казалi ў iх. Лятучы як мага памальней, пiльна ўзорыўшыся ўнiз, шукаў Валiк знаёмай, ах, як знаёмай калiсь вулiцы й дому. Толькi тут усё было зусiм, зусiм незнаёмым. То камiны, то нешта такое, чаго нiколi зусiм ня было. Хiба - зблудзiў? Нейдзе зусiм блiзка, глуха покнула "шклянка" - эге! А Слабодкi й дому - як ня было.

- Начальнiк!

- Чакай, Ахмет, чакай, зараз...

Хiба пакiдаць куды ў руiны, каб нiкому шкоды ня было - будзе-ж гук, "дэманстрацыя" будзе, каменьня, друзу крыху разьнясе на бакi... Не, i ў руiнах-жа могуць жыць, цi адмыслова цяпер хавацца людзi... - Згасла й гэтая "сьвечка"...

- Начальнiк! Паслухай, Ахмет скажа...

- Зараз, Ахметка, - "сьвечку"!

Божа! Iзноў над самым домам бацькоўскiм павiсла, iзноў зьвярнуўся, значыць, туды - iзноў, як знарок...

I ён рынуўся прочкi адтуль, наганяючы ўжо хутчыню. Стралянiна часьцела, дужэла, збоку даляталi выбухi й зь зямлi, далей на поўнач, вiдаць было, занялiся пажары...

Валiк кiдаўся па сваiм "раёне" туды й сюды, палiў "сьвечкi", усё шукаў i знаходзiў - каторы раз - толькi бацькаў дом, i ня мог у вадчаi адважыцца на што-небудзь. Толькi Ахмет не чакаў. Хай начальнiк паслухае: ён, Ахмет, ня выдасьць нiколi. Адляцецца куды за лясок, i ў балота "згрузiць" усё. Хто там пазнае - праверыць? А што - бiць бязьвiнных людзей, навошта, каму гэта трэба? Ахмет-жа - магiла, каб толькi начальнiк паслухаў Ахмета...

Валiк вагаўся... Ахметаў разьвязак - генiяльны ў сваёй прасьцiнi, як ня прыйшло гэта ўдум яму самому - сама прасьцiня Ахметавымi вуснамi прамаўляе, але...

- Канчай! - забражджэў нарэшце ў апараце Вiктар. Так, слаўны Ахмет, няхай будзе так! Той лясок - напэўна Папоў лес. Валiк памкнуў на яго, бадай "голячы". Вось прагалiна - паляна, балотца? Дык - сюды! Раз, i раз-по-раз усё. Блiснула, яшчэ, i страшэнны пякельны выбух - гук, i яшчэ, i яшчэ, i, здаецца, аж машыну шыбнула ўгару, цi, можа, палягчэўшы, узмыла сама вольнай птушкай. Так, будзь, што будзе! "Канчалi", Ахметка, "канчалi"!

I аж радасна палягчэла ў самога ўсё, палягчэла й прасьвятлела. Праўда, чаму было так не здаўмецца адразу?

Толькi, як адляцеўшыся ўжо, азiрнуўся назад - сэрца зайшлося. Чырвоначорная заслона вiсела над горадам, каханым горадам... Што-ж, толькi i ўцехi - ня ён... Бывай, родны горад, каханы, бывай, да лепшага мо спатканьня, твой верны сын ня ўзьняў сяньня на цябе рукi. Ня ўзьняў i ня ўзьнiме нiколi "каб адсохла"...

...Каханы горад сiняй смугай тае...

Не, ня сiняй смугай - крывава-чырвоным адблескам пажараў, чорнай жудой адплывае адзадзя родны горад...

VII

Здавалася, усё так грунтоўна наперад абдумаў Юрка яшчэ ўдома, а вось тут, "на мясцовасьцi", нек ня йшло адразу. Не, "зьлiквiдаваць" перш-на-перш Гадэнку, як было надумана, - i зручнасьць пакуль не падкручваецца, i мо, наагул, нядобра. Лепш стварыць хоць уражаньне, што пачаў быў "работу", а пасьля - нешта выйшла, i загiнулi ўсе з машынай разам. Гэтак i на тым баку будуць спакойныя. Пэўна-ж, спакойныя, бо Вiктар-жа ня будзе клапацiцца па Юрку, а баржджэй "сьвечку паставiць", хоць сабе ў думках. Яшчэ й прыямней навет - справяць "памiнкi" як па "ахвяры"; а не - i "гэроi", "разьдзьмухаюць кадзiла", нахваляць, нашкадуюць хоць публiчна, дзеля прылiку, а ты тут сабе цалюсенькi i - каля Веры... Каб пасьля й даведалiся (але дзе там!), дык такое бяды: "вымушана", з парашутам - дый наагул, больш-жа зь iмi - "дзяцей ня хрысьцiць".

Ага, вунь там - якраз пад нагамi - могiлкi, той "адзiны ваенны аб'ект", як жартаваў сяньня Юрка. Вось тут i пахрысьцiм, хоць сабе нябожчыкаў, пэўна-ж, ёсьць сярод iх i няхрышчаныя...

"Сьвечка", спушчаная Гадэнкам на Юркаў загад, якраз добра асьвятлiла царкву сярод гайка. Да ўстановаў гэтага роду Юркава ўзгадаваньне прышчапiла яму звычайныя для гадунца савецкае школы i нялюбасьць i кплiвасьць. Дык вось-жа ён яе зараз! Пэўна, цяпер паднавiлi, падчысьцiлi, папы "разгарнулi сваю работу" пазапраўднаму, ня так, як на гэтым баку, на паказ - дый тое-ж як не падабалася i Юрку i iншым. Праўда, там, на другiм баку, давядзецца мо й прывыкаць цярпець, але гэта - хай будзе апошняя данiна ягонай "старой веры" бязьвер'я й бязбожжа. Раз, i - блiсь, гух! Яшчэ разок дзергануць - так яе! Цяпер - паверсе "пасалiць" запальнымi - дзервяная-ж, стане, як сьвечка! Вось "работа" й пачалася як слаўна!

Пасьля трэску й гулу ўнiзе "сьвечка" згасла, i Юрка з апошняга кругу хацеў ужо "прагуляцца" па ўсiм раёне, як у выбухлым раптам зыркiм поламi, мусiць, ад "солi" ягоных запальных бомбаў - згледзеў крыж царквы зусiм збоку, анi не закранутым. Значыцца, улялёшыў гэтулькi матар'ялу i ў зусiм iншае нешта...

Юрка ўськiпеў. Ён заўсёды разьюшваўся адразу ад найменшае няўдачы, а тут-жа - дагэтуль быў лепшым цалком у эскадрыльлi i - раптам табе! Дый наважанае, а пачатае пагатоў, Юрка звык даводзiць да канца. I ён павярнуўся назад, на той "пракудны крыжык". Першыя стрэлы супрацьпаветранай абароны, спаткаўшы яго тут, ня выдалiся яму нiякiм дзiвам. Юрка й забыўся зусiм, што "паводля пэўных вестак" нiякай абароны тут не павiнна было быць. Ён толькi адзначыў сабе, што крышку "пралыпалi", "праспалi", вiдаць не чакаючы сяньня гасьцей, - толькi цяперака бяруцца... Дык-жа - пiльнасьць, i акуратней, каб iзноў ня схiбiць!

Бязь сьвечкi, бо пажар разгарэўся шырака - гнаў яго, мусiць, вецер, i цяпер усё было дужа добра вiдаць, як ясным днём - Юрка асьцярожна й спакойна выцаляваў у царкву яшчэ парачку выбуховых i запальных. Ну, цяпер напэўна ўзяло! Ды, як уляглося ўсё зноў, падлятаючы, каб пераканацца яшчэ, Юрка пабачыў усё тое-ж: у магутнейшым яшчэ водблiску поламя - крыж на царкве аж зiхацеў i мяняўся!

Зрабiлася нек аж крышку нядобра. Няўжо запраўды - "нешта ёсьць" i ахоўвае сваю сьвятыню, цi дае нейкi знак, перасьцярогу... Дурнiна! Зараз дасца!

Юрка зьнiзiў, як толькi льга было, вышыню i хуткасьць ды стараўся прымерыцца як спакойней яшчэ раз...

- Дарма займаешся, таварыш начальнiк, гэтым крыжыкам, - пачуўся раптам у слухальнiках нейкi цi то падлiзьнiцкi, цi то кплiва-насьмешлiвы голас штурмана Гадэнкi, цяпер удвая прыкры й працiўны. Юрку аж здрыганула. "Чакай, будзе зараз i табе крыжык", - падумаў толькi ён, i ўголас рэзка кiнуў у мiкрафон: "Ня вучыць! Яйцы курыцу...". Тут-жа, праўда, мiльганула, што й "курыца" ад "яец" ня вельмi адыйшлася - Юрку звычайна адразу-ж накручвалiся думкi, як ён называў, "супраць сябе" - i, можа, гадзiч мае рацыю. Але-ж, трэба канчаць i з гэтым, i зь iм. Толькi яшчэ - апошнюю "порцыю"...

Юрка ськiнуў, яе, не разглядаючыся больш i не чакаючы на вынiкi, ды ўзяў кiрунак адтуль. Скончыць iз Гадэнкам, асаблiва пасьля ягонае рэплiкi, здавалася яму цяпер асаблiва безадкладнай патрэбаю. Дый наагул, досыць гуляць, пара рабiць справу...

Ён пачаў спушчаць рэштку бомбаў абы-як, "на маны", пiльна сочачы ў люстэрка перад сабою захоўваньне свайго штурмана. А той - якраз добра! прыгнуўшыся, сам сачыў кiрунак бомбаў i выбухi. Юркава рука ўжо моцна сьцiскала ў кiшэнi сьцюдзёную сталь рэвальвэру. Круткi паварот назад - i проста ў цемя, раз-по-раз... Раськiрэчыўся нiцма, як-бы адбiваючы земны паклон. Гатоў - гэта ня бомбай у крыжык...

Зьнiзу, пад самым самалётам, якi ўсё яшчэ йшоў вельмi нiзка, кэрхнулi залпам гарматы. "Разьвiтальны салют па бясцэнным таварышу Гадэнку. Паў, не, раськiрэчыўся гэройскай сьмерцяй. Дадзём i мы ад сябе", удаючы ўрачысты тон савецкiх мiтынговых прамоўцаў, праказаў Юрка ўголас, хоць за гудам матору сам сябе й не рашчуў, ды ськiнуў рэштку бомбаў, што яшчэ засталiся. Але раптам зрабiлася зноў крыху нядобра, так, як там, над царквою... Як-бы з гэтым Гадэнкам адарвалася ў сярэдзiне нешта, ды адарвалася ня так, каб аблегчыць, як гэтыя во бомбы, лятучы далоў, а каб наадварот - прыцiснуць, прыгнесьцi да зямлi. Гадэнка - гад, а ўсё-ж - чалавек. "У постацi чалавека". Гэта - "постаць чалавека", гэтая - раськiрэчана-распластаная? Усё-ж - Юрка сяньня забiў чалавека. Ды цi аднаго ўжо забiў за сваю лятунскую службу, хоць-бы сабе мо й сягоньня? Але каб так проста - з рукi - у галаву...

Юрка глядзеў на сваю ахвяру, i было нек i цяжка, i гадка, i вусьцiшна, i мо крыху навет - шкада... Самалёт хiстанула на бок, i Юрка кiнуўся да стырна. Але-ж, за гэтай дурной псыхалёгiяй гатоў i кiраваньне згубiць, i галавой налажыць сам. Ды яму лёгка ўдалося выправiць машыну, i ён пачаў зноў набiраць вышыню. Азiрнуўся яшчэ раз на Гадэнку. Ськiнуць хiба далоў? Не, хай ляцiць iз самалётам - сваёй дамавiнай. Ськiдацца пара самому. Парашут - у парадку. Курс самалёту - насьлепа, вышэй i - на захад, як далей ад "дому".

