Кар'ера (на белорусском языке)

Андрэ Маруа

Кар'ера

Пераклад: Юрка Гаўрук

У майстэрнi жывапiсца Бельтара кожную трэцюю суботу збiралiся: дэпутат Ламбер-Леклерк (цяпер ужо намеснiк мiнiстра фiнансаў), раманiст Сiўрак i Фабер, аўтар п'есы "Кароль Калiбан", з поспехам пастаўленай у тэатры Жымназ.

Аднойчы вечарам Бельтара пазнаёмiў сяброў з маладым правiнцыялам, сваiм дваюрадным братам, якому вельмi хацелася стаць лiтаратарам.

- Гэты хлопец, - сказаў ён iм, - напiсаў раман, па-мойму не горшы, чым у iншых. Прашу цябе, Сiўрак, прачытай, калi ласка. Мой брат нiкога не ведае ў Парыжы, ён iнжынер i жыве ў Баё.

- Шчаслiвы чалавек! - прамовiў Фабер. - Вы напiсалi кнiгу, вы жывяце ў правiнцыi i вы нiкога не ведаеце? Лiчыце, што вам пашанцавала, пане мой. Пачнуць спрачацца, хто першы выявiў скрыты талент, - i, калi вы зможаце ўдала стварыць вакол сябе легенду, праз год вы станеце больш славутым, чым сам Сiўрак, наш друг. Адно я вам, галубчык, параю: не высоўвайцеся... Баё! Гэта так добра - Баё... I зусiм не таму, што ў вас няма асабiстага абаяння, пане мой, а проста - чалавечая прырода церпiць генiяў толькi на адлегласцi.

- Прыкiньцеся хворым, - аўтарытэтна параiў Ламбер-Леклерк. - На хваробе многiя зрабiлi блiскучую кар'еру.

- I чым бы ты нi займаўся, - дадаў Бельтара, - не кiдай сваёй спецыяльнасцi. Спецыяльнасць - найлепшы назiральны пункт для творчасцi. Калi ты замкнешся ў сценах кабiнета, ты будзеш пiсаць кнiгi на прафесiйным узроўнi, складзеныя як мае быць i нудныя да немагчымасцi.

- Дурань! - пачуўся рэзкi голас Сiўрака. - "Спецыяльнасць - найлепшы назiральны пункт..." Як можаш ты, разумны чалавек, паўтараць падобныя штампы? Калi пiсьменнiк не знаходзiць матэрыялу ў сабе, нiякi "пункт" яму не паможа. Хiба Пруст выходзiў з дому? А Талстой выязджаў з Яснай Паляны? Калi ў яго пыталiся, хто такая Наташа, ён адказваў: "Наташа - гэта я". А Флабер...

- Выбачай, - не згадзiўся Бельтара. - Талстога акружала вялiзная сям'я, i ў гэтым адна з крынiц яго сiлы. Пруст наведваў рэстаран "Рыц", меў шмат сяброў, у якiх заўсёды мог пачарпнуць патрэбную iнфармацыю. Што датычыцца Флабера...

- Нiхто не спрачаецца, - перабiў Сiўрак, - але ўявi сабе Пруста без велiкасвецкiх тэм... У яго б знайшлося, што сказаць... Ён аднолькава цiкава гаворыць i пра сваю хваробу, i пра сваю спальню, i пра сваю старую служанку. Мiж iншым, я магу прывесцi прыклад, якi цябе цалкам пераканае, што нават самага дасцiпнага розуму, пастаўленага ў найлепшыя ўмовы для назiрання, мала, каб стварыць мастацкую рэч. Наш друг Шалон... У каго было больш часу i магчымасцей назiраць за рознымi пластамi грамадства? Шалон бачыў, i вельмi блiзка, пiсьменнiкаў, мастакоў, камерсантаў, акцёраў, палiтычных дзеячаў, дыпламатаў, быў сведкам самых патаемных сцэн чалавечай камедыi. А якiя вынiкi? На жаль, мы гэта ведаем!

- Шалон! - умяшаўся Ламбер-Леклерк. - А што з iм здарылася? Хiба ў каго з вас ёсць весткi пра Шалона?

- Мы заходзiм у адну i тую ж кнiгарню, - растлумачыў Сiўрак, - i я там зрэдку яго сустракаю, але ён робiць выгляд, што мяне не бачыць.

Малады правiнцыял нахiлiўся да гаспадара i цiха запытаў, хто такi Шалон.

- Сiўрак, - папрасiў Бельтара, - раскажы гэтаму хлопцу пра кар'еру Шалона. Для юнакоў прыклад павучальны.

* * *

Сiўрак выпрастаўся, сеў на край канапы i загаварыў. Голас у яго быў скрыпучы, кожны склад ён нiбы адкусваў зубамi. Апавяданне ён пачаў так:

- Не ведаю, малады чалавек, цi чулi вы пра клас рыторыкi ў лiцэi Генрыха Чацвёртага, выпуск 1893 года. Гэты лiцэй, што суседзiць з Пантэонам, даў не менш выдатных выхаванцаў, чым Эколь Нармаль, адкуль выйшлi - Тэн, Прэво-Парадоль, Сарсэ i Эдмон Абу. Клас рыторыкi быў, як мне гаворыць кожны раз пры сустрэчы адзiн з нашых былых настаўнiкаў, "аранжарэяй славутых людзей", паколькi там вучылiся адначасова Бельтара, Ламбер-Леклерк, Фабер i я. Ламбер-Леклерк, як i тады ўжо, рыхтаваўся да грамадскай дзейнасцi: разам з Фаберам пасля заняткаў любiў ацiрацца на скачках...

- Ты хоць чын мой паважай! - нахмурыўся намеснiк мiнiстра.

- Тваё правасхадзiцельства быў адзiным сярод нас, хто з юнацкiм запалам прадчуваў сваю будучыню. Бельтара схiльнасцi да малявання не выяўляў, Фабер i не марыў прабiвацца ў драматургi. Наш выкладчык лiтаратуры стары Гамелен казаў яму: "Мой бедны Фабер, вы не адолееце французскай мовы да канца дзён сваiх". Думка слушная, але цяперашняя некультурная публiка з ёю не згаджаецца. Што датычыцца мяне, то найбольшай маёй эстэтычнай асалодай было маляваць Венеру на палях сшыткаў. Шалон дапаўняў нашу групу.

Гэта быў бялявы хлопец з тонкiмi, прыгожымi рысамi твару. Працаваў ён мала, чытаў многа, умеў цудоўна выбiраць паэтаў i гальштукi i, дзякуючы свайму бездакорнаму густу, набыў мiж намi вялiкi аўтарытэт. У той час, прачытаўшы "Гiсторыю трынаццацi" Бальзака, мы вырашылi заснаваць, чацвёра нас i Шалон, "Саюз пяцi". Кожны з "пяцi" павiнен быў падтрымлiваць чатырох астатнiх ва ўсiм i заўсёды. Мы дамовiлiся, што грошы, прызнанне, сувязi, усё, што мог прыдбаць адзiн з "пяцi", павiнна было служыць нашым агульным iнтэрасам. Гэта быў цудоўны праект, але ён так праектам i застаўся, бо, скончыўшы лiцэй, мы разышлiся. Яго правасхадзiцельства i я падалiся ў юрысты, Фабер, якому трэба было зарабляць на жыццё, уладкаваўся да свайго дзядзькi ў банк. Бельтара пачаў займацца медыцынай. Ваенная служба разлучыла нас яшчэ больш, а потым перашкаджалi розныя акалiчнасцi. Шэсць гадоў мы амаль нiчога не ведалi адзiн пра аднаго.

