Янка СІПАКОЎ
МАЯ БІБЛІЯТЭКА
ПАЛІЦА ПЕРШАЯ
Я заўважыў яе каля рынку. Яна ласкава трымала на руках кацянятак, пяшчотна тулячы іх да грудзей. Кацяняткі былі вельмі чысценькія, дагледжаныя як і сама жанчына. Яны былі такія ж ужо харошанькія, такія пушыстыя, што хацелася ўсіх адразу перасадзіць на свае далоні.
Кацяняткі разумнымі, даверлівымі вачанятамі, здаецца, глядзелі мне ў самую душу.
А перад імі стаяла кардоначка-ўмова з надпісам: «Аддам у ласкавыя рукі».
Вочы чалавека, які набывае кнігу, заўсёды радасныя і шчаслівыя. А калі ён з ёю развітваецца — зажураныя, вельмі зажураныя.
Але ж як яны загараюцца зноў — у таго, каму ты аддаеш сваю кнігу!
«Усяму свой час, і час кожнай рэчы пад небам... Час раскідаць камяні, і час збіраць камяні», — кажа Эклезіяст.
«Час збіраць камяні, і час думаць пра тое, як яны, камяні, будуць жыць без цябе і што, урэшце, рабіць з імі, сабранымі», — хочацца дадаць нам ад сябе.
Цікава, а дрэвам не бывае скрушна, калі яны ўвосень развітваюцца са сваімі лістамі?!
1
За ўсё сваё жыццё я не сабраў сабе аніякіх скарбаў — ні золата, ні брыльянтаў, ні нават самых звычайных, пакамечаных і зашмальцаваных у шматлікіх кішэнях, папяровак.
І ўсё ж адна вельмі вялікая каштоўнасць, найдаражэйшы мой скарб, у мяне ёсць.
Я кажу пра маю хатнюю бібліятэку. Усё маё багацце — яна, яна, яна...
І, вядома ж, яны — кнігі .
Кнігі заўсёды былі маімі сябрамі. І іх было ў мяне шмат.
Часта я вітаўся з імі: «Добрай раніцы!» і, стомлены за дзень, жадаў ім: «Дабранач!»
З любым настроем і ў любы час дня і ночы падыходзіў я да кніжных паліц і заўсёды знаходзіў тое, што мне трэба было менавіта зараз, што ўціхамірвала, утаймоўвала, супакойвала мяне. Ці, наадварот, узбуджала.
Сваёй бібліятэцы я, можна сказаць, аддаў усё сваё жыццё. Здаецца, я амаль ніводнага дня не прыходзіў дадому без кнігі. А, здаралася, што вяртаўся і з двума важкімі пакункамі ў абедзвюх руках.
Што такое бібліятэка? Мой «Слоўнік замежных слоў», які я купіў 18 снежня 1957 года яшчэ студэнтам-трэцякурснікам аддзялення журналістыкі адзінага на той час Белдзяржуніверсітэта, сведчыць:
«Бібліятэка — 1) збор кніг; 2) памяшканне для захоўвання кніг; 3) установа, якая выдае кнігі для чытання».
Не, не і яшчэ раз — не! Ні першае, ні другое, ні трэцяе! Усё суха, дробязна. І прыблізна.
Бібліятэка — гэта, на мой погляд, сабраны разам увесь розум чалавецтва за ўсе часы і народы з таго моманту, як патухлая зорка Зямля зрабілася жывою, скарб, якім можа бесперашкодна і з радасцю карыстацца кожны чалавек на планеце.
Бібліятэка — гэта сувязь часоў. Яна прыбірае ўсе межы, яднае адлегласці, эпохі, народы. Тут жа Гамер і тут жа Карл Маркс. Вавіланяне і вось яны побач, паэты Украіны. Канфуцый, Цыцэрон, Герадот, Авідзій і нашы Максім Танк і Алесь Пісьмянкоў.
Усе даступныя, усе як сучаснікі. Пазамінулае тысячагоддзе і тысячагоддзе, якое толькі пачалося. Дванаццатае стагоддзе і поручкі стагоддзе дваццаць першае.
Бібліятэка — гэта схова, прыстанішча ад мітусні і зласлівасці. Кнігі — гэта наш спакой. Душэўны.
Бібліятэкі не даюць чалавеку расчалавечвацца. Можа, таму толькі сёй-той ужо спрабуе бібліятэкі называць перажыткам сацыялізму. І пачынае змагацца з імі, як яшчэ нядаўна змагаліся з рэлігіяй.
Але ж чалавек, які чытае кнігу, — шчаслівы чалавек.
Ды і бібліятэка — гэта сама чысціня, давер, парадак. І цішыня. Дзе яшчэ, як не ў бібліятэцы, можна пачуць затоенае, як дыханне, шалясценне кніжных старонак?! Якое не парушае цішыні, а, наадварот, упрыгожвае яе.
Маё дзяцінства — гэта кнігі. Мы, дзеці вайны, чыталі апантана. На перапынках у школе хуценька рабілі ўрокі на заўтра, каб дома нішто не замінала нам сустрэцца з любімаю кнігаю, з любімымі героямі, каб хутчэй даведацца, што з імі адбывалася далей.
Разумеючы час і эпоху, усё ж з болем успрымаеш відавочнае: сённяшняя моладзь, пакаленне Пепсі, Маўглі, камп’ютарных монстраў ды памперсаў, кніг амаль зусім не чытае...
Кнігалюбы лічылі маю бібліятэку адной з лепшых у Мінску. Я ж так не лічыў. Бо ведаў сапраўдных асаў «палявання на кнігу», сярод якіх быў і мой самы блізкі — ад студэнцкіх год і на ўсё жыццё — сябра Барыс Сачанка.
Я ж збіраў жывую бібліятэку.
Значыць, кнігі былі мае сябры, і было іх у мяне шмат.
Я шанаваў кожную кнігу. Браўся разглядаць новыя набыткі свае толькі шчыра памыўшы рукі. Нікому не дазваляў загінаць у кнігах старонкі, крэсліць іх. Я любіў кнігу і таму шанаваў яе, даражыў ёю.
А памятаеш, як шанаваў кнігу Гогаль? Мікалай Васільевіч. Яшчэ будучы юнаком. У Нежыне. У гімназіі.
Пачакай, дык а дзе ж гэта ты чытаў? А, у «Праметэі». У гісторыка-біяграфічным альманаху з серыі «ЖЗЛ». Вось ён, том трынаццаты. «Кнігі для Гогаля». «Любоў да кнігі была страсцю Гогаля». Першы біёграф пісьменніка П. А. Куліш расказвае, што, калі Гогаль быў у Нежыне, ён з’яўляўся захавальнікам бібліятэкі, якую гімназісты выпісвалі на агульную складчыну. Абавязкі свае гімназіст Гогаль выконваў надзвычай старанна. «Кнігі выдаваліся бібліятэкарам для чытання па чарзе. Той, хто атрымаў для прачытання кнігу, павінен быў у прысутнасці бібліятэкара ўсесціся паважна на лаўку ў класнай зале, на паказаным яму месцы, і не ўставаць з месца да таго часу, пакуль не верне кнігу. Г этага мала: бібліятэкар уласнаручна загортваў у паперкі вялікі і ўказальны пальцы кожнаму чытачу, і толькі тады давяраў яму кнігу. Гогаль бярог кнігі, як каштоўнасць».
У Мікалая Васільевіча была свая вялікая бібліятэка. Аднак у апошнія месяцы яго жыцця пры ім было ўсяго 234 кнігі: рускіх кніг у пераплётах 87 і такіх жа без пераплётаў 63; замежных кніг у пераплётах 57. І такіх жа без пераплётаў 27.
А ў ліпені ж 1841 года з Масквы ў Рым, дзе на той час знаходзіўся Гогаль, толькі адпаведна рэестру было адпраўлена 363 кнігі з яго збору. Дык дзе ж падзеліся астатнія кнігі? Дзе, урэшце, уся яго бібліятэка?
У жыцці і смерці Гогаля было шмат таямніц.
І гэта таксама адна з такіх загадак.
Значыць, Мікалай Васільевіч Гогаль загортваў пальцы чытачоў у паперкі. Каб не папсавалі старонак.
Ведаеце, як і мне, калі я аддаваў каму-небудзь кнігі з маёй бібліятэкі, хацелася рабіць тое ж самае!
Мой аднакласнік, мой зубрэвіцкі сябра Толя Круцікаў, калі мы ўжо жылі ў Мінску, неяк выпрасіў у мяне пачытаць «Архіпелаг ГУЛАГ». Трохтомнік. Вялікія такія, важкія кнігі. Чысценькія і акуратненькія. Рэпрынтнае ўзнаўленне са збору твораў А. І. Салжаніцына, выдадзенага ў Францыі (Вермонт, Парыж).
Толю я не мог адмовіць. Мы з ім яшчэ ў школе прачыталі ўсё, што можна было знайсці ў Зубрэвічах. Потым хадзілі па кнігі ў Дубраўку, дзе пры сельсавеце была бібліятэка. Якая там бібліятэка! Усяго толькі адна шафа з кнігамі, што самотна стаяла каля сцяны. Мы справіліся з ёю хутка.
Дасюль памятаю тое нечакана прыемнае ўражанне, якое зрабіла на мяне кніжачка Івана Мележа «Гарачы жнівень», знойдзеная ў гэтай бібліятэцы. Другая кніга пісьменніка. Але тады, у школе, я не ведаў, другая яна ці першая ў Мележа. Не ведаў, што Іван Паўлавіч даражыў ёю — яна яму таксама падабалася. Для мяне яна, маленькая, была ўжо Кнігаю! Гэткай жа, як і першая кніга Янкі Брыля «У Забалоцці днее», якая выйшла ў 1951 годзе і якую я купіў яшчэ школьнікам. Першая кніга пісьменніка, якая была так высока ўганаравана — яна атрымала Сталінскую прэмію. Хтосьці з зубраўцоў, калі пасвіў у сваю рату кароў, узяў яе ў мяне пачытаць у поле. І пакінуў у канцы сваю рэцэнзію: «Очань інцярэсная кніга».
Здаецца, там, у той дубраўскай шафе, мы нечакана знайшлі і старую, старадаўнюю кнігу — з яць, з дзіўным загалоўкам: «Дон Кишот Ламанческий» — і прачыталі яе.
У Толі ўжо тады была свая бібліятэка. Ён трымаў свае кнігі на гарышчы і таму старэйшыя зубраўцы пры сустрэчы, убачыўшы ў ягоных руках новую кнігу, усміхаліся:
— У цябе там яшчэ столь у хаце не праламілася ад іх?
Час быў цяжкі, пасляваенны — мы ж пайшлі ў школу, калі яшчэ грымела вайна. А Беларусь ужо вызвалілі, і школа сабрала нас, дзяцей вайны — галодных і босых. Але з вялікаю прагаю вучыцца.
Тады была ва ўсім строгасць. І быў вялікі голад. Выключна на ўсё. І на кнігу — таксама.
Памятаю, як Захар Міхайлавіч Рубанаў, наш настаўнік па рускай літаратуры, а потым і дырэктар школы, даверыў нам з Толем, даў пачытаць па вельмі вялікім сакрэце, папярэдзіўшы, каб нікому не паказвалі і не гаварылі пра гэта, томік вершаў вялікага рускага лірыка Сяргея Ясеніна, які на той час быў у СССР чамусьці забаронены.
Да гэтага часу памятаю тую вабную кніжачку з беластволымі бярозамі на вокладцы — яе адразу ж хацелася разгарнуць і чытаць.
Там, где капустные грядки
Красной водой поливает восход,
Кленёночек маленький матке
Зелёное вымя сосёт.
