Калодзеж

Вiнцэсь Мудроў

Калодзеж

1

У шыбу пастукалi i на падворку натужна кашлянуў Канавальчык.

- Гэй, Матруна, памёрла, цi што?

Спрасонку вочы не адразу ўгледзелi - колькi часу, а калi ўгледзелi, дык нават сэрца ёкнула i самлелыя вусны бязгучна прашапталi: "Божухна, што ж гэта я..."

Такога яшчэ не было, каб Матруна праспала i не падаiла сваёй кармiлiцы. А пятай гадзiне - i ўзiмку i ўлетку - яна прыхоплiвалася з ложку, апраналася й бегла да Зьвяздохi - рудой, зь белай плямай на пакатым лобе каровы. I пакуль iншыя гаспадынi яшчэ сядзелi ў ложках i невiдушча вадзiлi рукамi, шукаючы вопратку, з Матрунчынага хлява ўжо вырывалiся на прасьцяг зычныя цыркi ды воклiчы: "Стой ты, халера!" А цяпер во... на ходзiках палова шостай, Канавальчык стукае ў шыбу, Зьвяздоха рыкае ў хляву, кот Базыль дзярэ палена, счакаўшыся сырадою, а яна сьпiць, як сьветам загавеўшы.

Ранiца дыхнула ў твар волкай прахалодай i пахам парфумы, што непрыемна казытнуў у носе.

- Хто пасьвiць? - крыкнула Матруна, падхапiўшы з паркану даёнку.

- Карпачыха зь зяцем, - азваўся сусед i Матруна на хаду ўздыхнула: карпачысiнага зяця - вядомага ў навакольлi п'янчугу - зранку было не абудзiць, а таму статак, вiдаць, яшчэ не пагналi.

"Уходае мяне гэты малец", - нарадзiлася ў галаве падступная думка i першыя, самыя гучныя цыркi, скаланулi даёнку.

Вось ужо тыдзень, як Матруне няма жыцьця з-за пляменьнiка. Лёшка, васемнаццацiгадовы бэйбус, прыехаў на пагасьцiны зь Ленiнграду i ў першы ж вечар пабiўся ў клюбе зь Пецькам Халiмонавым. Пецька, казалi, ударыў пляменьнiка пад дых, звалiў з ног, а пляменьнiк, дзiўным чынам крутнуўшыся, заехаў крыўдзiцелю пяткай у лабешнiк. Увесь наступны дзень гарадзкi бэйбус ляжаў на гарышчы, гучна аддзiмаўся, за ўвесь дзень выпiў толькi конаўку сырадою, а ўвечары пад вокнамi хаты заляскатаў Пецькавы матацыкал. Матруна тады зьнямела, думала зноў бiцца будуць, а калi выбегла з хаты, дык убачыла, што мальцы прыязна адно другому пасьмiхаюцца i пляменьнiк частуе вясковага бандзюка прывезенымi зь Ленiнграду цыгарэтамi. "Хто будзе бочкi кацiць адразу паведамляй, - даляцеў да вушэй сiплы Пецькавы голас, - я хутка разьбяруся". Матруна пасьля таго перавяла дых, а пляменьнiк, прыхапiўшы грошы, скочыў на матацыкал i вярнуўся дахаты толькi на наступны дзень. Халiмонiха апавядала - у Вазярышча езьдзiлi, гулялi ў рэстаране, а потым у разьвядзёнкi начавалi.

- Пецю дваццаць гадочкаў усяго, а зблытаўся з трыццацiгадовай, - сьлёзна пажалiлася прыканцы размовы Халiмонiха. - Далiбог, паеду ў Азярышча i аблiю тую шалахвостку варам.

З таго дня пляменьнiк дзень да ночы гойсаў зь Пецькам на матацыкле i Матруна, пачуўшы на золку шалёнае матацыклетнае ляскатаньне, доўга потым не магла заснуць.

Учора, праўда, матацыкал сярод ночы не ляскатаў. Дзесьцi а першай гадзiне рыпнулi весьнiцы i па стоеным шорганьнi падэшваў Матруна зразумела, што пляменьнiк заявiўся не адзiн. Звычайна Лёшка спаў на хаце, дзе ляжала леташняе сена, цяпер жа крокi суцiхлi ля адрыны i кот Базыль, якi ўзьнiк на тле цёмна-шэрага вакна, стаў бiць нягнуткiм хвастом па падваконьнi.

Гадзiну, а можа i дзьве Матруна ляжала з шырока расплюшчанымi вачыма, слухала начныя зыкi i зьмежыла вочы толькi тады, як у прастакутнiку прасьвятлелага вакна праплылi дзьве кудлатыя галавы i кот, бязгучна вякнуўшы, скочыў на падлогу. I адразу ж цяжкая, лiпучая замарач лягла на павекi i прысьнiўся малады Каравайчык са стрэльбаю ў руках i яшчэ нехта - мяккi, хмельны, цёплы, чыё аблiчча забылася да часу, i калi ранiцою, падаiўшы карову, Матруна згадала сон, вочы ейныя паланiла пенная бель сырадою i адтуль, з глыбiнi даёнкi, усплыла разьвiтальная ўсмешка таго самага немца.

...Зьвяздоха, цяжка аддзiмаючыся, пайшла да весьнiц, а паколькi яна мела звычай класьцi ляпехi пасярод двара, гаспадыня рушыла сьледам, прыцiскаючы да верху каровiнага хваста палку-рагулю.

- Пагналi ўжо, - дакорлiва выдыхнуў Канавальчык, - недзе ў Зарэччы рыкаюць, цяпер i не дагонiш, - i ў падтрымку такiх словаў за сьпiнай суседавай па-блазенску голасна азвалася авечка: - М-м-еее...

Хаты iхныя стаялi наводшыбе i кожнай ранiцы даводзiлася гнаць Зьвяздоху i канавальчыкаву Машку - глумлiвую, на дзiва галасiстую авечку - да клюба, дзе зьбiраўся статак. На гэтым тыднi радоўку адбываў Канавальчык - таму стары псюк i крывiў гiмору - маўляў, праспала, а мне ганi, i Матруна, не ўздымаючы вачэй, ляснула палкай па халяве гумовага бота й голасна крыкнула: -Пайшлi ў поле!

Зьвяздоха паважна iшла пасярод вулiцы, поруч бегла авечка, трэсла закручаным хвастом; хвост, здавалася, зьвiнеў званочкам i галава поўнiлася мiлагучным звонам - як гэта заўсёды бывае з недасыпу. Паганяючы скацiнку, Матруна чухала пальцам то ў адным, то ў другiм вусе, пару разоў страсянула галавою, а дайшоўшы да павароткi азiрнулася i з палёгкай перавяла дых. Стары псюк, якi звычайна любiў стаяць на дарозе i паглядаць ёй усьлед, на гэты раз падаўся да хаты.

Сорак гадоў, лiчы, жывуць яны поруч, а ня горнецца душа да суседа... ня горнецца. Пасьля жончынай сьмерцi Канавальчык увесь сьсiвеў, схуднеў i галава ўехала ў плечы, але Матруна, як чуе ягоны голас, i дагэтуль уяўляе суседа высокiм кудлатым вахлаком, i шторазу пакутлiва ўздыхае.

Шмат што ў жыцьцi забылася, адляцела ў невараць, а тая, iх першая сустрэча, нiбыта ўчора надарылася. Матруна нават запомнiла колер нiткi, якой была зацыравана канавальчыкава пiлётка. Пад час адступленьня - а калi ж яшчэ з пiлёткi выдралi зорку i рваную дзiрку няўмела зацыравалi зялёнаю нiткай.

...Яны зь сястрой абiралi бульбу, калi на двары штосьцi зашамацела i ў вакне цёмным ценем праплыла нечая вялiзная, пазначаная руляй карабiну, постаць. Празь iмгненьне ў прысенку цяжка затупалi, закерхалi i Соня, выпусьцiўшы бульбiну, зьбялелымi вуснамi прашаптала: "Немцы!"

На парозе, аднак, паўстаў цыганаваты мужчына ў куртатым нямецкiм шынялi i ў выцьвiлай рускай пiлётцы. Мужчына моўчкi кiўнуў, зьняў з плечука карабiн, пачэрпнуў вады зь вядра i доўга пiў, казелячы вокам на аголенае Соньчына калена.

- Дзе Таўпiла? - запытаўся, нарэшце, няпрошаны госьць, паставiўшы ў кут сваю пукалку.

Таўпiла жыў у хаце насупраць. Надоечы яго прызначылi старастам i Соня, зыркнуўшы ў кут, дрогкiм голасам прамовiла:

- Сын ягоны ў Чырвонай Армii.

- Ведаем, - буркнуў госьць, таргануў галавою, патрабуючы адказу на сваё пытаньне, а пачуўшы, што немцы пагналi Таўпiлу пiлаваць дровы, неяк адразу змарнеў, папрасiў пяток бульбiн i пайшоў з хаты.

Праз тыдзень мужчына завiтаў iзноў. I не адзiн, а зь Мiцькам Дзенiсенкам акружэнцам, якi два гады жыў прымаком у суседняй вёсцы, а ўлетку 43-га, прыхапiўшы з сабой цэлы воз майна, падаўся ў Гатаўскi лес. Гэтым разам госьця як падмянiлi. Падлабуньваючыся да Мiцькi Дзенiсенкi - свайго камандзiра - ён загадаў сабраць вячэру, падраў на бiнты дзьве прасьцiны, прырэзаў штыхом ярку - апошняе, што было ў гаспадарцы, i пры гэтым шторазу пытаўся: "Дзе сястра?". Потым госьцi пiлi самагонку, якую выгнаў Таўпiла, а Соня той парой сядзела бяз духу ў адрыне: хавалася ад партызанскага камандзiра, якi чапляўся да яе, яшчэ як жыў у прымах.

- Захварэла, цi што?! - працяў паветра натужны голас i Матруна ачулася.

Насустрач ёй, махаючы кароткай пугай, трухала Карпачыха.

- А мы пагналi ўжо, ды бачу - Зьвяздохi няма. Пайшла вось напярэймы. Думала, захварэла...

- Праспала, - з уздыхам прамовiла Матруна i Карпачыха, вомiгам зразумеўшы, што да чаго, даверлiва-суцiшным голасам засакатала: - Твой жа ўчора зь лябёдкавай падчаркай сышоўся. Пасьля кiна да Траяна ў сад лазiлi, а потым, у абдымачку, у ваш бок пайшлi... Глядзi, зьвядзе твайго мальца... Заўчора iду, гляджу, сядзiць на бярвеньнi, лыткамi сьвецiць i з пiпiроска ў зубах... Агут-ту, п-паскуда... - выдала Карпачыха i тут жа кiнулася, тупаючы вялiзнымi кiрзачамi, спаганяць гнеў на канавальчыкавай авечцы.

- Цi з Казiкам пасьвiш? - крыкнула Матруна наўздагон i сяброўка, ужо з ладнай адлегласьцi, пракрычала: - Анягож... зь iм, западэнцам праклятым... Учора Мар'i ячмень малацiлi, дык толькi ранiцой i прытоўкся... з мокрымi штанамi. Цi то ўжо ў лужыне спаў, цi то абасцаўся... халера яго знае.