На выстаўцы 1900 года я ўпершыню ўбачыў карцiну Бельтара. Мяне вельмi здзiвiла, што ён стаў мастаком, а яшчэ больш тое, што ў яго быў талент. Нас заўседы глыбока хвалюе, калi мы адкрываем нешта выдатнае ў чалавеку, з якiм сябравалi з дзяцiнства. Тое, што ў генiя былi таварышы, уявiць лёгка, але цяжэй паверыць, што сярод тваiх таварышаў быў генiй. Я яму напiсаў. Ён запрасiў мяне да сябе. Яго майстэрня мне спадабалася, я пабываў там некалькi разоў i, пасля доўгага абмену пiсьмамi i тэлеграмамi, арганiзаваў абед "пяцi". За абедам кожны расказаў, чым ён займаўся, скончыўшы лiцэй.

Шэраг даволi цiкавых абставiн прымусiў трох з нашай кампанii адмовiцца ад кар'еры, выбранай для нас бацькамi. Каханкай Бельтара стала адна натуршчыца, з якой ён зрабiў для ўласнай забавы некалькi ўдалых эскiзаў. Гэта жанчына зблiзiла яго з мастакамi. Ён працаваў, меў поспех i, праз некалькi месяцаў, зусiм адвярнуўся ад медыцыны.

Потым, апынуўшыся на поўднi, на сваёй радзiме, ён намаляваў безлiч партрэтаў марсельскiх купцоў i, асаблiва, iхнiх жонак, зарабiўшы на гэтым тысяч дваццаць франкаў, што дало яму магчымасць, вярнуўшыся ў Парыж, працаваць для сябе. Ён мне паказаў карцiны, у якiх "сцвярджаўся характар", як гаварылi тагачасныя крытыкi.

Фабера, якi на вечары ў дзядзькi пазнаёмiў гасцей з урыўкам са свайго сцэнiчнага твора ў выкананнi аматараў, расхвалiў адзiн стары пiсьменнiк, друг iхняй сям'i. Гэты добразычлiвы чалавек, узяўшы над iм шэфства, парэкамендаваў Адэону паставiць яго першую п'есу "Стэп". Ламбер-Леклерк быў сакратаром у сенатара ад дэпартамента Ардэш, якi абяцаў зрабiць яго супрэфектам. Я напiсаў некалькi навел i прачытаў iх у прысутнасцi "пяцi".

Шалон слухаў нас уважна. Ён выказаў шэраг тонкiх i справядлiвых думак аб маiх першых спробах, адзначыў, што сюжэт аднае з iх запазычаны з навелы Мерымэ i што мой стыль занадта наблiжаецца да Варэса, якiм я тады захапляўся. Ён бачыў пастаноўку п'есы Фабера i з выключным веданнем тэатральнай спецыфiкi назваў яму сцэну, якую варта было перарабiць. Разам з Бельтара ён прайшоўся па яго майстэрнi i з кампетэнтнасцю мастацтвазнаўцы разважаў аб iмпрэсiянiзме. Потым падтрымаў Ламбер-Леклерка, прааналiзаваўшы палiтычнае становiшча ў дэпартаменце Ардэш з дзiвоснай дакладнасцю. I да нас вярнулася ранейшае ўражанне, што Шалон самы блiскучы з нашай кампанii, i мы, шчыра прызнаючы яго перавагу, у сваю чаргу папрасiлi яго расказаць пра свой жыццёвы шлях.

У васемнаццаць гадоў, атрымаўшы нiштаватую спадчыну, ён пасялiўся ў невялiчкай кватэры, аблажыўся кнiгамi i працаваў, як ён казаў, адразу ў некалькiх кiрунках. Перш за ўсё, ён пiсаў вялiкi раман, накшталт "Вiльгельма Мейстэра" Гётэ, якi павiнен быў скласцi першы том "Новай чалавечай камедыi". Таксама ён думаў аб драматычным творы, у якiм былi б аб'яднаны дасягненнi Шэкспiра, Мальера i Мюсэ. "Вы разумееце, я жадаю спалучыць фантазiю з iронiяй, лёгкасць з глыбiнёй". Нарэшце, ён пачаў "Фiласофiю духу" - "блiзкую да Бергсана, - гаварыў ён мне, - але значны крок наперад у аналiзе феномена iнтуiцыi".

Я наведаў яго, i кватэра Шалона мне здалася на рэдкасць утульнай, асаблiва, калi прыняць пад увагу, што жыў я тады ў танным пакоi дрэннай гасцiнiцы. Антыкварная мэбля, некалькi гiпсавых злепкаў з шэдэўраў Луўра, удалая копiя з карцiны Гольбейна, палiцы, застаўленыя кнiгамi ў цiснёных вокладках, рысунак Фраганара ў арыгiнале - усё сведчыла аб вытанчаным мастацкiм гусце.

Ён пачаставаў мяне ангельскай цыгарэтай выдатнага смаку i колеру. Я папрасiў яго паказаць мне пачатак "Новай чалавечай камедыi", але нават першая старонка i тая не была закончана. Для п'есы была падрыхтавана пакуль што адна назва, а для "Фiласофii духу" - некалькi картак з нататкамi. Затое ён мне доўга паказваў маленькага "Дон-Кiхота" - выданне пары рамантызму, з цудоўнымi малюнкамi, толькi што iм купленае ў суседняга букiнiста, аўтографы Верлена, каталогi гандляроў карцiнамi. Я з цiкавасцю правёў у яго вечар - вельмi мiлы таварыш.

* * *

Такiм чынам, "Саюз пяцi" аднавiў сваё iснаванне i наша дружба стала нават мацнейшай.

Шалон, якому не было чаго рабiць, наладжваў сувязь мiж намi. Часта ён цэлыя днi праседжваў у майстэрнi Бельтара. З таго часу як быў створаны партрэт мiсiс Джэрвiс, жонкi амерыканскага пасла, Бельтара ўвайшоў у моду. Шмат прыгожых жанчын з'яўлялася да яго, каб ён iх маляваў, i прыводзiла сваiх сябровак прысутнiчаць на сеансе альбо хвалiць гатовую работу. Майстэрня напаўнялася чарнавокiмi аргенцiнкамi, бялявымi амерыканкамi, ангелькамi-эстэткамi, якiя параўноўвалi нашага таварыша з Уiстлерам. Многiя з гэтых дам прыходзiлi знарок, каб пабачыць Шалона, якi iх забаўляў i быў iм даспадобы. Бельтара, ацанiўшы адразу прыцягальную сiлу агульнага нашага друга, з вялiкiм спрытам карыстаўся iм як прынадай. У Шалона было там сваё крэсла, направа ад крэсла - скрынка з цыгарамi, налева - пакунак з цукеркамi. Ён упрыгожваў сабой майстэрню i на сеансах не дазваляў дамам нудзiцца. Ён умеў нутром угадваць выйгрышную жывапiсную кампазiцыю i ў гэтым быў проста незаменны. Нiхто лепш за яго не мог выбраць убрання i позы найбольш адпаведных той альбо iншай натуры. Надзелены рэдкiм дарам адчуваць хараство i ўзаемасувязь колераў, ён без памылкi паказваў майстру якi-небудзь жоўты альбо блакiтны тон, якi трэба было неадкладна ўхапiць. "Дружа мой, ты мог бы стаць мастацкiм крытыкам", - гаварыў Бельтара ў захапленнi ад яго здольнасцей.

- Так, я гэта ведаю, але не хачу разменьвацца, - мякка адказваў Шалон.