І гэта напісаў пятнаццацігадовы хлапчук? Неверагодна! І мне ж, калі я чытаў кнігу, было амаль столькі ж. Дзіця... Нічога сабе, карапуз!
А гэта:
Поет зима — аукает,
Мохнатый лес баюкает
Стозвоном сосняка.
Кругом с тоской глубокою
Плывут в страну далекую
Седые облака.
Ды гэта ж сама музыка! Чуеце: о-а-у... Сапраўды «аукает»! У араторыі, якую выдатны рускі кампазітар Георгій Свірыдаў напісаў на выдатныя вершы Сяргея Ясеніна і якую я вельмі люблю і зараз, гэтыя словы і гукі, здаецца, з’яўляюцца ці не ключавымі.
Тая кніга назаўсёды зрабіла мяне прыхільнікам паэзіі гэтага сапраўднага лірыка, ці як яго потым назавуць наступныя пакаленні, — рускага салаўя.
Я і па гэты дзень ведаю на памяць шмат ягоных вершаў: «Вы помните, вы всё, конечно, помните». «Ты меня не любишь, не жалеешь», «Черный человек» і інш.
У маёй бібліятэцы ёсць аж два зборы твораў Сяргея Ясеніна — адзін, шасцітомны, такі, якім бы яго хацеў бачыць і сам паэт, якім ён склаў яго яшчэ пры жыцці, і другі — зялёненькі такі, вельмі прывабны, які мне прысылалі — кожны том — накладною платаю аж з Пастаў: быў там у камандзіроўцы, натрапіў на падпіску, адстаяў у чарзе. І падпісаўся! Праўда, пяты, апошні том, дзяўчаты з кнігарні не прыслалі — навошта, за яго ж ужо было заплачана, — і мне давялося даставаць яго ў букіністаў.
Я вельмі люблю гэтае выданне. У ім і наіўная, вучнёўская аповесць «Яр», у якой відаць, як паэт старанна вучыцца пісаць прозу: «Па акенцах куп’істага балота слізгалі ваўкі. Буры важак пацягнуў носам і клацнуў зубамі. Прымоўклая зграя ўчула здабычу»; і «Персідскія матывы»; і «Краіна нягоднікаў», за што, мусіць, паэт і заплаціў сваім жыццём; і вершы з «Масквы кабацкай», пасля якой нават звычайныя вершы, шчырыя на пачуццё, ва ўсіх, без выключэння, савецкіх паэтаў абзываліся ясеніншчынай; і чыстая, як сляза, сапраўдная-сапраўдная, шчырая-шчырая, аж баліць, паэзія рускай душы вялікага рускага паэта. Ва ўсіх пяці тамах!
У выданні шмат унікальных фотаздымкаў: Ясенін сярод сялян вёскі Канстанцінава; цудоўны партрэт кучаравага паэта з люлькаю, зроблены ў 1919 годзе; партрэт, зняты ў апошні год жыцця — якая чысціня, шчырасць, дабрата, давер і наіўнасць у вачах! А вось 1912 год, Сяргей з сёстрамі Кацяй і Шурай: старэйшая манерна паклала на нагу брата сваю ручку, а меньшанькую, якая сядзіць ля яго, Сяргей прытрымлівае рукамі. І ўсе такія чысценькія, дагледжаныя. І прыгожыя.
Успаміны пра Сяргея Ясеніна. Пад рэдакцыяй Юрыя Прокушава. Выдадзеныя ў 1975 годзе.
Ясеніна паступова, але настойліва, вярталі ў рускую і савецкую паэзію. Паэта, які жыў, «волнуясь сердцем и стихом». Ён не займаўся паэзіяй, ён дыхаў ёю пастаянна.
Адзін з сучаснікаў спытаўся ў яго:
— Вечна ты бадзяешся, Сяргей. Калі ж ты пішаш?
— Заўсёды, — адказаў Ясенін.
Кнігу ўспамінаў, як гэта і мае быць, адкрываюць сёстры. Тыя самыя маленечкія дзяўчаткі Каця і Шура, што на здымку. Аказваецца, у іх абедзвюх ёсць свой літаратурны склад, свой стыль. Кацярына Аляксандраўна стварае своеасаблівы партрэт узаемаадносін брата з мясцовай барыняй Лідзіяй Іванаўнай Кашынай, якая адна жыла ў панскай сядзібе, у двухпавярховым доме ў вялікім панскім садзе. Значыць, «Ганна Снегіна» — не выдумка паэта, а рэальная жанчына. Як рэальнае, мне так здаецца, і каханне, расказанае ў паэме.
Когда-то у той вон калитки
Мне было шестнадцать лет.
И девушка в белой накидке
Сказала мне слово: «Нет!»
Далекие милые были!..
Тот образ во мне не угас.
Мы все в эти годы любили,
Но, значит, любили и нас.
Я веру кожнаму слову паэта. Бо цяпер, пасля ўспамінаў Каці і Шуры для мяне гэтая ягоная паэма — аўтабіяграфічная.
Калісьці вельмі хацеў мець «Раман без хлусні» Марыенгофа. Гэтая кніга была ў Сяргея Дзяргая, які нам усім, маладым і пачынаючым пісьменнікам, быў нібыта за няньку.
Я папрасіў у Сяргея Сцяпанавіча пачытаць «Раман без хлусні», а пачытаўшы — вярнуў. Хацелася выканькаць кнігу назаўсёды, але не адважыўся. Бо адчуваў — не аддасць. Настаўнік сам даражыў ёю.
У Ясеніна ёсць верш «Развітанне з Марыенгофам».
Ах, Толя, Толя, ты ли, ты ли.
В который миг, в который раз —
Опять, как молоко застыли
Круги недвижущихся глаз.
Прощай, прощай. В пожарах лунных
Дождусь ли радостного дня?
Среди прославленных и юных
Ты был всех лучше для меня.
В такой-то срок, в таком-то годе
Мы встретимся, быть может, вновь.
Мне страшно, — ведь душа проходит,
Как молодость и как любовь.
Гэты верш быў напісаны паэтам перад яго паездкаю вясною 1922 года за мяжу і падараваны Марыенгофу. З’явіўся верш у друку тады, калі Ясенін быў за мяжою. Аднак Сяргей Аляксандравіч потым не ўключаў яго ні ў адзін са сваіх зборнікаў. Нібыта прадчуваючы, што пасля яго смерці Толя напіша аб ім не вельмі далікатны «Раман без хлусні», які нават тагачасная «Літаратурная энцыклапедыя» пад рэдакцыяй А. В. Луначарскага моцна пакрытыкавала:
«Акрамя вершаў, Марыенгоф выпусціў аўтабіяграфічны «Раман без хлусні», прысвечаны галоўным чынам інтымным бакам жыцця Ясеніна і свайго ўласнага. Эгацэнтрычная бесцырымоннасць, самаўлюбёнасць, схільнасць да таннай сенсацыі робяць гэту кнігу адначасова і бульварна-мяшчанскай чытанінай і дэманстрацыяй буржуа, які апусціўся супраць новага ўкладу жыцця, што ствараецца рэвалюцыяй».
А сам Ясенін, вярнуўшыся з-за мяжы, напісаў вельмі характэрны верш:
Грубым дается радость.
Нежным дается печаль.
Мне ничего не надо,
Мне никого не жаль.
А на улице мальчик сопливый.
Воздух поджарен и сух.
Мальчик такой счастливый
И ковыряет в носу.
Ковыряй, ковыряй, мой милый,
Суй туда палец весь,
Только вот с эфтой силой
В душу свою не лезь.
У мяне і сёння на кніжных паліцах стаяць успаміны Матвея Ройзмана «Усё, што памятаю пра Ясеніна». Вось радкі толькі са зместу:
«Ясенін разважае пра «Моцарта і Сальеры». «Ясенін расказвае пра сябе». «Суд над імажыністамі. Выступленне Маякоўскага. Водпаведзь Ясеніна». «Галя Беніслаўская». «Пісьмо Канстанціна Ясеніна». «Сварка Ясеніна з Марыенгофам», «Выступленне Рурыка Іўнева».
Рурык Іўнеў, якога сябры, жартуючы, называлі «блукаючай ныркай імажынізму», быў лепшым сябрам Ясеніна. Вось яго кніга «Каля падножжа Мтацмінды». А ў ёй — успаміны «Пра Сяргея Ясеніна».
Іх Рурык Іўнеў пачынае нечакана:
«Самымі праўдзівымі мемуарамі лічаць «Споведзь» Жан-Жака Русо. Але я ніколі не забуду, што сказаў аднойчы Вячаслаў Іваноў: «Русо думаў, што ён даў крайне праўдзівую споведзь, аднак яна атрымалася ў яго самай ілжывай, так як ён перакрывіў у ёй да непазнавальнасці свой уласны вобраз, сказіў свядома, мяркуючы, што смакаванне сваіх недахопаў ёсць найвышэйшая праўдзівасць.
А самая вялікая вартасць мемуараў — гэта тое, калі аўтар дае праўдзівы вобраз чалавека, а не адны праўдзівыя факты».
Менавіта такім праўдзівым і атрымаўся вобраз Сяргея Ясеніна ва ўспамінах Рурыка Іўнева. Мемуарыст не вышукваў у памяці нейкія непрыстойныя факты, а ствараў дастойны партрэт сябра. І свой — таксама.
Рурык Іўнеў быў вельмі таленавіты паэт:
Сурова жизнь — и все ж она
Елейно иногда нежна.
Раз навсегда уйди от зла,
Гори, но не сгорай дотла.
Есть столько радостей на свете,
Юнее будь душой, чем дети.
Гэта з яго акраверша, прысвечанага Сяргею Ясеніну і напісанага ў 1919 годзе. Тады, калі сябра яшчэ быў жывы. У кнізе «Выбраныя вершы», з якой узята цытата, каля 15 аркушаў дабротнай, таленавітай паэзіі лепшага сябра Ясеніна, вершаў, напісаных за шэсць дзясяткаў гадоў (1912—1972).
А зараз з вашага дазволу, я дам слова жанчыне, якая, з яе слоў, «пачала танцаваць яшчэ ў лоне маці, верагодна, у выніку таго, што тая, цяжарная ёю, не могучы нічога есці, харчавалася толькі вустрыцамі ды шампанскім».
Той жанчыне, пра якую сам Сяргей Ясенін пісаў:
И какую-то женщину,
Сорока с лишним лет,
Называл скверной девочкой
И своею милою.
Айседора Дункан. «Маё жыццё. Мая Расія. Мой Ясенін». Успаміны.
У слыннай амерыканскай танцаўшчыцы свой падыход да ўспамінаў. Ёй, наадварот, падабаецца «Споведзь» Жан-Жака Русо. «Кожны, хто выкладзе сваё жыццё праўдзіва, — кажа Дункан, — напіша надзвычайную кнігу. Аднак ніхто яшчэ не асмеліўся напісаць праўду, і толькі Жан-Жак Русо прынёс гэтую найвышэйшую ахвяру чалавецтву, раскрыўшы праўду сваёй душы, сваіх самых інтымных учынкаў і думак... Ніводная жанчына яшчэ не расказала праўду пра сваё жыццё. Аўтабіяграфіі большасці жанчын уяўляюць сабою выкладанне бачнага існавання, дробязных падрабязнасцей і эпізодаў, якія не адлюстроўваюць іх сапраўднага жыцця. Пра важнейшыя моманты радасці і пакут аўтары, як ні дзіўна, не пішуць».