Звон у вушах не даваў пакою i пакуль яна ўзышла на пагорак, дзе стаяла хата, увушшу пачалi бiць званы - маркотна, глуха, цьмяна - i страшэнная стома авалодала целам. Трымаючыся за парканьне, Матруна дапяла да весьнiц, пастаяла крыху, зьбiраючы сiлы, а адчуўшы, што сiлаў не прыбывае, бязвольна апусьцiлася на мяккую, перакапаную курамi зямлю. "Ад недасыпу", - падумала Матруна, падпаўзла да лаўкi i, паглядзеўшы - цi ня бачыць яе Канавальчык, прытулiла да лаўкi сьсiвелую скронь.

Звон паволi ацiх, душа i цела зрабiлiся лёгкiмi, салодкая дрымота падняла Матруну ў паветра, панесла праз мроiва гадоў i апусьцiла на зямлю дакладна на тое ж самае месца, ля збуцьвелага паркану. "Гэта ад нэрваў... зараз пройдзе", - прагучаў над вухам таўпiлавы голас i штосьцi халоднае кранулася вуснаў. "Выпей, адразу палягчэе". Зубы стукнулi аб край конаўкi i разам з халоднай вадой грудзi напоўнiлiся гнятлiвай тугою: ёй да млосьцi, да сардэчнага болю закарцела кiнуцца ў калодзеж. Яна паспрабавала ўстаць, але Таўпiла схапiў за руку, правёў шурпатай даланёй па валасах, здушана прамовiў: "Ну чаго ты?.. ну супакойся... цяпер нам немцы не страшныя... зараз пяску наверх насыпем... я яшчэ самасаду нацярушу... у iхных аўчарак ад самасаду нюх зусiм губляецца..." Голас таўпiлавы гучаў глуха, усё адно як з-пад зямлi, потым зусiм ачах i Матруна разьмежыла павекi. Малады цыбаты певень нетаропка хадзiў каля лаўкi, поруч, у цяньку, дзьве рабыя курыцы купалiся ў пяску, кудлаты суседавы цюцька ганяўся за вераб'ямi, а кот Базыль, якi й дагэтуль не пакаштаваў сырадою, адчайна дзёр кiпцюрамi камель старой лiпы. "Авохцi мне... я ж малако не працадзiла!" - падхапiлася Матруна i хаця ляжаць давялося кароткую хвiлю, званы больш ня бiлi ўвушшу i гарачыя голкi не калолi грудзiну. Жанчына вынесла з прысенку даёнку, плюснула кату сырадою - аблiла пры гэтым кашэчую галаву i, спынiўшы пагляд на высокiм быльнiку, якi кусьцiўся ля дарогi, пакутлiва ўздыхнула. - Толькi што скасiла - iзноў падняўся, - прашапталi вусны i слых iзноўку напоўнiўся ценькiм аднастайным гудам.

Была раная ранiца, калi знадворку зарыпелi калёсы i пракурана закашляў стары Таўпiла. На ўскрайку вёскi, за могiлкамi, немцы зрабiлi лесасеку i сусед шторанку вазiў у Вазярышча бярозавыя пацурбалкi. Праяжджаючы мiма, ён кожнага разу кiдаў некалькi цурбакоў у прыдарожную крапiву i ехаў далей. Цяпер жа Таўпiла спынiў каня i цяжка затупаў пад вокнамi.

- Вось, дзеўкi, немцы выдалi за працу, - прамовiў стары, убiўшыся ў хату i паклаўшы на стол акраец бохана. - Калi паварушыцеся, будзеце есьцi хлеба ўдосыць.

Сусед сьцярожка ляпнуў па кiшэнi, пасля чаго, гэтак жа сьцярожка, выцягнуў адтуль мяшэчак самасаду i зьлёгку патрушчаны грыб. Грыбоў такiх расло процьма ў навакольлi i вяскоўцы лiчылi iх паганкамi.

- Кухар нямецкi на чыгуначнай станцыi за кош маладых паганак поўбоханы дае. Так што хапайце кашы i бяжыце ў поле, зьбiраць гэтыя самыя шампiньзе, цi як iх там немцы называюць... Можа атруцяцца, паскуды!

...Яны iшлi па полi i сястра, якая iшла першай, нечакана войкнула i заскакала, схапiўшыся за пятку: пад яе нагамi, у чэзлай траве, спруцянелай вужакай выгiнаўся калючы дрот. Соня выцiснула з пяткi кроплю чорнай крывi, перакрывiлася ад болю i тут жа падабрала з-пад ног дзьве крамяныя паганкi. Зьбiралi грыбы да самага вечара - Соня скакала па полi, прыпадаючы на правую ногу, - а як прысьпела пара iсьцi да дому, села на купiну i са стогнам прамовiла:

- Не магу ступiць... пятка апухла.

Спачатку Соня скакала поруч, абапiраючыся на плячук, потым давялося цягнуць небараку на сабе; сястра сьцiскала рукамi ейную шыю, здушана плакала i гарачыя Соньчыны сьлязiны казытлiва падалi за каршэнь.

- Зараз, Соня, пацярпi... прыдзем - напаю цябе чаем зь зёлкамi, супакойвала яна сястру i вечаровая палымнiца, што дагарала на захадзе, барвовай плямай расплывалася ўваччу.

Ноччу Сонi стала дрэнна. Прабiтая пятка пасiнела, нага пачала пухнуць i да Соньчынага лобу немагчыма было дакрануцца, такi ён быў гарачы. Яна прыклала да ранкi лiсьцiк трыпутнiку, потым альяс, напаiла сястру адварам зьверабою, але нiчога не дапамагала: сястра марнела на вачах i дзед Таўпiла, якога яна паклiкала ранiшнiм дасьвецьцем, ледзь чутна прашаптаў:

- Лекi патрэбныя... можа быць заражэньне крывi.

"Якiя лекi? Пра што ён кажа? Яшчэ летась усё да апошняга парашку аддалi партызанам", - падумала яна ў тую хвiлiну, а сусед, падхапiўшы з падлогi кошык з грыбамi, раструшчыў абвялымi пальцамi крохкую паганку i дадаў:

- На лесасеку немец прыяжджае... пагаманю зь iм.

Таўпiла падаўся з хаты, яна вышла следам, села, сьцепанаючыся ад ранiшняга халадку, на ганак i заплакала. Сонца з урачыстай павольнасьцю ўзнялося над небакраем, доўгi цень ад калодзежнага асьверу прапоўз ад адрыны да паркану, а яна, ужо бяз сьлёз, усё сядзела на ганку, невiдушча глядзела ў бок Дабранскай гары i страшныя думкi кроiлi сьвядомасць: яна з падступнай злараднасьцю думала пра тое, што Мiцька Дзянiсенка так i не дамогся Сонi. А з Дабранскай гары тым часам увiшным мурашом спаўзала цёмная фiгурка - нехта ехаў на веласiпедзе.

Пазбылася одуму толькi тады, як пачула бразгат веласiпеднага званку: ля весьнiц стаяў малады немец i махаў рукою.

- Зонiа? - запытаўся нечаканы госць i яна кiўнула ў адказ.

Немец неяк дзiўна павёў вачыма, перапытаў: - Ты ест Зонiа? - i толькi тады яна канчаткова ачулася, тыцнула пальцам у бок хаты, дрогкiм голасам паведамiла:

- Соня там... хворая.

Яна даўно ўжо запрыкмецiла гэтага немца - ён часьцяком праяжджаў на веласiпедзе мiма iхнай хаты, кiруючыся з Азярышча на лесасеку - i заўсёды дзiвiлася - як гэта фрыц не баiцца ехаць цёмным лесам. Iншы раз яна сустракала веласiпедзiста, стоячы пасярод двара, той вiтаў яе бразгатлiвым званком, махаў рукою, аднак нiколi не спыняўся. I вось сёньня спынiўся i змучаная бяссоньнем галава не адразу ўцямiла - адкуль малады фрыц ведае сестрына iмя.

Калi яна ўскочыла на ганак i расчынiла дзьверы, немец, якi дагэтуль iшоў сьледам, нечакана спынiўся й пагрозлiва запытаў: - Тыфус?

- Найн, найн... Сястра нагу прабiла, трэцiя соднi ляжыць, - i, каб было больш зразумела, яна паказала пальцам на голую пятку.

У цёмным прысенку яе апанавала дзiўнае насланьнё - на кароткую хвiлю здалося, што немец крануўся ейных клубаў i ад таго насланьня зашумела ўвушшу i сьцягнула скуру на цемi.

Соня ляжала незварушна, з заплюшчанымi вачыма. Немец крануўся краем пальцаў Соньчынага лобу, уражана зацокаў языком, потым зiрнуў на пасiнелую ногу, зацокаў зь яшчэ большай апантанасьцю, а яна стаяла, утрапёная, пасярод хаты, баючыся зварухнуцца i пазбыцца таго салодкага здранцьвеньня, што авалодала целам. I нават калi за госьцем зачынiлiся дзьверы i Соня кволам голасам запытала: "Хто гэта быў?" - не скранулася зь месца i нiчога не адказала.

Больш у той дзень сястра не прамовiла нi слова. А калi ўвечары яна ўкленчыла перад ложкам i малiтоўна прашаптала: "Соня, не маўчы, скажы хоць што-небудзь", - сястра расплюшчыла вочы i зварухнула сасьмяглымi вуснамi: "Павукi, два страшных павукi... паўзуць да нашай хаты..." Соня трызьнiла i халодны жах зiрнуў з усiх цёмных кутоў i яна, ратуючыся ад страшных павукоў, падбiлася пад коўдру i абхапiла рукамi гарачае Соньчына цела.

На золку ў шыбу пастукаў Таўпiла.

- Быў? - запытаўся сусед.

- Быў, - гукнула яна пераселым ад плачу голасам.

- Добры немец, Бэртрамам завуць. Казаў, сын у яго нарадзiўся. Можа, на радасьцях, знойдзе якiх лекаў, - Таўпiла закашляўся i неўпрыкмет, нiбыта чухаючы пераносьсе, змахнуў са шчакi слязiну.

...Толькi на поўгадзiнкi i выбегла яна з хаты - бегала на вёску за жарынкай, каб запалiць у печы, а калi вярнулася, дык убачыла меднiцу ля ложку, а на стале бохан хлеба ды купку зялёных таблетак.

- Дзьве ўжо выпiла... - са стогнам прамовiла Соня i ўпершыню за апошнiя днi пасьмiхнулася.

Адвячоркам Сонi стала зусiм кепска, гаротнiца нават спаўзла ў беспамяцьцi з ложку, але неўзабаве суцiхла i наранiцу ляжала, працятая халодным потам, i штохвiлi прасiла пiць.

- Нiчога ня памятаю, а вось немца запомнiла, - казала Соня, сёрбаючы адвар зьверабою, - выцягнуў з-пад лаўкi меднiцу i пiхае ў яе нагу - паказвае, як трэба парыць. Была б здаровая - зарагатала...

Сястра яшчэ нешта казала, але яна ня слухала: дрыготкая рука сыпала ў меднiцу прынесены немцам парашок, блiскучыя драбочкi фарбавалi ваду ў бурачковы колер i ў глыбiнi сьветлай барвы прывiдна калыхаўся ўсьмешлiвы твар маладога немца.

А дзесьцi праз тыдзень - ад самага ранку - да iх завiтаў Таўпiла i ўпалым голасам паведамiў:

- Усё, дзеўкi, апошнi раз вязу дровы. Немчура партызан баiцца, будуць лес пiлаваць у iншым месцы, блiжэй да Азярышча.