У гэтай майстэрнi ён пазнаёмiўся з мадам дэ Тыянж, з герцагiняй дэ Капры, з Селiяй Доўсан, з мiсiс Джэрвiс, i яны ахвотна запрашалi яго на абед. Для iх ён быў "лiтаратар", друг Бельтара, i гасцям яго рэкамендавалi так: "Пан Шалон, вядомы пiсьменнiк". Ён стаў дамашнiм кансультантам па пытаннях мастацкiх навiнак. Дамы вадзiлi яго ў кнiгарнi, пыталiся, што чытаць, i прасiлi быць iхнiм лiтаратурным настаўнiкам. Кожнай ён абяцаў прысвяцiць адзiн са сваiх раманаў, якi будзе ўключаны ў "Новую чалавечую камедыю".

Многiя з iх яму расказвалi сваю бiяграфiю. "Мне больш падабаецца, калi вы гаворыце пра сябе, - падахвочваў ён дам, - бо ў маёй шматтомнай эпапеi я закрану ўсе спружыны складанай жаночай душы". Яго лiчылi стрыманым i хутка зрабiлi сховiшчам самых пiкантных парыжскiх сакрэтаў. З'явiўшыся ў гасцiнай, ён адразу пападаў пад абстрэл некалькiх пар зацiкаўленых вачэй. Жанчыны знаходзiлi, што ён добры псiхолаг, i ахвотна перад iм спавядалiся. Шырока ўжывалася такое азначэнне: "Шалон - увасабленне чуласцi i здагадкi".

Аднойчы я сказаў яму:

- Ты павiнен пiсаць псiхалагiчныя раманы. Нiхто лепш за цябе не выявiў бы сучаснага Дамiнiка* ў жаночым вобразе.

* Дамiнiк - герой аднайменнага рамана Эжэна Фрамантэна.

- Ну так, я гэта ведаю, - адказаў ён з выглядам чалавека, якi, па горла завалены справамi, вымушаны адхiлiць тое, што ён рабiў бы з прыемнасцю. - Ну так, назiранняў хапае, але ў мяне ёсць пэўная мэта, i я не магу раскiдацца.

У майстэрню часта заходзiў Фабер i браў яго з сабой на рэпетыцыi. З таго часу як з шумным поспехам пачаў iсцi "Карнавал", Фабер стаў значнай фiгурай у тэатрах Вялiкiх Бульвараў. Ён прасiў Шалона падзялiцца свежым уражаннем, бо часам акцёры i рэжысёр да таго стамлялiся, што гатовы былi адмовiцца ад п'есы. Шалон блiскуча спраўляўся са сваёй задачай. Ён выяўляў фальшывыя iнтанацыi i расцягнутыя мясцiны. Спачатку абураныя паводзiнамi чужака, акцёры нарэшце прызналi яго. У процiлегласць аўтару, свайму вечнаму ворагу, яны палюбiлi гэтага чалавека, якi нiчога сабой не ўяўляў. Хутка ён стаў вядомым у тэатральных колах, спачатку як "друг пана Фабера", потым пад сапраўдным прозвiшчам. Бiлецёры з паклонам выдзялялi яму крэсла ў абмен на ласкавую ўсмешку. Усё часцей i часцей яго пачалi заносiць у спiскi запрошаных на прэм'еры i "генералкi".

- Ты павiнен стаць тэатральным крытыкам, у цябе так усё складна выходзiць, - параiў яму Фабер.

- О, напэўна! - адказаў Шалон. - Але ў кожнага свая прафесiя.

У той год, калi кожнаму з "пяцi" стукнула па трыццаць чатыры, мне прысудзiлi Ганкураўскую прэмiю за "Блакiтнага мядзведзя", а Ламбер-Леклерка выбралi дэпутатам. Фабер i Бельтара яшчэ раней набылi шырокую вядомасць. "Саюз пяцi" быў моцным, i без асаблiвай натугi мы маглi рэалiзоўваць рамантычны сцэнарый, прыдуманы намi ў лiцэi. Наш маленькi гурток павольна працягваў у розныя колы грамадства свае ўчэпiстыя шчупальцы. У Парыжы мы былi сапраўднай сiлай, тым больш эфектыўнай, што дзейнiчала яна неафiцыйна.

Безумоўна, ёсць пэўная перавага, калi мастацкi гурток юрыдычна прызнаны. Рэпутацыя, набытая адным з яго членаў, аўтаматычна пераносiцца публiкай на астатнiх, i назва гуртка, калi яна ўдала выбрана, абуджае агульную цiкавасць. Можна прабачыць культурнаму чалавеку 1835 года, што ён не ведаў Сэнт-Бёва, але ён не меў права абмiнуць "рамантыкаў". Аднак ёсць i значныя невыгоды. Заняпад распаўсюджваецца на ўсiх гэтак жа, як i ўздым. Манiфесты i дактрыны - зручныя мiшэнi для масавай стральбы. Адзiночныя стрэлы не прыносяць такой шкоды.

Прафесii ў нас былi розныя, i зайздрасць нас не раз'ядала. Мы склалi цудоўны калектыў узаемнай падтрымкi. Як толькi хто-небудзь з нас прабiваўся ў новы цiкавы салон, ён так энергiчна расхвальваў чатырох сваiх сяброў, што яго прасiлi прывесцi iх туды. Паколькi людзi ў большасцi лянуюцца самастойна думаць, яны ахвотна карыстаюцца гатовым i чужыя ацэнкi робяць сваiмi. Фабер вялiкi драматург, бо так гаварыў я, а я - "найглыбейшы з раманiстаў", таму што гэта сцвярджаў Фабер. Калi мы ў майстэрнi Бельтара наладзiлi вечарынку ў стылi венецыянскiх свят васемнаццатага стагоддзя, нам было лёгка сабраць тут усiх, хто заслугоўваў увагi ў Парыжы. Вiдовiшча было незвычайнае. Тры красунi выступалi ў невялiчкай камедыi Фабера, дэкарацыi да якой аформiў Бельтара. Але ў вачах гасцей гаспадаром i душой дому быў Шалон. Ён меў шмат вольнага часу, быў повен абаяння i, зусiм натуральна, стаў шэфам усiх нашых дамашнiх мерапрыемстваў. Калi нам гаварылi: "Ваш цудоўны друг...", мы ведалi, што размова пойдзе аб iм.

Як i раней, ён нiчога не рабiў. Я нi разу не чуў, каб ён браўся за свой раман, п'есу, фiласофскi трактат, каб ён iх зрушыў з месца хаця б на адзiн радок. Ён не рабiў нiчога ў лiтаральным сэнсе. Ён не апублiкаваў нiводнай кнiгi, не напiсаў нiводнага артыкула ў часопiс, нiводнай заметкi ў газету, нiколi не выступаў з прамовай. I зусiм не таму, што яму цяжка было дабiцца, каб яго друкавалi. Ён быў знаёмы i нават сябраваў з лепшымi выдаўцамi, з адказнымi рэдактарамi часопiсаў. I не таму, што ён даражыў сваёй незалежнасцю i свядома хацеў заставацца толькi гледачом. Наадварот, у iм развiвалася прыродная прага да славы. Тут было спалучэнне прычын розных, але скiраваных у адно: нядбайства i бесклапотнасць, няўстойлiвасць iнтарэсаў, слабасць волi. Служыцель муз заўсёды чаго-небудзь пазбаўлены, i гэта "беднасць" прымушае яго адрывацца ад быту, узлятаць над зямлёй i шырока расплюшчанымi вачамi глядзець на жыццё. Шалон вельмi ўтульна ўладкаваўся ў жыццi i быў iм цалкам задаволены. Яго выключная лянота была адлюстраваннем яго шчасця.

Пiсьменнiкi называлi нашага друга "дарагi калега" i дарылi яму кнiгi з аўтографам. Па меры таго як мы падымалiся па ступенях iерархiчнай лесвiцы парыжскага свету, дзе ўсё да дробязi разлiчана пры ўсiм паказным лiбералiзме, Шалон прасоўваўся гэтак жа i без вагання далучаўся да гонару, якi прыпадаў на долю каго-небудзь з нас. Мы заўсёды старалiся ахоўваць яго самалюбства, падобна таму, як свежаспечаны генерал, крыху саромеючыся свайго чыну, i не ўпэўнены, што яго далi па заслугах, цягне ўгору свайго таварыша па школе Сэн-Сiр.