Гэта ў прадмове. А ў трэцім раздзеле яна ўжо расказвае пра сваю вялікую мэту:
«Я адкрыла сакрэт танца. Я адкрыла мастацтва, якое страчана ўжо дзве тысячы гадоў... Я прынесла вам танец. Я прынесла вам ідэю, якая зробіць пераварот ва ўсёй нашай эпосе. Дзе я адкрыла яе? Каля Ціхага акіяна, у сасновых лясах Сьера-Невады. Я бачу ідэальную постаць юнай Амерыкі, якая танцуе на вяршыні Скалістых гор».
Чакай, чакай. Гэта ўжо мне аднекуль знаёмае. А, то ж Уітмен. Паэт, якога я вельмі люблю і адзіную ягоную кнігу «Лісце травы» пераклаў на беларускую мову.
Ага, я не памыляюся: Айседора Дункан любіць таксама Уітмена! Яна піша: «Я адкрыла танец, варты паэмы Уітмена. Найвышэйшым паэтам нашай краіны з’яўляецца Уолт Уітмен. Я ствару для дзяцей Амерыкі новы танец, які адлюструе Амерыку».
А вось як пра тую ж любоў да сваёй краіны гаворыць і Уолт Уітмен, паэт, які ўсё ўспрымаў на фоне бясконцага па часе і прасторы Сусвету. Цытату я падаю ў сваім перакладзе:
Я пасею і выгадую, нібы густалістыя дрэвы,
суполкі сяброў і таварыстваў уздоўж усіх амерыканскіх рэк,
і на ўзбярэжжах вялікіх азёр, і ўсюды па прэрыях.
Я ствару гарады неразлучныя,
якія пакладуць адзін аднаму свае рукі на плечы...
А некаторыя згадкі Дункан пра Уітмена нават для мяне, здавалася б, добра знаёмага з жыццём і творчасцю паэта, былі невядомыя:
«Уолт Уітмен напісаў праўду пра Амерыку. Адзін час пошце забаранялі прымаць яго кнігу да перасылкі як «амаральную». Такая ацэнка цяпер здаецца нам недарэчнаю».
Кнігу забаранялі нават перасылаць? І праўда, глупства! Як амаральную? Лухта!
І вось Айседора Дункан робіцца жонкай Сяргея Ясеніна. Неяк хутка, амаль імгненна. Яна — шчыра любіць сваю Амерыку, ён — да самазабыцця любіць сваю Расію.
І несумненна — абое любяць адно аднаго.
Дункан палюбіла рускага паэта, па сутнасці, яшчэ хлапчука, пасля найвялікшай сваёй трагедыі. Яе дзетак, Патрыка і Дзердры, у закрытай аўтамашыне змыў дождж у Сену.
Вось як у сваіх успамінах пра Айседору «Нерасказаная гісторыя» піша пра гэта яе сяброўка Мэры Дэсці:
«Аўтамабіль, у якім яна (няня-англічанка) і дзеці патанулі, быў з закрытым верхам, і пакуль ён напаўняўся вадою, няня прыціскала дзяцей да грудзей, спрабавала прыкрыць іх пледам і з адчаем і жахам глядзела, як марудна набліжаецца смерць».
Сама ж Дункан успамінае тое, здавалася б, шчаслівае ранне:
«Патрык буяніў болей, чым заўсёды. Забаўляючыся, ён пераварочваў крэслы, і калі крэсла падала, Патрык крычаў ад радасці».
«Чароўнасць вясны і выгляд маіх дзяцей, румяных, прыгожых і шчаслівых, усялялі ў мяне такую радасць, што я раптоўна выскачыла з пасцелі і пачала танцаваць з імі. Мы ўтраіх заліваліся смехам. Няня, усміхаючыся, глядзела на нас».
І ўсё ж:
«Пацалаваўшы дзяцей, я сказала:
— Я хутка вярнуся!
На развітанне Дзердры прыціснула вусны да шкла. Нагнуўшыся, я пацалавала шкло з другога боку у тым жа месцы. Дакрананне да халоднага шкла пакінула ў мяне трывожны асадак».
Як выразна ўсё ўспамінаецца ёй пасля трагедыі!
І вось ён. Сярожа. Таксама, хоць і малады, аднак са сваімі клопатамі і праблемамі.
Успаміны Дункан заканчваюцца яе прыездам у Расію, у СССР:
«Бывай, Стары Свет! Прывітанне Новаму Свету!»
Яна прыняла «рускую рэвалюцыю» і прыехала дапамагаць ёй.
А пра Айседору і Сярожу зноў жа ва ўспамінах яе сяброўкі Мэры Дэсці. У яе «Нерасказанай гісторыі».
«Раптам дзверы з трэскам расчыніліся, і перад Айседорай узнік самы прыгожы твар, які яна калі-небудзь бачыла ў жыцці, апраўлены залатымі, цудоўнымі кучарамі, з поглядам блакітных вачэй, які пранікаў у душу. Паэта і танцаўшчыцу не спатрэбілася прадстаўляць адно аднаму. Гэта быў лёс. Яна адкрыла абдымкі, і ён упаў на калені, прыціскаючы яе да сябе, прамаўляючы: «Айседора, Айседора, мая, мая!»
Потым яна ўжо не памятала, як танцавала, як Ясенін чытаў вершы, як яны прыехалі да яе дадому. Яна памятала толькі «галаву з залатымі кучарамі», якая ляжала ў яе на грудзях і словы «Айседора, Айседора, мая, мая!» і да самай смерці гаварыла, што памятае, як яго блакітныя вочы глядзелі ў яе вочы і як у яе з’яўлялася адзінае пачуццё — закалыхаць яго, каб ён адпачыў, яе маленькае, залатавалосае дзіця».
«З гэтага дня ў Айседоры не было ні гадзіны спакою, і вельмі хутка яна зразумела, што малады паэт не толькі вялікі геній, але і вар’ят. За ім заўсёды хадзіла група прыяцеляў, якія яго ні на хвіліну не пакідалі і не давалі ім застацца ўдваіх».
Яны, Сяргей і Айседора, часта бывалі ў Сяргея Канёнкава. Яны любілі да яго заходзіць, і ён любіў іх бачыць у сваёй майстэрні: сядзіць, нешта стругае. Можа, новага Ягора-пасечніка. А, можа, ужо і яго самога, Ясеніна, выразае, вызваляе з дрэва.
Партрэт Сяргея Ясеніна спачатку быў зроблены ў гліне з натуры, а потым па памяці ўжо пераведзены ў дрэва.
Дастаю з кніжнай паліцы томік «Канёнкаў». У серыі «Жыццё ў мастацтве». Вось гэта драўляная скульптура. Кампазіцыя бюста ўнікальная. Канёнкаў звычайна любіў заканчваць усе свае працы, а тут закончана толькі адна галава, а ўсе астатнія дэталі дадзены фрагментарна. Скульптар падкрэсліваў, што бачыць паэта ў хвіліны найвышэйшага творчага ўсплёску і таму імкнуўся схапіць самае галоўнае ў ім.
Яны, не зважаючы на розніцу ў гадах, вельмі сябравалі. Абодва былі славутымі сялянамі, і, трапіўшы ў горад, сумавалі без сваіх вёсак. Нават Анатоль Марыенгоф пісаў пра гэта ў сваім «Рамане без хлусні». Той Марыенгоф, які ўсчынаў сварку з кожным, хто пры ім гаварыў, што Ясенін піша лепш за яго. Канёнкаў любіў Ясеніна і казаў, што больш яркай і гарачай прыхільнасці за ўсё сваё жыццё ён не ведаў ні да аднаго са сваіх сяброў. Канёнкаў бываў у Ясеніных. Ясеніны бывалі ў яго. Балерыну Айседору Дункан ён і ляпіў, і маляваў, аднак з выяў яе амаль нічога не засталося.
Сярод іншых работ Канёнкава мне найперш хочацца ўспомніць тут выдатны «Аўтапартрэт» самога скульптара ды «Паганіні» ў мармуры — вытанчаны і элегантны шэдэўр вялікага віртуоза скрыпкі, месцазнаходжанне якога і зараз невядома. «Кампанелай» Паганіні я захапляюся даўно і, слухаючы, разумею, чаму сучасныя кампазітары не могуць не толькі выканаць, а нават і расчытаць некаторыя яго творы.
Дункан і Радэн.
«Потым я спынілася, каб растлумачыць яму мае тэорыі новага танца, — успамінае славутая танцоўшчыца. — Але неўзабаве зразумела, што ён мяне не слухае. Ён пільна глядзеў на мяне, вочы яго блішчэлі з-пад напаўапушчаных павек, а затым з тым жа выразам, які быў на яго твары, калі ён стаяў перад сваімі работамі, ён падышоў да мяне. Яго рукі слізгалі па маёй шыі, грудзях, пагладзілі мае плечы, прайшліся па бёдрах, па аголеных каленях і ступнях. Ён пачаў мяць усё маё цела, нібыта яно было з гліны. Ад яго веяла такім жарам, які хваляваў і абпальваў мяне. Мяне ахапіла жаданне аддацца яму ўсёй сваёю істотаю, і, сапраўды, я б зрабіла так, калі б мяне не спыніў сполах, выкліканы маім недарэчным выхаваннем. Я адступілася, накінула сукенку зверху тунікі і, збянтэжаная, прагнала яго. Як шкада! Як часта я раскайвалася ў гэтым ілжывым дзяціным разуменні, якое пазбавіла мяне выпадку аддаць сваю нявіннасць самаму вялікаму Пану, магутнаму Радэну».
Ага, усё ў жыцці ўзаемазвязана, і наша жыццё ўжо само па сабе ёсць неймаверны і неверагодны сюжэт.
Для мяне Радэн — гэта, зразумела, «Пацалунак», «Мысліцель» ды шчымлівапранізлівая «Тая, што была цудоўнай Аміер» — трагічны вобраз старасці.
І скульптура-помнік «Грамадзяне Кале», якую заказаў Радэну горад Кале.
У 1347 годзе, калі французскі горад, абложаны англійскім войскам караля Эдуарда III, не здаваўся і калі кароль паабяцаў яго зруйнаваць разам з насельніцтвам, каб уратаваць людзей, да заваёўнікаў з вяроўкамі на шыі і ключамі ад горада ў руках выйшлі заложнікі — шэсць грамадзян Кале.
Спачатку думалі рабіць помнік аднаму з заложнікаў. Але Радэн настаяў на сваім — калі і рабіць гэты помнік, то ствараць скульптуры трэба ўсіх шасці. Праца цяжкая, але высакародная.
Групу чамусьці паставілі на высокі п’едэстал. Так, на вышыні, яна не глядзелася. Радэн злаваўся, быў незадаволены. Заложнікі павінны ісці па зямлі! Калі прыбралі пастамент — скульптар супакоіўся: людзі, босыя, як зазвычай, як заўсёды, ідуць па зямлі. Так, як і было задумана.
Яны і цяпер, шасцёра адважных, ідуць на смерць. Бачыце іх рукі? Яны, раскрытыя, растуленыя, развітваюцца з жыццём, як птушку, выпускаюць яго са сваіх далоняў...
А радэнаўская «Рука Бога»! Невядома адкуль яна, вельмі высліжаная, вырастае, узнімаецца і трымае ў нейкіх невядомых і недасяжных вышынях кавалак усё той жа неапрацаванай, як цвердзь, пароды, у якую ўпрасавана тысячагоддзямі белае, таксама высліжанае, мармуровае чалавечае цела.
А «Вечная вясна»! «Мармуровая глыба, на якой напаўляжаць закаханыя. Скала зрабілася нібыта абрамленнем фігур, і, махнуўшы рукою на ўсе прымхі, ён узяўся за сонечнага Адоніса, які абдымае зіхоткую німфу, што абвілася ва ўсхваляваным выгіне вакол цела свайго каханага. У гэтых, перапоўненых пачуццёваю знямогаю, постацях ён увекавечыў Камілу і сябе», — так напісаў у рамане-біяграфіі Радэна «Голым прыйшоў я» Дэвід Вейс, у кнізе, якая выйшла ў той жа вельмі папулярнай у СССР серыі «Жыццё ў мастацтве».