Юрка зарыентаваўся ў мясцовасьцi. Ад свайго "раёну" ён адляцеўся ладна. На паўдня. Якраз добра - скочыць тут дзе ў лясок, i - блiжэй да Веры, баржджэй дойдзецца...

Паветра рванула ў вадчынены люк. Пераймай, зямля, бывай, паветра! Юрка Галушка апошняй сяньня "галушкай" вытрасаецца на зямлю.

Жывая ячшэ сэрцам матору машына зь няжывым пасажырам паляцела далей няведамаю дарогай да няведамага канца.

VIII

Прыземлiўся, як казалi ў iх, "на зэкс" - акурат пры дарозе, у мокрай ад ночнае расы прыдорожнай траве. Паабапал цёмнымi сьценкамi бег, прысядаючы, нягусты, здаецца, лясок. Дзе-ж бы гэта? Усёдна, пакуль не разьвiдняе - не зарыентуешся. Пераседзець тымчасам у ляску зь беражку.

Вызвалiўшыся ад парашуту, Юрка адчуў як-бы вызваленьне ад усяго, што засталося там. Мiльганулi яшчэ ў памяцi Вiктар, Валiк, "Макрыца", раськiрэчаны сьмерцяй зь ягонай рукi Гадэнка, ды цяпер ужо не кранала нiчога, - хай прамiльгаюць i застаюцца там, не вяртаючыся нiколi навет i ў думках. Думкi цяпер - наперад, да Веры, да блiзкой сустрэчы. Як гэта будзе? Сказаць ёй адразу?

Ды i ў гэтым кiрунку думкi штось ня йшлi, не хацелася й падганяць iх штучна, адчулася ў iх раптам нейкая ўтома, млявасьць. Дык няхай - будзе яшчэ час, а цяпер - адпачыць i ад думак, i ад усяго. Даволi было сягоньня "работы"...

Прабiраючыся ўскрайкам лесу, спаткнуўся на пянчук. Тут i прысесьцi, побач, да дрэва можна й прыхiнуцца. Добра! Можна было-б i прымгнуць, задрымаць хоць крыху, ня шкодзiла-б дзеля адпачынку, дзеля сьвежасьцi...

Але сон, як i думкi, ня йшоў. Няхай i так! Усё-ж было добра, i гэтае "добра" абапiралася можа на адным адчуваньнi: на зямлi, на "гэтым" баку, недалёка ад мэты. Так iз гэтым, цi на гэтым i праседзелася нейкi час, заўсёды ў такiх разох, бязь меры - нядоўга й некаротка, як у тых казках. Толькi крыха-па-крысе пачынаў прабiраць начавы халадок. Гэтыя ночы, хоць ужо й перад саменькiм летам, бываюць-ткi залкаватыя. I гэта-ж у лесе, а што, каб на полi? Падацца хiба крышку яшчэ больш у лес, павiнна быць зацiшней.

Юрка ўстаў iз свайго пянчука i пачаў прабiрацца далей у лес, пасьвечваючы сабе прадбачлiва ўзятым iз сабой кiшэнным лiхтарыкам. Пад нагамi пачынала крыху мякчэць i макрэць - каб ня ўбiцца ў якое балота? Ён зьмянiў кiрунак, узяўшы крыху ўбок наўскаса, як здавалася, на сушэйшае. I раптам, узьняўшы нек галаву i глянуўшы перад сабою, прыстояў. Наперадзе, праўда, далекавата яшчэ адсюль, па вяршалiнах дрэваў гулялi нейкiя слабыя водблiскi. Хiба ад ягонага лiхтарыка? Згасiў, не - тое самае. Мусiць, вогнiшча нейдзе. Дык лепш ня рыпацца далей - мала на што й на каго можна яшчэ напароцца. Сьвежы-ж яшчэ тут зусiм чалавек, хто iх ведае, што тут у iх i як, якiя парадкi...

Аднак, усё-ж брала цiкавасьць. Юрка стаяў, напружана ўслухваючыся i ўглядаючыся перад сабою. Пакрысе рашчулася - не, хiба-ж не здавалася - трэск поламя i - цi не галасы?... Эге, дык назад...

Ды цiкавасьць брала ўсё-ж сваё - падцiкацца блiжэй, падгледзець хоць. "Можна, толькi асьцярожна", - часам любiў гаварыць сабе Юрка. I кiруючыся гэтым правiлам, ён памалу пачаў прадзiрацца далей, на тое трымценьне водблiскаў. Неўзабаве ня было ўжо няпэўнасьцi - вогнiшча й галасы, здаецца, дзiцячыя. Дзецi ўначы ў лесе? Начлег? Але-ж, здаецца, скрозь лес. Вось раптам адтуль проста на Юрку затупаў нехта, неяк медзьведзявата. Юрка застыг, прытулiўшыся да дрэва. Тупат спынiўся недалёка ад яго, i пачуўся трэск - нехта ламаў, мусiць, сухастоiнку на цяпло. Ламаў доўга, вiдаць, што нейкi малы. Юрка мусiў чакаць, не варушачыся. Вось павалок па зямлi, барануючы галiнамi. Юрка памалу пачаў пасоўвацца сьледам тых гукаў. Далей трэ было ўжо падыходзiць, хаваючыся за дрэвамi. I нарэшце-ткi вачом адкрылася, як i меркаваў: невялiчкая, мусiць балацяная, палянка сярод лесу, вогнiшча ды пры iм - чатыры хлапчукi. Адзiн, зусiм малы - мусiць той, што ламаў i валок сухастоiну, падкладае ў цяпло. Другi стаiць так, i двух яшчэ, расьцягнуўшыся на зямлi, узлокцiўшыся, тварамi да цяпла. Падыйсьцi хiба няма асаблiвае небясьпекi, i цiкава, дый зарыентавацца, пэўна, памогуць. Толькi - ськiнуць хiба гэты камбiнэзон, зраджвае-ж адразу? Але "кавалерчыкам" цi ня будзе больш падазрона? Дый прадрыжышся да раньня ад холаду, хiба, што каля вогнiшча... Ды што там малых баяцца? Баржджэй якраз iх напалохаць можна.

I Юрка, не хаваючыся больш, запраставаў да вогнiшча. Тыя пачулi ўжо, начыпурылiся, павярнулi галовы ў ягоным кiрунку, углядаючыся ў цемру, але больш нiяк не зьмянiлi паставаў - нат два, што ляжалi, ня ўсталi зь зямлi. Сполаху, значыцца, ня выйшла.

- Здаровы, мужчыны! - вясёла прывiтаўся Юрка, падыйшоўшы.

- Здрастуйця, - адказаў за ўсiх малы, i ўсе прыглядалiся далей, больш зь цiкавасьцяй, чымся iз спалохам, або можа ўмелi ўжо схаваць яго.

- Начлег? - спытаўся Юрка.

Усе маўчалi. Толькi пачакаўшы, адзiн iз тых, што ляжалi, працягнуў цiха, нек няўпэўнена:

- Начлег...

- А самi адкуль будзеце? - бiтка пачаў допыт iзноў малы, адразу паставiўшы Юрку да шуканьня належнага адказу.

- Што ты, Мечык, бязвокi? - кiнуў яму цiха той, што стаяў.

- Да хлопцаў? - не ўтаймоваўся малы.

- Да якiх хлопцаў?

- Ды да Юзiк... - ён зацяўся i дадаў цiшэй, з асьцярогаю: - да парцiзантаў.

"Вось табе й штука - нейдзе й гэтыя тут... Дрэнь, i не падумалася зусiм. Так блiзка ад гораду?" - занепакоiўся Юрка. Ды нельга было цягнуць з адказам.

- Не, ня знаю нiякiх такiх.

- А-а? - недаверлiва працягнуў малы. - А чаму-ж па-ра-шуцiсты? - вымавiў ён, расьцягваючы толькi першыя склады, не такое ўжо, вiдаць, нязвыклая слова.

- А ты што... бачыў такiх?

- Iга, колькi хочаце, - борзьдзенька адказаў, ня даўшы й разьзявiцца малому, другi зь зямлi, што маўчаў дагэтуль, - як пачне сыпаць - як гарохам...

- Сам ты гарохам сыплеш, - стала абарваў яго малы, трапна характаразуючы пры гэтым спосаб гаворкi сябрука.

- Ты ўжо вельмi, Мечык...

- Ого, дык вы, бачу, пiсьменныя ўсе! - вясёла праказаў Юрка, пастанавiўшы падсесьцi да хлапчукоў, да цяпла. Побач зь iм зараз-жа ўсадавiўся й той пракiдкi малы.

- Але ты, Мечык, - зьвярнуўся да яго Юрка, - хоць i ўсякiх бачыў, а такiх як я, - пэўна, што не...

- Во... а чаму вы ведаеце, што я - Мечык? - уськiнуўся той адразу.

- Цябе-ж, браце, па ўсiм сьвеце ведаюць, - адказаў за Юрку той, што ўсё яшчэ стаяў, i цяпер, поркаючы палкаю, папраўляў цяпло. Ды тут-жа й растлумачыў: - Дзядзя-ж чуў, як мы на цябе казалi.

- А-а, - крыху рашчаравана працягнуў Мечык, але зараз-жа падсунуўся блiжэй да Юркi i навет лопнуўшы яго ўжо панiбрацка па калене ды хiтра-таямнiча падмiргнуўшы, паўшэптам пралапатаў: - А мы ведаем, дзе цяпер хлопцы...

- Нэпатрэбныя мне зусiм вашыя хлопцы, Мечык, - адказаў Юрка.

- I нам яны непатрэбныя, - зусiм, як стары, ажно нейкiм басам праказаў Мечык. - Нi яны, нi... хто...

Гаворка спынiлася. Хлапчукi, вiдаць, думалi сабе нешта, гледзячы на вагонь, нешта такое, што няраз iм думалася й думаецца, ды ня выдумаецца нiчога.

- Эх, каб закурыць! - iзноў парушыў маўчанку Мечык.

- Ты курыш? - зьдзiвiўся Юрка, зрэшты, прыгадаўшы, што й сам пачаў курыць мала большым.

- Яшчэ й як смалiць, - адказаў за Мечыка той, што "як гарохам сыпаў": бацька ўжо дзяжыў-дзяжыў, дый рукой махнуў: няхай курыць, усёдна вайна...

Юрка дастаў зь кiшанi папяросы й працягнуў Мечыку.

- Закуры, Мечык!

Той узяў важна, як вырослы, i тут-жа, пры сьвятле вогнiшча, прачытаў: "Дукат".

- А вы, хлопцы, таксама курыце?

Узялi яшчэ двух, толькi той, што ўсё поркаўся ў вогнiшчы, адмовiўся: "Яшчэ нявучаны"...

- Эх, салодкая папяросiна! - пахвалiў Мечык, сплёўваючы аднак.

- Чаго-ж плюеш, калi соладка? - зацемiў на гэта "нявучаны", - ку-урэц!

