Кепска будзе!

Як я толькі нарадзіўся -

Бацька сказаў: «Кепска будзе!»

Ну дык жа ж не памыліўся:

Здзекавалісь Бог і людзе.

А чым кепска? - бо на марцы

Я радзіўся (пост праўдзівы,

Цяжкі месяц гаспадарцы.

Як пражыў хто, - будзе жывы).

Пераеўся хлеб да крышкі,

Бульбы толькі як пасеяць,

І прыварку* ані лыжкі,

І скаціна - хоць развеяць;

Ні саломкі, ні то сена,

Хоць бы на раз для скаціны;

А тут дроў ані палена,

А тут яшчэ нарадзіны!

Трэба ж бабе бохан хлеба

І гарэлкі ж трэба пляшку,

Яшчэ ж хрысціць хлопца трэба...

Вот і думай, як сярмяжку

Нясці жыду пад заставу*

Ці прадаць каня, кароўку?

«Сеў, - казаў ён, - я на лаву,

Узяўшыся за галоўку,

І заплакаў, аж заліўся,

Так, як бацьку пахаваўшы...

Кепска зрабіў, што радзіўся,

Кепска будзе, свет пазнаўшы!»

Ці то слова йшло урокам,

Што сказаў у кепскім часе,

Ці хто кінуў такім вокам?..

Ну і доля ж удалася!

І збылося ж бацькі слова!

Вот у тыдзень вязуць гэта

Хрысціць мяне да Макрова

Кумоў двое і кабета.

У Аборках* мост сарвала,

А я ж быў - чуць жывы, слабы.

Рада - ў раду, на тым стала,

Што ахрысцяць з вады бабы.

З Беразіны* жменяй вады

Кума сама зачарпнула,

Паматала сюды-туды.

Трэйчы на мяне лінула.

«Вот і хрэст увесь тут, - кажа, -

І ксёндз хрысце гэтаксама,

Толькі яшчэ чымсь памажа,

А хлопцу ўсё роўна - яма!

Хоць бы жывым хоць давезці,

Каб дарогай не сканала, -

Скажуць - кепска вязла гдзесьці

Або туга спавівала!..»

Гэтак мяне пахрысціўшы,

Вязуць назад ужо да маткі,

Вочы добра пазаліўшы,

Ледзьве уняслі да хаткі.

Закусіўшы тут як трэба,

Пакумаліся, і квіта:

Баба ўзяла бохан хлеба,

Пляшку водкі, торбу жыта;

Разышліся і паснулі.

Матка ж мяне калыхае:

«Люлі, - шэпча, - сынок, люлі...»

А як зваць? - сама не знае.

Вот назаўтра спазарання

Бяжыць матка да кумошкі

Ды пытае: як празванне

Далі сыну? Лёну трошкі

Тут прынесла пры здарэнню,

Трошкі сала, круп са жменю...

А кума ж была праворна:

Хоць што збрэша - не запнецца;

Круце сабе ў сенях жорна,

Трэба ж салгаць! Куды ж дзецца?

«Імя, - кажа, - твайму сыну

Ксёндз хацеў даць па кантычцы,

Думаў ён, можа, з гадзіну,

Узяў ксёнжку, як стаў рыцца,

Дык даў потым з каліндарка»*!

Матка прандзей з хаты ў сені,

Як бы цівун гнаў па карку,

Усё шэпча то імене:

«Аліндарку, Аліндарку!»

Прыляцеўшы так дадому,

За калыску узялася

І зрадзела, як святому,

Што аж слязьмі залілася.

І калыша, і галосе:

Надта імя спадабала,

Надта добрае здалося,

Што такога і не знала!

Вот і клікаць мяне сталі

Скаліндаркай, Аліндаркай...

Ну, як зналі, так і звалі.

Але вот што з гаспадаркай?

Наперш конь здох таго ж лета,

І цялушка, як лань, пала...

Матка ж, ведама, кабета,

Затужыла і запала,

Гадкоў зо тры пацягнула,

Ў марцы й ручанькі згарнула.

(А ўсё ў марцы, трэба ж гэта!

А разумная была кабета!)

З таго гора бацька бедны

Стаў маркотны, як магіла.

Было сядзіць такі бледны...

«Што ж ты гэта нарабіла?!»

Гэтак скажа і заплача.

(Хто ж пачуе, хто забача?)

Потым дай памалу сватаць;

Трэба ж, ведама, жаніцца,

Каб было каму палатаць,

Каб было у што змяніцца,

А так усё памарнела:

Куры, гусі, навет свінне.