З кім яна, Айседора Дункан, толькі не сябравала!
«Аднойчы яна (Джульета Мендэльсон) запрасіла нас усіх танцаваць перад Элеанорай Дузэ».
І вось ужо:
«Мы ўсе паехалі экспрэсам, які ішоў у Фларэнцыю: Элеанора Дузэ, Крэг, Мэры Кіст і я з дзіцем».
Дзіцятка было немаўляткам — яно толькі што нарадзілася. Яны з Крэгам назвалі дзяўчынку Дзердры, што значыць улюбёная Ірландыі.
«У дарозе я няньчыла дзіця, аднак у мяне сапсавалася малако, і мне давялося карміць яго з бутэлечкі».
Цікава, а ці ёсць яны, славутыя, у нашай «БелСЭ» — «Беларускай Савецкай Энцыклапедыі».
Дункан — няма. А Дузэ — ёсць: італьянская актрыса, з акцёрскай сям’і, выступала ў італьянскіх вандроўных трупах, арганізавала сваю, вызначалася праўдзівасцю і філігранным майстэрствам...
«Пачаліся першыя дыскусіі, у якіх я была перакладчыцай паміж Крэгам, які не разумеў ні па-французску, ні па-італьянску, і Дузэ, якая не ведала ніводнага слова па-англійску».
Дык вось, Элеанора Дузэ. Кніга пра яе выйшла зноў жа ў серыі «Жыццё ў мастацтве».
Стой, стой, стой, хлопча... Ну і разгаварыўся ж ты! Спыніся, дружа, агледзься. А то нанізваеш усё, як на нітачку: гэта кніга, а тады гэта, а потым вунь тая. Няма стройнасці і прадуманасці сюжэта.
Прабач, а чым гэта дрэнна? Можа, яно якраз і добра, што ўсё чапляецца? Можа, менавіта гэта і ёсць сюжэт? Натуральнасць аповеда. Нязмушаная ручаіна, плынь свядомасці.
Значыць, на чым жа мы там, у самым пачатку сваёй працы, спыніліся? Ад чаго адхіліліся?
Ага, я расказваў, як мой школьны таварыш Толя Круцікаў выпрасіў у мяне пачытаць трохтомны «Архіпелаг ГУЛАГ» і потым вярнуў яго. Я, шчыра кажучы, жахнуўся, якімі ён вярнуў мне кнігі. Я не пазнаў іх!
Не, не скажу, што Толя не шанаваў кнігу. Не, ён таксама вельмі даражыў кнігаю
і бярог яе. Чытаючы, каб захаваць чысціню выдання, старанна абгортваў яго.
Але ж. У Толі была дача, і ён часта ездзіў на яе. І браў з сабою «Архіпелаг ГУЛАГ». Вы не ўяўляеце, як ён яго занасіў, а правільней, завазіў, чытаў кнігу, едучы на дачу і вяртаючыся адтуль, чытаў у вагонах электрычкі і на сваіх сотках, у сваім бунгала, а яна ж, дача, патрабуе працы з зямлёю, а зямля ж, колькі ні мый рукі, ўсё роўна не вельмі адмываецца.
Сварыўся я на сябра? Крыху. Але ж падараваў Анатолю потым і томік Арыстафана, і «Гісторыю інквізіцыі» — з усімі яе жахамі.
Сам я гэтага ўплямленага экзэмпляра ўжо не чытаў. Бо прачытаў «Архіпелаг ГУЛАГ» намнога раней. Чытаў тое ж падпольнае, Вермонскае выданне, з якога потым у 1989 годзе зроблена рэпрынтнае ўзнаўленне, і якое, заношанае, і цяпер з годнасцю стаіць на маіх кніжных паліцах.
Тады, у СССР, гэтая кніга была забароненая.
Яе мне на некалькі дзён даў Барыс Сачанка, якому таксама хтосьці па сакрэце прынёс пазнаёміцца.
І сам я чытаў той «ГУЛАГ», абгарнуўшы газетаю, хаваючыся. Ад сына — не хацелася яго, школьніка, падключаць да гэтага цяжкага матэрыялу, да нашых дарослых клопатаў. І месца, каб схаваць кнігу, здаецца, знайшоў выключнае. Але ж, калі праз некалькі гадоў у мяне зайшла размова з сынам пра Салжаніцына і «ГУЛАГ», ён усміхнуўся:
— Я ведаю «ГУЛАГ». Убачыўшы, што ты штосьці ўпотайкі, хаваючыся, чытаеш, знайшоў тваю схованку і таксама прачытаў раман. Тое першае, вермонскае выданне.
Калі з табою ўжо восень, з якімі ж лісткамі развітвацца — найперш? Усе ж яны дарагія мне.
2
Гэта і сапраўды быў век кнігі.
Кніга ў нашым родным XX стагоддзі, здаецца, была ці не самаю галоўнаю каштоўнасцю. Кнігі чыталі і абмяркоўвалі. Кнігі ведалі ў твар, паважалі і сябравалі з імі. Кнігі дарылі на любыя святы, і тыя, хто атрымліваў такі падарунак, былі шчаслівыя.
Мы ўпіваліся кнігаю! Вядома ж, у сваім дваццатым стагоддзі мы часам, здаралася, і прыгублялі сеё-тое, не без гэтага, але ж нашым самым галоўным наркотыкам, несумненна, была кніга.
Кніга была нашым жыццём. Ствараліся вялікія хатнія бібліятэкі ў нашых цеснаватых хрушчоўках. Спадзяюся, не было амаль ніводнай кватэры і ніводнай вясковай хаты, каб у іх не знайшлося хоць бы адной кнігі.
Нашы святы не абыходзіліся без кнігі — іх, як самых найлепшых сяброў, запрашалі на любую ўрачыстасць. Але ж не толькі гэта — у кніг былі і свае святы: Дзень Кнігі, Дзень Паэзіі, Дзень Ведаў.
Кнігі гаварылі з намі, іх мы цытавалі.
Выступленні паэтаў збіралі цэлыя стадыёны прыхільнікаў. Кнігі выходзілі стотысячнымі, мільённымі тыражамі, а іх усё было мала, мала і мала — паспрабуй насыціць такую агромністую краіну, якая чытала, як кажуць, запоем!
Калі маю кнігу, у якую былі ўключаны дзве аповесці «Крыло цішыні» і «Даверлівая зямля», у перакладзе на рускую мову выдавецтва «Правда» ў 1984 годзе выдала 500-тысячным тыражом, я спалохаўся: гэта ж паўмільёна! Заваляць, думаў, усе кнігарні СССР! Аднак неўзабаве супакоіўся, убачыўшы, што кніга з’явілася толькі ў некалькіх беларускіх кнігарнях і паляжала ўсяго некалькі дзён.
Нашы хатнія бібліятэкі ўсё папаўняліся. Ды так, што архітэктары і будаўнікі, якія рупіліся пра наша жыллё, пачалі думаць пра тое, каб умацаваць канструкцыі кватэр з разлікам на вялікую вагу нашых пашаноўных кніг. Дзе яшчэ ў свеце было такое?!
Захваляваліся сябры лясоў — ды гэтак жа мы, калі ўсё пойдзе так і далей, знішчым усе лясы, усю тайгу, перарэжам усе пушчы і пусцім іх на новыя кнігі!
Аднак трыумфальнае шэсце кнігі па Савецкім Саюзе ўжо немагчыма было спыніць.
Камю і Сартр, Верхарн і Рэмбо, Фолкнер і Моэм, Басё і Ду Фу, Лагерквіст і Лагерлёф, Уітмен і Аскар Уайльд, Апдайк і Фіцджэральд, Гамер і Канфуцый, Хаям і Фірдаўсі, Авідзій і Катул, Кэндзабура Оэ і Іўлін Во, Ражэ Вайян і Карлас Фуэнтас, Кабо Абэ і Кавабата, Герман Гесэ і Рэмарк, Карл Сэндберг і Герман Бёль, Рансар і Апалінэр, Сент-Экзюперы і Дос Пасос, Лорка і Пецёфі, Пірандэла і Унамуна, Марыяк і Акутагава. Гэтыя імёны лашчылі нам слых, хвалявалі сваёй недасягальнасцю, дражнілі наша ўяўленне. І кожнага з іх мы хацелі, мы марылі, мы праглі набыць у сваю бібліятэку. І радаваліся, калі гэта спраўджвалася.
Усе яны, творцы і мудрацы розных часоў, эпох і народаў, зрабіліся для нас на той час нашымі сучаснікамі, і мы часам шмат каго з іх уяўлялі сваімі сябрамі. Мы абыходзіліся з імі, як са сваімі равеснікамі.
— Што, ты яшчэ не чытаў «Сто гадоў адзіноты» Маркеса? — ушчувалі мы кагосьці, хто пакуль не пазнаёміўся з гэтым, нашумелым у той час, раманам.
— А памятаеш, у Бадлера: «Но ходить по земле среди свиста и брани исполинские крылья мешают тебе»? — спяшаліся мы падзяліцца сваёй радасцю адкрыцця з кімсьці.
Чакай, дык у цябе ж ёсць «Альбатрос» і па-беларуску, перакладзены Сцяпанам Ліхадзіеўскім.
Часта ловяць сабе на забаву матросы
Там, дзе горкая бездань, ні знаку зямлі,
Белых птахаў, вялізных марскіх альбатросаў,
Што рашыліся суправаджаць караблі.
І як толькі на палубе іх рапластаюць,
Сарамлівых, няспрытных блакіту цароў,
Крылы жаласна белыя іх пачынаюць
Валачыцца, як вёслы, з абодвух бакоў.
Гэта з анталогіі паэзіі свету ў беларускіх перакладах ХХ стагоддзя «Г аласы з-за небакраю», якую склаў Міхась Скобла.
Цудоўны пераклад — і ў тэме, і ў рытме, і па-беларуску! А вось апошняя страфа, на мой погляд, не зусім удалася. Нейкая вялая і бляклая атрымалася.
На зямлі ж яму шыкаюць, сыплюць папрокі,
І гіганцкія крылы абцяжваюць крок.
Не, усё-такі ў Вільгельма Левіка лепей:
Но ходить по земле среди свиста и брани
Исполинские крылья мешают тебе.
Дарэчы, ён жа, Міхась Скобла, склаў і другую такую ж кнігу — «Анталогія беларускай паэзіі ХХ стагоддзя». Гэтым важкім, дыхтоўным двухтомнікам ганарыцца мая бібліятэка!
— Ого, ты набыў аж усе тры раманы Фолкнера? У серыі «ХХ стагоддзе»? Віншую! А ты ведаеш, што ён адказаў прэзідэнту ЗША, калі той пасля прысуджэння пісьменніку Нобелеўскай прэміі запрасіў Фолкнера ў Белы Дом на чай?
Я ведаў. Нобелеўская прэмія яму была прысуджана ў 1949 годзе. У Фолкнера было выдадзена шмат раманаў. Але са славутай трылогіі — «Вёсачка», «Горад», «Асабняк» — быў напісаны толькі адзін — «Вёсачка».
Фолкнер — фермер. Даведаўшыся пра запрашэнне прэзідэнта, ён абурыўся. І адказаў прыкладна вось так:
— У мяне самае жніво. Клопатаў — хоць адбаўляй. Дык які ж гэта дурань у такі час кіне ўсё і паедзе за сотні міль у Вашынгтон, каб усяго толькі папіць чаю з зусім незнаёмым яму чалавекам?!