"Перакурка" памалу зблiзiла Юрку з хлапчукамi. Мо яшчэ й таму, што недалёка й сам ён пачуваў сябе ад такiх ды "ўмеў гаварыць" зь iмi. Дык неўзабаве даведаўся ўсё: i што малыя жывуць тут, у лесе, як i бацькi iхныя там, далей, у зямлянкiх, i што на сяле не даюць жыць цяпер "Юзiкавы хлопцы" партызаны, i што такая цяпер вайна - цi выжыве чалавек... Пахвалiлiся хлопцы, што чулi, як сяньня "савет даваў на горад - усё гух ды гух", цьвердзiлi, што было навет чуваць, як Юрка спушчаўся з парашутам: "Высака iшоў самалёт, а пасьля так - ш-ш-ш...". Але нек далi Юрку веры, цi прынамся ўдалi, што вераць, быццам ён нiчога супольнага нi зь "Юзiкавымi", нi з "саветам" ня мае, i навет Мечык больш не даходзiў нiчога. Высьвятлiлася з гаворкi й дарога на горад была яна знаёмая, i зусiм недалёка - якраз, як меркаваў сам, пакiдаючы самалёт.

Паступова гаворка вычарпалася. Скурылi яшчэ па папяросiне. Малых браў сон, i навет Мечык скруцiўся ў клубок плячыма да вогнiшча, а галавою - ледзь ня ў самы жар, ды сьцiшыўся. Юрка глядзеў на малых, апанаваны раптам успамiнамi свайго собскага бяспрытульнага маленства... "Пуга, торбачка, гразь па калены, адпачынак на балоце, ля вагня..." - успомнiлiся нейкiя, цi то чытаныя, цi то навет вучаныя напамяць некалi радкi. Разьбiраў i яго сон, але погляд, кiнуты на вяршалiны дрэваў, казаў, што ўжо пачынае залачэць. Юрка цiхенька, каб не пабудзiць малых, устаў. Тыя спалi моцна-салодка й не паварушылiся, хоць, здаецца, адно Мечыкава вока адплюшчылася, прапушчаючы яго. Юрка агледзеў яшчэ раз гэты маленькi камячок, у зiмовай аблавухай шапцы, даўгiм, да пятаў, пад пахамi разлупленым кажушку, у страшэнна вялiкiх, бацькавых, мусiць, валёнках iмi й тупаў тады, як мядзьведзь, па лесе...

Крыху адыйшоўшыся, Юрка ськiнуў свой камбiнэзон i схаваў яго тут-жа пад кустом, стаўшыся зусiм "цывiльным кавалерчыкам", як прызнаў ён, агледзеўшы сябе. Азiрнуўся апошнi раз на вогнiшча. Яно ўжо бадай даходзiла. "Пуга, торбачка, гразь па калены"... - выплыла зноў... Пуга - а пасьвiць няма чаго, усё спасьвiлi i Юзiкавы, i Адолевы-нядолевы... Хiба, што на пасту выганяй тую сваю нядолю... А з торбачкай, з торбай - пойдуць мо заўтра... Ды што там заўтра. Сяньня, цяпер... Дый Юрку - таксама цяпер - годзе, пара i ў дарогу, ня час на разважаньнi... Бывай, Мечык, бывайце, лясныя хлапчаняты...

Адыйшоўшыся ад цяпла й без камбiнэзону, праймала золь досьвiткаў. Юрка засягаў шпарчэй у iхнай сiвой iмгле.

IX

Пачыналiся ўжо добра знаёмыя мясьцiны. Вось Папоў лес, хадзiў сюды цi раз у грыбы, у ягады, проста так, пасьлей - на маёўкi. Блiзка ўжо, блiзка зусiм ён, каханы горад, зараз во "сябру усьмiхнецца знаёмы дом"... Што нi ступнi, то вiднела ўсё больш, i здавалася - ня толькi ў лесе, а i ў душы, i ўжо шчабяталi й пералiвалiся й там ранiшнiя галасы абуджэньня, што даўно ўзьняў навакол шумлiвы птўшыны народ. Слаўна, лёгка было й бяз думак, не хацелася думаць навет аб тым, куды йшоў, што й як будзе. Так-жа й лепш - неспадзеўкi i самому, i там...

Перад самым канцом лесу Юрка мусiў прыстояць. Зьлева, паўз дарогу зусiм, за невялiчкай палянкай, на ладным кавалку - як-бы прайшлася вялiкая навальнiца. Выкарчаваныя, пашчапаныя дрэвы, некаторыя абсмаленыя, вывернутыя кучы чорнае балотнае зямлi над ямiнамi-"лейкамi", адна пры аднэй, з гэтага ўскраю - курыць яшчэ нешта на зямлi. Вось яно - цi не ўчарайшае пачынаецца ўжо гэтта? Чакай, гэта-ж якраз пры Валiкавым раёне. Хiба, не пазнаўшы, куды, гацiў i гацiў у лес i ў балота? А мо ад страху, каб ня ўрэзаць у "знаёмы дом"? Але-ж, вiдаць, меў рацыю Вiктар у сваiх меркаваньнях, i Веру ўчора нiчога не патурбавала.

Юрка рушыў далей, але раптам агарнуў яго нейкi непакой, незьясьнёны, незразумелы - i адкуль, i чаго. Не, гэта не перад блiзкой сустрэчай - нешта як-бы зноў абарвалася ў сярэдзiне, як учора, калi Гадэнку... Бр-р, аж здрыганула. Не, ня трэба нiчога таго, наперад, думкi, i хада - наперад!

Але непакой ня зьнiкаў, а ўзростаў усё больш, чым больш наблiжаўся горад. У ранейшым сваiм жыцьцi, бяспрытульным, але й бястурботным тады i пасьля, што й выпрацавала такi характар, Юрка нiколi ня знаў нiякiх, як гэта завуць, прадчуваньняў. I цяпер яму i ўдум ня прыйшло расцанiць так гэты свой раптоўны, незьясьнёны такi непакой. Ды, як пачаўся самы горад, аблягала як быццам i гэта памалу.

Каханы горад! Вось ён, ён яшчэ "сьпiць спакойна", не прачынаўся яшчэ. Хiба з учарайшага, перанэрваваўшыся, змогшыся ад перажываньняў, адпачывае даўжэй, як звычайна. Праўда, сьлядоў iхнае ўчарайшае "дэманстрацыi" яшчэ ня вiдаць. Мусiць-ткi Валiк i праўда пашкадаваў ды вытрас усё на бедны той Папоў лес. I добра зрабiў!

Зараз за павароткай - Слабодка, i Верына вулiца. I зноў ажыў той, нядаўна аблеглы, непакой, ужо - напэўна, ад таго, што вось-вось...

Але за павароткай Юрка мусiў спынiцца. Толькi пара дамоў стаяла яшчэ спачатку, а далей - скрозь гола з абодвух бакоў, камiны й печы - рэшткi былых тутэйшых будынкаў. Але, на тым рагу быў i ён, "знаёмы дом" - i там нiчога цяпер ня вiдаць. Скрозь - адна выгара...

Юрка стаяў, i здалося яму, што толькi ўжо й застаецца адно - стаяць тут, стаяць так, бо йсьцi ўжо - куды... Вось яно й абарвалася... Няўжо гэта Валiк так неспадзявана зрабiў зусiм наадварот? Не, ды гэта-ж - не з учарайшага каля камiноў нарасла ладная ўжо трава, вунь - каноплi хiстаюцца навет. Гэта тады яшчэ, як бушавала навала вайны тут, iмкнучы шалёна на ўсход, i зыходзiлiся, хапалiся ўзагрудкi дзьве сьценкi поламя - з захаду й з усходу. Ён ня бачыў гэтага йшчэ - вось як яно выглядае...

Памалу, маласлухмянымi нек раптам нагамi, сунуўся мёртваю вулiцай Юрка. Тут. Ад "знаёмага дому" - толькi пабяляныя калiсьцi, цяпер закураныя над дзiрамi вокнаў, сьценкi сутарэньня - драўляны верх, дзе жыла яна, пайшоў, значыцца, з дымам... "Пайшоў у расход" i "зялёны сад" - вунь толькi нiзка, ля самае зямлi, адпiлаваныя пянчукi - вiдаць, недагарэлыя, абвугленыя яблыны й iгрушы людзi папiлавалi сабе на дровы...

Юрка падыйшоў блiжэй да рэштак сутарэньня. Ага! Моцна затыхала сэрца. Яна ёсьць, ёсьць! "Эўрыка"! На пабеле - вугальлем, вялiкiмi, друкаванымi лiтарамi, крыху ўжо змытымi дажджом, з абцёкамi - напiс: "Галiчы й Рынейскiя - Падгайная 21-1". I Рынейскiя! Так, значыць ёсьць, i жывуць там, на Падгайнай - Юрка добра памятае гэную вулiцу - там-жа жыў хлопец зь iхнае клясы, Юшка Кiпець, на мянушку "Качка", дурнаваты крыху. Значыцца, дзесьцi там - а тут пакiнулi адрыс, як будзе шукаць хто, i вось яму, Юрку, прыдалося якраз. Гура, вiват, баржджэй туды!

Ён iмчаў пад нясьцiханае ад таго мамэнту тыханьне сэрца, якое цяпер, ад бягнi, як ня выскоквала з грудзей. Навет бачыў зусiм блага ад поту, што залiваў вочы. Дарогу знаходзiў больш наманы, самi ногi несьлi. Дый бачачы добра, пазнаць усё адразу было-б цяжкавата - гэтак зыначыла тут вайна родны горад. Траплялiся ўжо й сьляды сьвежыя, учарайшыя: вунь, на пагарэлiшчы, што яшчэ курыць, поркаюцца ўдваiх стары й старая - шукаюць, мусiць, нешта, чаго не ўхапiлi ўчора, пры раптоўнай такой навале, уратаваць. Вось i любая, родная школа - але-ж, Вiктар датрымаў абяцанку: руiны... Iх усё-ж вартуе нямецкi жаўнер - Юрка нек iнстынктыўна перайшоў на другi бок... Усе гэтыя абразкi, навет руiны любае школы, нек яшчэ не праймалi яго - у ваччу, у сьведамасьцi яны проста адзначалiся, толькi канстатавалiся, можа рэгiстравалiся. Бо баржджэй трэ было туды, туды!

I раптам, ужо зусiм недалёка, ён стаў iзноў, як уражаны пяруном: Падгайная - гэта-ж якраз ля могiлак. Ну, але, учарайшы ягоны раён. Што, калi? Не, не, не!

Юрка паймчаў iзноў подбегам. Перабягаючы праз вулiцу, ледзь ня ўскочыў у сьвежую "лейку" ад бомбы. Мусiць, свая. Ну, гэта добра - сярод дарогi, бязь нiякае шкоды, ён-жа й сыпаў больш так - i там не павiнна быць нiчога.

Падгайная з гэтага канца аказалася даўгою вулiцай з рэдкiмi дамамi. Нумары? Але, 21 - будзе пад той канец, далёка. Мамачка, якраз пад могiлкi... Юрка зноў спынiўся. Раптам як-бы ня стала зноў сiлаў рухацца далей. "Глупства, дурнiна", - падбадзёрваў нехта - розум? - Наперад, наперад, нiчога няма...

Але, нiчога й ня было. 21 - аказаўся якраз каля могiлак. Захавалiся толькi вароты - зялезная брама з гэтым, i то пакарэжаным, нумарам. Ад самога дому гэта была двупаверхавая камянiчка на панадворку - толькi кучы друзу, рэшткi сьценаў... Але-ж, ягоная собская работа - гэта сюды, сюды садзiў учора, як шалёны, хацеўшы вунь у тую, у царкву... Сам сабе зрабiў...

Каля руiнаў былi людзi, некаторыя нешта вазёкалiся ў iх i ля iх, падыходзiлi яшчэ. Юрка ня важыўся зблiзiцца. Пазнаюць яшчэ, што ён... Забойца... Той - раськiрэчаны Гадэнка - гэта што, няхай-бы, але тут, тут...