Словы такiя ўсхвалявалi: яна i сама не магла зразумець - чаму абмёрла сэрца, - i толькi калi за Таўпiлам зачынiлiся дзьверы i пад вокнамi зашаргацелi i ацiхлi дзедавы крокi, згадала пра немца. Бэртрам па-ранейшаму штодня езьдзiў на лесасеку i яна кожнага разу з хмельным сумам у вачах паглядала на хлопца, мружылася ад сонечных блiскаў, што йгралi на веласiпедных колах i гулкае сэрца кожны раз абмiрала, сьцiснутае, як здавалася, нечымi цёплымi далонямi. Сэрца абмёрла i цяпер, i сасьмяглыя вусны ледзь чутна прашапталi: - Немцу падзячыць трэба... - i сястра Соня, ступiўшы левай нагой на падлогу, згаджальна кiўнула галавой.

Перад тым, як панурыцца ў лес, бальшак добры кiлямэтар пнуўся пад гару, густа парослай алешнiкам i там, у кустах, яна й вырашыла дачакацца Бэртрама. Чакаць давялося нядоўга, бо не пасьпела яна ўбiцца ў алешнiк, як на дарозе суха зашамацелi веласiпедныя скаты i пачулася таропкае шамаценьне - гэта бiлася аб лiстоту руля Бэртрамавай стрэльбы. У першае iмгненьне яна не магла зварухнуцца ад хваляваньня, а калi, нарэшце, зварухнулася i выкулiлася з кустоў, дык ледзь ня зьбiла немца з ног i той, крутнуўшы руль, заехаў пярэднiм колам у прыдарожную канаву. Пакуль небарака выцягваў веласiпед на дарогу i папраўляў зьбiтую набакiр пiлётку, яна блытана распавяла, што сястра, дзякуючы лекам, амаль ачуняла, ступае на хворую ногу i просiць шаноўнага пана сёньня ж зайсьцi ў адведкi. Тлумачэньне давялося паўтарыць, яна нават прайшлася, прыпадаючы на левую ногу, дэманструючы, як ачунялая Соня ўпраўляецца па гаспадарцы i немец, гойкнуўшы: - Зонiа! - махнуў рукой спачатку ў бок лесасекi, а потым, дробна перабiраючы пальцамi, у бок вёскi.

Дахаты яна бегла нацянькi, спатыкаючыся на кожным кроку i маракуючы - чым яшчэ можна пачаставаць госьця. Стол быў падрыхтаваны ад ранку - на стале, у вадзiнай ацалелай талерцы, грувасьцiлiся кiславатыя папяроўкi, на сурвэцiне ляжаў парэзаны тонкiмi лустамi хлеб - Таўпiла прынёс поўбоханы за сабраныя паганкi, - а ў печы смажылася цэлая патэльня сьвiнога сала, якое яна выменяла падчас Соньчынай хваробы на бацькавы шынель. Але чагосцi ўсё ж такi не хапала i вось, чарговым разам спатыкнуўшыся, яна ўгледзела цэлую плойму летнiх апенек, якiя кусьцiлiся на пнi i сьпехам стала зьбiраць iх у хвартух.

...Грыбы сквiрчэлi i стралялi тлушчам, калi ля весьнiц бзынкнуў веласiпедны званок. Яны з Соняй разам падхапiлiся, пачалi выхоплiваць адна ў адной ашкалёпак люстэрка, абцягнулi гаматныя, прапахлыя цьвiльлю сукенкi, нарэшце паправiлi валасы на скронях i застылi ў нерухомасьцi.

Немец увайшоў не адразу: доўга тупаў у прысенку, зь лёккiм шоргатам пашнарыў рукою па сьценцы, шукаючы дзьверы, нарэшце адчынiў iх i таксама зьнерухомеў.

Першай ачулася Соня. - Праходзьце, праходзьце, - гукнула яна госьцю, госьць пераступiў парог, паставiў у кут карабiн i, ня ведаючы - чым заняць рукi, стаў расшпiльваць, а потым зноў зашпiльваць верхнi гузiк мундура.

Iм бы адразу пайсьцi да стала, тым больш, што немец павёў носам i прыклаў далонь да вуха, жартаўлiва прыслухоўваючыся да сквiрчэньня тлушчу на патэльнi, але замест таго ўсе трое паселi ў кухнi i Соня пачала звонкiм голасам апавядаць як яна ляжала, ледзь жывая, а Бэртрам, задзершы калашыну, паказваў як трэба парыць ногу.

- Iа, iа, - задаволена кiваў немец, штохвiлi пацiраючы рукi i калi сястра заскакала на левай назе, ляпнуў у далонi i гучна прамовiў: - Брава, Зонiа!

Госьць гаманiў зь сястрою, абодва весела сьмяялiся i сьмех гэты казытлiва адбiваўся пад пахамi. Яна сядзела ў здранцьвеньнi, ня ведаючы - як уплiшчыцца ў размову, а калi сабралася з духам i хацела запытацца - цi сапраўды прычыняюць лесасеку, азалелы язык пралепятаў нешта зусiм iншае: - Сына як назвалi?

Немец спачатку не зразумеў, але Соня хуценька растлумачыла, паказаўшы рукамi - як мацi гушкае дзiця.

- Ага-а... Как назфалi... Лётар, - прамовiў госць, прасьвятлеўшы з твару, палез у нутраны кiшэнь, зьбiраючыся нешта паказаць, ды так i застыў з прыцiснутай да грудзiны рукою.

Знадворку грукнула, хтосьцi ўвалiўся ў прысенак i на парозе, навалiўшыся плячом на вушак, паўстаў Мiцька Дзенiсенка. Iмгненьне Мiцька стаяў, утаропiўшыся на пакатую Бэртрамаву сьпiну, а што было потым - яна ня бачыла: захiнула твар даланямi. I адразу ж цяжка здрыганулася падлога, пранiзьлiва крыкнула Соня, страшна вылаяўся Мiцька.

- О-от с-сука, на нашых дзевак галiшся? Зараз, б-ля, зьвяжам ды ў сральнi ўтопiм... Канавальчык... вяроўку!

На кароткi мiг яна адарвала ад вачэй сапрэлыя далонi: Бэртрам ляжаў тварам долу, а Мiцька Дзянiсенка тыцкаў яму ў патылiцу рулей карабiну.

- Што ён вам зрабiў? Адчапiцеся ад яго! - крыкнула скрозь сьлёзы Соня i тут жа вiскнула, атрымаўшы кухталя.

- Сала смажыце, п-посьцiлкi нямецкiя... Нас дык салам нiколi не частавалi!

Каб ня чуць мацюгоў, яна зацiснула вялiкiмi пальцамi вушы i затрэслася ад бязгучнага плачу. У той мiг яна прагла аднаго: згiнуць, зьнiкнуць, правалiцца ў апраметную.

Хоць i зацiскала вушы, але пачула, як хтосьцi грукнуў у шыбу i здушана крыкнуў: - Немцы ў вёсцы!

Толькi краем вока глянула на сьвет, уражаная гэтым крыкам, i потым усё жыцьцё дакарала сябе, што не схавала ў той момант вачэй. Бэртрам разьвiтаўся зь ёю дакорлiвай усьмешкай. Проста пасьмiхнуўся аднымi вуснамi i зьнiк у прысенку, атрымаўшы прыкладам у сьпiну. У прысенку пасыпалiся долу глiняныя глякi, парахня сыпанула з гарышча, i валацуга Мiцька, стукнуўшыся плячом аб вушак, азiрнуўся i здушана прагугнеў:

- А з вамi яшчэ разбярэмся.

Сьцiснуўшы даланямi прыадкрыты рот, яна з жахам глядзела ў вакно. Па таўпiлавым гародзе, у бок лесу, беглi трое: Канавальчык з трафэйным веласiпедам на карку, Мiцька Дзенiсенка з двума стрэльбамi ў руках i Бэртрам з узьнятымi да гары рукамi.

- Падумаў, што гэта мы яго... зацягнулi ў пастку, - заплакана прастагнала сястра i ўсе гукi зямныя аддалiлiся, ператварылiся ў аднастайны шум i малады немец iзноў пасмiхнуўся ёй аднымi вуснамi, але ня зьнiк у прысенку, а так i застыў, нерухомы i штосьцi халоднае кранулася твару i дзесьцi над самым вухам прагучэў асiплы таўпiлавы голас: "Матруна, чуеш, уставай..." Яна разьмежыла павекi i ў твар ёй пырснулi халоднай вады.

- Падымайся, хутчэй... схаваць трэба, пакуль нiхто ня бачыў...

Яна паспрабавала ўстаць, але здолела толькi падпаўзьцi да парога.

- Забiлi... забiлi, сволачы... на маiм агародзе. Пабеглi, дачушка, пакуль нiхто ня бачыў. А то ж спаляць вёску.

Дзед Таўпiла схапiў за плечы, падняў на ногi, i яна, не ўтрымаўшыся на ватных нагах, iзноў асунулася на падлогу.

- Уставай, йо... адзiн не сьцягну! - нягучна, але страшна выдыхнуў сусед i гэта вярнула сiлы.

... Немец ляжаў тварам да неба, раскiнуўшы рукi, i здавалася, што ён прылёг адпачыць на ўзьмежку таўпiлавага гароду.

- Ну, дачушка, дапамагай, пацягнем да калодзежу, - сусед падхапiў немца пад пахi, працягнуў пару мэтраў, упаў на каленi.

- Можа жывы? - пралепятала яна не сваiм голасам.

- Як жа, жывы... мазгi толькi цякуць, - буркнуў сусед i кiўком галавы загадаў цягнуць немца да калодзежу: - Давай, пакуль немцы не наляцелi!

Бэртрамава рука была цёплай i млявай. Не азiраючыся, яна пацягнула немца па ўтравелых разорах i зусiм ня чула, што ёй казаў дзед Таўпiла.

- Усё з-за мяне, - задыхана бубнеў Таўпiла, цягнучы немца за другую руку. - Крыкнуў... думаў - зьбягуць... а яно во як атрымалася...

Ля самага калодзежу яна ўпала на траву i зайшлася ад млосных курчаў. Ванiтаваць не было чым; шлункi, здавалася, лезьлi з жывата i пры гэтым страшэнна балела пад дыхнiцай. Штосьцi невымерна цяжкое абрынула ў нетры зямныя; зямля здрыганулася, нiбыта ад далёкага грому, самотная кропля гучна цiўкнула ў калодзежным прадоньнi i слых напоўнiўся замарачным звонам.

- Бяжы, дачушка, шукай якi мех... Будзем пясок насiць.

Яна зь цяжкасьцю паднялася на ногi, пайшла, не разьбiраючы дарогi, да хаты; з кожным крокам шум у вушах мацнеў, хата плыла ўваччу i, перад тым, як абрынуцца ў чорную зеўру калодзежу, Матруна ўхапiлася рукой за паркан...

Пляменьнiк зьлез з гарышча блiзу абеду. Азызлы, пакамечаны, з жмутком саломы ў валасах, ён доўга пiў ваду - з таго вядра, дзе пiла Зьвяздоха, потым сеў на ганак i змучана ўздыхнуў. Бычкоўскiя п'янтосы i дзеўкi ўходалi ленiнградца i на зьдзеклiвае пытаньне - цi пойдзе ён сёньня ў клюб? - небарака страсянуў ускудлачанай галавой. Ад абеду пляменьнiк напачатку адмовiўся, а паблукаўшы па двары, убiўся ў кухню i сiплым голасам паведамiў:

- Чаго-небудзь гарачага, можа, i зьем.