А Кнут Гамсун! Буйнейшы нарвежскі пісьменнік, які пражыў амаль сто гадоў. Колькі я папабегаў, каб купіць ягоны двухтомнік!
Яго «Голад» — гэта нават не эмацыйнае, а фізіялагічнае ўздзеянне на чытача: чытачу і напраўду здаецца, што ён сам галодны, што яму, сытаму, вельмі хочацца есці. Некаторыя лічаць, што гэта натуралізм, а мне думаецца, што тут працуе магутнае майстэрства пісьменніка. Вядома, не без уласнага вопыту. А такі вопыт у маладога Г амсуна, як мы ведаем, быў.
Падчас Другой сусветнай вайны, калі гітлераўцы захапілі Нарвегію, васьмідзесяцігадовы Кнут Гамсун падтрымаў іх і супрацоўнічаў з акупантамі.
Ён быў нібыта нейкім «культурным козырам» нацызму.
Народ Нарвегіі ўзлаваўся — з усіх канцоў краіны да дома, у якім жыў Г амсун, людзі на падводах везлі ягоныя кнігі, якімі яшчэ нядаўна захапляліся, і скідвалі грэбліва яму ў двор. І гэту ганьбу старому, нават састарэламу чалавеку, трэба было перажыць.
Пасля вайны яго абвінавацілі ў здрадзе радзіме і пасадзілі ў турму. Пра тое, што ён думаў, чакаючы суда, Гамсун расказаў у сваёй апошняй кнізе «Па зарослых сцежках».
Пасля смерці Гамсуна народ Нарвегіі ўсё дараваў свайму вялікаму сыну і выдаў пятнаццацітомны збор твораў пісьменніка.
Амаль такая ж, як у «Голадзе», прысутнасць чытача і ў апавяданні амерыканца Эдгара По «Калодзеж і маятнік». Не, гэта не герой апавядання, асуджаны да пакарання смерцю, а той, хто чытае, у выключнай цемры натыкаецца на слізкія сцены нейкага склепа інквізіцыі, дзе нейкі страшны калодзеж, нейкі злавесны маятнік. Усё гэта настолькі густа напісана, што і чытач ужо неадольна сочыць, як усё зніжаецца і зніжаецца востры маятнік над ахвяраю, як усё бліжэе і бліжэе ён да ягонай шыі.
Ага, По — Майстра найвышэйшай пробы. То ж трэба так напісаць пачуццё, адчуванне і жах. І тое, што, можа, сам ніколі не адчуваў, адчуць як рэальнае, перажытае. Вялікае майстэрства класіка.
Томік По выдадзены ў серыі «Бібліятэка літаратуры ЗША». Гэтая серыя амаль уся стаіць на маіх кніжных паліцах: Роберт Пэн Уорэн, Джон Чывер, Тарнтон Уайлдэр, Юджын О’Ніл, Генры Джэймс, Вашынгтон Ірвінг, Джэк Лондан, Фенімор Купер, «Паэзія ЗША» і інш.
А разам з намі ў Амерыцы пачыналі пісаць Джон Апдайк і Джойс Кэрал Оутс, нашы равеснікі.
Памятаю, колькі я папабегаў, каб набыць томік Апдайка, выдадзены ў серыі «ХХ стагоддзе», у які былі ўключаны раманы «Трус, бяжы» і «Давай ажэнімся»! Столькі ж, а можа, і больш, набегаўся я і за раманам Оутс «Рабі са мной, што захочаш».
Напачатку крытыка аб’ядноўвала гэтых двух таленавітых пісьменнікаў, а потым неяк пакрысе пачала астываць да іх і крытыкаваць: Апдайка — за тое, што яго раман «Давай ажэнімся» — усяго толькі адзін з эцюдаў да сучаснай гісторыі нораваў, дзе жыццё падменена сытым, сумным і пошлым бытам; а Оутс, пра якую спачатку гаварылі, як пра яркую з’яву ў літаратуры другой паловы 60-х гадоў і ўзыходзячую зорку, абвінавачвалася ў павярхоўным містыцызме і пільнай увазе да ўсяго незвычайнага і дзіўнаватага толькі дзеля незвычайнасці і нестандартнасці.
Аднак пасля новых раманаў — «Кентаўр» Апдайка і «Сад радасцей зямных» Оутс, — не зважаючы на тое, што шляхі гэтых творцаў ужо зусім разышліся, пра іх зноў загаварылі як пра выдатных пісьменнікаў.
Вядома, што перад «Садам радасцей зямных» адчуваецца магутнае дыханне рамана Джона Стэйнбека «Гронкі гневу», старэйшага за Оутс у амерыканскай літаратуры папярэдніка.
Вядома ж, і там, і тут бунтуе вялікая думка, што ніхто, як бы ён гэтага не хацеў, не зможа застацца ўбаку ад драматычных падзей часу — гэты час і гэтыя падзеі ўкруцяць у свой вір кожнага.
Вядома, як пісалі тагачасныя крытыкі, «па маштабах таленту і багацці мастацкага свету Оутс і Стэйнбек — пісьменнікі рознага ўзроўню».
Стэйнбек сам быў адным з герояў свайго сусветна вядомага рамана «Гронкі гневу». Спачатку ён разам з фермерамі, сагнанымі з зямлі, прайшоў крыжовы шлях ад Аклахомы да Каліфорніі. А потым стварыў трагічную эпапею пра амерыканскі народ.
У маёй бібліятэцы ёсць поўны Джон Стэйнбек — шасцітомнік у аганькоўскім выданні.
Мне, шчыра кажучы, вельмі падабаецца і ранейшы ягоны раман «Квартал Тартылля Флэт» — кніга, якую я пачытаў у Стэйнбека самаю першаю.
Лічыцца, што Каліфорнія нарадзіла двух вялікіх раманістаў Джэка Лондана і Джона Стэйнбека.
Цікава, а што ж чытаў сам Стэйнбек?
Стэйнбек рос на кнігах «Востраў скарбаў» Стывенсана, «Тры мушкецёры» Дзюма, «Роб Рой» Скота, якія вечарамі яму і яго сёстрам чыталі бацькі. У маім сірочым вясковым дзяцінстве мне і маім сёстрам не было каму чытаць гэтыя кнігі, ды і іх саміх у маіх галодных пасляваенных Зубрэвічах, зразумела, і ўвогуле не было.
На іх я, як згаладалы, накінуўся пазнавата ўжо, у студэнцтве, а потым, нібыта сплачваючы нейкі доўг таму голаду, набыў сабе зборы твораў гэтых ды іншых дзіцячых пісьменнікаў: і Стывенсана, і Скота, і Дзюма — аж дванаццаць вялікіх і цяжкіх тамоў Дзюма!
Сам Стэйнбек ужо чытаў «Злачынства і пакаранне» Дастаеўскага, «Мадам Бавары» Флабэра, «Страчаны рай» Мільтана. Вывучаў «Гісторыю» Герадота.
Усё гэта ёсць і ў маёй бібліятэцы. Поўны, акадэмічны, трыццацітомны збор твораў Фёдара Міхайлавіча Дастаеўскага, вялікага рускага пісьменніка, дарагога нашага земляка, карэнне якога ў вёсцы Дастоева, што на Піншчыне.
Побач з «Гісторыяй» Герадота — «Гісторыя Фларэнцыі» Нікола Макіявелі ды «Гісторыя дзяржавы інкаў» Інка Гарсіласа дэ ла Вега. Вось толькі тытульная старонка апошняй кнігі:
«Першая частка сапраўдных каментарыяў, што расказваюць пра паходжанне інкаў, якія былі каралямі Перу, аб іх ідалапаклонстве, законах і праўленні на вайне і ў свеце; аб іх жыцці і заваёвах і аб усім, чым была тая імперыя і іх дзяржава да таго, як прыйшлі ў яе іспанцы. Яны напісаны Інкам Гарсіласа дэ ла Вега, народжаным у Коска, капітанам яго вялікасці. Прысвячаецца яснейшай прынцэсе донне Каталіне Партугальскай, герцагіне Браганскай і г. д. Прапушчана з дазволу святой інквізіцыі, суддзі першай інстанцыі. У Лісабоне, у канторы Педра Красбеека надрукавана. Год 1609».
Зноў загаварыўся. Пра гэтыя кнігі я раскажу пазней. Як і пра «Жыццё дванаццаці цэзараў» Гая Святонія Транквіла з «Літаратурных помнікаў». Калі раптам забудуся — напомні, шаноўны мой чытач, пра гэта мне сам.
Значыць, Джон Стэйнбек. Раман «Квартал Тартылля Флэт». Аладкавая раўніна. Заселеная выхадцамі з Мексікі. Гісторыя жыцця чатырох пайсана, чатырох сяброў, расказаная з гумарам.
Пайсана — гэта нашчадак іспанцаў, індзейцаў і мексіканцаў. Ды яшчэ і шмат якіх іншых еўрапейцаў. Па-англійску ён гаворыць, як пайсана, і па-іспанску ён зноў жа гаворыць, як пайсана. Пайсана нічым нельга аблытаць, ашукаць, бо ў яго няма ніякай маёмасці — у яго няма чаго ўкрасці!
Не, мы, чытачы, любілі гэтага пайсана Дэкі. І яго сяброў — таксама.
А Стэйнбеку ён прынёс славу і грошы.
Яго ж «Жамчужына». З яе дапамогай Кіна марыў даць сыну адукацыю, а калі Кайаціта памірае, жамчужына траціць для яго ўсялякі сэнс, рэальную каштоўнасць, і Кіна выкідвае яе ў мора...
«Зіма трывогі нашай» — апошні раман Стэйнбека. Выйшаў ён у 1961 годзе. Гэта ўжо не родная яго Каліфорнія, а дагледжаны гарадок у Новай Англіі.
У той час, калі я пішу гэтыя радкі, беларускае радыё прынесла сумную вестку: у сваім доме ў Нью-Гэмпшыры на 92-ім годзе жыцця памёр выдатны амерыканскі пісьменнік, аўтар адзінага рамана «Над прадоннем у жыце» (так і сказалі: адзінага!) славуты Майстра Джэром Сэлінджэр. Удзельнік Другой сусветнай вайны. На фронце пазнаёміўся з Эрнестам Хемінгуэем. У апошнія гады жыў пустэльнікам — не прымаў нікога, адмаўляўся ад сустрэчы з прэсаю. Толькі летась дамогся забароны публікацыі рамана «60 гадоў пасля: прабіраючыся праз жыта», які напісаў прыхільнік яго творчасці і які нібыта з’яўляецца працягам рамана «Над прадоннем у жыце».
Аўтар аднаго рамана? Такі знакаміты пісьменнік?
Не, вядома ж, Сэлінджэр — аўтар не толькі аднаго рамана. У яго ёсць выдатныя апавяданні і эпічны цыкл твораў — сага пра сям’ю Глас.
Аднак толькі адзіны раман «Над прадоннем у жыце» ўключаны ў школьныя праграмы.
Першая кніга Джэрома Сэлінджэра, якую я прачытаў, быў томік з хлапчуком на вокладцы, які, абапёршыся на вушак рукою, задумліва і крыху сумнавата глядзіць кудысьці ўдалячынь. Мне падабаецца, што аўтар нам, чытачам, нічога не навязвае, не разжоўвае, не тлумачыць — маўляў, самі чытайце і разбірайцеся ва ўсім.
Я, чытаючы раман, атаясамліваў шаснаццацігадовага Холдэна з тым хлапчуком, што на вокладцы, і імкнуўся зразумець, усё вяртаючыся да вокладкі, углядаючыся ў малюнак, адкуль у юнага героя гэтая далікатная ранімасць душы, гэтае непрыманне фальшу, якія вылучаюць яго з равеснікаў.