Зьняможаны, прыбiты ўшчэнт, ён мэханiчна падаўся пад могiлкi. Царква стаяла цалюсенькая. Тая царква, у якую гэтак учора цаляў, а пацэлiў... Крыж, здавалася, зiхацеў, мяняўся зноў - у праменьнi ранiшняга сонца яшчэ ўрачысьцей, як учора ў водблiску чорна-крывавых ягоных, Юркавых справаў... Юрка патрос на яго кулаком. Ступiў яшчэ колькi разоў i асеў на нейкую чорную надмагiльную плiту, адчуўшы аж праз вопратку ейны каменны холад.

X

Iзноў час мiнуў бязь меры й бяз думак, але й без забыцьця, адно ў ватупелым адранцьвеньнi. Юрка ўзьняў галаву толькi мэханiчна, як нехта, праходзячы паўз самога яго, аж зачапiў валасы сваёй шастучай вопраткай. Ён зiрнуў наўздагон гэнаму шастаньню - нейкая жанчына, уся ў чорным. Ну, i няхай сабе... Што - няхай сабе? Няхай сабе ў чорным. Увесь сьвет-жа яму, Юрку, цяпер у чорным. Завязаны сьвет...

Ён цяжка ўзьняўся з магiльнае плiты, на якой сядзеў - вельмi скурчыла, седзячы так нямаведама колькi часу, само сабой прасiлася выпрастацца. Зiрк ягоны ўпаў на напiс на плiце. "Хведар Паляжай". Ха, "Паляжай" - палёг ужо, палёг касьцьмi. Усе паляжам, кажуць людзi. Мо й лепш было-б ужо навет ляжаць гэткiм во Паляжаем, чым цяпер вось так... Лепш-бы душою быць на нейкiм "тым сьвеце", дзе ўжо яна - спаткацца хоць там, бо гэты сьвет - завязаны сьвет... Ха, iзноў "той сьвет", учарайшае "нешта ёсьць" - сьмех! Паляжай, Паляжаюхна, бедненькi, а мо так толькi, паляжаць прылёг, крышачку?

Улюблёная Юркам гульня словаў, нанiзваньне iх, выкручваньне з аднаго другога, здавалася, вяртала яго пакрысе да ягонага нармальнага, кплiва-гiранiчнага, але й бястурботнага настрою, шточасiны гатовага да востраслоўя, хоць сабе й пустота часам. Ён навет усьмiхнуўся сам сабе - як гэта з такога Паляжая розную дурнiну можна выкруцiць. I тут спасьцераглося, што сонца высака, травенскае сонца, i хораша так на дварэ, асаблiва гэтта, на магiльным гайку. Ды разам iз тым - iзноў i тут кiнулася ў вочы: вывернутая зямля, "лейка"... Iзноў ягоная ўчарайшая работа. Выкапаў ямiнку на могiлках магiлу? Каму? Мо сабе? Не, гэта-ж ёй, Веры...

Але, цi нейкi, часовы мо, паварот у настроi, цi гэтае сонца й травень, кiнулi раптам iзноў зыркую яснасьць. Чакай, чаму так канечна мусiла яна загiнуць? Магла-ж выскачыць, уратавацца, магла проста ня быць удому... Падумаў-жа ўжо быў там, на Слабодцы, што ўсяму канцы, ажно - гэты адрыс на сьцяне... не, i цяпер яшчэ ня ўсё страчана, ня ўся надзея - i як гэта ён так адразу: згледзеў руiны й рапусьцiў нюнi, што "сам сабе нарабiў"... Трэба-ж было ўпэўнiцца, пераканацца канчальна, i хiба ўжо тады...

Надзея, ажыўшы, адразу зьвярнула бадзёрасьць. Юрна засягаў назад, адкуль прыйшоў сюды, да таго No 21. Ён установiць, пераверыцца - пэўна-ж, ёсьць там людзi, поркаюцца яшчэ, трэба толькi распытацца...

Але людзей, як на гэта, якраз ужо й ня было. Як падмяло iх. Дый пэўна-ж нямаведама колькi праседзеў крукам на тэй магiле, на тым Паляжаю - ня век-жа стаяць людзям тым ды чакаць на Юрку. Заставалася яшчэ агледзець руiны блiжэй, як там, на Слабодцы, хоць тут, пэўна, i ня можа быць такое знахадкi... Дом не згарэў, але быў зруйнаваны дашчэнту - сюды ўгрукаў ён, вiдаць, цi адну выбуховую. Усё ў кучы - друзы, пакручаныя зелязякi ложкаў... Сям-там ужо крыху параскопвана, мо й вылавiлi што людзi, сваё цi чужое. Ды не, яшчэ зусiм нельга сказаць, што яна загiнула, пахаваная тут, у друзах. Толькi як цяпер даведацца? Суседзi? Побач курэла пагарэлiшча, i - нiкога... Насупраць - таксама сьвежае вялiзарнае папялiшча i наагул дамоў няма. Хiба там, далей вунь, здаецца, як-бы стаiць яшчэ цэлы дом...

Юрка падаўся ўжо ўнiз па Падгайнай у тым кiрунку. Але тут, з-за наступнае павароткi, за квартал, выйшаў, iдучы на яго, нейкi чалавечак iз хлопчыкам за руку. У хлопчыка ў другой руцэ - сьцяжок. Чалавечак у сiнiм гарнiтуры, у сiнiм-жа капялюшы, дзiвацкiм нейкiм, абведзеным шэрым пакручастым шнурком, зь нейкiм выгнутым пяром адзадзя. I хада сьмяхотная, урозваль, як качка. Але, качка - гэта-ж i есьць ён, "Качка" на мянушку - той Юркаў школьны сябрук Юшка Кiпець, ён-жа й раней жыў на гэтай Падгайнай, па той бок могiлак. Юрка ўспомнiў-жа быў на яго ўжо сяньня, а тады нек забыўся. Ну але, ён, i тая-ж знаёмая хада, i звычай да дзiвацкага выгляду - усе заўсёды мелi яго за дурнаватага. Але цяпер Юрка ўзрадаваўся гэтай "Качцы", як нейкаму свайму роднаму, даўно нябачанаму, можа навет ужо самому таму, каго й шукаў якраз. А пэўна-ж, ён-жа павiнен ведаць i гэта - на аднэй-жа вулiцы, цi хоць паможа баржджэй даведацца. I Юрка шпарка пайшоў напярэймы.

- Чалавек iзь цябе, - угаворваў нешта "Качка" малому, якi быў зусiм, што называецца, "скуксiўшыся".

- I зь цябе-ж чалавечына! - гукнуў яму, падыходзячы, Юрка. Той прыстояў, глянуў сваймi бескаляровымi нейкiмi вачыма, разьзявiўся, i Юрка мусiў усьмiхнуцца мiжволi, успомнiўшы яшчэ й гэтую ягоную сьмяхотную звычку.

- Галушка-а? Юрка? Ты гэта цi ня ты? - усьцешыўся быццам-бы й Качка.

- Таксама, як гэта - ты...

- А братачка, дай-жа пацалуемся, цi што... Гэтак даўно цябе ня бачыў, - i яны шчыра тройчы перацалавалiся.

- Дзе-ж ты цяпер, адкуль? - iзноў загаманiў "Качка", зрэшты, тут-жа ня даўшы сябру адказаць, iз чаго той быў вельмi здаволены, не гатовы адразу адказваць на гэткiя пытаньнi. - Ну, i добра, тут страх як патрэбныя людзi, наскiя людзi, разгортваем такое - такое, што й ня сьнiлася раней. - I ён змоўк, аглядаючы Юрку, як i той яго, далучыўшы ўжо да дзiвацкiх падрабязнасьцяў "Качкавага" ўбраньня сiнi "мятлiк" пад каўнерыкам, як насiў калiсьцi адзiн зь iхных настаўнiкаў, чалавек старамодны, i маленькi пярэсты нейкi "мятлiчак" на штрыфлi марынаркi. Той малы, што трымаўся ўсё за "качкаву" руку, таксама разглядаў Юрку, уторкнуўшы тымчасам у губу палачку свайго сьцяжка, чырвонага, зь белым кругам пасярэдзiне, у якiм - чорная свастыка. Юрку аж крыху здрыганула ад гэтых фашыстаўскiх эмблемаў, як сяньня ранiцой, калi пабачыў быў упяршыню нямецкага жаўнера на варце ля руiнаў iхнае школы усё няпрывычка яшчэ...

- Куды ўвабраў у рот, усякае... - засварыўся "Качка" на малога, зацяўшыся, аднак, перад дакладнейшым азначэньнем да "ўсякага" i дадаўшы толькi: Смактун! Бягай сам дадому, скажы маме - зараз iду. - Малы пабег. - Вадзiў глядзець на дэманстрацыю, - растлумачыў "Качка", i Юрка ўспомнiў, што й на гэтым-жа баку таксама ўрачыста абходзiцца травенскае сьвята. - Га, ты-ж ня ведаеш яшчэ - узяў сабе жонку, праўда, з гэтым во "пасагам". Ды дармо, хоць не свае, а ўсё-ж даваеннае вытворчасьцi. Дурнаваты яшчэ малы.

"Цiкава, цi паразумнеў-жа большы?" - мiжволi падумалася Юрку, але ўголас ён, як i трэ было, як умеў i мог, ветла й вясёла сказаў:

- Дык-жа вiншую шчыра з такой падзеяй.

- Можна, - згадзiўся "Качка", - баба ёмкая, добрая, слаўная баба... А ты як - "ледзiх"? - спытаўся ён нейкiм незразумелым Юрку, пэўна, нямецкiм словам, ды адразу зарагатаў: - А памятаеш, як усе, цэлая кляса, былi ўкляпаўшыся ў гэтую Верку? Ну, i я, пэўна-ж... Але вы ўтрох - дык найбольш, - i тут-жа спахмурнеў: - Бедная! Ты-ж учора ня быў? Вунь што нарабiлi, свалачуны! - казаў ён, паказваючы на руiны й папялiшчы вакол. - Вера-ж жыла цяпер iз маткаю тут, вунь гэнам. Толькi выскачылi з дому, а ён якраз туды пачаў клеiць, i цi адну ўзапар... Дык усiх - на кавалкi... Сягоньня рана зьбiралi, складалi... Заўтра хавацьмем усе ахвяры разам...

Як ён гаварыў, усё зноў, толькi цяпер ужо нек пакрысе, паступова абрывалася ў Юрку. I ня верылася яшчэ, бо не хацелася верыць пасьля кагадзешнiх такiх надзеяў, i балюча-ясна было: усе яны канчальна цяпер страчаныя. Можна, пэўна, паглядзець на складзеную з кавалкаў? Не, лепш ня трэба, нi сяньня, нi заўтра, на пахаваньнi...

- Так, браце, - сумна цягнуў "Качка", спасьцярогшы, пэўна, Юркаў стан, хоць i без таго, ведама, каб праняцца ўсёй глыбiнёй ягонага болю, а расцэньваючы пасвойму, - разумею. Ну, я вылячыўся ад таго, дый мне шкада вучылiся-ж разам. Ды цi адную яе - колькi людзей накрышылi, гады! Жартачкi самалётаў iз трыццаць, як машкара, на гэткi то горад...

"Значыцца, кажны з нас у iхным сполаху ў дзесяць вырас", - невясёла думалася Юрку. Зрэшты, ён, Юрка, - ня толькi за дзесяць - за сто, за тысячу нарабiў адзiн, бо - такое-ж, зусiм непапраўнае... За тысячу "гадаў", "свалачуноў"...