Каля нас пачалi круцiцца маладыя людзi ў пошуках падтрымкi. Шалона, якi жыў памiж нас як роўны, яны называлi "дарагi мэтр". Разумныя былi хлопцы, асцярожныя. Употай, магчыма, i распытвалi: "А што ён такое напiсаў? Цi чытаў яго хто?" Часам якi-небудзь няспрытны падлiза расхвальваў перад iм "Блакiтнага мядзведзя" альбо "Караля Калiбана". "Прабачце, - са стрыманым абурэннем гаварыў Шалон, ускiнуўшы галаву, - гэта сапраўды добрая рэч, але не мая". Аднак з усяго нашага "Саюза пяцi" ён адзiн ахвотна браў чытаць рукапiсы i даваў парады, ад якiх, вядома, не было нiякай карысцi, але заўсёды разумныя i блiскучыя.

Гэта дармавая слава расла так паступова, так натуральна, што мы анi не дзiвiлiся. Мы крыўдзiлiся i лiчылi абразай, калi нашага друга забывалi запрасiць на якi-небудзь афiцыйны прыём "прадстаўнiкоў лiтаратуры i мастацтва". Дарэчы, такога здарэння не было нiколi. Часам, калi выпадкова мы даведвалiся, што вялiкi мастак жыве ў галечы, забыты дзяржавай i народам, у нас на момант узнiкала пытанне: як растлумачыць парадаксальны поспех Шалона? "Можа, гэта i несправядлiва, - думалi мы, - але нiчога не зробiш. Так было заўсёды. А потым у таго бедняка ёсць талент, а гэта таксама багацце".

Аднаго разу ранiцай, прыйшоўшы да яго снедаць, я заўважыў у кутку пачцiвага юнака, якi раскладваў старыя часопiсы. Шалон адрэкамендаваў яго: "Мой сакратар". Гэта быў тоненькi зграбны хлопец, выпускнiк бiблiятэчнага iнстытута.

Праз некалькi дзён Шалон прызнаўся нам, што плацiць яму трыста франкаў у месяц, i гэта немалы выдатак. "Але, - дадаў ён з пакорнасцю, - цяжка такiм людзям, як мы, абыходзiцца без сакратара".

* * *

Вайна 1914 года гвалтам перайначыла жыццё кожнага. Бельтара стаў драгунам, Фабер - лётчыкам у Салонiках. Ламбер-Леклерк, паранены на фронце, вярнуўся з гонарам у Палату i заняў пост памочнiка мiнiстра. Шалон, пабыўшы салдатам пры iнтэнданцтве, быў адклiканы аддзелам прапаганды i закончыў вайну ў Парыжы на вулiцы Францыска Першага. Пасля дэмабiлiзацыi ён зрабiў мне i Фаберу шэраг важных паслуг, бо праз доўгую адсутнасць мы страцiлi кантакты з цэнтрам, ён жа, наадварот, заваяваў ласку новых i магутных сяброў.

Бельтара быў узнагароджаны баявым ордэнам, Фабер таксама, яшчэ раней. Ламбер-Леклерк дабiўся ад свайго калегi з ведамства мастацтваў, каб мяне ўключылi ў першыя пасля перамiр'я цывiльныя спiскi ўзнагароджаных. У мой гонар "Саюз пяцi" наладзiў цудоўны абед у рэстаране расейскiх эмiгрантаў - iкра, асятрына, "водка". Музыканты ў шаўковых кафтанах выконвалi цыганскiя песнi. Нам здалося (не iначай, як пад уплывам сумных мелодый), што ў той вечар Шалон крыху зажурыўся.

Я вяртаўся назад разам з Фаберам, якi жыў непадалёку ад мяне. Была прыгожая зiмовая ноч. Праходзячы праз Елiсейскiя Палi, мы ўспамiналi Шалона.

- Ах, небарака, - заўважыў я, - як гэта цяжка ў яго гады, азiрнуўшыся ў мiнулае, бачыць там адну пустату!

- Ты думеш, ён гэта ўсведамляе? - запытаў Фабер. - Алiмпiйская бесклапотнасць!

- Не ведаю. Па-мойму, яго жыццё нейк раздвойваецца. Калi ўсё добра, усюды запрашаюць, усюды прымаюць, ён забывае, што нiчога для гэтага не зрабiў. Але ў глыбiнi душы адчувае. Няясная трывога заўсёды пры iм i часам прабiваецца наверх, калi навокал занадта спакойна... Скажам, калi сёння вечарам вы ўсе з радасцю абмяркоўвалi мой твор, а я выступаў з тлумачэннем, ён, напэўна, заўважыў, што аб iм нiхто нi слова.

- Ёсць людзi, у якiх няма зазнайства, а значыцца, i зайздрасцi.

- Безумоўна, але Шалон не з такiх. Для гэтага трэба быць альбо вельмi сцiплым i казаць сабе: "Гэтыя рэчы не для мяне", альбо вельмi гордым i думаць: "Мне iх не трэба". Шалон хоча мець усё, але ён больш гультай, чым славалюб. Павер, становiшча вартае жалю.

На гэтую тэму мы гаварылi доўга. Кожны з нас ставiўся да яго паблажлiва. Кантраст памiж яго бясплоднасцю i нашай пладавiтасцю рабiў нас чуллiвымi, спагадлiвымi, i мы шкадавалi Шалона.

Назаўтра Фабер i я пайшлi ў мiнiстэрства да Ламбер-Леклерка.

- Ёсць у нас адна iдэя, - сказаў я яму, - з'явiлася ўчора, калi мы з табой развiталiся. Цi не здаецца табе, што Шалону непрыемна бачыць нас усiх чатырох з ордэнамi i медалямi, а самому заставацца абдзеленым? Якое гэта мае значэнне? Нiякага, вядома, як i многае на свеце, - гэта толькi сiмвал. А раз яно не мае значэння, то чаму б гэты сiмвал не начапiць на грудзi Шалону?

- Я не маю нiчога супраць, - адказаў Ламбер-Леклерк, - але ж патрэбны заслугi.

- Што? - запратэставаў намеснiк мiнiстра, развалiўшыся ў кутку канапы. Не мог я сказаць такога глупства.

- Ну, тут ужо выбачай. Магу спаслацца на Фабера... Ты сказаў: "Патрэбен хоць бы нейкi выгляд заслуг".

- Гэта магчыма, - прамовiў Ламбер-Леклерк. - Я не служыў у ведамстве мастацтваў i пры ўсiм жаданнi не мог бы яго прасунуць, але я вам сказаў, што, калi б Шалон захацеў прайсцi ў мяне па спiску забеспячэнцаў, зрабiць гэта вельмi легка.)

- Ён жа не iдыёт, - iзноў загаварыў расказчык. - Але i тое добра, што ты яго не прымушаў. Па спiсках памяцi паэта Эжызiпа Маро Шалон усё ж атрымаў ордэн. Прапануючы яму падпiсаць заяву, я меў неасцярожнасць заўважыць (бо трошкi злаваўся, што ён лiчыць гэта натуральным), колькi мы мелi турбот, каб зрушыпь справу з месца.

- Няўжо? - спахмурнеў ён. - А я думаў, гэта вельмi проста.

- Вядома, проста, каб у цябе былi заслугi...

Ён здзiвiўся з такой шчырасцю, што я адразу змоўк.