І свіння дзяцей паела,

І карова марне гіне...

Увосень давай шукаць пары,

Ды ніводная не хоча;

Аднэй бедны, другой стары,

Трэця, чорт ве - што тароча:

«Аддай, - кажа, - Аліндарку

Куды-кольвек хоць на людзе,

Сядзь на нашу гаспадарку,

Тагды выйду, добра будзе!»

Бацька кідаўсь зо тры тыдні,

Яшчэ горай зажурыўся,

Прадаў сякі-такі злыдні*,

Разлайдачыўся, распіўся

І умёр так пад гародам,

Устраміўшы ў плот галоўку!

Шапку найшлі аж за бродам

І у шапцы залатоўку.

А назаўтра прывёў соцкі

Асэсара, паноў трое.

Труп той зрэзалі на клёцкі...

(А у марцы ж было й тое!)

Мяне цётка, у апеку

Ўзяўшы, трошкі падрасціла

Ды якомусь чалавеку,

Як за сына, адпусціла.

Незадоўга змёрла цётка,

Я стаў круглая сіротка.

Ці гдзе днюю, ці начую,

А ўсё бяду сваю чую!

Пастухі збяруцца ў гаю,

Пяюць песні ля бярозы,

А мне чагось, сам не знаю,

Смутна, цяжка, цякуць слёзы.

Рос я гэтак за вачыма,

Ужо трэйчы спавядаўся,

Калі зімой да айчыма

Ды ураднік заблукаўся.

Я сяджу сабе на печы,

Пляту лапці, ўю аборы,

Ён паказуе праз плечы:

«Што-то сын твой, - кажа, - хворы?»

«То не сын! - айчым той кажа. -

Ўзяў сіротку; дзякуй Богу,

Добры ўдаўся: позна ляжа,

Рана ўстане і адлогу

Не запусце... спагадлівы;

Маю сына, хоць не родны.

Ажаню, як буду жывы,

Будзе Богу й людзям годны!»

«А лет сколькі?» - той пытае.

«Дваццаць, - кажа, - мусіць, мае?»

«А зваць як?» - «Да Каліндарка!..»

Ратнік піша усё шпарка.

Як радзіўся, гдзе хрысціўся?..

Пісаў, пісаў дый паехаў!

Бацька яго угасцілі,

Далі торбачку гарэхаў...

После таго, так не далей,

Як у тыдзень і асэсар

Шусць у хату (і з мадаляй).

«А гдзе, - кажа, - той пасэсар,

Твой Ліндарка, ці як звецца,

Што хаваецца з някруцтва,

Пляцець лапцікі на печцы?..

Ашуканства, баламуцтва!..»

А я ж ехаць меў па дровы,

Бацька клікнуў, іду ў хату...

А асэсар - той - здаровы!..

Лясь мне ў морду, потым тату.

Я ж узяў яго за грудзі

І піхнуў лыбом у дзверы.

Ён як раўкне: «Гэй вы, людзі,

Тут разбой! Прыміце меры!..

Тут рыштант, брадзяга скрыты, -

Вот і лэб калісь быў брыты, -

Вяжы ўсіх, нараджайся!..»

Мяне лясь! «Ты хто? Сазнайся!..» -

«Скаліндар, - кажу, - сірота!..»

Пацягнулі па дарозе,

Завязалі і варота,

Мы ж спыніліся ў астрозе...

Астрог, братцы, паглядзеўшы

Мімаходам, выглядае,

І нічога: шык, не еўшы,

І ў астрозе не бывае,

Але лепшы ў хаце голад,

У дарозе велькі холад,

Найцяжэйша праца ў полі,

Як у той астрожнай долі!

Відзеў пташку я у клетца,

Як галоўкай потым б'ецца,

Аж скрыдэлкам затрапоча -

І сканае... жыць не хоча.

Раз лісіцу, адкапаўшы,

Прывязалі мы да кола:

Стала ж грызці што папаўшы,

Сабе бруха распарола,

Растрыбушылась на часці,

Каб не жыць так, хоць прапасці.

Нашто - гадзіну, мядзянку,

Пусці ў шклянае начынне, -

Сама сябе без прастанку

Будзе жаліць, покі згіне!..

Як ужо ж скаціна тая

Або гадзіна праклята

І та цану волі знае,

Што ж для нашага-то брата,

Меўшы розум не скацінны,

Як знаць волю мы павінны?..