"Качка" маўчаў, а за часiну станоўка заявiў:

- Ну, пайду, бывай здароў. Як адыйдзеш ад гэтага, заходзься як падвечар, пагаворым. Ведаеш-жа, дзе - там, дзе й жыў, - i "Качка" паказаў яшчэ рукой у тым кiрунку. Але Юрку здалося цяпер найстрашнейшым застацца зноў самому аднаму. Ён узяў Юшкаву руку, пададзеную на разьвiтаньне, i затрымаў яе. У яго зьявiлася раптам думка пашукаць хоць якога, на часiнку, адхланьня.

- Цi няма тут, каб дзе выпiць?

- Уга, чаму не, гэтага цяпер у нас усюды, - ажывiўся тут i "Качка". Вось, якраз недалёка, за рогам кнайпа.

Iзноў было незразумелае слова, але лёгка можна было здагадацца - пэўна-ж, карчма.

- Дык можа пайшлi-б разам? Адзначым нашае спатканьне i твой "законны" цi незаконны, ня ведаю, як там у вас, - запрапанаваў Юрка, спрабуючы жартаваць сваiм звычаем, ды цяпер навет у голасе была адна нацягнутасьць i штучнасьць..

- I за Верачкiнае душачкi вечны супакой... Дый сьвята якраз - шмат прычынаў складаецца, дык хiба - можна! - згадзiўся Юшка. Ён зусiм не спасьцярог дурное нетактоўнасьцi таго свайго ўспамiнаньня пра Веру, а Юрку гэта адразу абурыла так, што ён ледзь не размахнуўся ўжо, каб згарачага "качануць" гэтую, плюгавую яму раптам, "Качку". Якое ён мае права кпiць iз гэтага так, якое меў i мае права наагул да Яе - да Веры - кранацца сваiм дурным, "каччыным" тупаслоўем? Але-ж сам ён, Юрка, цi ня меншае яшчэ права мае цяпер? Забойца... I, ня ўзьняўшыся, мусiла апусьцiцца рука, хоць жаданьне даць усё-ж "у мызу" гэтаму iдыёту, проста так, залегла нейдзе ў глыбi.

Як праходзiлi паўз могiлкi, Юшка зноў загаманiў.

- А на могiлкi колькi ўсадзiлi - i чаго? Нябожчыкам ужо быту не даюць, ня тое, каб жывым. I ведаеш, якая здарылася праява? Памятаеш-жа, атруцiўся калiсьцi наш хэмiк, а мы злажылiся й паставiлi яму на магiлцы помнiк iз чырвонаю зоркаю? Дык бомба якраз акуратненька адбiла да лiха гэную зорку. Значыцца, вось якi знак! Праява, цуд, Божы цуд!

"Цаляў у крыжык, а лучыў у савецкую зорку - таксама знак?" - I Юрку прыкра прыгадалася ягонае ўчарайшае дарэмнае паляваньне на "крыжык", i як нядобра зрабiлася раптам тады...

- А ты што, верыш у цуды? - спытаўся ён, успомнiўшы, што ў школе-ж гэты "Качка" быў "упаўнаважаным" "Бязбожнiка". Праўда, што ўся ягоная "работа" палягала вылучна бадай на зьбiраньнi сяброўскiх складак...

- А як-жа, што ты, увяраю. Мае бацькi заўсёды былi "рэгiлiёзныя"...

"Скончыў дзесяцiгодку, а й такога слова правiльна ня вымавiць", мiльганула ў Юркi.

- ...i мяне, хоць крыючыся, а так гадавалi. Дый, падумаўшы-ткi, нешта ёсьць...

"Нешта ёсьць", - прыгадалася зноў учарайшае Юрку.

- Нешта й тут знойдзем, ня можа быць, - ня даў далей думаць "Качка", адчыняючы дзьверы ў нейкi цёмны калiдорчык. - Форзыхт, прыступкi! Налева!

Яны ўвайшлi ў поўную людзей, дыму, чаду й п'яное гаманы "кнайпу".

XI

Юрка адразу выпiў адным духам поўную шклянку нейкае, мусiць, самагонкi, даволi-ткi гадкае на смак. "Качка", хоць i дужа хвалiў яе перад гэтым i, вiдаць, вельмi хацеў дараўнавацца ў выпiвацкiм гэройсьцьве Юрку, адужаў усяго ледзь палавiну. Закусiлi кiслай капустай, ужо, праўда, вельмi смачной, як умеюць яе квасiць хiба што толькi ў нас у Беларусi.

Гарэлка анi не ўзяла Юрку, i ён моўчкi, панура разглядаўся па "кнайпе" i ейных гасьцёх, хоць за густым, ядучым дымам разнастайнага тытуну ваеннае прадукцыi й цяжка было каго цi што разгледзець. Паўтарылi яшчэ. "Качка", падплятаючы ўжо крыху языком, пачаў "раскрываць сваю душу" перад Юркам. Цяпер ён канчальна стаецца вынаходнiкам - ягонае, яшчэ школьнае лятуценьне, хоць якраз фiзыка давалася яму ў школе туга, i як сьлед "вынаходнiк", пэўна, i цяпер яе ня ведаў ды ня мог-бы даць рады з прасьценькiм разьлiкам. Ды дармо у яго ўжо разьлiчаны й зусiм распрацаваны такi вынахад, такi вынахад... Поўны пераварот у сьвеце, а найперш - у гэтай вайне. Борздая перамога новай Эўропы над бальшавiзмам, над плютакратамi, а адкуль? Зь Беларусi, якая тым самым заваюе сабе першае месца ў гэтай новай Эўропе. А патэнт у каго? У Беларусi, у Юшкi Кiпця ў руках. "У кiпцях", - панура мiльганула ў Юркi, баржджэй ад прывычкi да гульнi словаў, i ён таксама паглядзеў на "Качкавы" кiпцi з густой чорна-сiняй "жалобай" пад iмi... Але-ж, жалоба - гэта ў яго, у Юркi, запраўдная жалоба, чорна-чорная...

А "вынаходнiк" хвалiўся далей, што пачаў ужо будаваць мадэль свайго нязвычайнага вынахаду. Праўда, тугавата з гэтым - вайна, правiнцыя, няма патрэбных частак, матар'ялаў, майстроў... Юрка слухаў яго зусiм бязуважна, горка думаючы пра тую сваю жалобу, i "Качка" мусiў нагнуцца да яго блiзенька, узяць за штрыфлi марынаркi й адкрыць яму ўжо сакрэт, калi таму так ужо цiкава, хоць цiкавасьць гэтая анiчым яшчэ ня выявiлася, а баржджэй наадварот, пачынала паказвацца абрыджонасьць. I Юрка моўчкi, але станоўка, адчапiў Юшкавы пальцы-кiпцi ад сваiх штрыфляў. Ну, калi Юрка ўжо так хоча, дык яму скажацца: гэта мае быць - груба кажучы, толькi груба, як ляiку - вялiзарны магнэс, якi мамэнтальна прыцягвае да сябе, ськiдае далоў на зямлю самалёты. Га, што за штучка? Адразу перамога на тым баку, якi будзе мець гэткую машыну: ворагавая авiяцыя спаралiжаваная, свая дзеiць бесьперашкодна, i ўсё ў шапцы. А тады Юшка возьмецца за другi, яшчэ большы вынахад, якi ў iдэi ў яго зусiм гатовы й прынясе шчасьце ўжо цэламу, чалавецтву, ды зноў-жа - з рук Беларусi, зь ягоных, Юшкавых рук... Гэта няпраўда, што вечны рухавiк - "пэрпэтуй мабiль", сказаў "Качка" - немагчымы. Ён давёў адваротнае, усё выходзiць... А тады ого, тады! Тады Юшку даецца ўся ўлада ў рукi - ну, значыцца, пiшацца паперка, што ўся ўлада - Юшку, i ён уладжвае ўсё пасвойму. Трэба мець толькi ўладу, ну, паперку, i ўся маса пойдзе за табою. Калi адразу й ня надта захоча йсьцi можна крышку й падашукаць, як бальшавiкi ў сямнаццатым годзе...

Юрка ўсёроўна ня слухаў, i "Качка" крыху перасьцiх. Але неўзабаве, выснаваўшы, мабыць, iз свайго разумаваньня над прычынаю Юркавае бязуважнасьцi да такiх цiкавых пытаньняў, ён выпалiў:

- Начхнi ты на гэтую Верку, браце. I яна зусiм спэцкалася была апошнiм часам, iз палiцыянтамi круцiць пачала, i гэта не з адным, а з двума адразу...

- Вера? - пракруцiў ацяжэлым, яму здавалася - толькi цяпер, языком Юрка. У яго зноў уздымалася аднекуль iз глыбi залеглае там яшчэ раней жаданьне таксама цяжка аплявушыць гэтага болбатня.

- Ну але. Вунь, адзiн зь iх цi не сядзiць у тэй кумпанii, - "Качка" паказаў галавой у кут. Юрка зiрнуў туды. Там сядзелi й гаманiлi ўсе адразу, мусiць, добра ўжо пацягнуўшы, нейкiя маладыя хлапцы ў чорнай, вайсковага тыпу ўнiформе. "Дык гэта такiя ў iх палiцыянты, - падумалася Юрку, - добра ведаць!" - хоць ён i ня мог-бы вытлумачыць, чаму гэта яму "добра ведаць". I раптам Юрка прыцягнуў ужо "Качку" за штрыфлi, як той Юрку перад тым, толькi мацней, i пачаў, i сам ня ведаючы наперад, што скажа й што так - i перад кiм? прагаворыцца:

- А ты... ведаеш, адкуль я й чаго?

- Ну-у? - аж спалохаўся i, так i застаўшыся разьзяўленым, працягнуў "Качка". Ён успомнiў, што праўда, пытаўся аб гэтым Юрку, але цi не дачакаўся адказу, цi забыўся...

I Юрка, ня зусiм гладка ўжо i зь перапынкамi, зь пераскокамi, проста ў Юшкаву разьзяўленую губу - як-бы той мусiў слухаць i чуць ёй, а ня вушыма, вылажыў усю праўду аб сваiх учарайшых i сяньняшнiх прыгодах.

- Iдзi ты! - толькi працягнуў, усё яшчэ ня верачы, "Качка".

- То-ж бо й то, што няма цяпер, зусiм няма куды йсьцi, - працадзiў Юрка й змоўк. Абодва нейкi час маўчалi. "Качка", вiдаць, стараўся ператравiць такую неспадзяваную й адразу неверагодную, а разам iз тым - чаму не праўдападобную? - Юркаву гiсторыю.

- Дык кажаш, iз парашутам - дальбог? - працягнуў ён нарэшце. Юрка толькi моўчкi i ўжо зусiм пап'яному целяпнуў галавой. Iзноў маўчалi. Тады "Качка" раптам пачаў ёрзаць на сваiм месцы, а далей устаў i ўзяўся за капяляюш.

- Дык я... тут зараз... нешта капуста пушыць. Ты пачакай гэтта, - ён панёс капялюш да галавы, але, не данёсшы - вiдаць, раздумаўшыся, апусьцiў i паклаў на свой услон. - Хай гэта тут... будзе занята, як хто - скажаш: "Бэзэц!" Я вомiрг! - Юрка зноў целяпнуў галавой, i "Качка", з павялiчанай яшчэ больш цяпер амплiтудай свае валюхатае хады, паплыў да выйсьця, манэўруючы мiж п'янымi й яшчэ цьвярозымi.

