Курган

Паміж пустак, балот беларускай зямлі,

На ўзбярэжжы ракі шумнацечнай

Дрэмле памятка дзен, што ў нябыт^[1] уцяклі, -

Ўдзірванелы^[2] курган векавечны.

Дуб галлё распусціў каранасты над ім.

Сухазелле у грудзі ўпілося;

Вецер стогне над ім уздыханнем глухім, -

Аб мінуўшчыне ў жальбах галосе.

На купалле там птушка садзіцца, пяе,

У піліпаўку^[3] воўк нема вые;

Сонца днём распускае там косы свае,

Ночкай зоры глядзяць залатыя.

Хмары неба ўсцілалі мо тысячу раз,

Перуны білі з краю да краю, -

Ён стаіць - гэта памяць людская, паказ...

Толькі гутарка ходзіць такая.

На гары на крутой, на абвітай ракой,

Лет назад таму сотня ці болей,

Белы хорам стаяў, недаступнай сцяной

Грозна, думна^[4] глядзеў на прыволле.

У нагах у яго рассцілаўся абшар^[5]

Хвоек гонкіх і пахані чорнай,

Сонных вёсак шары^[6], хат амшалых^[7], як мар,

Хат з сям'ёй душ падданых, пакорных.

Князь у хораме жыў, слаўны свету ўсяму,

Недаступны і грозны, як хорам;

Хто хацеў, не хацеў - біў наклоны яму,

Спуску, ласкі не знаў непакорам.

Зневажаў, катаваў ён з дружынай сваёй;

Стражы князевы - ў полі і дома,

Толькі модлы^[8] раслі небу ў сэрцах людзей,

І пракляцце расло пакрыёма^[9].

Раз бяседа^[10] вялікая ў князя была:

На пасад дачку княжну садзілі^[11]:

За сталом він заморскіх крыніца цякла,

Бегла музыка ўкруг на паўмілі.

На вяселле-разгул наплыло, як на сход,

Госці знатных зусюль, за паўсвету,

Гэткай гучнай бяседы не номніў народ,

Гэткіх скарбаў, брыльянтаў^[12], саетаў^[13]!..

Дзень, другі ўжо грымела у князя гульня,

І музыкі, і чаркі звінелі;

Выдумлялі забаў новых кожнага дня;

Што хацелі - ўсяго госці мелі.

Ажно трэцяга дня князь прыдумаў адну

Для дружыны пацеху-забаву:

Загадаў ён пазваць гусляра^[14]-старыну,

Гусляра з яго ведамай славай.

Акалічны народ гуслі знаў гусляра;

Песня-дума за сэрца хапала;

Вакол гэтай думы дудара-званара

Казак дзіўных злажылась нямала.

Кажуць, толькі як выйдзе і ўдарыць як ён

Па струнах з неадступнаю песняй, -

Сон злятае з павек, болю цішыцца стогн,

Не шумяць ясакары^[15], чарэсні;

Пушча-лес не шуміць, белка, лось не бяжыць,

Салавей-птушка ў той час сціхае;

Паміж вольхаў рака, як штодзень, не бурліць,

Паплаўкі рыба-плотка хавае.

Прытаіцца да моху русалка, лясун,

Каня^[16] вечнага «піць» не заводзіць:

Пад звон-песню жывучых гусляравых струн

Для ўсіх папараць-кветка ўзыходзіць.

Прывяла гусляра з яго ніўных сяліб

Дворня князева ў хорам багаты:

Пасадзіла на ганку, між клёнаў і ліп,

На цагляным парозе магната^[17].

Невыдумная світка^[18] - убор на плячах,

Барада, як снег белы - такая,

Незвычайны агонь у задумных вачах,

На каленях ляглі гуслі-баі.

Водзіць пальцам худым па сталёвых струнах,

К песні-музыцы ладзіцца, строе;

Водклік б'ецца ад струн па сцюдзеных сцянах,

Заміраючы ў сховах пакояў.

Вось настроіў, навёў тон у струнах як след,

Не зірнуўшы на гулі ні разу,

І сядзіць гэты сумны, як лунь^[19], белы дзед,

І чакае ад князя прыказу.

- Што ж маўчыш ты, гусляр, ніў, лясоў песнябай,

Славай хат маіх подданых слаўны?!

Нам сягоння зайграй, нам сваіх песень дай, -

Князь умее плаціць незвычайна!

Запяеш па душы, дасі ўцехі гасцям -

Поўны гуслі насыплю дукатаў^[20];

Не пад мысль песня будзе каму-небудзь нам -

Канапляную возьмеш заплату;

Знаеш славу маю, знаеш сілу маю...

- Многа знаю і чуў аб табе я, -

І я сам, як і ты, так табе запяю...

- Ну, пара пачынаць, дабрадзею! -

Гэтак слухае, выслухаў князя гусляр,

Заіскрыліся вочы сівыя,

Патануў у скляпеннях адзін, другі ўдар,

І заплакалі струны жывыя.