* * *

Яго сябры i прыхiльнiкi справiлi яму гучны банкет. Ламбер-Леклерк прывёў мiнiстра асветы, праслаўленага прамоўцу. Былi там два акадэмiкi, яшчэ адзiн з Акадэмii Ганкураў, актрысы, мастакi i некалькi свецкiх львоў. Ва ўсiх быў цудоўны настрой. Чалавек - iстота добразычлiвая, калi ён спакойны i не зайздросцiць. Шалон, якi нiкому не замiнаў, быў кожнаму сiмпатычны, i раз ужо знайшлася магчымасць паспрыяць яго шчасцю, усе з радасцю ўзялiся гэта рабiць. Тыя, хто быў там, разумелi i адчувалi, што герой гэтага свята - фiкцыя, iлюзiя, створаная iх уяўленнем. Яны былi нават удзячны Шалону за тое, што яго iснаванне залежала ад iх ласкi, i смакавалi ў няпэўным зiхаценнi яго поспеху сваю ўласную магутнасць, тое, што яны з нiчога зляпiлi фiгуру. Людовiк Чатырнаццаты любiў людзей, цалкам яму абавязаных, i гэта каралеўская рыса ўласцiва многiм абраннiкам лёсу.

Калi ўсiм прысутным падалi салодкае, хтосьцi з паэтаў прачытаў прыгожыя вершы. Мiнiстр сказаў кароткае слова: тэмпераментна, складна i з гумарам. Ён гаварыў аб сцiплым i глыбокiм уплыве Шалона на сучасную французскую лiтаратуру, аб яго красамоўстве, аб Рываролi i Малармэ. Госцi стоячы вiталi героя вечара. Нарэшце з чароўнай непасрэднасцю хораша выступiў Шалон. Яго слухалi ўважна ў атмасферы агульнай узрушанасцi. Банкет удаўся на славу.

Выйшаўшы, я пасадзiў Шалона ў сваю машыну i сказаў яму:

- Добра, вельмi добра.

Ён усмiхнуўся шчаслiвы:

- О! Надзвычайна! I самае прыемнае, што ўсё рабiлася шчыра, ад душы.

I, ведаеце, ён не памыляўся.

* * *

З таго часу кар'ера Шалона набыла iмпэт. Яго жыццёвы шлях стаў гладкiм i шырокiм, як уезджаная магiстраль. Нiякiх перашкод! Нi разу не ўпаў, не паслiзнуўся. Перавага нiкчэмнасцi ў тым, што яе нельга ўшчамiць. I мы з задавальненнем прадбачылi ўжо стужку Ганаровага Легiёна на шыi нашага друга. Ужо ў некаторых сяброўскiх дамах пачалi гаварыць, што трэба яго прасунуць у Акадэмiю. Герцагiня дэ Т... нясмела намякнула аб гэтым аднаму акадэмiку, вялiкаму майстру выбарчых спраў, i той сказаў ёй: "Так, так, мы думаем, але пакуль што яшчэ ранавата". З кожным днём на твар Шалона ўсё выразней клалася тая пагодлiвая яснасць, што паходзiць ад спакойнай мудрасцi цi ад сытага гультайства, якiя, мiж iншым, нярэдка зблiжаюцца.

У самую пару яго росквiту Шалонам зацiкавiлася мiсiс Пэкс. Глэдзiс Ньютан Пэкс была багатай прыгожай амерыканкай, якая, як амаль усе амерыканкi, багатыя i прыгожыя, праводзiла (i цяпер праводзiць) большую частку года ў Францыi. Яна мае раскошную кватэру на вулiцы Францыска Першага i асабняк на поўднi. Яе муж, Уiльям Ньютан Пэкс, з'яўляючыся старшынёй праўлення Ўнiверсальнай Каўчукавай Кампанii i некалькiх чыгунак, прыязджае ў Эўропу толькi на адпачынак.

Усе мы даўно ведалi мiсiс Пэкс, заўзятую прыхiльнiцу мастацтваў, якая захаплялася лiтаратурай, жывапiсам i навейшай музыкай. Яна шмат увагi аддала Бельтара, калi той яшчэ толькi пачынаў: купляла яму палатно, папрасiла намаляваць яе партрэт i заказала партрэт мiсiс Джэрвiс, праз якi ён праславiўся. Два гады яна расхвальвала сваiм знаёмым Бельтара, арганiзавала выстаўку яго карцiн, давала абеды ў яго гонар i, нарэшце, запрасiла Бельтара правесцi зiму ў яе асабняку ў Напулi на беразе мора, каб ён мог спакойна працаваць.

Потым да Бельтара прыйшоў поспех, а поспех - гэта тая мяжа, за якой канчаецца вялiкая дружба мiсiс Пэкс. Жанчына яна з розумам, але ў сваёй любвi да мастацкiх рэчаў трымалася поглядаў некаторых бiржавых спекулянтаў, што баяцца стабiльных каштоўнасцей i хапаюцца за дробныя акцыi, невядомыя шырокай публiцы, аб якiх яны ўжо маюць па сакрэту пэўныя звесткi. Яна любiць пiсьменнiка, якога не друкуюць, драматурга невыразнага, п'еса якога разы тры праскочыла ў авангардысцкiм тэатры, кампазiтара, накшталт Эрыка Сацi, пакуль той не прыдбаў сабе вучняў, альбо эрудытаў рэдкага профiлю, якiх-небудзь санскрытолагаў цi даследчыкаў старажытнага кiтайскага жывапiсу.

Праўда, мушу адзначыць, яна нiколi не апякала людзей нiкчэмных i пасрэдных. У яе быў i спрыт i густ. Але страх перад банальным, агульнадаступным, мог яе адштурхнуць нават ад дасканалага. Я не ўяўляю, каб Глэдзiс Пэкс магла любiць Талстога альбо Бальзака. Адзенне ёй шыюць у найлепшых атэлье, яна не будзе насiць плацця, нават самага прыгожага i якое ёй падабаецца, калi ўбачыць у iншых такога ж фасону. Са сваiмi пiсьменнiкамi i мастакамi яна абыходзiцца гэтак жа: адае iх слугам, як толькi яе сябры прывыкнуць да iх.

Мабыць, я нясу адказнасць за тое, што нацэлiў яе ўвагу на Шалона. Неяк раз вечарам на абедзе ў Элен дэ Тыянж мяне пасадзiлi з ёю поплеч. I здарылася так, што гутарка зайшла пра яго, i я неасцярожна сказаў: не, ён нiколi не друкаваўся, але задумы ў яго грандыёзныя, i нават ёсць пачатыя работы.

- Вы iх бачылi?

- Так, але гэта яшчэ толькi нататкi. Няма пра што гаварыць.

Я сказаў без усякага намеру, аднак iменна тое, што магло больш за ўсё спакусiць мiсiс Пэкс. Адразу ж пасля абеду яна затрымала Шалона недзе ў кутку i, нягледзячы на ўсе спробы Элен iх разлучыць (гаспадыня не прызнавала манаполiй у сваiм салоне), не адпускала яго ўвесь вечар. Я назiраў за iмi здалёк. "Гэта трэба было прадбачыць, - разважаў я... - Ва ўсякiм разе Шалон iдэальны аб'ект для эксперыментаў мiсiс Пэкс. Яна шукае неапублiкаванага, невядомага, схаванага ад вачэй... I вось перад ёю прадмет яе мар: пiсьменнiк без чытачоў, таямнiчы аўтар яшчэ ненапiсаных кнiг. Фiзiк, якi паступова разрэджвае паветра ў закрытай пасудзiне, iмкнецца да абсалютнай пустаты. Глэдзiс Пэкс, адзiн за адным мяняючы сваiх падапечных па прынцыпу найменшай прадукцыйнасцi, наблiжаецца да нуля. I ў Шалоне яго знаходзiць. Гэта цудоўнае супадзенне дзвюх блiзкiх тэндэнцый павiнна абаiх ашчаслiвiць. Выходзiць, я iм памог".