Матруна налiла пляменьнiку мiску гарачай капусты, накроiла хлеба i, зiрнуўшы на выгнутую Лёшкаву сьпiну, падумала: "Кастрамская парода".

Соньчын мужык быў якраз з той самай Кастрамы. Толькi раз i прыяжджаў на пагасьцiны - гадоў дзесяць таму. Хадзiў па двары, зазiраў у кожную шчылiну, штосьцi мармытаў сабе пад нос, а калi раскрываў рот, дык прамаўляў нейкай дзiўнай мовай: "А яблоки у вас быва-ат?" I за абедзеным сталом сядзеў як бяз рук, чакаючы - калi яму нальюць капусты ды накрояць хлеба. Вось i Лёшка такi: поўдня будзе сядзець, а чыгунка зь печы не дастане.

Пляменьнiк мiж тым агораў адну мiску, потым другую, умалоў яечню з патэльнi, запiў усё конаўкай сырадою i падаўся на падворак.

- Вось каму жыцьцё, - аднымi вуснамi прашаптала Матруна, таксама вышла з хаты i слых ейны крануў непрыемны шоргат: Лёшка, седзячы на кукiшках, шараваў пяском старую нямецкую каску. Каска здавёнчасу валялася на двары i кожнай вясны Матруна кармiла зь яе маладых гусей.

- I навошта яна табе? Насiць будзеш, цi што? - запыталася Матруна, узяўшы рукi ў бокi.

- Ну так, насуну i пайду па Лiгаўцы, - з усьмешкаю прамовiў пляменьнiк, i ўжо сур'ёзна дадаў: - На Ленфiльме прымаюць. Па два чырвонцы за штуку.

Матруна таму не дала веры. "Вiдаць, жартуе, - падумала, змахнуўшы пот з упрэлай лабацiны, - цi ж можа гэта быць, каб за жалезiну давалi два чырвонцы?"

Пляменьнiк iзноўку ўзяўся шараваць каску i шоргат нэрвовым сьвербам прайшоўся па целе.

- А што, немцы ў вас былi? - выдыхнуў Лёха, падхапiўшы ў далонь жменю вiльготнай жарствы.

- Былi, каб на iх немач.

- I што, лютавалi?

- Ды ўсякае было, - Матруна цяжка ўздыхнула, - i немцы лютавалi, i партызаны. Ужо ж нацярпелiся мы з тваёй мамай страху - ня дай Бог... Але i немцы розныя былi, - голас Матрунiн мiжволi здрыгануўся, - адзiн нават лекi прынёс, калi твая мама нагу прабiла.

- Што ж вы, з акупантамi зналiся? - запытаўся пляменьнiк, не перапыняючы шараваньня.

- Ды хто зь iмi знаўся... - выдыхнула Матруна, - прыйшоў чалавек ды прынёс лекi... Яго потым партызаны застрэлiлi. Вунь там, на суседзкiм агародзе.

Лёшка пакiнуў шараваць i задаў пытаньне, ад якога ў Матруны на момант спынiлася сэрца.

- А дзе яго пахавалi?

Напачатку яна прамармытала штосьцi няўцямнае, а потым стоена выдыхнула:

- У калодзеж укiнулi.

Словы зьляцелi з вуснаў, i душа, пазбыўшыся путаў, страпянулася ў грудзiне. Пляменьнiк кiнуў шараваць каску, падхапiўся на ногi, пачаў задаваць бязглуздыя пытаньнi: дзе месьцiўся той калодзеж, якое ў немца было званьне, цi вiселi на мундуры мэдалi? Матруна сядзела, ачмурэлая, штосьцi бубнела ў адказ i толькi калi Лёшка пабег са двара i крыкнуў, убiўшыся ў быльнiк: - Цi тут? ачулася i моўчкi махнула рукой.

Увесь дзень Матруна хадзiла прыгаломшаная; у грудзях пасялiўся лёгкi халадок, сэрца парывiста бiлася, усё валiлася з рук i адно пытаньне не давала пакою: "Цi варта было казаць Лёшку пра магiлу?" Увечары, падаiўшы Зьвяздоху, яна выправiлася да Карпачыхi - хацелася пагаманiць з якой жывой душой, - ды мусiла вярнуцца: сьвятла ў карпачысiнай хаце не было i на шыбах трымцела вечаровая барва. Барва трымцела на рэдкiх лужынах, на кроне старой лiпы, на высокiм быльнiку, трывожыла сэрца й займала дух. Матруне карцела некуды бегчы, карцела нешта рабiць i, падуладная такому п'янкому пачуцьцю, яна зьняла з-пад страхi касу i шпарка, амаль подбегам, рушыла ў бок канавальчыкавай хаты.

Кусьцiсты быльнiк лёг пад ногi, паветра напоўнiлася гаркавым пахам, галава зьлёгку закружылася, крылатая душа сунялася ў грудзях, i барвовая палымнiца рухавымi блiскамi адбiлася ўваччу. Абапёршыся на касiльна, Матруна ўтрапёна зiрнула пад ногi i ёй здалося, што там, глыбока пад зямлёй, хтосьцi цяжка i змучана ўздыхнуў. Яна мiжволi азiрнулася i ўбачыла суседа Канавальчыка. Сусед стаяў за сьпiнаю, з крывой усмешкай на твары разьдзьмухваў прыгаслую цыгарку.

- Што гэта ты процi ночы касiць узялася?

Тытунёвы дым казытнуў у носе, пальцы сьцiснулi касiльна i Матруне раптам да сьвербу ў пахвiне закарцела махнуць касой ды зьнесьцi з плеч пляшывую канавальчыкаву галаву. Яна ступiла крок назад, каб замахнуцца, але тут жа сунялася i сьцiжма халодных iголак кальнула патылiцу.

- Давай пастаiм, пагамонiм, - гукнуў Канавальчык, але Матруна, улякнута перавёўшы дых, ускiнула касу на плячук i цiха прамовiла: - Позна ўжо.

Можа таму, што была глухаватая, Матруна нiколi не магла дачуцца суседавых крокаў. I кожны раз, калi сусед нячутна падыходзiў i дыхаў у сьпiну, яе апаноўвала злосьць. Гэтым разам злосьць шуганула праз край, увушшу зноў зазьвiнела i, зайшоўшы ў хату, яна перш-наперш сёрбнула квасу, вымыла твар халоднай вадой, а потым доўга сядзела, не запаляючы сьвятла, i слухала, як гулка тахкала ў грудзiне надарванае сэрца. Ачулася ўжо сярод ночы, калi пад вокнамi заляскатаў матацыкал i Пецька Халiмонаў штосьцi крыкнуў пляменьнiку на адвiтаньне.

Ноччу Матруна кепска спала - сон толькi на золку змарыў вочы i быў ён замарачным, мулкiм, неадчэпным. Прысьнiлася, як яны зь сястрой цягалi мяхi зь пяском, сыпалi той пясок у калодзеж i дзесьцi зусiм непадалёку - так ёй здалося ў сьне - бязладна брахалi нямецкiя аўчаркi. Можа таму, што мяхi былi цяжкiмi, на ранiцу балелi рукi, ламiла паясьнiцу i яна доўга не магла ўсесьцiся на зэдлiку, каб падаiць Зьвяздоху.

Як нi дзiўна, Лёшка таго дня падняўся а сёмай гадзiне. Раней спаў да абеду, а тут зьлез з гарышча, змачыў твар у каровiным вядры i падаўся ў вёску.

- Ты ж хоць малака папi, - гукнула ўсьлед Матруна, але пляменьнiк нават не азiрнуўся.

... У хаце мерна тахкалi ходзiкi, ля ног, скруцiўшыся абаранкам, спаў кот Базыль, сонная дрымота цьвелiла павекi i Матруна ўжо кульнулася на бок, каб паспаць якую гадзiнку, ды тут на вулцы залапатаў трактар i сон зьляцеў з павекаў. "Каго там чэрцi прыгналi?" - падумала Матруна, зiрнуўшы ў вакно. Па вулiцы, уздымаючы пыл i матляючы прымацаваным да заду каўшом, ехаў пецькавы "беларус".

- Лётае як шалёны, паратунку няма, - выдыхнула Матруна, iзноў кульнулася на бок, але вачэй не заплюшчыла, стала цiкаваць левым - чуйным вухам - куды паехаў трактар.

"Беларус" мiж тым лапатнуў наастачу i загуў лагодна i суцiшна, спынiўшыся дзесьцi ля канавальчыкавай хаты. Пачулiся няўцямныя галасы, ляснула жалезьзе i трактар iзноў завуркатаў натужна i перарывiста. Матруна скацiлася з ложку, абарвала ў сьпешцы фiранку, што вiсела на дзьвярах сьвятлiцы i так, з фiранкай на плячы, i выбегла з хаты. Пецькавы трактар падхапiў каўшом груд зямлi, падняў угору i з каўша ценькiм струмком пасыпаўся той самы пясочак. Яна хацела крыкнуць, але для крыку не хапiла паветра.

- А што ж... а што ж гэта робiцца? - выдыхнула Матруна, шыбуючы да трактара, i сусед Канавальчык, якi стаяў на дарозе i дымiў цыгаркай, патлумачыў: - А то ня бачыш? Мальцы калодзеж рыюць.

- Яшчэ тры каўшы - i хопiць... Далей рыдлёўкай, - крыкнуў пляменьнiк Пецьку Халiмонаву i гэта былi апошнiя словы, пачутыя Матрунай. Увушшу зазьвiнела, потым зашумела, нарэшце, загуло, зямля кульнулася пад нагамi i душу Матрунiну спавiла зьнямоглая цiша.

2

Сакратарка Iя - элегантная саракагадовая кабета з выскубенымi брывамi i з моднай "хiмiяй" на галаве - набрала нумар дарожнага ўчастку, прыцiснула да вуха слухаўку.

Участак доўга не абзываўся, нарэшце азваўся залiвiстым дзявочым голасам: Алё-о...

- Прымiце тэлефанаграму, - прамовiла сакратарка i, не чакаючы, пакуль дзяўчына схопiць асадку, прадыктавала: - Таварышу Даўбешку Эл Пэ зьявiцца на закрытае паседжаньне Бюро райкаму. Пачатак а шаснаццатай гадзiне.

- На закрытае? - перапыталiся на ўчастку, i змучаная такiмi пытаньнямi сакратарка па складах паўтарыла: - За-кры-та-е.

Iя выцягнула з шуфляды стала люстэрка, мелькам паправiла кудзеркi на лобе i ў гэты момант у прыёмную вужакай прасьлiзнуў старшыня спорткамiтэту Мурленя.

Мурленя прайшоўся, як гэта ён заўсёды рабiў, уздоўж сьцяны, спынiўся пад партрэтам правадыра, запытальна кiўнуў у бок абабiтых дэрмацiнавым матрацам дзьвярэй.

- Рыхтуецца да паседжаньня Бюро. Прасiў нiкога не пускаць, - паведамiла Iя, не адрываючы вачэй ад люстэрка.

- А што... закрытае? - стоена запытаўся Мурленя.

У вадказ сакратарка роблена ўздыхнула, замутнiўшы люстэрка, i старшыня спорткамiтэту, гэткiм жа чынам - уздоўж сьцяны - падаўся ўпрочкi. Дзьверы прыёмнай цiхенька рыпнулi i абудзiлi тэлефон нутраной сувязi. Тэлефанавала Шура Неўмывакiна з прамысловага аддзелу.