Першаю маёю кнігаю Самерсэта Моэма, якую я купіў у 1965 годзе, быў зборнік яго апавяданняў «Дождж». Нават першы сказ з загаловачнага апавядання, у які я ўткнуўся яшчэ ў кніжным магазіне, здзіўляў і заварожваў:
«Хутка час класціся, а заўтра, калі яны прачнуцца, ужо будзе відна зямля».
Як шмат тут сказана! Якая шырыня і спрасаванасць думкі і які прастор для яе разгарнення — куды хочаш, туды і вядзі! Ужо адкрываецца столькі накірункаў для роздуму!
А хто не ведаў тады віёнаўскае чатырохрадкоўе, якое ў турме напісаў паэт, прысуджаны да павешання:
Я — Франсуа, чему не рад.
Увы, ждет смерть злодея,
И сколько весит этот зад,
Узнает скоро шея.
Франсуа Віёна ведалі сучаснікі як магістра мастацтваў і бадзягу. Адначасова! Гэтак здзіўляюча дваіўся вобраз паэта. Бадзяжніцтва і турмы, сувязі з прафесійнымі разбойнікамі, удзел у іхніх грабяжах ды забойствах, і ў той жа час — ён паэт акружэння двара самога герцага і паэта Карла Арлеанскага і піша па яго просьбе «Баладу паэтычнага спаборніцтва ў Блуа» — для яго альбома — «Над ручаём ад смагі паміраю».
От жажды умираю над ручьём.
Смеюсь сквозь слёзы и тружусь играя.
Куда бы не пошел, везде мой дом,
Чужбина мне — страна моя родная.
Я знаю всё, я ничего не знаю.
Мне из людей всего понятен тот,
Кто лебедицу вороном зовет.
Я сомневаюсь в явном, верю чуду.
Нагой, как червь, пышнее всех господ.
Я всеми принят, изгнан отовсюду.
Кола ягоных сяброў — маладзёны з паважаных сем’яў, багатыя купцы ды чыноўнікі і стражнікі, жабракі, прастытуткі, сталыя заўсёднікі гарадскога дна.
Незалежны, дзёрзкі, злаязыкі «шкаляр Віён» — як ён сам сябе ўвесь час называў. І ягонае:
«Прыняты ўсімі я і адусюль прагнаны»...
Ды гэта ж шэдэўр! Вечны! Яму пяцьсот год — а ён як новы. Яму пяць стагоддзяў — а ён не вяне. Яму палавіна тысячагоддзя — а ён жывы!
На рускую мову гэты шэдэўр выдатна пераклаў Ілья Эрэнбург. Як і тое славутае чатырохрадкоўе пра зад і шыю, напісанае ў чаканні вісельні.
Дарэчы, калі смяротны прысуд быў заменены на дзесяцігадовае выгнанне з Парыжа, Віён усё роўна застаўся Віёнам: ён яшчэ і пасля новага прысуду просіць тры дні адтэрміноўкі выгнання — для нейкіх там збораў.
Ды бег бы хутчэй, уцякаў бы з усіх ног з гэтага ненавіснага Парыжа, які табе ледзь-ледзь не накінуў пятлю на шыю, а ён, жартаўнік, бачыце, яшчэ нейкай адтэрміноўкі ў суддзяў просіць.
Магутныя людзі, моцныя асобы, якія, ведаючы пра смерць, знаходзяць у сабе сілы вось гэтак жартаваць:
И сколько весит этот зад,
Узнает скоро шея.
Якая ж патрэбна сіла волі, каб прымусіць сябе смяяцца там, дзе трэба плакаць!
Памятаю, як затрэсліся ў мяне рукі, калі набыў, нарэшце, гэты прыгожы томік Франсуа Віёна. Ён быў вельмі прыстойна аформлены. Нават бездакорна. Чорная, як ноч, вокладка з чырвона-срэбнымі лініямі, што нагадваюць дрэва, з якога ападае лісце, і светла-жоўтае, як сонечны дзень, рыфлёная супервокладка.
А пад імі — амаль поўны збор твораў Франсуа Віёна. У кнігу не ўвайшлі толькі балады, напісаныя на зладзейскім жаргоне, ды слабое зусім «Слова на выпадак нараджэння Марыі Арлеанскай», якое не мае ніякага мастацкага значэння.
Муса Джаліль. Татарскі паэт. Вяршыня творчасці — «Маабіцкі сшытак», напісаны ў Маабіцкай турме, у камеры смяротнікаў, палонным савецкім воінам. А ў ім — верш «Каханне і насмарк». А ў ім — вось такія радкі. Паспрабую ўзнавіць іх па памяці — я ведаў калісьці гэты верш увесь на памяць.
Прощай, любовь! Погиб успех!
Сижу. Из носа льётся.
И нос, как будто бы на грех,
Бездоннее колодца.
Что делать мне? Что предпринять?
Не насморк, а стихия.
«Душа моя» — хочу сказать,
А говорю: «Апчхи!» — я.
За что страдания терплю?
Краснеть я начал, каюсь.
Хочу я ёй сказать: «Люблю!»,
Но не могу — сморкаюсь.
Уже, растроганный до слёз,
Хотел вздохнуть я страстно,
Но мой неумолимый нос
Вдруг свистнул безобразно.
Аж не верыцца, што паэт, які так смяецца, ужо глядзіць у вочы смерці.
Мусу Джаліля, у адрозненне ад Франсуа Віёна, з шыі якога знялі пятлю, пакаралі смерцю ў Берліне, у ваеннай турме Шпандаў.
А, можа, вось гэты смех якраз і ёсць абарончая рэакцыя смяротнікаў, каб не звар’яцець ад адной толькі думкі, што іх, жывых, вось-вось зусім не стане?
Мы зачытваліся Эрнестам Хемінгуэем. Вядома, мы з захапленнем чыталі і ягоныя раманы, аднак настольнымі кнігамі майго пакалення былі аповесць «Стары і мора» і кніга ўспамінаў «Свята, якое заўсёды з табою». Гэтыя творы напісаны ў 1952 і 1964 гадах — прыкладна тады ж, як пісалі ўжо і мы.
Аповесці «Стары і мора» папярэднічаў нарыс Хемінгуэя «На блакітнай вадзе», у якім — пра лоўлю марлінаў у Гальфстрыме. Нарыс пра тую радасць, задавальненне ад лоўлі рыбы з кацера. Задавальненне ад таго, што маеш магчымасць адчуць, як гэтае дзіўнае і дзікае стварэнне валодае такою хуткасцю і сілаю, што ты раптам аказваешся прывязаным да рыбіны, адчуваеш яе імклівасць, яе моц і раз’юшаную сілу, быццам ты едзеш на кані, які ўстае на дыбкі.
«Паўгадзіны, гадзіну, пяць гадзін ты прывязаны да рыбіны гэтак жа, як і яна да цябе, і ты ўціхамірваеш, аб’язджаеш яе, нібы дзікага каня, і нарэшце падводзіш да лодкі. З гордасцю і таму, што рыба каштуе шмат грошай на гаванскім рынку, ты багрыш яе і бярэш на борт, аднак у тым, што яна ў лодцы, ужо няма нічога цікавага; барацьба з ёю — вось што прыносіць насалоду».
А сюжэтнаю асноваю аповесці стаў выпадак, расказаны Хемінгуэем зноў жа ў гэтым нарысе:
«Іншым разам ля Кабаньяса стары злавіў велічэзнага марліна, які ўвалок, сцягнуў яго лодку ў мора. Праз два дні старога падабралі рыбакі ў шасцідзесяці мілях ва ўсходнім накірунку. Галава і пярэдняя частка рыбы былі прывязаны да лодкі. Тое, што засталося ад рыбы, было меней за палавіну і важыла васемсот фунтаў. Стары не расставаўся з рыбаю дзень і ноч, і яшчэ дзень, і яшчэ ноч, і ўвесь гэты час рыба плыла на вялікай глыбіні і цягнула за сабою лодку. Калі яна ўсплыла, стары падцягнуў да яе лодку і ўдарыў яе гарпунам. Прывязаную да лодкі, яе атакавалі акулы, і стары змагаўся з імі зусім адзін у Гальфстрыме на маленькай лодцы. Ён біў іх багром, калоў гарпунам, адбіваў вяслом, пакуль не выдахся, і тады акулы з’елі ўсё, што маглі. Ён рыдаў, калі рыбакі падабралі яго, амаль звар’яцелага ад сваёй страты, а акулы ўсё яшчэ прадаўжалі кружыць вакол лодкі».
«Стары і мора», кніга, якою мы зачытваліся ў маладосці, — несумненна, адзін з найлепшых твораў Хемінгуэя. Яму ў 1953 годзе была прысуджана Пулітцэраўская прэмія. Думаецца, што і Нобелеўскі камітэт, які праз год ушанаваў пісьменніка Нобелеўскай прэміяй, меў на ўвазе зноў жа і яе, гэтую вечную аповесць-прытчу «Стары і мора».
«Свята, якое заўсёды з табою» — кніга ўспамінаў, якую надрукаваў Хемінгуэй, ужо лаўрэат Нобелеўскай прэміі, — стала і нашым святам. Яна — пра Парыж, куды дваццацігадовы Хемінгуэй прыехаў як раз’язны карэспандэнт газеты «Таронта дэйлі стар» са штаб-кватэраю ў французскай сталіцы. Прыехаў з маладою жонкаю, якую ўсе звалі проста Хэдлі — яны ажаніліся толькі што, у верасні, а ўжо ў снежні 1921 года на старым французскім параходзе «Леапальдзіна» адплылі з НьюЁрка ў Францыю. З рэкамендацыйнымі пісьмамі Шэрвуда Андэрсена, які прасіў сваіх французскіх сяброў (Гертруду Стайн і іншых) дапамагчы ў Парыжы Эрнесту Хемінгуэю — «майму сябру і слаўнаму чалавеку».
І вось ужо «ўвесь Парыж належыць мне, а я належу гэтаму блакноту і алоўку».
Маладажоны радаваліся Парыжу, былі захоплены ім.
«Нашым домам на вуліцы Кардынала Лемуна, — чыталі мы ў «Свяце, якое заўсёды з табою», — была двухпакаёвая кватэрка без гарачай вады і каналізацыі, якую замяняў бак, што не было такой ужо і нязручнасцю для тых, хто прывык да мічыганскіх прыбіральняў у двары. Затое з акна адкрываўся цудоўны краявід. На падлозе ляжаў добры спружынны матрац, які быў нам зручнай пасцеллю, на сценах віселі карціны, якія нам падабаліся, і кватэра здавалася нам светлаю і ўтульнаю».
Кватэрка была на другім паверсе, над забаўляльнаю ўстановаю, дзе пілі і танцавалі жыхары з бліжэйшых вуліц — у раёне рабочай беднаты. Аднак Хемінгуэй, не зважаючы на гэта, будзе потым часта вяртацца з любоўю і ў тую просценькую кватэрку, і на тыя вуліцы сваёй парыжскай маладосці.
Значыць, і мы ў сваёй маладосці пабывалі ў Парыжы — разам з Хемінгуэем. Праўда, тады нам, цнатлівым савецкім юнакам, няёмка было чытаць тое, што ўспамінаў пісьменнік. Да прыкладу, такое: «І потым мы падняліся да сябе ў пакой, каб любіць адно аднаго». Нам здавалася, што такія «падняцці» ў іх здараліся вельмі часта.
Што ж, тады, калі тыя, хто вярнуўся з Францыі, расказвалі нам, што там цалуюцца на вуліцах, нікога не саромеючыся, мы не верылі і чырванелі...
Значыць, з Парыжам нас пазнаёміў Хемінгуэй.