Юрка выпiў яшчэ шклянку, i цi ад яе, цi ад рэзкае кiсьлiнi закускi капустаю - пачаў нёк iзноў цьвярозець. Чорт пацягнуў яго за язык перад гэтым боўдзiлам! "Пайшоў даносiць, няйначай, - мiльганула ў яго. - Зараз прывядзе гэтых палiцаяў цi так як... Мо заробiць што для свайго магнэсавага "пэрпэтуя". - Ну, i няхай, - iзноў апанавала бязуважнасьць, - няхай бяруць, калi так. Пачакаем!" - I ён выпрастаўся на сваiм месцы, ськiраваўшы пагляд туды, куды адплыў "Качка". Але рука ўсё-ж сьцiснула, i моцна, дармо, што п'яны рэвальвэр у кiшэнi.

"...А Вера, кажа, з палiцыянтамi... "Па руках пайшла"... Значыцца, запраўды дрэнь, i цi варта"... - цяжка варочалiся думкi. Але тут-жа абураўся сам на сябе за такое думаньне: "Як важышся так, забойца?!" I няхай-бы сабе была, хоць-бы сабе й з палiцыянтамi гуляла, няхай... А цяпер якраз-бы ён, Юрка, шась - i, пэўна, яна тых палiцыянтаў - вон, па баку, адстаўка! Пэўна-ж, ён - лепшы... "Лепшы" - забойца...

Дзе-ж той "пэрпэтуй", чаму ня йдзе, не вядзе?

Нiхто ня йшоў. А мо надарма ўся гэтая трывога? Можа той - проста... Казаў-жа - "капуста пушыць"... Ну, i няхай...

Юрка зноў нахiнуўся над сталом, узлокцiўшы цяжкую такую цяпер галаву. Здаецца, пачынала "развозiць", цягнуць на сон...

XII

- Выбачайце!..

Што, ужо прыйшлi, прывёў? Няслухмяная рука не трапляла адразу ў кiшаню па рэвальвэр. Дый навошта? Няхай... Юрка пакiнуў гэтыя дарэмныя намаганьнi. Дый сьмех - аказалася толькi жанчына, маладая, прыгожая жанчына, уся ў чорным. Уся ў чорным?

- Гэтае месца занятае?

- Занятае... - Юрка намагаўся ўспомнiць тое нейкае, нямецкае пэўна, слова, якое сказаў быў тады "Качка", думаючы, што мусiць яго канечна трэба цяпер дадаць.

- Ну але, я бачу - капялюш. Але - гэта? - яна паказала на трэйцi, вольны ўслон пры тым самым столiку, справа ад Юркi.

- Гэта? Здаецца, не.

Жанчына села, шаснуўшы спаднiцаю. Юрка агледзеў яе. Чорныя вочы, чорныя валасы, бездакорна правiльныя рысы маладога жаноцкага, напэўна, не дзявоцкага ўжо твару. Вусны падмаляваныя зьлёгку, мала знаць, таксама й бровы. У вопратцы - чорнай (дзе гэта бачыў такую, i сяньня?) - поўная строгасьць. Толькi чаго ёй тут, у гэтай кнайпе? Хiба-ж ня з гэтых... з прастытутак. Тыя-ж павiнны быць размаляваныя, разьвязныя, паўголыя... А тут-жа яны могуць, павiнны навет быць. Што-ж, можа "незнаёмка" - з таго вершу, што так любiць чытаць Валiк, як троху чарку возьме (i Юрка любiць вершы, ды толькi непамкi заўсёды, чые яны забываецца). Якраз там нешта пра чорны шоўк, якi шастае. I дзе ён чуў гэтае шастаньне?

- Дазвольце аганьку? - зьвярнулася "незнаёмка".

Ну, калi курыць - дык напэўна ўжо з "гэтых", яны-ж, кажуць, усе кураць. А вонкавасьць, строгасьць - часам знарок на сябе напушчаюць, каб прынадзiць лягчэй, Юрка чытаў нейдзе гэтак. Але ён, усё-ж, як мог, пакавалерску дастаў з кiшанi сярнiчкi, не даючы прыкурыць ад ягонае папяросы, што, праўда, да таго-ж i згасла ўжо няма ведама, калi. Жанчына закурыла й кiўнула галавой, дзякуючы.

Мабыць, ад суседзтва "незнаёмкi" за адным сталом хмель iзноў пачаў бiць у галаву Юрку. Суседка выдавалася што раз больш павабнай i прыгожай. Навет тое, што яна курыць, было ёй нек асаблiва да твару, прыгожа й асаблiва ўзбуджала. I Юрка зусiм бясцырымонна ўзорыўся ў гэтую "незнаёмку", як-бы хацеў яе выпiць вачыма, яшчэ больш ахмялiцца ёю. Але тая на яго, як быццам-бы, анi зважала, прымружанымi крыху вачыма пiльна выглядаючы некага сярод кнайпавае публiкi. Каго яна шукае?

Ды раптам чорная "незнаёмка" павярнулася да Юркi i з павабнай цi завабнай усьмешкай, гледзячы проста ў вочы, сказала:

- Дык гэта вы - той парашутысты? Ня бойцеся, я - так званая (яна прыцiснула на гэтым слове) жонка гаспадара гэнага дзiвацкага капялюша, - яна кiўнула на "Качкаву" аздобу на ўслоне.

Юрка адразу нек нiчога не зразумеў. Жанчына моцна зацягнулася папяросай i, нахiнуўшыся да Юркi блiжэй, не зьмяняючы тае-ж усьмешкi, але цяпер паўшэптам, нейкiм пасьпешным i, здавалася, гарачым, пачала яму тлумачыць. Ён мала разумеў i цяпер, больш любуючыся, як разам iз словамi выскокваў у яе дым, то гусьцейшы, то зусiм далiкатна-сiвенькi, i так доўга, як-бы гэта не ад папяросы, а загарэлася ў яе што ўнутры, i адтуль - i гэты дым, i гарачы такi шэпт. Юрка ня бачыў яшчэ нiколi, каб гэтак курылi жанчыны, ды яшчэ - маладыя, такiя прыгожыя. I ён куды больш глядзеў на гэткую дымную вопратку словаў, як услухваўся i ўдумваўся ў iхны сэнс. Усё-ж, нарэшце i з большага да яго дайшло: "Качка" i запраўды пабег даносiць, а яе, сваю "жонку", прыслаў сюды пiлнаваць. Толькi Юрка можа быць зусiм спакойным. Адно, што той нiкога цяпер ня знойдзе сьвята, усе такiя во, як i тут, а каб i знайшоў, дык нiчога ня будзе: ня будуць i слухаць такога, таксама-ж п'янога, дый наагул, яны такiя-ж няпiльныя, такiя наiўныя, што да даверу людзям, i зусiм ня цэняць даносаў i даношчыкаў. Цi раз ужо праштырвалi з гэтым i "Качку"... А нарэшце, i галоўнае - на тое й яна тут. Праўда, страшэннай неасьцярогай было зь Юркавага боку зьвярацца з гэтым, хоць сабе й свайму школьнаму сябру, але такому, хай Юрка прабачыць, дурню (апошняе Юрка моўчкi пацьвердзiў, целяпнуўшы галавой). Ейны праўдзiвы муж - таксама тут, недалёка, працуе з "нашымi" ў лесе й таксама нядаўна з парашутам... А гэты так - часовая шырма. Як iз мужа - зь яго невялiкае што. Садзiць усе грошы на нейкi iдыёцкi вынахад - пэўна-ж, хвалiўся Юрку? I каб па iм - даўно трэ было-б сям'i дацца з голаду. Загрувазьдзiў усю хату дзiвацкiмi сваймi прычындаламi, мусiла выкiнуць iх у хлеўчык. Ды зь iм лёгка даць рады. А яна зараз можа ськiраваць Юрку, куды трэба. Не? Значыцца, ведае сам... Ён яшчэ пабудзе тут? Толькi-ж - асьцярожнасьць, гарэлка - заўсёды благое апраўданьне. Ну, яна яшчэ можа наведаецца сюды... - i, загасiўшы аб стол недакурак, бо попелкi ня было, жанчына адыйшла з усё тэю-ж усьмешкаю й шастаньнем шоўку.

Ага, цяпер Юрку ўспомнiлася. Гэта цi не яна прашастала каля яго там, на могiлках, абудзiўшы з таго адраньцьвеньня? Уся ў чорным, але, гэта яна. Хто яна?

У добра п'яной ужо галаве ўсё блыталася. Раптам выйшла нек, што яна - гэта Вера, хоць на самой рэчы мiж iх нi ў чым ня было нi макулiнкi падабенства. Вера! "Пайшла па руках", з палiцыянтамi, i курыць, як прастыт... Не, але-ж якая - яшчэ прыгажэйшая! I няхай-бы была, хоць якая, абы была. А так - уся ў чорным... Усё чорнае зацягвае, засьцiлае ўсё... нячорнае. I ў дыме чорнай цемры - вогнiшча толькi, i Мечык, хлопчык Мечык...

Мечык - меч... Якая дурнiна: Мечык - меч, - гэта-ж усё - толькi гульня словаў. I толькi сьнiцца, трызьнiцца, ды сп'яну. А меч у Юркавых руках - як зiгацiць! Не, гэта крыж, той учарайшы крыж зiгацiць, мяняецца. "Меч i крыж" здаецца, кiно такое было калiсьцi...

Але-ж, меч i крыж. I зь мячом, зь Мечыкам - гэта-ж ён вырас у меч - зь мячом - на каго? На крыж? Не, накрыж... Накрыж яго перачыркнулi. Хто? "Нашыя", пэўна... "Працуе з "нашымi" ў лесе". Хто "нашыя"? "Юзiкавы хлопцы"?

А сам "Юзiк" - сам Iо-сiф Вi-са-ры-са... i ў мазгох не пракруцiш, яшчэ як п'яны... Юрка-ж бачыў яго самога, "вялiкага правадыра", а тут ён - як маленькi: "Юзiк"... Дый маленькi-ж - добра бачыў яго, як быў выпуск iхнае школы. Не, зусiм не "вялiкi", а малы, касалапы, i твар у восьпiнах - адно малююць гэткiм прыгажуном. Адно малююць, а так - усё няпраўда, усё ў iх няпраўда, ён ведае даўно... "Маняць, як малююць". I мана, няпраўда, што "Сталiн": сталь - вось на гэтым мячы. Дык зь iм - на яго, на iх, на "нашых"? А хто-ж - "нашыя", дзе "нашыя", дзе "вашыя"? "Нашы вашых падвязуць"...

Як-жа зiгацiць - меч - аж глядзець баляць вочы... Прыплюшчыць вочы... Прыплюшчаным вокам - нехта глядзiць, пiльна глядзiць. Гадэнка - ажыў i глядзiць? Не, гэта Мечык прапушчаў ад вогнiшча прыплюшчаным вокам. I гэтая - у чорным - плюшчыла вочы, выглядала кагось у дыме. Вера? "I той пагляд"... Пагляд прыплюшчанага вока... Будзе гэтак глядзець цэлы век, i трэ будзе нешта рабiць, каб заплюшчыць яго, цi засыпаць - пяском. Не, завязаць - чорным, чорныя бываюць павязкi на воку. Уся ў чорным - i яна ад "Юзiка", яны ўсе чорныя, ад чорных, чорненькiя - дробненькiя "Юзiкi". Чорнае - агнiстым мячом расьсячы! А вока ўсё роўна будзе прыплюшчанае век, iз тым самым дакорам, вялiкае вока, як у кiно, людзкое вока, як у казках... Казкi там, у лесе... "Пуга, торбачка, гразь па калены, адпачынак на балоце, ля вагня"...