- Iечка... Бюро закрытае?

- Закрытае, - прастагнала сакратарка.

- А па якiм пытаньнi?

- Не дакладваў! - слухаўка высьлiзнула з рукi, ляснулася на вагар, ды так хвацка, што з носу сакратарчынага пасыпалася пудра.

Iя i сапраўды ня ведала - пра што будуць гаманiць на паседжаньнi, таму i нэрвавалася. Iнтрыгу надавала i тое, што з вобласьцi мусiў прыехаць супрацоўнiк абласной управы КГБ. Ранiцай, калi шэф узяў яе руку i, па старой звычцы, правёў языком мiж пальцаў, яна запыталася - на якую халеру едзе чэкiст i шэф, паправiўшы гальштук, паўжартам адказаў: "Iя, сакрэты ёсьць ня толькi ў жанчын, але i ў партыйных работнiкаў".

"Божухна, у яго яшчэ ёсьць нейкiя сакрэты, - падумала Iя, згадаўшы ранiшнюю размову, - гэты ёлупень думае, што й практыкаваньнi на зялёным стале - вялiкi сакрэт. А пра iх ужо ведае апошнi сабака ў Азярышчы". Сакратарка згадала, што акурат учора ёй давялося зацiраць анучкай тое месца на стале, дзе звычайна сядзеў старшыня райвыканкаму Кабяк i, страсянуўшы кудлатай "хiмiяй", стала набiраць нумар апошняга запрошанага на паседжаньне - дырэктара райхарчпрамгандлю Ванзовiча.

А тым часам у Матрунiнай хаце, расклаўшы на двух табурэтах мэдычнае прычандальле, маладзенькая фэльчарка Нiна набiрала ў шпрыц вадкiя лекi.

- Я ж, дачушка, ужо i сама магу прыйсьцi. I карову даю, i канюшыну ўчора дакасiла, - прамаўляла цётка Матруна, казелячы вокам на шпрыц.

- Навошта ж вам хадзiць? Амбуляторыя на другiм канцы вёскi. А мне прайсьцiся - адно задавальненьне... Кашулю падымiце... - Нiна толькi сёлета скончыла мэдвучэльню i таму рабiла ўсё, як мае быць: паляпала па пэўнай мясьцiне, працёрла ледзь ня ўвесь азадак прасьпiртаванай ватай, нарэшце замружыла вочы i ўбiла iголку крыху нiжэй хвастца.

Цётка Матруна хварэла. Цэлы месяц адлежала ў пасьцелi i толькi сёньня, адчуўшы палёгку, стала на ногi: падаiла ранiцою карову, потым рушыла касiць канюшыну, i Карпачысе, якая апекавала яе пад час хваробы, давялося з крыкам i гвалтам адбiраць касу.

- А што ж ты мне, дачушка, колеш? - запыталася Матруна, абцягнуўшы кашулю. - Ужо ж надта пякучыя, усё адно як жарынка заляцела...

- Спазмалiтычны сродак. Зьнiжае крывяны цiск, - фэльчарка зьняла з твару марлевую маску, з палёгкаю ўздыхнула. - Вам, Матрона Iванаўна, яшчэ паляжаць трэба пару дзён. I нiякай цяжкой працы. Адно лёгкiя прагулкi, - фэльчарка закрыла валiзу i наструнiла слых: да хаты з вуркатлiвым гудам наблiжалася легкавушка.

Яшчэ хвiлiна - i ля весьнiц, узьняўшы пылюку, спынiлася шэрая "волга". Легкавушка вуркатнула наастачу, суцiхла i зь яе вылез мужчына ў даўжэзным, мышастага колеру, плашчы i ў гэткай жа шэрай кепурцы. Мужчына ляснуў дзьверкай, нюхнуў паветра, зiрнуў на гадзiннiк.

- Госьцi да вас, Матрона Iванаўна, - пралепятала фельчарка Нiна, а цётка Матруна, прыўзьняўшыся на локцi, ўсхвалявана пралепятала: - I хто ж гэта сунецца?

У прысенку грукнулi дзьверы, ляснула вядро, пачулiся стрыманыя мацюгi, потым мяккi шоргат - мужчына шукаў у цемры дзьвярную клямку, i фельчарка, пачуўшы такое, кiнулася да дзьвярэй.

Сьпехам апранаючыся, Матруна чула, як госьць штосьцi прабубнеў, стоячы на ганку, Нiна штосьцi адказала, пасьля чаго мужчына кашлянуў i цяжкой ступою ўвайшоў у сьвятлiцу. Не сказаўшы нi слова, госьць прайшоўся ад дзьвярэй да стала, потым ад стала да дзьвярэй, нарэшце тупнуў нагой па падлозе i толькi тады адрэкамэндаваўся:

- Я з аддзела сацзабесьпячэньня. Дасьледуем умовы пражываньня пэнсiянэраў.

У наступную хвiлiну госьць аблашчыў позiркам фэльчарку Нiну, якая прайшлася пад вокнамi i з задуменнай разважлiвасьцю прамармытаў:

- Масьнiцы... гуляюць. Могуць i абламiцца.

- Гуляюць, добры чалавек. Хату ж яшчэ мой прадзед ставiў, царства яму нябеснае, - паведамiла Матруна асiплым ад хваляваньня голасам.

Госьць спахмурнеў, прысеў на табурэт, з роспачным уздыхам прамовiў:

- Мала... мала ўвагi мы надаем пэнсiянэрам!

Матруна кiўнула на знак згоды, выцерла ражком хусткi здранцьвелыя вусны, а госьць, дастаўшы з кiшэнi блякнот, прымасьцiў яго на касьцiстым калене.

- Тэлевiзара ў вас, гляжу, няма...

- Няма, добры чалавек... Да суседкi хаджу на целевiзер. Зiмой дык кожны вечар хадзiла. Паказвалi, памятаю, гэтага... як яго... ну, прыгожы такi мужчына... у нямецкай форме...

- Шцiрлiц, можа? - незадаволена буркнуў госьць.

- А во-во... Шцiрлiц... ён самы, - усхапiлася Матруна, а госьць, зiрнуўшы на столь, прамовiў кароткае слова "люстра" i стаў пiсаць у блякноце.

- У вас сваякоў паблiзу няма? - запытаў госьць, не перарываючы пiсанiны.

- Сястра ў мяне. У Ленiнградзе жыве, - суцiшна прамовiла Матруна, спрабуючы ўцямiць - навошта чалавек пра гэта пытаецца.

- Ленiнград, на жаль, далёка, - мужчына падняўся на ногi, паправiў на галаве кепку, валюхаста пайшоў да дзьвярэй, а сьледам за iм дробна затупала цётка Матруна.

На падворку госьць хiтнуў рукой плот i, зiрнуўшы ў бок хлява, неўцямна прамармытаў: - А дзе тут у вас... гэты самы... - чалавек крутнуў у паветры абедзьвума рукамi i Матруна залыпала вачанятамi. - Ну, разумееце? - чалавек iзноў крутнуў рукамi, потым крутнуў галавой, але цётка Матруна не зразумела i чалавек, махнуўшы рукой, пашыбаваў да машыны.

Па дарозе госьця пераняў Канавальчык.

- Шофэр кажа, што вы з райсабесу, дасьледуеце бытавыя ўмовы.

- Ну, - незадаволена выдыхнуў райсабешчык.

- Дык, можа, вы б i маю хату паглядзелi? Жыць нема як... страха цячэ, заенчыў Канавальчык, а райсабешчык, адчынiўшы дзьверцы, каротка прамармытаў: Другiм разам.

Калi машына, скрыгатнуўшы счэпам, кранулася зь месца i накрыла Канавальчыка пыльнай аблачынай, той сплюнуў рыплiвую сьлiну i са злосьцю прасiпеў: - Нямецкiх падсьцiлак дасьледуюць, а на нас х... паклалi, с-сукi.

I хаця Матруна была глухаватая, словы гэтыя даляцелi да вушэй i ачунялае было сэрца iзноў заныла i попельна-шэрая зямля паволi паплыла пад нагамi.

Ранейшым часам паседжаньнi Бюро райкама заўсёды пачыналiся са спазненьнем. Цяпер жа, не пасьпеў масыўны гадзiньнiк, што стаяў у куце, бомкнуць чатыры разы, як гаспадар габiнэту падняўся з-за стала, абцягнуў, як гэта робяць вайскоўцы, пiнжак i непракерхана прамовiў:

- Таварышы!

У дальнiм канцы стала начальнiк дарожна-будаўнiчага ўчастка Даўбешка рыпнуў крэслам i дрыжачымi рукамi разгарнуў блякнот.

- Сёньняшняе паседжаньне закрытае, таму папрашу не рабiць нiякiх запiсаў, - прамоўца кашлянуў, а Даўбешка, схапiўшы са стала блякнот, выпусьцiў яго з рук i зашоргаў нагамi, падганяючы блякнот блiжэй да крэсла: у мiнулы панядзелак Даўбешка завёз самасвал асвальту на лецiшча генэрала Карзо, быў схоплены абэкаэсьнiкамi* i цяпер хваляваўся, чакаючы разгляду сваёй пэрсанальнай справы.

* Супрацоўнiкi АБКС - аддзела барацьбы з крадзяжом сацыялiстычнай уласьнасцi i спэкуляцыяй.

- Павiнен адразу сказаць, што справа, якую мы сёньня разглядаем, знаходзiцца на кантролi абласнога камiтэта партыi, таму i стаўленьне да яе мусiць быць адпаведным.

Даўбешка iзноў заварушыўся i старшыня райвыканкаму Кабяк пастукаў алоўкам па графiну.

- У двух словах сутнасьць справы можна сфармуляваць так: да нас едзе заходнегерманскi журналiст.

Такую вестку прысутныя стрэлi шоргатам ног i дружнай кашлянiнай.

Гаспадар габiнэту вытрымаў паўзу, таксама кашлянуў i працягваў: - Што сабой уяўляе шпрынгераўскi друк i ў якiм сьвятле падаецца там зьнешняя i нутраная палiтыка нашай дзяржавы, казаць ня буду. Вы, таварышы, ведаеце пра тое ня горш ад мяне. I таму наша задача сёньня - выявiць палiтычную пiльнасць i паказаць заходняму госьцю ўсё лепшае, што маем. Задача, скажу вам, даволi складаная, бо заходнi госьць мерыцца наведаць калгас "Шлях камунiзму" - ня самы моцны ў раёне.

Прамоўца пашукаў вачыма Бамбiзу - старшыню памянёнага калгасу, у гэты момант дзьверы габiнэту прачынiлiся i з проймы вытыркнулася кудлатая жаночая галава.

- Мiрон Пятровiч! - выгукнула сакратарка i прамоўца рушыў да тэлефону.

- Слухаю, Мiрон Пятровiч! - гаспадар габiнэту павярнуўся тварам да прысутных, шматзначна кiўнуў галавой. - У нас зараз партбюро па гэтым пытаньнi. Так, Мiрон Пятровiч, я iх папярэдзiў - поўная канфiдэнцыйнасьць...

- З абкаму званiлi, - патлумачыў гаспадар габiнэту, скончыўшы размову, i Кабяку iзноў давялося стукаць алоўкам па графiне, каб суняць бязладны шэпт i шоргат.

- А хто яго сюды запрашаў? - гукнуў з дальняга канца стала Даўбешка.