Цікава, але штосьці падобнае я потым сустрэў і ў самога Хемінгуэя. У «Зялёных пагорках Афрыкі» пісьменнік расказвае як кнігі знаёмілі яго з іншымі краінамі. Ён піша: «І я думаў, што, дзякуючы Тургеневу, я сам жыў у Расіі, гэтак жа як жыў у Будэнброкаў і ў «Чырвоным і чорным» лазіў да жанчыны ў акно, а яшчэ была тая раніца, калі мы ўвайшлі ў Парыж праз гарадскія вароты і ўбачылі, як Сальседа прывязалі да коней і чацвертавалі на Грэўскай плошчы. Усё гэта бачыў я сам. І то ж мяне так і не паднялі на дыбу, таму што я быў далікатна ветлівы з катамі, калі нас з Какана каралі смерцю».
Здорава! Пісьменнік усё перажывае як і звычайны чытач. Але ж наколькі ў яго мацней і глыбей гэта атрымліваецца!
Хемінгуэй выдатна ведаў вялікую і магутную рускую літаратуру. Звычайна пералік выдатных пісьменнікаў свету ён пачынаў са Льва Тал стога, з яго рамана «Вайна і мір». У яго запісах часта можна сустрэць:
«Я з задавальненнем усеўся пад дрэвам, прысланіўся да яго спінаю і адкрыў «Севастопальскія апавяданні» Талстога».
«У мяне ўсё яшчэ былі «Севастопальскія апавяданні» Тал стога, і ў гэтым жа томіку я чытаў аповесць «Казакі» — вельмі добрую аповесць».
«Дастаеўскі стаў Дастаеўскім таму, што яго саслалі ў Сібір».
Гэта з кнігі публіцыстыкі Хемінгуэя «Стары газетчык піша». З серыі публіцыстычных кніг, якія выдавала маскоўскае выдавецтва «Прагрэс». Я набыў яе амаль усю: Байран, Маруа, Прыстлі, Сіменон, Чэстэртон, Марыяк, Сэнт-Экзюперы і іншыя.
З Хемінгуэеўскай кнігі мастацкай публіцыстыкі я даведаўся і пра тое, што падчас Другой сусветнай вайны ён «распарадзіўся, каб ні адна з маіх кніг не з’явілася ў германскіх дзяржаўных выданнях, пакуль ва ўладзе там фашызм».
І пра тое, што гэты мудры чалавек сказаў у сваёй кароткай, вельмі кароткай прамове пры атрыманні Нобелеўскай прэміі:
«Кожны пісьменнік, ведаючы, якія вялікія пісьменнікі ў мінулым гэтай прэміі не атрымалі, прымае яе з пачуццём пакорлівасці».
Значыць, Хемінгуэй любіў рускую літаратуру. Захапляўся ёю і вучыўся ў яе.
Мы таксама раслі на гэтай вялікай літаратуры. Аднак ужо маё пакаленне адкрывала для сябе і вялікую глыбу — цікавую амерыканскую літаратуру, сярод якой вяршыняю ўзвышаўся і Эрнест Хемінгуэй.
Дык што ж гэта, урэшце, за глыба такая, і сам ён, Хемінгуэй? Давайце паспрабуем нешта зразумець па фотаздымках, якімі ілюстравана яго біяграфія ў «ЖЗЛ».
Вось маленькі хлапчук у самбрэра вудзіць стронгу. Хемінгуэю ўсяго пяць гадоў, а ён ужо, як маеш, рыбалоў...
Хемінгуэй на фронце ў Італіі (1918 г.). А крыху далей — ён ужо на мыліцах, з кіёчкам. Дзевятнаццацігадовы Эрнест уступае ў транспартны корпус Амерыканскага Чырвонага Крыжа і едзе на італа-аўстрыйскі фронт, адкуль, цяжка паранены ў абедзве нагі, пасля трохмесячнага лячэння ў шпіталі ў Мілане, вяртаецца дадому. Вяртаецца з кіёчкам.
Іспанія. Карыда. Бой быкоў. І вось ён на феерыі. Перад раз’юшаным быком.
А вось ён на рынгу. У баксёрскіх буцах. Здаецца, перад пачаткам матча, бо ніхто яшчэ не пабіты.
А вось Эрнест са сваімі паляўнічымі трафеямі. Якія магутныя рогі! Па іх відаць, якім волатам быў той, каго ён перамог.
А гэта ён з забітым ім жа буйвалам у даліне Серэнгеці.
А гэта ў Іспаніі, на вайне. А вось на сваім кацеры «Пілар» — ого, які ён мацак, здаравяка.
А вось і сам «Пілар». Дарэчы, падчас Другой сусветнай вайны на ім Хемінгуэй паляваў за нямецкімі падводнымі лодкамі ў Карыбскім моры.
А вось ён, Хемінгуэй, на святкаванні свайго шасцідзесяцігоддзя ў Малазе. Адстрэльвае попел с цыгарэты, якая ў вуснах сябра — знакамітага тарэадора Антоніё Ардоньеса.
Мы любілі яго ўсёю душою, а ўжо пакаленне, якое ішло за намі, дык і ўвогуле абагаўляла. Яны звалі Хемінгуэя проста «Хэм», адпускалі, як у яго, бароды, імкнуліся ва ўсім пераймаць свайго куміра: «Як там у Хэма?», «Хэм сказаў».
Таму набыццё пасля нялёгкіх захадаў яго чатырохтомніка я ўжо ўспрыняў як вельмі вялікую радасць.
Усе яго творы чыталіся запоем. І таму нам зусім было не зразумела, чаму ён, гэты жыццялюб і моцны чалавек, які толькі што адсвяткаваў сваё шасцідзесяцігоддзе, паляўнічы і рыбалоў, які загарпуньваў нават кашалотаў, уцёк з клінікі, дзе лячыўся, прыехаў дадому, узяў у збройным пакоі сваю самую лепшую стрэльбу, зарадзіў яе на абодва ствалы, уклаў рулю сабе ў рот і выстраліў з абодвух.
Чаму?!
Успамінаюцца «Зялёныя пагоркі Афрыкі»:
«А бывае, што пісьменнік і сам не ведае, што яму трэба. Генры Джэймсу трэба было разбагацець. Ну і вядома, багацця ён не ўбачыў.
— А вы?
— У мяне шмат іншых інтарэсаў. Жыццём сваім я вельмі задаволены, але пісаць мне неабходна, таму што, калі я не напішу нейкай колькасці слоў, усё астатняе жыццё траціць сваю прывабнасць.
— А што вам трэба?
— Мне трэба пісаць — і як можна лепей, і вучыцца ў працэсе працы. І яшчэ я жыву жыццём, якое дае мне радасць».
Пра тое ж, скардзячыся на старасць, пісаў у сваіх успамінах і наш Іван Шамякін — маўляў, не магу прыдумаць ужо ніводнага, нават дробнага, сюжэта. «А я ж увесь свой век толькі пісаў. І без гэтага жыццё маё траціць усялякі сэнс».
Мы ж мелі асалоду ад яго «Начных успамінаў» і не разумелі, чаго ён іх не прадаўжае.
Шчаслівы пісьменнік, калі яму пішацца вось так лёгка і нязмушана:
«Вясною я звычайна працаваў рана раніцою, калі жонка яшчэ спала. Вокны былі расчынены насцеж, і каменне бруку абсыхала пасля дажджу. Сонца высушвала мокрыя твары дамоў насупраць майго акна. У магазінах яшчэ не адкрывалі аканіц. Пастух гнаў па вуліцы статак, іграючы на дудцы, і жанчына, якая жыла над намі, выйшла на тратуар з вялікім збанам. Пастух выбраў чорную казу з набухлым вымем і падаіў яе адразу ў збан, а яго сабака загнаў тым часам астатніх коз на тратуар. Козы пазіралі па баках і круцілі галовамі, як турысты. Пастух узяў у жанчыны грошы, падзякаваў ёй і пайшоў далей, іграючы на сваёй дудцы, а сабака пагнаў коз, і яны пабеглі трушком па бруку, устрэсваючы рагамі».
Які малюнак! Гэта зноў жа ён, Эрнест Хемінгуэй. У сваім «Свяце, якое заўсёды з табою».
Франсуаза Саган — наша равесніца. Таму мы вельмі пільна сачылі, наколькі гэта было магчыма тады, за кожнай яе кнігаю.
Сваю першую аповесць «Вітанне, смутак» гэтая французская пісьменніца напісала ў 1954 годзе. Ёй тады не было яшчэ і дзевятнаццаці год. А ўжо першая кніга Франсуазы стала сапраўднай сенсацыяй не толькі ў Францыі, але і ў свеце. У дзевятнаццаць гадоў яна, дачка прамыслоўца і студэнтка літаратурнага факультэта Сарбоны, зрабілася літаратурнай зоркаю. Пра яе шмат пісалі, яе здымкі ды інтэрв’ю з ёю з’явіліся ў многіх газетах і часопісах. Яна, гэтае «даўганосае, узлахмачанае дзяўчо з разумнымі і сумнымі вачамі», хвацка, зухавата, на вар’яцкай хуткасці вадзіла свой «Ягуар» босая, была заўсёдніцай фешэнебельных пляжаў і рэстаранаў, піла віскі і пісала свае аповесці пра Сесіль, Поль ды Наталі.
А яе ж ваеннае дзяцінства было гэткім жа, як і наша. Яна жыла ў бабулі і, таксама, як і мы, ела «суп з бручкі», пра што піша Франсуаза ў сваёй кнізе «Сінякі душы».
Яе гераіні рабілі балюча іншым, але часцей за ўсё самі сабе. Пісьменніцу атаясамлівалі з яе гераінямі, якія адчуваюць сваю непатрэбнасць у жыцці, бо яна вельмі шмат чаго ўклала ў іх свайго, аўтабіяграфічнага. Саган злавалася на тых, хто так гаварыў, і я таксама быў на яе баку: не, Сесіль — гэта не Франсуаза. Не можа ж пісьменніца вось так давесці да самагубства чалавека, як Сесіль давяла сваю мачаху, а потым спакойна і нават з нейкім задавальненнем апісваць усё гэта ў сваім творы. Не, не, не! Франсуаза гэта Франсуаза, а Сесіль — гэта Сесіль. Сесіль, якую Франсуа Марыяк назваў «чароўнаю маленькаю пачвараю», не можа напісаць такую адкрытую кнігу. Проста па этычнай прычыне.
Першы аднатомнік Франсуазы Саган, у які ўвайшлі аповесці «Вітанне, смутак», «Ці любіце вы Брамса?» і «Крыху сонца ў халоднай вадзе», выйшаў у 1974 годзе. Думаю, вы не сумняваецеся, што ён стаіць і сёння на кніжных паліцах маёй бібліятэкі.
Мне ў ім найбольш спадабалася «Крыху сонца ў халоднай вадзе». Кніга пра няздзейсненае, няспраўджанае каханне. Пра той «туман ілжы і жалю, што навісае над абдымкамі».
З тэмай невыразнага смутку прыйшла ў літаратуру Саган. А ён, гэты смутак, згінае слабых і ламае нават моцных.
Наталі з аповесці «Крыху сонца ў халоднай вадзе» — моцная натура. Але ж.
Муж паставіў ёй умову: «Або заставайся зараз, або ўходзь назаўсёды».
Каханы, да якога яна прыйшла, п’яніца, гуляка, любіць іншых жанчын. Надоечы яна дала яму дзве аплявухі — Жыль усю ноч правёў у доме спатканняў пасля папойкі на Манмартры, а яна чакала яго адна.
Жылю ўжо ніхто не верыць, нават родная яго сястра не разумее, як з ім можна быць шчасліваю, а яна кахае яго.
Безвыходнае становішча.