I сапраўды, з наступнага дня пачаўся перыяд Шалона ў жыццi Глэдзiс Пэкс. Было ўзгоднена, што ён абедае ў яе тры разы на тыдзень, што яна прыйдзе глянуць на яго чарнавiкi, а ўзiмку забярэ яго з сабой у Напуль, "каб ён мог спакойна працаваць". Некалькi дзён мяне трывожыла думка, як аднясецца мiсiс Пэкс да рукапiсаў Шалона, якiя, нават з яе пункту гледжання, надта ж мiзэрныя. Але тут мне здрадзiла логiка, бо страх быў зусiм дарэмны. Я сустрэў Глэдзiс Пэкс на другi дзень пасля, так сказаць, папярэдняй iнвентарызацыi яго творчых дасягненняў. Яна была ў захапленнi. "Тут тоiцца больш, - сказала яна, - больш зместу ў задумах вашага друга, чым у плённых здабытках Генры Джэймса..." I ўсё наладзiлася.

Месяцы два смакавалi яны слодыч духоўнага зблiжэння. За гэты час Глэдзiс Пэкс абвясцiла ўсяму Парыжу, што рыхтуе выданне твораў непрызнанага генiя. Гэтым генiем стаў наш Шалон. Яна знайшла яму выдаўца, дамовiлася з перакладчыкам на ангельскую мову, адрэкамендавала яго многiм выдатным чужаземцам, якiя наведвалi Парыж, - Джорджу Муру, Луiджы Пiрандэла, Гофмансталю, Сiнклеру Льюiсу. Потым, вычарпаўшы ўсе даступныя ёй спосабы рэкламы, яна папрасiла ў нашага друга якi-небудзь тэкст.

Яе задаволiла б любая драбнiца - нарыс, артыкул, некалькi гатовых старонак. Шалон, якi, зразумела, у гэтыя два месяцы працаваў не больш, чым звычайна, нiчога ёй даць не мог, у чым i прызнаўся з уласцiвай яму шчырасцю. Але мiсiс Пэкс была не з тых жанчын, што пакiдаюць генiяў, як неўзараную цалiну. За сваё жыццё яна ўжо дзесяць такiх апрацавала: прыгорне да сябе беднага, закiнутага, нясмелага чалавечка, надзеленага невядома за што дзiвосным дарам пiсаць, маляваць, ствараць музыку, i праз некалькi месяцаў выпускае ў свет авеянага славай майстра. Яе цешыў самы працэс такога ператварэння. Уплыў яе быў вялiкi, i дабiвацца свайго яна ўмела. Глэдзiс Пэкс энергiчна занялася выхаваннем Шалона, i, воляй-няволяй, ён павiнен быў нешта рабiць.

Не ведаю, з чаго яна пачала, - камплiменты, напэўна, магчыма, абяцаннi (не думаю, каб яна з iм какетнiчала: Глэдзiс - жанчына халодная, натуры строгай), але аднойчы Шалон прыйшоў да мяне збянтэжаны.

- Хачу з табой параiцца, - кажа... - Мiсiс Пэкс прапануе мне на зiму свой дом у Напулi, каб я мог спакойна працаваць. Прызнацца, у мяне няма нiякага жадання пакiдаць Парыж... I потым я зараз не ў форме... Хiба толькi, каб зрабiць ёй прыемнасць. Ёй вельмi спадабаўся мой раман, i мяне спакушае думка, што за два-тры месяцы адзiноты я, можа, яго закончу.

"Закончыць" раман, якi не быў пачаты... Цiкавая логiка! Але ён гаварыў сур'ёзна, i я не пярэчыў.

- Ну што ж, - кажу, - цудоўна! Мiсiс Пэкс прапануе слушна. У цябе сапраўды вялiкi талент, ты кожны дзень у звычайных гутарках пускаеш на вецер цэлыя раздзелы блiскучай кнiгi. Калi просьба жанчыны, атмасфера захаплення i давер'я будуць спрыяць таму, што ты нарэшце запiшаш тое, чым так шчодра дзелiшся з намi, мы ўсе будзем вельмi рады... Згаджайся, стары, я падтрымлiваю... Мы ўсе цябе падтрымлiваем.

Ён падзякаваў i праз некалькi дзён наведаў мяне, каб сказаць, што выязджае. За цэлую зiму ён прыслаў нам пару паштовак. У лютым я адправiўся ў Напуль, каб яго пабачыць.

Асабняк мiстэра i мiсiс Пэкс вельмi прыгожы. Яны рэстаўрыравалi i прыстасавалi да сваiх патрэб невялiчкi правансальскi замак-крэпасць, якi ўзвышаўся над залiвам. Суровасць будынка i подступаў да яго ў кантрасце з раскошай i адмысловым унутраным камфортам здзiўлялi, як чароўная казка. Кветнiкi i дрэўцы былi размешчаны на тэрасах, выштукаваных з вынаходнiцкай хiтрасцю, бо каб iх прыляпiць да скалы, спатрэбiлiся дзесяткi кубаметраў бетону. За шалёныя грошы гаспадары навезлi з Iталii кiпарысаў, i яны, як вартавыя, абрамлялi дзёрзка перайначаную людзьмi прыроду. Калi я з'явiўся, дварэцкi далажыў, што пан працуе i папрасiў пачакаць. Чакаў я даволi доўга.

- А! Дарагi мой! - сказаў Шалон, прыняўшы мяне нарэшце. - Дагэтуль я не ўяўляў, што такое работа. Пiшу многа, спорна, з натхненнем. Думкi атакуюць, аглушаюць, бяруць у палон. Пяро проста не паспявае занатоўваць вобразы i мыслi. Яны б'юць фантанам з крынiцы ўзрушанай памяцi. Скажы, ты калi-небудзь адчуваў такое?

Я сарамлiва прызнаўся, што падобныя крызiсы ад перапоўненасцi бывалi са мной рэдка, i выказаў меркаванне, што яго натуры больш, чым мне, адпавядае бурны ўзлёт. Ад доўгага маўчання назапашаныя iм матэрыялы спрасавалiся i цяпер выбухнулi, як порах. Я правёў у яго ўвесь вечар. (Мiсiс Пэкс знаходзiлася яшчэ ў Парыжы.) Цiкавыя перамены заўважыў я. Раней адной з самых абаяльных яго асаблiвасцей была выключная разнастайнасць размовы. Я не меў часу многа чытаць i даражыў тым, што ў асобе Шалона знаходзiў чалавека, якi чытаў усё. Ён першы знаёмiў мяне з дасягненнямi маладых. Куды б нi iшоў ён увечары - у тэатр цi з вiзiтам - нiхто ў Парыжы не ведаў столькi гiсторый, iнтымных драм i пацешных анекдотаў. I самае важнае, што Шалон быў адным з тых рэдкiх сяброў, з якiмi заўсёды можна было пагаварыць пра сваё, пра сваю работу, адчуваючы, што ён гэтым сапраўды цiкавiцца i, слухаючы вас, не думае пра сябе. Пабыць з iм было вельмi прыемна.

Але ў Напулi Шалон стаў зусiм iншы. За два месяцы ён не разгарнуў нiводнай кнiгi, нi з кiм не сустракаўся. Ён гаварыў толькi аб сваiм рамане. Калi я пачаў расказваць пра нашых сяброў, ён трошкi паслухаў, потым выняў з кiшэнi блакнот i нешта запiсаў.

- Ты што запiсваеш? - пытаю.

- Ды так! Прыйшла ў галаву iдэя для маёй кнiгi. Не хочацца, каб яна прапала.

Праз хвiлiну, калi я працытаваў яму словы адной з клiентак Бельтара, ён iзноў выцягнуў блакнот.