Сябры Бюро iзноў загаманiлi i цяпер ужо гаспадару габiнэта давялося стукаць алоўкам спачатку па графiне, а потым па стале, дамагаючыся цiшынi.

- Таварышы, вытрымка - перш за ўсё. Пытаньнi будзем задаваць прыканцы паседжаньня. А зараз я даю слова Iвану Пятровiчу Газiну - супрацоўнiку абласнога ўпраўленьня Камiтэта дзяржбясьпекi. Ён i распавядзе - што за гусь ляцiць на нашыя палеткi.

Iван Пятровiч Газiн, немалады ўжо чарнавалосы мужчына, нетаропка падняўся з-за стала, гэтак жа нетаропка перагарнуў старонкi таўшчэзнага нататнiку.

- Пачну без прэамбул, - прамовiў Iван Пятровiч, мелькам зiрнуў на прысутных i ў габiнэце запанавала мёртвая цiшыня. - Да нас едзе нехта Лётар Бомбах, супрацоўнiк крайне правай, бульварнай газэткi "Бiльд-цайтунг", якую выдае славуты Аксэль Шпрынгер. Вас, вядома ж, цiкавiць пытаньне: "Навошта ён едзе i чаму менавiта ў вёску Бычкi?" Паводле афiцыйнай вэрсii гэты вiзытэр, нiбыта, хоча наведаць мясьцiны, дзе пад час вайны знайшоў сваю бясслаўную сьмерць ягоны бацька, Бэртрам Бомбах. Мы, зразумела, паднялi адпаведныя дакумэнты i высьветлiлi, што яфрэйтар Бомбах i сапраўды знаходзiўся ў складзе 286-га ахоўнага палка i ў жнiўнi 43-га, падчас начнога бою, быў зьнiшчаны партызанскай групай атрада iмя Панамарэнкi. Па сьведчаньнi Зьмiцера Нiкандравiча Дзенiсенкi - былога камандзiра атрада, ён асабiста застрэлiў фашыста на ўскрайку вёскi Бычкi. Пра тое ж сьведчаць i паказаньнi здраднiка Радзiмы Рыгора Таўпiлы, якi бачыў труп забiтага фашыста.

Чэкiст на хвiлю перапынiўся i, лiзнуўшы палец, перагарнуў старонку.

- Узьнiкае яшчэ адно пытаньне: "Чаму гэта шпрынгераўскi пiсака сорак гадоў сядзеў у сваiм Гамбургу, а цяпер выправiўся ў Бычкi шукаць магiлку свайго бацькi? I цi ня ёсьць усё гэта прадуманай палiтычнай правакацыяй?" Мы высьветлiлi i гэта пытаньне i мусiм канстатаваць, што ў гэтай справе, на вялiкi жаль, замяшаныя i нашыя савецкiя людзi. А менавiта: навучэнец 49-й ленiнградзкай вучэльнi мэталiстаў Аляксей Клячкiн. Знаходзячыся на адпачынку ў сваёй цёткi, жыхаркi вёскi Бычкi Матроны Апалонiк, гэты дзяяч знайшоў на гародзе жэтон забiтага немца i, прыехаўшы ў Ленiнград, занёс яго ў нямецкi кансулят. Заўважу, таварышы, што зрабiў ён гэта далёка не з гуманных пачуцьцяў: за такiя жэтоны немцы плацяць добрыя грошы, прычым валютаю.

Пачуўшы пра валюту, грамада разам загаманiла, зарыпела крэсламi, а дырэктар райхарчпрамгандлю Ванзовiч ад хваляваньня нават укiнуў у рот цыгарэту, ды згадаўшы, што iдзе паседжаньне Бюро, пiхнуў цыгарэту ў нагрудную кiшэнь.

- У размове з работнiкам кансуляту Аляксей Клячкiн паведамiў таксама, што ягоная цётка асабiста ведала забiтага немца i гэтую вэрсiю мы цяпер спраўджваем.

- А хто яму дазволiў цягацца па кансулятах? - гукнуў з канца стала няўрымсьлiвы Даўбешка.

- Мы задалi гэтае пытаньне ленiнградзкiм таварышам... Як мы зразумелi з адказу, у паўночнай сталiцы ў гэтым пляне пануе лiбэралiзм. Калi б заходнегерманскi кансулят месьцiўся ў нас, розныя шпанюкi там бы не цягалiся.

Пасьля такiх слоў члены Бюро ўхвальна загаманiлi, Даўбешка - той быў узрадаваны, што яго не разьбiралi, таму i лез з пытаньнямi - гукнуў: - Што зь сябе ўяўляюць нямецкiя жэтоны? - але чэкiст ня стаў адказваць, кiўнуў гаспадару габiнэта i гэтак жа павольна, як i ўставаў, апусьцiўся на крэсла.

Члены Бюро яшчэ пару хвiлiнаў перамаўлялася, потым суцiхлi i наставiлi вочы на гаспадара габiнэту. Гаспадар сядзеў у задуменнай паставе, мерна стукаў асадкай па стале. Невядома - колькi доўжылася гэтае напружанае маўчаньне. Хвiлiну, дзьве, а можа i ўсе тры. I вось, нарэшце, гаспадар габiнэту налёг грудзiнаю на стол i здушана прамовiў:

- Мы, таварышы, ня можам прымусiць заходняга вiзытэра напiсаць пра нашыя дасягненьнi. I, магчыма, плёнам ягонага вiзыту стане фотаздымак якой-небудзь вясковай прыбiральнi на старонцы нямецкай газэты. I ўсё ж сустрэць госьця мы мусiм належным чынам, прадэманстраваўшы нашыя здабыткi i шчодрасьць славянскай душы. Гэта не мае словы, а дырэктыва абласнога камiтэта партыi, - прамоўца зрабiў кароткую паўзу i з партыйнай рашучасьцю ў голасе прамовiў: - Слова мае Куксёнак Тарзан Пятровiч.

Загадчык сельгасаддзелу спружна падхапiўся, правёў даланёй па плеху.

- Я, таварышы, толькi што з Бычкоў... Назад ехалi, сьпяшалiся i ў вынiку райкамаўская "волга" стала на рамонт, - загадчык сельгасаддзелу зiрнуў на Даўбешку i кудлатая даўбешкава галава ўехала ў плечы, не раўнуючы як сьлiмачыная галава ў ракавiну. - Да Балбекаў яшчэ неяк можна ехаць, а потым калдабан на калдабане, - Тарзан Пятровiч перавёў дых, дастаў з кiшэнi пашарпаны блякноцiк. - Хата, у якой жыве Матрона Апалонiк, пабудаваная за царом Гарохам. Масьнiчыны гнiлыя, ганак зусiм правалiўся. У хаце няма нават тэлевiзара...

- Вашыя прапановы, - перабiў Куксёнка гаспадар габiнэту i той, нi хвiлi не раздумваючы, выпалiў: - Сустрэнем немца ў доме Сьцяпана Мiканоравiча... старшынi калгаса. Дом з мансардай, паркет, санвузел... - Тарзан Пятровiч мерыўся далей разьвiваць сваю думку, але, угледзеўшы незадаволенасьць на шэфавым твары, прыкусiў нiжнюю вусну i дробна залыпаў вачамi.

Шэф стукнуў асадкай па стале, керхануў у далонь i гэта азначала, што ён зьбiраўся некага паўшчуваць.

- Таварыш Даўбешка, - шэф хiтнуўся ў бок, спрабуючы сустрэцца вачыма з начальнiкам участку, - дагэтуль вы нам задавалi пытаньнi, настала пара i нам запытацца: "Калi будзе атрамантаваная бычкоўская дарога?" Вы што, чакаеце аргвывадаў? Мы трэцi год запiсваем у плян сацыяльна-эканамiчнага развiцьця пункт: "Асвальтаваньне дарогi Балбекi - Бычкi" i за гэтыя тры гады там нават грэйдзер не праехаўся...

- Эдуард Альфонсавiч... вы ж ведаеце... - пралепятаў Даўбешка, але шэф як i ня чуў таго лепятаньня. - Раённы камiтэт партыi дае вам два тыднi... Усе людзi, уся наяўная тэхнiка мусiць быць кiнутая на аб'ект. Не хапае тэхнiкi пазычайце ў суседзяў, ганiце каткi i грэйдзеры з Нэвеля, Вiцебску - адкуль хочаце. I ведайце - за гэтую дарогу вы адказваеце партбiлетам.

Эдуард Альфонсавiч выцер насоўкаю халодны пот з лобу, перавёў позiрк на загадчыка сельгасаддзела.

- Сядайце, Тарзан Пятровiч... Вы нас сваёй прапановай, шчыра кажучы, зьдзiвiлi, - шэф ляснуў асадкай па стале. - Ну, сустрэнем мы госьця ў старшынёўскай хаце... А што на гэта скажуць людзi? Вы пра гэта, Тарзан Пятровiч, падумалi? Каго мы хочам ашукаць - немца, цi самiх сябе?

У паветры завiсла гнятлiвая цiшыня, якую праз пару хвiлiн парушыў загадчык сельгасаддзела, плаксiва шморгнуўшы носам.

- Думаю, давесьцi да ладу вясковую хату ня так i цяжка. I тэлевiзар можна знайсьцi... у часовае карыстаньне... - ужо лагодным голасам прамовiў гаспадар габiнэту, зiрнуў на старшыню райвыканкаму Кабяка i той згаджальна страсянуў чупрынай.

Ранiцой наступнага дня цётка Матруна ўжо не ўставала з пасцелi i фэльчарка Нiна, зрабiўшы ўколы, узялася парадкаваць у хаце: памыла посуд, падмяла падлогу, згатавала кампот з антонавак, нарэшце, прысела на табурэт i стала чытаць уголас мясцовую газэту.

- Во, Матрона Iванаўна, паслухайце. Тут пра нашыя Бычкi пiшуць.

"Новае ў жывёлагадоўлi" - так называецца стэнд тэматычнай лiтаратуры, устаноўлены днямi ў памяшканьнi Бычкоўскага сельскага клюба. На стэндзе дэманструюцца матэрыялы Красавiцкага пленума ЦК КПСС, кнiжныя навiнкi выдавецтва "Ураджай", у тым лiку брашура нашага земляка, знатнага жывёлавода Э.Дымагарнага "Грамадзкаму статку - клопат i ўвагу". Кнiжны стэнд карыстаецца вялiкай увагай сяльчан".

- I хто ж гэта пiша? - пацiкавiлася цётка Матруна i наструнiла слых.

Пад вокнамi загула, а потым лагодна завуркатала блiскучая чорная "волга".

- Божухна, i што яны ўнадзiлiся... - прастагнала цётка Матруна, а фэльчарка Нiна, убачыўшы праз вакно чарговага цётчынага госьця - падхорцiстага дзядзьку ў шэрым капелюшы, падхапiла валiзку i падалася на двор.

Чарговы госьць увайшоў у хату нячутна - бяз рыпу, амаль бяз груку i тым самым напужаў гаспадыню. Паўстаўшы пасярод хаты, госьць злавесна пасьмiхнуўся, выцягнуў з кiшэнi нейкую кнiжачку, а цётка Матруна, самлеўшы, схапiлася рукой за фiранку, што вiсела ля ложка, i плюхнулася на пярыну.

- Дарма так хвалюецеся, Матрона Iванаўна... i занавескi дарма абрываеце, госьць дапамог гаспадынi сьцягнуць з галавы абарваную фiранку, спрытна прысеў на край табурэту. - Тым больш, мы ня маем да вас нiякiх прэтэнзiй.