«Гэй ты, князь! Гэй, праслаўны на цэлы бел свет,

Не такую задумаў ты думу, -

Не дае гуслярам сказу золата цвет,

Белых хорамаў п'яныя шумы.

Скурганіў^[21] бы душу чырванцом тваім я;

Гуслям, княжа, не пішуць законаў:

Небу справу здае сэрца, думка мая,

Сонцу, зорам, арлам толькі роўна.

Бачыш, княжа, загоны, лясы, сенажаць, -

Ім пакорны я толькі з гуслямі,

Сілен, княжа, караць, галаву сілен зняць, -

Не скуеш толькі дум ланцугамі.

Славен, грозен і ты, і твой хорам-астрог,

Б'е ад сцен-цэгел лёдам зімовым;

Сэрца маеш, як гэты цагляны парог,

І душу - як скляпоў гэтых сховы.

Глянь ты, слаўны ўладар, па палеткі свае:

Сарачні^[22] там сох бачыш, як блудзе;

А ці чуў ты, аб чым там араты пяе,

Дзе і як жывуць гэтыя людзі?

Глянь у лёхі^[23] свае, ў падзямеллі глянь, князь,

Што настроіў пад хорамам гэтым:

Брацці корчацца там, табой кінуты ў гразь,

Чэрві точаць жывых іх, раздзетых.

Ты ўсё золатам хочаш прыцьміць, загаціць...

Ці ж прыгледзеўся, хорамны княжа?

Кроў на золаце гэтым людская блішчыць,

Кроў, якой і твая моц не змажа.

Ты брыльянтамі ўсыпаў атласы і шоўк -

Гэта цертая сталь ад кайданаў,

Гэта вісельні петляў развіты шнурок,

Гэта, княжа, твае саматканы.

Стол ты ўставіў ядой, косцей шмат пад сталом, -

Гэта косці бядноты рабочай;

Пацяшаешся белым, чырвоным віном, -

Гэта слезы нядолі сірочай.

Хорам выстраіў ты, твайму воку так міл,

Адшліфованы цэгла і камень, -

Гэта - памяткі-пліты з няўчасных магіл,

Гэта - сэрцаў скамененых пламень.

Люба чуці табе скочнай музыкі звон:

Ты, дружына п'яце асалоду, -

А ці ўслухаўся ты, як плыве з яе стогн,

Стогн пракляцця табе, твайму роду?!

Ты збялеў, ты дрыжыш, слаўны княжа-ўладар!

Госці хмурны, а дворня знямела...

Ну, што, княжа? пара даць за песню мне дар!

Выбачай, калі спеў мо няўмела».

Князь стаіць, князь маўчыць, жуда, помста б'е з воч;

Гулі зглухлі: ні жартаў, ні смехаў...

Думаў князь, выдумляў, грымнуў шабляй наўзбоч,

Толькі з лескатам выбегла рэха.

- Гэй ты, сонцу раўня, не на тое пазваў

На вяселле цябе сваей княжны!..

Ты шалёны, стары! хто цябе дзе хаваў?

Ты, знаць, вырадак цемры сярмяжнай^[24].

Ты адважыўся мне на сляпы перакор

Вызваняці сусветныя трэлі;

Платы маю шмат я для такіх непакор,

Хто сябе проці мне стаць асмеліў,

Я па-князеўску ўсім і плачу, і люблю!

Ты не хочаш дукатаў - не трэба!..

Узяці старца і гуслі жыўцом у зямлю!

Знае хай, хто тут пан: я - ці неба!

Падхапілі, ўзялі гусляра-старыка.

Гуслі разам яго самагуды:

Па-над бераг круты, дзе шумела рака,

Павялі, паняслі на загубу.

Месца выбралі здатнае, вырылі дол,

Дол тры сажні^[25] шырокі, глыбокі;

Закапалі, убілі асінавы кол,

Далі насып тры сажні высокі.

Не часалі дамоўкі^[26] яму сталяры,

Не заплакалі бліжнія вочы;

Змоўклі гуслі і ен з той пары - да пары;

Сум і сціша залеглі, як ночай.

Толькі князеўскі хорам гудзеў, не маўчаў:

Шалы, музыка ў тахт рагаталі;

Не адну віна бочку князь кончыў, пачаў:

Шлюб-вяселле ўсе княжны гулялі.

Пацяклі, паплылі за гадамі гады...

На гусляравым наспе жвіровым

Палыны узышлі, вырас дуб малады,

Зашумеў непанятлівым словам.

Лет за сотню звёў час, ці і болей мо лет,

Зацвілі пераказы ў народзе;

Кажуць людзі: ў год раз ночкай з гуслямі дзед

З кургана, як снег, белы выходзе.

Гуслі строіць свае, струны звонка звіняць.

Жменяй водзіць па іх абамлелай,

І ўсе нешта пяе, што жывым не паняць,

І на месяц глядзіць, як сам, белы.

Кажуць, каб хто калі зразумеў голас той,

Не зазнаў бы ніколі ўжо гора...

Можна тут веру даць, толькі слухаць душой...

Курганы шмат чаго нам гавораць.