- Ты што? У вар'яты падаўся?

- Дарагi мой, у мяне ёсць цудоўны персанаж, якi шмат чым нагадвае Бельтара. Тое, што я пачуў, можна з поспехам выкарыстаць.

У яго з'явiлася ўпэўненасць прафесiянала, заўзятасць чалавека, ахрышчанага ў новую веру. Пры мне было некалькi раздзелаў маёй апошняй кнiгi. Я збiраўся прачытаць iх Шалону i, як заўсёды, паслухаць яго заўвагi. Але нiчога з гэтага не выйшла - ён i вухам не павёў. Мне стала прыкра, нудна. А скончылася тым, што ён раззлаваў мяне сваiмi легкадумна пагардлiвымi адносiнамi да нашых класiкаў.

- Ты лiчыш? - скрывiўся ён. - Рэалiзм Стэндаля? Так... Знайшоў сабе дзiва! Па сутнасцi, i "Пармскi манастыр" i "Чырвонае i чорнае" ўсяго толькi раманы-фельетоны. Па-мойму, зрабiць можна куды лепш.

Я развiтаўся з iм i хутчэй выехаў.

* * *

Вярнуўшыся ў Парыж, я адразу ж адчуў, што Глэдзiс Пэкс не марнавала часу. Яе арганiзатарскiя здольнасцi далi плён. Пра кнiгу Шалона гаварылi многа, гаварылi з павагай i надзеяй. Нiякiх слядоў грубай, крыклiвай рэкламы, якая адпрэчвае людзей далiкатных. Здавалася, што гэта жанчына знайшла спосаб папулярызаваць употай, падсвятляючы iмя свайго абраннiка як бы знутры. Поль Маран сказаў, што яна, як нiхто, "адмыкае замкнутае".

Адусюль у мяне пыталiся: "Вы былi на поўднi? Вы бачылi Шалона? Кажуць, ён напiсаў нешта выдатнае?"

Мiсiс Пэкс правяла ў Напулi ўвесь сакавiк i паведамiла нам, што кнiга амаль закончана, але Шалон не хоча ёй паказваць. Ён сцвярджае, што яго твор адно цэлае i вырываць з яго кавалкi нельга, бо страцiцца свежасць, парушыцца стройнасць кампазiцыi.

Нарэшце, у пачатку красавiка, яна абвясцiла, што Шалон прыехаў, згадзiўся прачытаць раман i яна запрашае ўсiх нас у адну з субот на лiтаратурны вечар.

Ах, гэты вечар! Мы яго век не забудзем! Салон на вулiцы Францыска Першага быў належным чынам падрыхтаваны. Люстры ўсюды патушаны, за выключэннем адной вялiзнай венецыянскай лямпы, малочна-белае святло ад якой мякка клалася на аўтара, рукапiс i эфектна пастаўленую за спiной Шалона галiнку квiтнеючай слiвы ў кiтайскай вазе. Тэлефон быў выключаны. Слугi атрымалi строгi наказ нiкога з прысутных не трывожыць. Шалон нерваваўся, фанабэрыўся, быў ненатуральна вясёлы. Мiсiс Пэкс аж зiхацела ад радасцi. Яна яго як след усадзiла, налiла ў шклянку вады, паправiла абажур. Ён надзеў рагавыя акуляры, праверыў голас i, пасля кароткай паўзы, пачаў чытаць.

Праслухаўшы з дзесятак фраз, мы з Фаберам глянулi адзiн на аднаго. Ёсць мастацтвы, што дапускаюць памылку, якiя навiзной стылю, светаўспрымання могуць уразiць i затлумiць галаву, але пiсьменiк раскрываецца хутка. З першых жа слоў мы выявiлi самае горшае: Шалон не ўмеў пiсаць, зусiм не ўмеў. У дзiцяцi можа быць наiўнасць, непасрэднасць. А Шалон пiсаў банальна, прымiтыўна да дзiкасцi. Ад гэтага чалавека, такога чулага, дасведчанага, мы чакалi, мабыць, глыбiнi, складанасцi хадоў. А тут усё наадварот - раман для слязлiвых дзяўчат, дыдактыка, нудота, не мора, а лужына вады. Пераканаўшыся ў пiкчэмнасцi формы, мы, паслухаўшы яшчэ крыху, пераканалiся i ў нiкчэмнасцi зместу. Прыгнечаныя, разгубленыя, мы з адчаем пераглядвалiся. Бельтара, пацiснуўшы няўзнак плячамi, як бы сказаў: "Бач ты!" Фабер кiваў галавой i, здавалася, шаптаў: "Як жа так? Як жа так?" Я не зводзiў вачэй з Глэдзiс Пэкс. Цi разумее яна, чаго сапраўды варта гэта паднесеная нам лухта? Спачатку яна слухала паблажлiва, але вельмi хутка ўстрывожылася i час ад часу кiдала на мяне дапытлiвы позiрк. "Якая катастрофа! - думаў я. - I што ёй сказаць?"

Чытанне цягнулася больш за дзве гадзiны. Слухачы маўчалi. Хоць бы гук, хоць бы слова!.. Настолькi гэта быў слабы i бездапаможны твор. Найлепшыя намеры танулi ў яго кнiзе, як iскры ў балоце. Наiўная душа аўтара была вывернута напаказ. Слухаючы Шалона, я раптам са здзiўленнем адкрыў у iм цэлы свет расчараванняў, журбы, ушчэмленай сентыментальнасцi. I я сказаў сабе, што было б цiкава напiсаць кнiгу пра няўдалага раманiста i, уключыўшы туды цалкам яго раман, паказаць псiхiку свайго персанажа ў вельмi арыгiнальным аспекце. Шалон чытаў, i яго расчуленасць, пры жахлiвай нязграбнасцi формы, нагадвала залёты закаханай пачвары, жаласныя i смешныя.

Калi ён скончыў, цiшыня была мёртвая. Мы спадзявалiся, што нас выратуе Глэдзiс Пэкс. Ва ўсякiм разе яна ў сябе дома, i вечар наладжаны ёю. Але гаспадыня сядзела, як чужая. Бельтара, ураджэнец гераiчнага поўдня, самы вытрыманы сярод нас, вырашыў адпакутаваць за ўсiх i выказаўся першы, коратка i тактоўна. Нашу маўклiвасць ён апраўдаў хваляваннем, падзякаваў мiсiс Пэкс, якая стварыла ўмовы для напiсання гэтай выдатнай кнiгi, i, павярнуўшыся да мяне, зрабiў вывад: "Сiўрак, напэўна, з вялiкай ахвотай перадасць яе свайму выдаўцу".

- О! - абазваўся я... - Свайму альбо iншаму... Я думаю, што мiсiс Пэкс...

- А навошта iншаму? - горача ўмяшаўся Шалон. - Не, твой мне больш падабаецца: аўтарытэтны, спрытны. Калi ты возьмеш клопат на сябе, мне будзе вельмi прыемна.

- Абавязкова, мой дарагi... Гэта лягчэй лёгкага.

Маўчанне мiсiс Пэкс рабiлася нясцерпным. Яна пазванiла, загадала падаць лiманад i пячэнне. Шалон спяшаўся замацаваць сваю радасць канкрэтнымi фактамi.

- А як вы знаходзiце вобраз Алiсы?

- Цудоўны, - адказаў Бельтара.

- А сцэна прымiрэння праўдзiвая, як па-вашаму?

- Самая лепшая, - пахвалiў Бельтара.

- О не! - усцешыўся Шалон. - Я не лiчу яе лепшай. Самая лепшая, па-мойму, - сцэна сустрэчы Жаржыяны i Сiльвiо.

- О так, - згадзiўся той. - Гэта яшчэ лепшая.