Госьць кiнуў на стол капялюш, дастаў з нутраной кiшэнi нататнiк.

- Толькi два пытаньнi, Матрона Iванаўна... Цi ведалi вы такога Бэртрама Бомбаха?

Цётка Матруна залыпала вачанятамi, зацкавана страсянула галавой.

- А вы, Матрона Iванаўна, не сьпяшайцеся... Згадайце вайну. Успомнiце хто зь нямецкiх салдат да вас заходзiў, як вы iх сустракалi, - чакаючы адказу, госьць паляпаў нататнiкам па сьцягне...

- Дзiўна, - госьць засмучана ўздыхнуў, насупiў кусьцiстыя бровы, - а нам казалi, што вы гэтага ваяку добра ведалi, што ён часьцяком завiтваў у вашую хату.

Замарачны звон у вушах ператварыўся ў бязладны шум i Матруна зусiм ня чула - што кажа няпрошаны госьць i зрэдзьчасу, зусiм не да месца кiвала альбо трэсла галавою. I ўсё-такi тузiн словаў дапяў да вушэй.

-... Цалкам верагодна, што немец будзе даваць грошы. Возьмiце вы iх, цi не - вашая асабiстая справа, але мы б не рэкамэндавалi гэтага рабiць...

Пасьля таго цётка Матруна цiха войкнула, закацiла вочы, кульнулася на падушкi. У першае iмгненьне госьць падумаў, што цётка флiртуе, але потым ачуўся: пабег на кухню, сёрбнуў вады з вядра, пырснуў у твар зьнямоглай кабецiне i калi тая расплюшчыла вочы, схапiў капялюш i палахлiвым ценем высьлiзнуў з хаты.

У абед, разам з каровай, што вярнулася з поля, у Матрунчын двор завiтала Карпачыха. Суседка доўга навязвала наравiстую Зьвяздоху, грукала даёнкай, нарэшце ўбiлася ў хату.

- Ну, як ты тут? Цi палягчэла? - гукнула Карпачыха i тут жа дадала: - Я яго шукаю, падлюгу, а ён у кiнабудцы сядзiць, гарэлкай залiваецца. Другiм разам, далiбог, падапру калом, ды падпалю гэтую кiнабудку разам з п'янтосамi.

Карпачыха яшчэ пару хвiлiн лаяла цесьця i сунялася толькi тады, як Матруна войкнула i папрасiла зьбегаць па фэльчарку.

- У больнiцу трэба - хай бы падлячылi, - уздыхнула суседка i ўжо адчынiўшы дзьверы, крыкнула: - Унука пашлю, а то ж каровы стаяць нядоеныя...

Дзьверы стрымана грукнулi i - дзiўная рэч - Матруне адразу ж палягчэла. Сэрца ўжо не рвалося з грудзiны, увушшу не шумела i Матруна нават пачула, як бiлася ў шыбу зумклiвая восеньская муха. Звон у вушах заўсёды зьнiкаў, калi яна згадвала пра больнiцу - гэтае, ва ўяўленнi Матруны, страшнае месца, дзе яна за сваё жыцьцё так нiколi i не пабывала i дзе, па чутках, людзей рэзалi, поркалiся ў нутры, а потым зноў сшывалi.

У хляву рыкнула нядоеная Зьвяздоха, муха стукнулася ў шыбу i пачала кружляць над галавою, а ў самой галаве сталi кружляць беспакойныя думкi. "I чаго яны да мяне прычапiлiся?" - падумала Матруна, згадаўшы нязваных гасьцей. Асаблiва яе ўстрывожыў мужчына ў капелюшы, якi пытаўся пра немца. - Цi не Канавальчык што набрахаў? - прашаптала Матруна i тут жа супакоiла сябе на думцы, што мужчына, вiдаць, яе з кiмсьцi пераблытаў. Муха iзноў стукнулася ў шыбу, а на двары пачулiся шаргатлiвыя крокi. Прычым iшлi вiдавочна не Карпачыха з фэльчаркай, бо знадворку кашлянулi, мацюкнулiся, грукнулi дзьвярыма, ды так, што парахня пасыпалася са столi i нехта сiплым голасам прамовiў: "Ня ўлезе, давядзецца пiлаваць". Другi мужчына гойкнуў: "Улезе!", а Матруна спалохана перахрысьцiлася i прашаптала:

- Каго там яшчэ прынесла?

Мужчыны доўга валтузiлiся ў прысенку, нарэшце ўвалiлiся на кухню i Матруна з жахам убачыла, як у сьвятлiцу, падчапiўшы квяцiстую фiранку, уехала тоўстае габляванае бервяно.

- А божухна, - выдыхнула Матруна i ў той жа мiг ўгледзела барвовы твар карпачысiнага зяця: Казiк трымаў цяжкое бервяно i зморана аддзiмаўся.

- Прыйшлi, цётка Матруна, падлогу табе замацаваць, - засоплена i не зусiм цьвяроза прабубнеў "западэнец", прымасьцiўшы бервяно на калена, - так што выбачай - патурбоцiм.

Хлопцы - а разам з Казiкам у хату ўвалiлiся Васька Халiмонаў ды Пецька Траян - паклалi бервяно, зморана ўздыхнулi i ў хаце запахла гарэлкай.

- З раёну званiлi. Загадалi ўмацаваць падлогу, - патлумачыў Казiк. - I ганак паправiць, - гукнуў праз Казiкава плячо Халiмонаў - немалады ўжо мужчына, якога летась пазбавiлi шофэрскiх правоў i перавялi ў цесьлi.

Казiк раскрыў рот, каб яшчэ нешта сказаць, ды тут у хату ўбiлася цешча.

- Вы што! - гракнула Карпачыха ад парога, - зусiм ад гарэлкi пашалелi? Зь бервяном у хату лезуць!

- Старшыня паслаў, - уставiў слова Пецька Халiмонаў, - загадаў падлогу ўмацаваць, як ветэрану працы.

- Дык што ж вы, будзеце мазгатаць хворай жанчыне над вухам? - не сунiмалася Карпачыха i зяць, адвёўшы вочы, плаксiва прамармытаў: - А можа яе да нас? Хай пажыве пару дзён, пакуль мы ўправiмся.

Цешча неяк дзiўна паглядзела на зяця i, цi не ўпершыню ў жыцьцi, пагадзiлася зь зяцевай прапановай.

- А й сапраўды, Iванаўна... Фэльчарка ў раён зьехала, дык чаго ты тут будзеш ляжаць? Пайшлi да нас, а то ж не дадуць гэтыя п'янтосы жыцьця.

I Йванаўна, шморгнуўшы носам, асуджана ўздыхнула ў адказ.

Да сяброўчынай хаты iшлi моўчкi i гэтае маўчаньне муляла карпачысiну душу. Карпачыха ўвесь час мерылася штосьцi спытаць - керхала, набiрала ў грудзiну паветра, але тут жа стульвала вусны i з шумам аддзiмалася. Нарэшце, абмiнуўшы зялёную каровiну ляпеху, яна чародным разам керханула i запыталася:

- А што за чалавек да цябе прыяжджаў?

Матруна зьлёгку сьцепанулася, паправiла хусцiнку на скронi.

- А я й сама яго ня ведаю. Прыйшоў... у капелюшы, не выпiўшы, дастаў нейкую кнiжачку i пачаў пра нейкага Бомбуха пытацца. Пытаецца, а ў мяне мятлiкi ўваччу. Так i самлела. Ачулася, а яго ўжо i ў хаце няма.

- Хто ж такi, гэты Бомбух? -задуменна выдыхнула Карпачыха, - цi не траянавы гэта швагра, што летась краму абрабаваў?

Сяброўка прымружыла вочы, згадваючы прозьвiшча траянава швагра i, не згадаўшы, стоена прашаптала:

- Гэта ж я сёньня ў сяльпе была, дык там Халiмонiха байкi баяла. Казала: пiльнуйце, бабы, калодзежы, бо нейкi немец едзе - хоча ваду патруцiць.

Матруна, аднак, ня чула тых слоў, бо душа ейная на кароткае iмгненьне вырвалася з грудзiны i адляцела ў мiнулае. I на Матруну iзноў зiрнуў малады немец i ў прысенку iзноў брудна вылаяўся Мiцька Дзенiсенка. I Матруна ўцямiла, нарэшце - хто едзе ў адведкi i бяскроўныя вусны бязгучна прашапталi: "Божухна, няўжо гэта ягоны сын?"

- Ты, Iванаўна, балбатню тую да сэрца не бяры, - засакатала Карпачыха, пабачыўшы, што Матруна зьмянiлася з твару. - Халiмонiха ж вядомая балаболка. Памятаеш, казала на Тройцу, што на Бычкi мiцярыт звалiцца.

... За цэлы дзень Матруна не прамовiла нi слова - ляжала на ложку, глядзела ў столь, маркотна ўздыхала i ад уздыхаў варушылася сiвая павуцiнка, што вiсела над галавой. Увечары сяброўка паставiла на стол чыгунок парнай бульбы, паклiкала есьцi i калi Матруна адмовiлася, сiлком зацягнула да стала.

- Паеш ты, далiбог, а то памрэш з галадухi.

Есьцi i сапраўды не хацелася: Матруна распалавiнiла бульбiну, каўтнула малака, наставiла на сяброўку сумныя вочы i сяброўка, адсунуўшы ўбок талеркi, падхапiлася на ногi.

- Давай пагадаю. Уведаеш, што будзе - адразу палягчэе.

Карпачыха дастала з шафы калоду карт, ператасавала, расклала на стале, засяроджана пачухала гузаваты нос.

- Вось гэты стары псюк табе й не дае спакою, - сяброўка тыцнула пальцам у пiковага караля i ўздыхнула - глыбака i трывожна. - Чакаюць цябе нейкiя згрызоты, нейкiя размовы, а ўсё скончыцца... - Карпачыха перагарнула дагары тварам крайнюю карту, сумелася i ў гэты момант праз парог - з глухой кашлянiнай i тупаценьнем - кульнуўся зяць Казiмер.

- Хату цi зачынiлi? - запыталася цешча, i зяць, пачэрпнуўшы вады зь вядра, стомлена выдыхнуў: - Зачынiлi...

- За вас дужа не бярыся, п'янтосы няшчасныя, - прамовiла Карпачыха i з такiм iмпэтам узялася тасаваць карты, што яны высьлiзнулi з рук i пасыпалiся на падлогу.

Наступным ранкам, а восьмай гадзiне, Казiмер рушыў на працу, але неўзабаве вярнуўся i задыхана паведамiў: - Цётка Матруна! Там да вас прыехалi... Тэлевiзар прывезьлi, i ўсё такое...

- Якi целевiзе-ер, - усхвалявана прасьпявала Матруна i, апранаючыся, доўга не магла патрапiць у рукаво кацавейкi.

Яны выбеглi з Карпачыхай на падворак i ў канцы вулiцы ўгледзелi крытую машыну, а поруч зь ёю Канавальчыка ды нейкага незнаёмага мужчыну.

- Хто з вас Апалонiк? - гукнуў незнаёмец, калi жанчыны падышлi блiжэй.

- Я-а, - дрогкiм голасам азвалася Матруна, зачапiўшы нагой сьвежую каровiну ляпеху.

- Расьпiшыцеся ў атрыманьнi... - мужчына расправiў на жываце скамечаную паперку, - тэлевiзара, люстры, паласа i журнальнага столiка.