Нехта моцна трос за плячо. Кнайпа пустая ўжо, толькi дым, i дым у галаве, у душы, халодны дым. Ага, трэба ўжо зачыняць? Плацiць? Калi ласка, калi ла-асачка, колькi хочаце, ня лiчачы навет. А шапка, дзе шапка? Ня было-ж шапкi, праўда. Быў дзiвацкi капялюш - Юшкаў, "Качкаў", з загнутым пяром адзадзя. Дзе-ж ён? I яго ўжо няма. А так-бы ёмка цяпер зафутболiць у той вунь кут - капялюш. I Юшку - па капялюшку - заюшыць. Што, данёс? "Качка" - толькi гадкiя "качкi" пушчаць. "Беларусь", "зь Беларусi", "для Беларусi". Для Веры. У што веры? Няма Веры, няма веры, а Беларусь ёсьць, ёсьць Мечык...

Што? Ужо, ужо...

Цяжкiмi, няслухмянымi нагамi выбраўся Юрка з кнайпы. Нехта памагаў? Дурнiна, с-сам.

Вясьняны цёплы брызок далiкатна пырскаў на твар. А як-жа цёмна, чорна-цёмна, анi ясачкi...

Перастаўляў ногi, кiруючыся наманы, праз тую чорную цемру - да нейкага вогнiшча, хоць нiякага ня было нiдзе. Кiравала, усплыўшы, зноў тое: "Пуга, торбачка, гразь па калены, адпачынак на балоце, ля вагня"...

XIII

На Юрку яшчэ доўга чакалi на лётавiшчы, хоць ужо ясна было: ня вернецца... Не вярнуўся-ж i тамбоўскi герой Жарабцоў, i сябры зь ягонага зьвязу самi бачылi, як, загарэўшыся, кулём рынула далоў ягоная падстрэленая машына. Гэтак загiнулi два найбольшыя рызыканты эскадрыльлi. Не далiчылiся й яшчэ сяго-таго, двух не зьвярнулася з паветранага бою, да якога яны былi змушаныя ворагавымi зьнiшчальнiкамi, што перанялi iх падарозе назад. Хоць, праўда, i згаджалiся ўсе, што налёты былi неспадзяванымi для ворага, i абарона ўсюды ўваходзiла ў справу не адразу, "праспаўшы", але ўсё-ж гэтая абарона была, i "пэўныя весткi", што яе быццам няма, толькi абуралi ўсiх.

На Юрку чакалi даўжэй за ўсiх, бо нiхто ня бачыў ягонае катастрофы. Праўда, Вiктар ужо пад канец чуў страшэнныя выбухi, гул ад якiх проста зьлiваўся - можа, Юрка "сеў на свае"? Але гэта як-бы было зусiм не ў ягоным баку... Валiк здагадваўся добра аб запраўднай прычыне чутага Вiктарам, ды, пэўна-ж, маўчаў...

Усё-ж адправу па ахвярах, дзеля пэўнасьцi, пастанавiлi зрабiць па сьвяце мо яшчэ й вернецца хто "пехатой на самалёце", як любiў казаць - нябожчык? Юрка.

Настрой у бальшынi "сакалоў" ад усяго гэтага быў ня вельмi, каб "сакалiны". Толькi якраз першы зьвяз, Юркавы сябры, дармо, што й безь яго, а пачувалi сябе няблага. Вiктар, бядуючы дзеля прылiку па такой цяжкой для зьвязу страце, як бясстрашны, запраўдны пiлёт (цяпер ужо, а раней - рызыкант, навет хулiган) Юрка, душою быў у падвойным задаваленьнi: Юрка скруцiўся яшчэ баржджэй i раней, як ён спадзяваўся. Адзiн ужо напэўна суступiў зь ягонае дарогi. Але й гэты другi нейкi падозрона-спакойны, усьмiхаецца нейкай лятуценнай, нябёснай усьмешкай, як сьвяты. Цi ня Веру пабачыў мо з высакосьцi? Не, мусiць проста рады, што абмiнуў шчасьлiва "знаёмы дом" - гэтак зрабiў, як меркаваў наперад Вiктар. Але як канкрэтна (Вiктар дужа любiў гэтае слова, як любяць яго ўсе тыя, што запраўды "канкрэтна" нi гаварыць, нi рабiць ня звыклi)? Ня можа быць, каб выйшаў сухiм iз вады. Гэны гук - якраз у ягоным баку, не, гэта ня Юрка, а мусiць, што гэты "аблягчыўся". Трэ будзе, канечна трэба "прамацаць".

Валiк i праўда быў у спакойным, бадай радасным навет настроi. Пэўна, шкада было Юркi й навет Жарабцова, але затое была поўная - мо эгаiстычная? задаволенасьць сабой, што сам выйшаў чыстым i перад "каханым горадам", i перад Ёю. Цi адчувала хоць яна тады, што ён тут, зусiм блiзка быў, думаў аб ёй i зрабiў усё, каб абмiнула яе тая навала?... I яшчэ крыху нядобра - трэба хавацца з гэтым усiм, як злодзею. I што Вiктар чуў, пэўна-ж, як ён "згружаў" у балота, хоць i ня ведае праўды - таксама ня зусiм добра... Але ўсё гэта дармо, спачатку толькi трэ будзе крыху патрымацца. Галоўнае - каб не чырванець, гэтым можна зрадзiць сябе, хоць i тое, зрэшты, праўда, - усе прывыклi, што ён чырванее заўсёды. А там абляжацца ўсё, забудзецца, i будзе ўсё добра. Гэта-ж не з благой, злой справай хавацца трэба, а з добрай якраз, - толькi ў iх заўсёды добрае перакручваецца благiм i злачынным, i наадварот...

Ночны халадок крыху праймаў на лётавiшчы, але й гэта нек прыемна вязалася з тым, што пачуў i адчуў там:

Мае босенькiя ножкi,

Сьцюдзёна стаяць...

I да Вiктара нат ня было цяпер жалю, як перад стартам. Можа навет i лепш, што ён Валiку тую "сьвiньню падлажыў". Будзь-жа ў тым раёне якi Юрка - мала чаго нарабiць мог iз сваiм дурным рызыканцтвам - вось-жа няма й дагэтуль. I калi Вiктар запрапанаваў пачакаць яшчэ крыху ў "чырвоным кутку", у будынку "дыжуркi", бо на дварэ ўжо крыху зябка - Валiк ахвоча згадзiўся, не падазраючы нiчога благога й не спадзяваючыся цяпер новае "сьвiньнi" ад Вiктара.

- Так вось i няма нашага Юрачкi, нашае Галушачкi, - пачаў iзноў бедаваць Вiктар, але выходзiла гэта ў яго так штучна, так драўляна й прыкра-штучна, асаблiва ў гэтых зьмяншальна-ласкальных, што Валiка ўсяго аж пакарэжыла неяк. - Ды мне ўсё здаецца - завiтае яшчэ вось-вось сакалок, - хлусiў Вiктар далей, будучы сам у душы цьвёрда-пэўным у зусiм адваротным, прынамся, хочучы быць пэўным.

- Баюся, што ўжо не, такi рызыкант, - пэўна, загiнуў...

- Бадай, маеш рацыю што да рызыканцтва. Зусiм што iншае тут - чыстая работа! - пачынаў адразу, сваiм заўсёдным "самасуйскiм" звычаем, хвалiць сам сябе Вiктар. - Штаб - нашая школа - адразу, не здрыгануўшыся, трапнымi лучаньнямi - да ўсiх чартоў сабачых! Чыгуначнае дэпо - хто зраўнаваў? Больнiца - паводля вестак, зь iхнымi раненымi - уся, як сьвечка!

"Паводля вестак" - "пэўныя весткi", - падумаў Валiк i жахнуўся: раненыя як раненыя, але-ж у гэтай больнiцы за старажыху была й тут-жа жыла Вiктарава мацi... Вось дзе запраўдная "бальшавiцкая бязжаласнасьць", бязьлiтасная драўлянасьць - ня дзiва, што й Валiка туды, дзе бацькi, пасылаў - якая тут "свiньня"...

- А як нашыя ўдачы, Валечка? - цягнуў далей, вiдаць, аж надта гэтым разам задаволены сабой Вiктар, у знак асаблiвай пяшчоты цi што, паклаўшы руку Валiку на калена. - Праўда, у цябе ня было паважных аб'ектаў... Вось ты зразу скуксiўся быў на мяне, кусьлiва дзякаваў "за давер". А падумай цяпер сам - не даваць-жа было мне гэтаму, кажаш сам, рызыканту Юрку, i ня браць сабе - бачыш, якi я... ("драўляны", - падумаў iзноў Валiк), - нiчога не пашкадаваў... i я, праўда, знарок, сьведама даручыў табе той раён, дзе нашая Вера, - ён прыцiснуў на слове "нашая", i Валiку гэта здалося асаблiва прыкрым, як гук ад зялеза па шкле, - ведаючы, што ты будзеш шанаваць, як вока... Я нат сказаў гэта Юрку можаш спытацца ў яго, калi вернецца можа. Так што й быў давер, бяз усякае гэтае твае гiронii, найбольшы давер. Ну, а што й бацькi твае ў гэтым самым раёне - гэта ўжо трудна... Пэўна-ж, добра й з гэтым абылося?

- Ня ведаю, як там... - выкруцiўся Валiк, пачуваючы, што ўжо чырванее пад аляiстым, ды ўсё-ж мёртва-драўляным паглядам круглых Вiктаравых вачэй.

- Ну, што там - "ня ведаю"! Папраўдзе кажучы, каб я быў на тваiм месцы... Аб'ектаў-жа там ня было, значыцца, задача адна: дэманстрацыя магутнасьцi, моцы. I калi, адлятаючы ўжо, я пачуў той гук - а быў ён якраз iз твайго, з твайго, - падчыркнуў ён аж двойчы, - боку, i я ня мог яшчэ анiяк гадаць, што мо гэта гiне бедны наш Юрачка (шчасьце, каб гэта было ня так) - дык тут-жа падумаў: гэта, мусiць, манiфэстуе "наша Валя", i няблага манiфэстуе... Дык як?

- Так... - цiха, неазначана яшчэ, але разам iз тым неяк прыбiта, адказаў Валiк, выразна пачуўшы сябе ўжо злоўленым. Ён ня мог больш адарвацца ад гэтых, як пугачовых нейкiх, вачэй - не схавацца ад iх, усё бачаць, як пачулi й гэтыя гадкiя, адторклыя вушы той гук...

- У руiны пакiдаў, цi ў рэчку, цi так? - не даючы адхланьня, бiў далей у тую самую кропку i ўжо дабiваў, здаецца, Вiктар...

- Так... - iзноў гэтаксама, ды яшчэ цiшэй, азваўся Валiк, адчуваючы, як запраўды нек пачынае таяць, бы тая самая сьнягурка. Хоць iзноў маўчалi крыху, але добра ведаў ужо Валiк - ня зьвернуць кiрунку гаворкi гэтыя моўчкi, трэ будзе нешта сказаць, i мусiць...

- Куды? - раптам грозна крыкнуў, моцна стукнуўшы кулаком па стале, Вiктар. Аляiстасьць зьнiкла ў мамант iз вачэй, засталася зноў адна драўлянасьць, мёртвая ўжо зусiм i бязжаласная, "бальшавiцка" бязжаласная. I Вiктар вельмi добра разьлiчыў гэты свой рэзкi зварот у гаворцы, ад якога iншы хто, вытрыманы цi спрактыкаваны "злачынец", лёгка мог-бы перайсьцi якраз у контратаку, у вабурэньне. Iншы хто, але толькi ня Валiк, у якога адразу цiха, быццам само, як выпала:

- У балота...

- Усе?

- Усе...