Мiсiс Пэкс адвяла мяне ўбок:

- Я вас прашу, скажыце шчыра, ён напiсаў бязглуздзiцу?

Я моўчкi пацвердзiў.

- Як жа гэта здарылася? - прамовiла яна. - Я нiколi не думала!.. Ён мне здаваўся такiм разумным.

- Ён сапраўды разумны, дарагая мiсiс Пэкс, але творчасць i гутарка - з'явы розныя i нават процiлеглыя. Можна памылiцца.

- Не, не, - ускiпела яна. - Гэта недаравальна. Нi ў якiм разе нельга пускаць гэта ў друк... Пасля ўсiх маiх рэкамендацый... Я скажу яму ў вочы, што яго опус бяздарны, агiдны, смеху варты...

- Калi ласка, не рабiце гэтага. Вы яму пашкодзiце на ўсё жыццё. Заўтра, без сведак, я паспрабую сам. Не трэба яго крыўдзiць у такi вечар... Не трэба.

На другi дзень, калi я адважыўся трошкi яго пакрытыкаваць, Шалон успрыняў мае дробныя i нясмелыя заўвагi з такiм гневам, з такой пагардай, я адчуў такую аголенасць яго эмоцый, што страцiў усякую рашучасць. Ранейшы вопыт мне даказваў, што з маiх намаганняў толку не будзе. Iзноў iграць ролю мальераўскага Мiзантропа, акт першы, сцэна другая? Навошта? Я ведаў, што пачую: "А я сцвярджаю, што мае вершы вельмi добрыя" i ў мяне не хопiць духу паслаць знiшчальную рэплiку. А таму лепш за ўсё адступiць адразу. I пайшоў я, узяўшы рукапiс пад паху, да майго выдаўца, паклаў тоўсты сшытак на стол i без усякiх каментарыяў сказаў:

- Гэту кнiгу напiсаў Шалон.

- Няўжо? - замiтусiўся выдавец. - Гэта кнiга Шалона? Палiчу за шчасце яе мець. Аб ёй так многа гавораць. Я вам вельмi ўдзячны, дарагi друг, што вы ўспомнiлi мяне. Як вы мяркуеце, я гатовы неадкладна скласцi ўмову тэрмiнам на дзесяць год?

Я параiў яму пачакаць крыху, спадзеючыся, што ён прачытае кнiгу i адмовiцца. Але ж вы ведаеце, як гэта робiцца. Нашы iмёны, маё i Шалона, былi для яго гарантыяй. Ён адправiў рукапiс у набор, нават не глянуўшы.

Вестка аб гэтым развеяла падазрэннi Шалона.

Тры днi мiсiс Пэкс яго не трывожыла, усклаўшы клопат на мяне. Калi ж дазналася пра мой вiзiт да выдаўца, сустрэла мяне з абурэннем i, адчытаўшы як мае быць за падатлiвасць, напiсала Шалону рэзкае пiсьмо, якое ён назаўтра нам паказваў, ледзь не плачучы. Ён доўга вышукваў прычыну гэтай раптоўнай несправядлiвасцi. I прыйшоў да вываду дзiкага, абсурднага, але якi начыста змываў з яго ганебную пляму. Ён уявiў сабе, што Глэдзiс Пэкс пазнала сама сябе ў вобразе нягеглай ангелькi, паказанай у яго рамане, пасля чаго адразу павесялеў i перастаў аб ёй думаць.

* * *

Праз тры месяцы кнiга выйшла ў свет. Дрэнных водгукаў у друку не было. Шалон карыстаўся агульнай сiмпатыяй, i прычыняць яму боль нiхто не хацеў. Крытыкi сябры выказвалiся аб кнiзе стрымана, астатнiя маўчалi.

Затое вусная крытыка разлiвалася шумлiвым патокам. Не было таго дня, каб у мяне не пыталiся: "Ну, а як Шалон? Вы бачылi яго раман? Гэта нешта жудаснае!.." Праз месяц увесь Парыж, не чытаючы, ведаў, што кнiгу не варта чытаць. На вiтрынах кнiгарань прыгожыя жоўтыя вокладкi зрабiлiся бледна-лiмоннымi, потым павольна пачалi чарнець. Пад канец года амаль увесь тыраж вярнулi выдаўцу. Затраты не апраўдалiся, i Шалон заявiў, што яго абакралi.

Няўдача адабрала ў яго спакой, абудзiла нянавiсць. Цяпер ён дзялiў чалавецтва на дзве катэгорыi: "тыя, хто цэнiць маю кнiгу" i "тыя, хто не цэнiць маёй кнiгi". Жыць у грамадстве стала яму цяжка. Калi мы збiралiся наладзiць таварыскi абед, Шалон гаварыў:

- Гэтага не запрашайце, я яго цярпець не магу.

- Чаму? - пытаў Фабер. - Ён разумны i зусiм не злы.

- Хто? Ён? Змяя. Нiчога не напiсаў пра маю кнiгу, - адказваў сярдзiта Шалон.

Гэты чалавек, раней такi мiлы i скромны, стаў фанабэрыстым да немагчымасцi. Ён заўсёды насiў у кiшэнi хвалебную заметку, з натугай працiснутую мной у друк, i чытаў яе абы-каму. Калi якi-небудзь крытык пералiчваў таленавiтых раманiстаў нашага пакалення, ён дзiвiўся, не знаходзячы свайго iмя: "Гэты Бiду - паскуднiк!" - сцвярджаў ён. Альбо так: "Ад Жалу я такой подласцi не чакаў!.." Неўзабаве, падобна вар'ятам, якiя, абвiнавацiўшы ўсiх суседзяў у злачынных падкопах пад свой дабрабыт, канчаюць тым, што нават на жонку i на дзяцей сваiх глядзяць, як на ворагаў, так i Шалон - вырашыў, што ў "Саюзе пяцi" яго як пiсьменнiка не цэняць, i паступова адвярнуўся ад нас.

Можа, у новым асяродзiшчы, менш iнфармаваным, ён i знайшоў бы тое бескарыслiвае, пачцiвае давер'е, якое мы так доўга яму аказвалi. Тры разы ўзапар ён не з'явiўся на нашы сходы. Бельтара напiсаў яму i не атрымаў адказу. Тады мне даручылi быць паслом ад "чатырох" i схадзiць да яго на кватэру.

- Бедны хлопец, цi ж ён вiнаваты, што не мае таленту? - гаварылi мы.

Ён быў дома i мяне прыняў, але вельмi холадна.

- Не, не, - сказаў ён, - даўно вядома, што людзi - дрэнь. I вы такiя ж, не лепшыя. Пакуль я быў вашым дарадчыкам, з захапленнем слухаў вас, вы сябравалi са мной. Калi ж я захацеў сам нешта стварыць, ты, асаблiва ты, адчуў ва мне магчымага сапернiка i арганiзаваў змову маўчання вакол маёй кнiгi.

- Я? Каб ты ведаў, колькi разоў я абiваў парогi, прасiў за цябе!

- О, так! Падлiзвалiся, каб потым угробiць! Ашуканцы! Крывадушнiкi!..

- Пабойся бога, Шалон!.. Узводзiш паклёп! Успомнi той дзень, калi ты мне паведамiў, што збiраешся паехаць у Напуль, хочаш узяцца за работу. Ты вагаўся, быў не ў форме. Я падбадзёрыў цябе, павiншаваў...

- Помню. I нiколi вам гэтага не дарую: табе i Глэдзiс Пэкс.

Ён падняўся, падышоў да дзвярэй i расчынiў iх, каб паказаць, што аўдыенцыя скончана. Выходзячы, я пачуў:

- Вы загубiлi маю кар'еру.

* * *

- I самае цiкавае, - прамовiў Бельтара, - самае дзiўнае, што ён сказаў праўду.