А ў астрозе ж няма волі,

Ні ў чом няма і ніколі!

У жалезе тыя дзверы,

Пры дзвярах стаяць жаўнеры,

А народ усё сярдзіты -

Так як бы яшчэ не сыты

Людскіх слёзаў, мукі, енку;

Не гавораць памаленьку,

А ўсё зыкам, а ўсё з лайкай,

А ўсё з боем, ўсё з нагайкай.

У дзядзінец нас як пхнулі,

Дзвярмі тымі як грукнулі,

Дык і свет мне тым закрыўся,

Як бы у труну забіўся...

Зараз старшы ўзяў за плечы,

Хляснуў трэйчы, так, без рэчы,

Ключы кінуў: «У халодну!»

І аблаяў матку родну.

Нас піхнулі, як у яму,

Ў цёмну хату чварагранну*,

Далі хлеба, вады меру

І запёрлі, як за веру

У цямніцах калісь гэта

Замыкаліся ад света.

Цёмна, зімна... Прытуліцца

Няма куды! А каганец,

Як бы губка, толькі тліцца...

Заспявалі мы ражанец*.

Пяём, плачым, аж галосім,

Божай ласкі - Праўды просім!

Ў такім енку, са слязамі

І паснулі у той яме!

Абудзіўся я з здзівення:

Глядзіць ў шчэлачку праменне!

Я падумаў: ласка ж Божа

І сюды пралезці можа?

Аглядаюся вакола,

Як бы шукаў і тут Бога.

Мне зрабілася васола,

Не баюся я нікога,

Зноў ражанец: «Bóg ucieczką»*

Бляю сабе, як авечка,

Калі бразць ключом у дзверы,

І крычыць хтось: «Гэй, вы, зверы,

Вы, бунтоўнікі, паскуды,

Выбірайцеся адсюды!

Тут важнейшым трэба сесці,

Вас у вобшчу здадзім гдзесьці!..»

Павялі нас аж на гору...

Па якомусь калідору...

Дзверы, дзверы, ў дзверах дзюрка,

І у каждай жа хвігурка

Як бы тая ж выглядае,

Гдзе ні глянеш, усё ж тая:

Блішчаць вочы, твар, як гліна,

І абросшы, як скаціна...

У турме, як у тым гробе,

Ў адну твар усіх паробе!

Ішлі, ішлі гэтак з гоні.

А смрод такі, што ад воні

Мне аж дух у грудзях спёрла,

Як бы цісне хто за горла.

Тут нам хату паказалі,

Упусцілі, развязалі,

Вады далі, трохі хлеба

І запёрлі зноў як трэба.

Тут народу шмат сядзела.

Глянуў я - душа самлела:

Як падушкі, у іх твары,

Ў хаце пуста, толькі нары.

Ляжаць усе, з нас рагочуць,

Навет мейсца даць не хочуць.

«Давай, - кажа, - хоць на пляшку;

А не даўшы, дык парашку

Цёнгле* ты выносіць мусіш,

А ўжо хлеба, дык не ўкусіш, -

Мы табе наб'ём аскому,

Покі вернешся дадому!»

Я спалохаўся, баюся.

«Войча наш!» - кажу, малюся...

Бог даў спомніць: залатоўка

Гдзесь была ў кашулі ўшыта,

Што дала калісь жыдоўка,

Што падвёз у млын ёй жыта.

Прэндка сарваў тую лату,

Кінуў злоты той на хату...

І не ўгледзеў, як хапілі,

Толькі відзеў - водку пілі.

Тагды сталі нас пытацца,

Ці застаўся хто у хатца?

Адкуль, за што пасадзілі,

Па якіх турмах хадзілі?

Іншы вуча, на пытанне

Даць якое паказанне:

«Кажы, - кажуць, - знаць не знаю,

Чый я ёсць, з якога краю.

Малым быўшы, сляпых вадзіў;

А падросшы, і сам брадзіў;

Не прыпісаны да сказкі*,

І так жыву з Божай ласкі.

Бог мой бацька, зямля матка;

Знаць не знаю» - уся гадка!

Так да марца сядзім ціха,

Не чуваць дабра, ні ліха,

А у марцы шлюць бумагу,

Каб дастаўлена брадзягу,

Супраціўніка уласці,

Улажэння першай часці,

Што мянуецца «Ліндарам»

Ды йшчэ б'ецца з асэсарам,

Ды каб быў ў ланцуг закуты,

На нагах каб былі путы,

Праважацелі каб срогі*,

Каб не сходзілі з дарогі,

А каб проста да начала...