Iзноў змоўклi, i цяпер ужо маўчалi даўжэй. Вiктар мусiў перажыць, не паказваючы, радасьць ад гэтае свае, i другое, i падвойнае зноў удачы: i так лёгка зыходзiў з дарогi другi - зусiм, зусiм бадай так, як было спадзявана (Вiктар навет падумаў: "уплянавана"), i так лёгка, яшчэ лягчэй выкрыць яго ўдалося. I яму можна, нат трэба даць пярэдых - уседна, дзе дзенецца цяпер?

- Так, - абарвала нарэшце маўчанку, ды ўжо ня Валiкава цiхое-неазначанае, а станоўка мёртвае Вiктарава "так", як кропка, як пункт над усiм. - Спадзяюся, што заўтра прачытаю аб гэтым усiм падрабязна ў вадмысловым дакладзе, таварыш Сьнягурскi, - якiя матывы й гэтак далей...

Валiк маўчаў. Гэны рэзкi зварот, на якi так папаўся адразу, гэты тон i "таварыш Сьнягурскi" - гаварылi ўсё. I як подла падвёў! А ён баяўся толькi, каб не пачырванець, а на большае й ня ўздумаў - такi вось спрытны, спрактыкаваны круцель... Не, не яму было спадзявацца на свае сiлы ў такой гульнi, не яму... Ды што? усёдна - як iначай было? Толькi дарма сам ашукваў сябе тым спакоем... Хоць i тут - цi шкадаваць? Нечага, меней сябе пагрыз, а крыху адпачыў...

- I Вы-ж (так, i "Вы" цяпер на месцы зусiм, як i "таварыш Сьнягурскi"), i Вы, - цягнуў Вiктар, не дачакаўшыся адказу, - добра ўсьведамлялi сабе й павiнны ўсьведамляць цяпер, што так груба "выкарысталi", груба-супрацьзаконна права "аблягчэньня" ў крытычным выпадку, калi такога выпадку зусiм ня было. I да чаго можа павесьцi гэткае "выкананьне заданьня", такая iнтэлiгенцкая маладушнасьць, такая...

Што? Валiк яшчэ не зразумеў, хоць увесь ход быў такi лёгiчны. Няўжо, хiба - яшчэ большая подласьць?

- Ты-ж сам, Вiктар, кагадзе казаў, што каб быў на маiм месцы... абы дэманстрацыя... - нек нi то просячы, нi то спадзяючыся яшчэ, што ня так зразумеў, што жарт можа ўсё, што ня будзе-ж так подла падводзiць прыкра-жаласьлiва аж для самога сябе, як ня выенчыў Валiк.

- Так, казаў "каб" i казаў "на тваiм", але-ж сам - сам што зрабiў, бяз "каб", на сваiм месцы - цi не расказваў табе перад гэтым? Нiшто сабе "дэманстрацыя" - груз бомбаў, дэфiцытны, каштоўны матар'ял, сьмерць сотняў варагоў, народныя, працоўныя грошы - у балота? - аж да патасу пачаў ужо ўзносiцца Вiктар.

"Падлюга" - раптам устаўшы, хацеў крыкнуць яму, ды ня мог ад раптоўнае навалы агiды Валiк. I адразу-ж астыг: на сябе, на сябе толькi трэ абурацца было, як мог думаць iначай, навет нейкiя добрыя намеры ў "сьмярдзюху" гэтым дапушчаць. Не, вон адсюль, на чыстае паветра - баржджэй!

- Справа паважная, - пераходзячы тымчасам iзноў на разважна-навучальны тон цягнуў Вiктар, - вельмi, вельмi паважная, але пры шчырым тваiм прызнаньнi, хоць i ведаеш сам абставiны часу, - можа й возьмецца што на ўвагу... Хочаш ужо йсьцi?

З радыё-дыжуркi раптам прыўшчынiлiся дзьверы.

- Слухайце, хлопцы, улучаю! - вясёла чамусьцi гукнуў дыжурны радысты, разанец Блiноў, якога Юрка "перайменаваў" быў у "Блiндаж", бо блiны, казаў, цяперашнiм ваенным часам - страва не сэзонная.

Вiктар кiнуўся да радыё-рэпрадуктара, якi стаяў на столiку ў куткў i пачаў услухоўвацца. О, як прагавiта ўчуваюцца ўва ўсё i як войстра чуюць чуюць зусюль гэтыя подлыя, адторклыя вушы!

- ...на ворагавыя аэрадромы, чыгуначныя вузлы, зграмаджаньнi войскаў i ваенных матар'ялаў. Напярэдаднi сьвята працоўных яшчэ раз прадэманстраваная была баёвая магутнасьць сталiнскай авiяцыi. Усе машыны зьвярнулiся на свае базы...

- Гэта - пра нас, - самаздаволена ўсьмiхаючыся, сказаў Вiктар.

- Пра нас? - адарваны ад свае бяды больш Вiктаравай заўвагай, як самым радыёпаведамленьнем, зьдзiўлена перапытаў Валiк. - Як-жа гэта - "усе зьвярнулiся"? А Юрка, Жарабцоў? А якiя "аэрадромы, вузлы, зграмаджаньнi"? Больнiца, найвышэй - штаб...

- I балота? - прыкусьлiва закончыў Вiктар. - Бясьспрэчна, пра нас. Ня ўсё тое кажацца, што робiцца, i ня ўсё тое робiцца, што кажацца...

- Гэта-ж хлусьня, Вiктар, ашуканства!

- Ня хлусьня, а палiтыка. I правiльная палiтыка, разьлiчаная на карысьць нашага народу, а можа й на сусьветную грамадзкую думку, на думку нашых хаўрусьнiкаў. Хлусьня, ашуканства было-б сказаць гэтак у справаздачы свайму камандваньню, зрабiўшы аэрадром з балота... Ашуканства для бальшавiка ёсьць адно тады, калi спрабуюць ашукваць ягоную партыю i ўрад - бессаромна, ня зьмiрнуўшы нат, бо, зрэшты, наагул, здаецца, ня ўмеў зусiм моргаць, - спакойна выбiваў словы Вiктар.

Так, няма больш чаго рабiць, гаварыць, толькi адно - на паветра!

- Бывай!

- Iдзеш? Дык - да заўтра.

Як агiдная, гадкая ўдвая-ўтрая гэтая склiзкая рука, нязгiнальная дошчачка i навет гэтае "заўтра", якое Вiктар заўсёды стараўся пераламаць на "перадавое" "зафтра", бо за ягонае, занадта выразнае кароткае "ў" Расейцы дражнiлi. Але, цi ад неэлястычнасьцi органаў вымовы, цi ад залiшняга стараньня выходзiў у яго пасярод слова такi прыкры гук - нейкi нi то порскат, нi то рохкат...

- Пайду й я, не дачакацца-ткi, мусiць, праўда. Хадзем, хiба, за адным скрыпам.

Яшчэ раз - дошчачка, яшчэ раз - порскат "зафтра" - гадкае таўро, якiм пакарала хiба Бацькаўшчына свайго вырадка, адшчапенца... Мэханiчна адбiваючы крок, сягаў Валiк у сваю палатку. Раптам недалёка шпокнула ў неба ракета, зырка асьвятляючы ўсё на мамэнт. I, здаецца, такiм-жа зыркiм, бязьлiтасна-зыркiм сьвятлом праясьнiлiся адразу й думкi. Цi ёсьць ужо для яго, Валiка, сэнс у якiм-небудзь "заўтра"? "Можа", "можа" - падчыркнуў i гэты правакатар аж двойчы, а калi ня "можа", а "напэўна" - адно, i такое яснае, гулкае, як гэтая во ракета: расстрэл... А пакуль да яго - допыты, "шчырыя прызнаньнi", "самавыкрываньнi" й "самабiчаваньнi", "адмежаваньнi", нудныя павучаньнi... I гэта ўсё пачнецца ўжо заўтра - "зафтра"...

Дык - цi варта?.. Цi ня лепш самому, выперадзiўшы iх...

А Вера? Толькi-ж - Вера, не, лепш - вера, што пабачыць Яе хоць некалi, магла-б утрымаць пры жыцьцi... Але-ж, каб верыць гэтак, трэба ўзьверыцца перш, што можна будзе неяк, дзiвам нейкiм, такi канец абмiнуць. Не, не абмiнуць яго нiяк, бо - канец-жа, пусты канец, i гэты-ж падлей ужо зробiць усё, каб нiякае "можа" ня вываражыла надвая...

А - "каханы горад"? - "Можа спаць спакойна"... Можа, iзноў - "можа"...

Спакойна спаў у палатцы, салодка хроп ужо Ахмет. Слаўны хлопец... А можа "можа"! Можа зь Вiктаравае сакрэтнай падвучкi раду такую добрую Валiку падаткнуў? "Слаўны хлопец" - цi-ж не здаваўся ўжо такiм сяньня й Вiктар, як алеем увесь сплываў, i пра "давер", а не агiдны вералом падумалася й самому...

Калi-ж не, калi запраўды "слаўны хлопец" - дык i перад iм, перад Ахметам, рашчынiцца заўтра тое-ж "можа" - "можа"... Чаму не перасьцярог начальнiка, ня спынiў, урэшце - не данёс адразу? Суўдзельнiк...

...Дзiрачка ад кулi ў палатне палаткi - маленькае вакенца ў неба... Юрка... Дзе Юрка, што Юрка... Вакенца ў неба... Неба... Вера ў неба... Вера...

Так, "вакенца ў неба" - iзноў падказвае такi просты шлях. Шлях разьвiтаньня зь зямлёй, паратунку ад нудна-пакутнага "зафтра"... Шлях ад Веры цi - да Веры? Шлях веры...

Так, наважана.

I ўжо цьвёрдая, наважаная, як нiколi, як не свая - бязвольная рука. "Ты тчэш, бязвольная рука". Адкуль гэта? Цi ня ўсёроўна цяпер...

Рука - у сэрца. Дзе яно, сэрца? Гулка калоцiць-б'е нешта ў грудзёх, як не рассадзiць iх, запаўняе бiцьцём сваiм грудзi ўсе, не пазнаць, не знайсьцi яго, дзе яно, што павiнна быць - маленькi, трапяткi камячок-сэрца, што павiнна зараз - сьцiхнуць навекi.

Грудзi поўныя сэрцам, жывым яшчэ, нясьцiханным...

Ды ня здрыгнулася рука - першы й апошнi раз у жыцьцi, бязвольная рука, хоць стрэл кiравала проста ў сэрца, сабе самому ў сэрца, дзе й цяпер яшчэ - i ўжо толькi там - поўна было ўсё аднэй - Верай...

Вiктар прыбег адразу, яшчэ добра ня ўцямiўшы, чаго хоча запыханы Ахмет. Так, усё як найлепш, iзноў больш, як спадзявана. Насьмерць? Усёроўна... Трохi толькi крывёю запырсканы партрэт, зь яе партрэт - як жывая - сам, мусiць, маляваў, а не хвалiўся-ж, не паказваў нiколi й нiкому. Цяпер гэта - ягоная, Вiктарава собскасьць. Цяпер - толькi гэта, а пасьля - пасьля i жывая зусiм сама.

Што - не насьмерць? Усёроўна, усёроўна... Ахмет - па лекара... Ды дармо, усёроўна, усёроўна. Каб сабе i выжыў навет - толькi адцяжачка, адтэрмiнаваньне пэўнага, наканаванага, i нат - самым...

Але-ж, двух, можна лiчыць, усёроўна, як суступiлi. Застаецца адзiн, ён Вiктар - "пераможац". Яму - перамога й слава, слава й перамога, gloria-victoria.

Яму, толькi яму аднаму

усьмiхнецца

знаёмы дом, зялёны сад i той пагляд...