- А калi мне што-небудзь дадуць? - пакрыўджана выдыхнуў Канавальчык. - Я, мiж iншым, ветэран вайны, маю тры баявых мэдалi.

- Наступным разам, дзед, - буркнуў мужчына i з кiслай мiнай на твары працягнуў Матруне пакамечаную паперку.

На ганак уласнай хаты Матруна ступiла, ня чуючы пад сабой ног, а пабачыўшы квяцiсты кiлiм на падлозе, маленькi стол на крывых нагах i чалавека, якi стаяў на стале i ўкручваў лямпачкi ў люстра, нават iкнула ад хваляваньня.

- Усё, цёткi, прымайце работу! - чалавек скочыў са стала, пстрыкнуў уключальнiкам i Карпачыха, што стаяла за сьпiнаю, зачаравана прашаптала: - Як у царкве.

Дзень згасаў ужо ад ранку i мяккi змрок, нiбыта дым ад бульбоўнiку, плыў у вокны, кволiўся ў вiсюлiнах казённай люстры, няроўным прастакутнiкам ляжаў на паверхнi журнальнага столiка i ў нетрах прастакутнiка цёмнай плямай вымалёўвалася нерухомая жаночая пастаць. Матруна сядзела ля вакна дробненькая, скурчаная, лядашчая i летуценна паглядала спачатку на грэйдзер, што сноўдаў па вясковай вулiцы, а потым на пакрэсьленае згалелым вецьцем неба.

"Сустракайце, Матрона Iванаўна, госьця. I не забывайце - пра што мы з вамi гаманiлi", - паведамiў учора мужчына ў капелюшы i душу Матрунiну працяў халадок трывожнага чаканьня. Адвячоркам, калi яны з Карпачыхаю мясiлi цеста для пiрагоў, Матруну пачалi бiць дрыжыкi, ноччу яе апанавала нэрвовая лiхаманка, але ранiцою iльдзiнка непакою ў душы растала i цела чарговым разам апанавала хваравiтая немач. Матруна прысела на хвiлю да вакна i, няздольная зварухнуць анiводнай сваёй цяглiцай, так i застыла ў няёмкай паставе, пазiраючы на няўтульны, колеру цьмянага волава сьвiтанак. Яна сядзела так гадзiну, а можа i дзьве, i калi неба канчаткова праясьнела, у яго прадоньнi сталi нараджацца напаўзабытыя аблiччы: гайдалася ў паветры няголеная пыса Мiцькi Дзенiсенкi; таўпiлавы сын Мiкола сарамлiва пасьмiхаўся ёй, блытаючыся ў вецьцi; i сам Таўпiла, акалелы, пакрыты бухматым iнеем, наблiзiўся да вакна i тут жа растаў, зьлiўшыся зь бязрадасным небам. Там, за вакном, нараджалiся напаўзабытыя галасы, гучалi няўцямныя зыкi: Мiцькава лаянка, сiплы таўпiлавы кашаль, вясёлы воклiк "Брава, Зонiа!", ад якога шумела ўвушшу i абуджалася прыспанае сэрца i, апанаваная ўсёй гэтай замараччу, Матруна не адразу ўцямiла - цi то папраўдзе за шыбай паўстала Карпачыха, цi тое ёй прымроiлася.

- Едуць! - гукнула сяброўка i ад воклiка ейнага здрыгануўся i апаў долу апошнi лiст з яблыневага вецьця.

Да весьнiц Матруна iшла як не на сваiх нагах, а ўбачыўшы жанчын, што стаялi ля канавальчыкавай хаты, i зусiм зьнiякавела. "Едуць, едуць", загаманiлi жанкi i з-за павароткi выехала спачатку шэрая "волга", а потым зялёны старшынёўскi "казёл". Цяжка гудучы на няўежджанай дарозе, машыны ўзьехалi на пагорак, спынiлiся i з "волгi" вылез нетутэйшага выгляду мужчына й маладая кабета ў бялюткiм як сьнег палiтоне.

"Жонка, жонка" - зашапталiся ў натоўпе i той жа мiг сэрца Матрунiна сьцялася - яна iзноў убачыла Бэртрама. Шалёная радасьць палыхнула, апалiла шчокi й згасла ад усьведамленьня, што гэта быў не Бэртрам, а ягоны сын.

-... Заработная плата сяльчанаў вырасла ў параўнаньнi з 1965-м годам у 1,7 раза. Вёска Бычкi, паводле генэральнага пляна, ператвараецца ў пасёлак з усiмi камунальнымi выгодамi, - грымеў на ўсю вулку зычны голас калгаснага старшынi Сьцяпана Мiканоравiча Бамбiзы. Сьцяпан Мiканоравiч шыбаваў поруч з гасьцямi, а сьледам за iмi, на невялiчкай адлегласьцi, сунуўся той самы мужчына ў шэрым капелюшы.

- Ну вось, - прамовiў старшыня, падышоўшы да весьнiц, - гэта i ёсьць тая самая Матрона Iванаўна Апалонiк, зь якой вы хацелi пазнаёмiцца.

Не ўздымаючы вачэй, Матруна пацiснула спачатку шырокую i цёплую мужчынскую далонь, а потым халодную й далiкатную жаночую долоньку.

- Как ваше здорофйе, Матрйона Iванофна? - запытаўся немец, дыхнуўшы саладжавым пахам мяты.

Матруна неакрэслена кiўнула i, змагаючыся з нэрвовай дрыготкай, пачала перабiраць пальцамi ражкi навюткай, па выпадку павязанай хусткi.

Немец стрымана кашлянуў, расшпiлiў, потым зноў зашпiлiў верхнi гузiк палiтону: - Я ест сын Бэртрама Бомбаха, который тут погiб. Вы же его зналi, Матрйона Iванофна?

Матруна iзноў кiўнула, узьняла вочы i, натыкнуўшыся на суворы пагляд з-пад шэрага капелюша, страсянула галавой.

- Может, Матрйона Iванофна, вы знаете - где он был похоронен?

- Вы ведаеце, дзе быў пахаваны спадар Бомбах? - перапытаў праз хвiлю шэры капялюш, але Матруна маўчала, з хваравiтай зацятасьцю пазiраючы пад ногi.

Немец яшчэ штосьцi пытаўся, выцягнуў з кiшэнi мэталёвую блямбу, згадаў Лёшку Клячкiна, нарэшце асуджана ўздыхнуў i жонка - бялявая й вастраносая кабета - тузанула яго за рукаво. Немка штосьцi прамовiла па-свойму, пайшла да машыны i сьледам за ёю, цяжка шоргаючы падэшвамi чаравiкоў, пайшоў i сын Бэртрама Бомбаха.

- Гендэ хох! - гукнуў з-за плоту Канавальчык. Канавальчык зiрнуў на жанчын, спадзяючыся, што тыя ацэняць ягоны жарт, але жанчыны абурана зашыкалi, а Карпачыха крутнула пальцам ля скронi i мацюкнулася.

- Адзiн гарлае абы-што, другая маўчыць як статуёвiна, - ледзь чутна прасiпеў Бамбiза, махнуў рукой i лёгкiм трухам пабег да свайго "казла".

Неўзабаве машыны зьнiклi за павароткай, i жанкi, пастаяўшы хвiлiнку, пачалi разыходзiцца. Нiхто зь iх не падышоў да Матруны, нiхто нiчога не сказаў, нават Карпачыха сарамлiва адвяла вочы, i толькi Канавальчык штосьцi крыкнуў у ейны бок, ды словы ягоныя заглушыла вуркатанне грэйдзеру, якi выяжджаў з прыдарожных кустоў. Матруна села на лаўку, насунулася сьпiнаю на плот i з дзiўным спакоем падумала, што так i памрэ тут, пад плотам, ня ў сiлах падняцца на ногi.

У абед прыгналi статак - быў канец кастрычнiку i скацiну пасьвiлi толькi да абеду. Зьвяздоха доўга рыкала пад гарою, клiчучы гаспадыню, нарэшце прыйшла да хаты, пастаяла ля паркану i, лiзнуўшы шупатым языком вiльготныя ноздры, пасунулася ў хлеў. Па абедзе - ужо ў вечаровым сутоньнi - з-за павароткi выехала крытая машына, пад'ехала да хаты i з кабiнкi выкулiўся той самы мужчына, што прывозiў тэлевiзар ды iншыя рэчы. Мужчына штосьцi запытаў, Матруна кiўнула i праз колькi хвiлiнаў госьць вынес з хаты спачатку тэлевiзар, потым згорнуты ў трубку кiлiм, нарэшце, журнальны столiк i люстру, якая суцiшна зазьвiнела на ветры.

- А ты думала, што табе далi назаўсёды? - гукнуў ад сваёй хаты Канавальчык, калi машына ад'ехала.

Матруна нават не зiрнула ў суседавы бок i Канавальчык, абражаны такiмi абыходзiнамi, падцягнуў зацухмоленае галiфэ, жвавым трухам перабег дарогу.

- Гэта сынок таго фрыца прыехаў, якога мы шлёпнулi? - сусед вытрымаў паўзу, чакаючы, што Матруна абзавецца хоць словам, але тая маўчала. - Тут да мяне чалавек прыходзiў... з Камiтэту... - Канавальчык вытрымаў яшчэ адну паўзу, - мiж iншым, пра цябе пытаўся... Я яму ўсё i распавёў. Як мы таго немца вялi, як той немец жыць прасiўся. Гэта ж я яго i шлёпнуў, а Мiцька Дзянiсенка на сябе запiсаў... Хiтры быў, хахляра, таму i выбiўся ў людзi.

Нейкая дзiўная сiла падняла Матруну на ногi i яна, зьлёгку хiтаючыся ўбокi, пасунулася дадому. Убiўшыся ў хату, Матруна глынула збружэлага квасу, няўмела перахрысьцiлася i, не распрануўшыся, лягла на ложак. Жанчына цяжка ўздыхнула, зьмежыла павекi, а калi зноўку расплюшчыла вочы, дык убачыла ў пройме прачыненых дзвярэй Бэртрама. Бэртрам пасьмiхнуўся ёй аднымi вуснамi, паставiў у кут стрэльбу i, ня ведаючы - чым заняць рукi, стаў расшпiльваць, а потым зноў зашпiльваць верхнi гузiк мундура.

- Сын твой прыяжджаў, мы яго ўсёй вёскай сустракалi, - прамовiла Матруна i, прыкусiўшы дрыготкую вусну, скрозь сьлёзы прашаптала: - Замуж я так i ня выйшла.

- Ведаю, - азваўся Бэртрам i голас ягоны прагучаў гулка, няўцямна, нiбыта з калодзежу.

Згадка пра калодзеж на кароткае iмгненьне абудзiла Матруну; жанчына страпянулася, памкнулася разьвязаць хусьцiнку, якая душыла яе, ды нечакана скацiлася з ложку i паляцела ў халоднае i сырое прадоньне, на дне якога плюскала вада i хтосьцi голасна гукаў ейнае iмя.

Iмжыстым ранкам ў шыбу пастукалi i на падворку прастуджана кашлянуў Канавальчык.

- Гэй, Матруна, выганяй карову!

Канавальчык кашлянуў другiм разам, прыпаў тварам да шыбы i на вiльготным шкле - у тым месцы, куды тыцнуўся канавальчыкавы нос, утварылася буйная кропля. Хвiлiну яна нявыплаканай сьлязiнай трымцела на ветры, а потым сарвалася долу, не пакiнуўшы па сабе нiякага сьледу.