І ці мала там пісана?!

Вот назаўтра рана-рана

Нам адзежка наша дана;

Паскідалі мы сярмягі,

Салдат узяў дзве бумагі,

Нас звязалі - і ў дарогу!..

Я падумаў: «Дзякуй Богу!

Хоць нас слоначка сагрэе!

Вецерчык на нас павее!

Можа, дожджык срыбны змоча!

Можа, пташка засвяргоча?..»

Аж заплакаў я, зрадзеўшы!

От, здаецца б, і не еўшы

Быў бы сыты на свабодзе,

Як той кролік у гародзе.

Тут, здаецца, і сканаў бы,

За свабоду жыццё б даў бы!

Скаўроначкі Бога хваляць,

А пастушкі агонь паляць,

А і слоначка прыгрэла,

Аж мне ў душы паяснела.

Да палудня ішлі гэтак,

Пры дарозе шмат і кветак:

То пралескі, то сасонка,

Выгравае Божа слонка!

Так пад вечар ў мейсцы сталі,

У халоднай начавалі, -

Было позна. Заўтра зрання,

Якраз у дзень Звеставання*,

Клічуць мяне да дапросу

(Задаваць-то ужо чосу!).

Той судзебнік маладзенькі,

Такі быстры, хоць маленькі,

Ўсё пытаецца ды піша

І нагой усё калыша.

Як спытаўся мяне, хто я?

Я і спомніў сабе тое,

Як вучыў там той з астрога:

«Знаць не знаю я нічога!»

І старога тут клікнулі,

Папыталіся, раскулі

І дадому павярнулі.

А мне кажа: «Ты, брадзяжка,

Сакрыў званне, будзе цяжка:

Сорак розаг, потым роты!

Скажы лепей - адкуль, хто ты?»

А ўсё піша, піша, піша

І нагой усё калыша.

Пісаў, пісаў, даў другому

І сам пайшоў кудысь з дому.

Мяне зноў жа да астрогу,

Толькі цяпер, дзякуй Богу,

Адзінокі я застаўся.

Айчым плакаў, як жагнаўся.

«Помні, - кажа, - мяне, сыну,

А я хіба што сам згіну,

А цябе вярну да вёскі,

Хіба б ужо гнеў быў Боскі

Або б Праўда гдзесьці змёрла!

Вырву цябе ім із горла:

Бог паможа, проці сілы

Праўда выйдзе, як з магілы!»

Сказаў гэта, пакланіўся

Ды ізноў слязьмі заліўся.

І мне стала ў вачах цьмяна,

Зашчымела ў сэрцы рана,

Як бы штосьці адарвала,

Сам не знаю, што мне стала?

Калі гляну, ачунеўшы, -

Я ў шпіталі, захварэўшы...

Галава мая абрыта,

Твар вадой ці чым абліты,

А піць хочацца... здаецца,

Рэчку б выпіў, каб пры рэчцэ!

Так я праляжаў тры тыдні,

Прадаў усе свае злыдні;

Надта есці стаў памногу

І паправіўсь, дзякуй Богу!

Я ж тут ляжу, і ні рэчы,

Што там стары гаспадара.

А ён торбу ўзяў на плечы,

Па начальству просьбы жара!

Трэйчы Вільню, сем раз Ліду

Ён адведаў. Трэба ж ведаць, -

Прысягнуў, покі я выйду,

Навет дома не абедаць!

Раздабыў усе паперы,

Запісаў мяне у сказку...

Што і бацька б, можа, шчэры

Не зрабіў такую ласку.

Так увосень, ў замарозкі

Прывялі мяне да вёскі,

Пазбіралі шмат суседаў!..

Кожны гаварыў, што ведаў:

Як я тут, калі радзіўся,

Як і бацька мой жаніўся...

Паказалі усё чыста,

І што імя мне Каліста,

Што завуць мяне Ліндарка,

Так, на смех, што чыста гол,

Як ліндар, што на фальварку:

Весь маёнтак - ён ды вол.

Асэсар быў ужо новы,

Чалавечак так, нічога,

Якісь ціхі, нездаровы

І цярплівы... хваліць Бога!

Пасля таго праз паўгоду

Ў марцы ж мяне на свабоду,

Дзякуй Богу, адпусцілі

У той дзень, як і хрысцілі.