І вось вялікая доза гардэнала. Бальніца. Рыжы доктар бядуе: «Вельмі позна».
І яе перадсмяротная запіска:
«Ты тут ні пры чым, мой дарагі. Я заўсёды была крыху экзальтаваная і ніколі нікога не кахала, акрамя цябе».
І ён бяжыць з бальніцы — куды, чаму, навошта? І толькі ўжо на апошняй прыступцы лесвіцы спыняецца. І чуе голас доктара, які крычыць яму ў пралёт:
— У яе нікога няма, акрамя вас?
І ён, задыхаючыся ад сэрцабіцця, «завагаўся, аднак адказаў праўду — ён ведаў, што гэта праўда:
— Нікога».
Эрве Базен, выдатны пісьменнік Францыі, якога я ведаў па раманах «Змяя ў кулаку», «Смерць коніка» і «Крык савы», спрабуючы разабрацца ў «новай хвалі» ў літаратуры, у сваім «Пісьме да маладога пісьменніка, які хоча атрымаць Ганкураўскую прэмію», піша і пра Саган:
«Па-першае, ёсць прытулак для Маленькага Я: сваё ўласнае нутро, Месье, Мадам і трэці; самалюбаванне: якія ж мы адзінокія ўдваіх, якія расчараваныя! Услед за Саган — за яе зманлівым поспехам — кідаецца цэлае пакаленне».
Прызнаюся, што і для нас, маладых і пачынаючых, проза Франсуазы Саган была своеасаблівым наркотыкам — мы ўвесь час памяталі, што яна ёсць у свеце. Аднак я шкадаваў тады, шкадую і цяпер, што ў нас, у нашай прозе не знайшлося ніводнай таленавітай паслядоўніцы гэтай выдатнай французскай пісьменніцы. У паэзіі, праўда, былі Жэня Янішчыц і Рая Баравікова, чый шчыры, захоплены, звонкі голас хваляваў, якія цудоўна пісалі і пра радасць, і пра сум на дваіх, а вось у нашай прозе такой жанчыны-пісьменніцы чамусьці не з’явілася дасюль, хоць беларускай літаратуры гэта, лічу, вельмі і вельмі трэба.
Дарэчы, Яўгенія Янішчыц і Раіса Баравікова сваёй маладой і бездакорна-адкрытай, сардэчнай паэзіяй так высока ўзнялі планку нашай беларускай жаночай лірыкі, што, на маю думку, і сёння ніхто не змог яе пераадолець.
У Ганны Ахматавай быў свой Парыж, свая вышыня. Гэтая выдатная руская паэтэса, здаецца, заўсёды, усё сваё жыццё жыла ў апале, у няміласці, яе імя нельга было нават упамінаць: акмеістка, апявала дваранства і яго сядзібы; была жонкаю Мікалая Гумілёва, паэта, расстралянага бальшавікамі за ўдзел у контррэвалюцыйным мецяжы ў Кранштаце; пра яе жорстка гаварылася — безыдэйнасць, апалітычнасць, забыццё пра высокую адказнасць перад народам — у 1946 годзе ў пастанове ЦК партыі «Аб часопісах «Звязда» і «Ленінград», пасля якой Ахматаву разам з Міхаілам Зошчанкам выключылі з Саюза пісьменнікаў СССР.
Зразумела, вось гэтая эпіграмка не пра Ахматаву, аднак і яна пра тое ж:
Ах, томит меня истома —
Уж хотел повеситься:
Исключили из писдома
На четыре месяца.
Праўда, пасля крытыкі культу асобы тую пастанову ў 1958 годзе адмянілі, аднак Ганна Андрэеўна ўвесь гэты час і жыла і нібыта не жыла: фізічна яна жыла, пісала, аднак насамрэч яе ўжо не было — яе добрае імя выкрэслівалася адусюль.
Дык вось у прадмове да саліднага аднатомніка, які выйшаў пасля скасавання ранейшай пастановы ЦК, Г анна Ахматава піша:
«У 1910-м (25 красавіка ст. ст.) я выйшла замуж за М. С. Гумілёва, і мы паехалі на месяц у Парыж».
А да гэтага Мікалай Гумілёў, таксама малады паэт, які быў заснавальнікам і тэарэтыкам акмеізму, усюды прадстаўляў будучую жонку як акмеістку. Карней Чукоўскі пра гэта ўспамінаў так:
«Тоненькая, стройная, падобная на нясмелую пятнаццацігадовую дзяўчынку, яна ні на крок не адыходзілася ад мужа, маладога паэта М. С. Гумілёва, які тады ж, пры першым знаёмстве, назваў яе сваёй вучаніцай».
Дык вось пра Парыж. Яе Парыж.
«Пракладка новых бульвараў па жывому целу Парыжа (якую апісаў Заля), — успамінае Ганна Андрэеўна ўсё ў той жа прадмове, — была яшчэ не закончана (бульвар Raspail). Вернер, сябра Эдысона, паказаў мне ў таверне «Taverne de Panteon» два сталы і сказаў: «А гэта вашы сацыял-дэмакраты: тут — бальшавікі, а там — меншавікі». Жанчыны з пераменным поспехам спрабавалі насіць то штаны, то амаль спавівалі ногі. Вершы былі ў поўным запусценні, і іх куплялі толькі з-за віньетак больш ці менш вядомых мастакоў. Я ўжо тады разумела, што парыжскі жывапіс з’еў французскую паэзію».
Для яе Парыж — гэта і Амедыё Мадзільяні. Яна згадвае пра мастака:
«Верагодна, мы абое разумелі адну істотную рэч: усё, што адбывалася, было для нас абоіх перадгісторыяй нашага жыцця: яго — вельмі кароткага, майго — вельмі доўгага. Усё чароўнае ў Мадзільяні толькі іскрылася праз якісьці змрок. Ён быў зусім не падобны ні на кога на свеце. Я ведала яго жабраком, і было незразумела, чым ён жыве. Як мастак ён не меў і ценю прызнання».
Але ж які далікатны, уважлівы і ласкавы ён быў!
Гаварыў толькі па-французску:
«Вы для мяне як насланнё».
«Як мы разумеем адно аднаго».
«Толькі вы здольная ўлавіць гэта».
Юнацтва Ахматавай заўсёды памятала Мадзільяні. І потым яна распытвала часам пра яго ў тых, хто вяртаўся з Парыжа, але ніхто нават нічога не чуў пра мастака.
«Толькі аднойчы М. С. Гумілёў, калі мы ў апошні раз разам ехалі ў Бежацк (у маі 1918 г.), і я ўпамянула імя Мадзільяні, назваў яго «п’янай пачвараю ці чымсьці падобным на гэта і сказаў, што ў Парыжы ў іх была сутычка з-за таго, што Гумілёў у нейкай кампаніі гаварыў па-руску, а Мадзільяні пратэставаў...»
Ганну Ахматаву малявалі шмат якія тагачасныя мастакі — Н. Альтман, О. ДэлаВос-Кардоўская, К. Пятроў-Водкін, Н. Тырса, Г. Вярэйскі, А. Тышлер.
Ганна Андрэеўна была характэрнаю, ці, як бы цяпер сказалі, вельмі фотагенічнай асобаю, і таму яе любілі маляваць. І на партрэтах яна атрымлівалася такая ж: элегантная, выкшталцоная, задумлівая, недасяжная, стройная, велічная, поўная годнасці.
Гэтыя партрэты ўпрыгожылі першую манаграфію пра Ганну Ахматаву, якую напісаў А. І. Цяўлоўскі і якая выйшла праз восем гадоў пасля адмены той сумнавядомай пастановы ЦК «Аб часопісах «Звязда» і «Ленінград».
Аднак быў яшчэ — самы першы! — партрэт паэтэсы, якога ў манаграфіі няма. Ахматаву шмат маляваў Мадзільяні, калі яна ў 1910 годзе ўпершыню прыехала ў Парыж.
Гэта нават не партрэт. Гэта ўсяго толькі росчырк пяра. Хуткая і лятучая лінія, імклівая і амаль невагомая. Амаль такая ж няўлоўная, як і сама паэзія Ганны Ахматавай.
Кнігі, пра якія я расказваў, з’явіліся потым. А найперш пасля таго, як Ахматаву і Зошчанку наноў прынялі ў Саюз пісьменнікаў, быў светлы, як свята, томік выбранай паэзіі Ганны Андрэеўны. Аформлены з густам, шыкоўна. Белая чыстая супервокладка. Справа ўнізе — невялікія, але вельмі выразныя літары: «Анна Ахматова». І яшчэ меншыя: «Бег времени». А на ўсю светлую супервокладку — тая імклівая і лятучая лінія. Мадзільяні! Знакаміты партрэт Ганны Ахматавай! Усяго толькі росчырк пяра.
Упершыню я ўбачыў гэты томік у руках Барыса Сачанкі. І не сумнявайцеся нават: не супакоіўся, пакуль не набыў яго сабе. Вунь і цяпер адтуль, дзе ён стаіць на паліцы, нібыта выпраменьваецца нейкае дзіўнае святло.
Тую ноч я не спаў. Зачытаўся.
Першы верш. З кнігі «Вечар». Увогуле, першы твор Ганны Ахматавай.
Молюсь оконному лучу —
Он бледен, тонок, прям.
Сегодня я с утра молчу,
А сердце — пополам.
На рукомойнике моем
Позеленела медь.
Но так играет луч на нем,
Что весело глядеть.
Такой невинный и простой
В вечерней тишине,
Но в этой храмине пустой
Он словно праздник золотой
И утешенье мне.
Ён жа, гэты верш, цешыць усё — вока, слых, розум, душу. А які настрой!
«Молюсь оконному лучу»? Як богу, як абразу?
«Такой невинный и простой. он словно праздник золотой.».
А гэтае загадкавае «Сегодня я с утра молчу».
Першы верш, а ўжо класіка!
Был он ревнивым, тревожным и нежным,
Как божье солнце, меня любил,
А чтобы она не запела о прежнем,
Он белую птицу мою убил.
Промолвил, войдя на закате в светлицу:
«Люби меня, смейся, пиши стихи!»
И я закопала веселую птицу
За круглым колодцем у старой ольхи.
Ему обещала, что плакать не буду.
Но каменным сделалось сердце мое,
И кажется мне, что всегда и повсюду
Услышу я сладостный голос ее.
Гэта ўжо з «Белай чарады». Прачытаў, сяджу, думаю. Хачу за што-небудзь прычапіцца, каб пакрытыкаваць, — і не магу: няма за што прычапіцца! Верш адразу ж кладзецца ў душу і, сам вельмі спакойны, уздымае буру пачуццяў, кожнага змушае хвалявацца. Яго хочацца цытаваць і цытаваць. Як і шмат што іншае з гэтага томіка. Як, дарэчы, і вось гэтую мініяцюру з «Сёмай кнігі», якая называецца «Пушкін».
Кто знает, что такое слава!
Какой ценой купил он право,
Возможность или благодать
Над всем так мудро и лукаво
Шутить, таинственно молчать
И ногу ножкой называть?..
Чамусьці тады, заюшыўшыся з «Бегам часу», я так і не натрапіў на тыя нечаканыя радкі, якімі ў наш час салонна захапляліся амаль усе: «Я на правую руку надела перчатку с левой руки».
З паэзіі мужа Ахматавай — Мікалая Сцяпанавіча Гумілёва я найбольш люблю вершы з яго апошняга зборніка «Вогненны стоўп». Ён сам падрыхтаваў кнігу, аднак убачыць яе выдадзенай так і не змог — яна выйшла пасля ягонага расстрэлу. Гэта адбылося амаль так жа, як ён і прадчуваў:
И умру я не на постели
При нотариусе и враче,
А в какой-нибудь дикой щели,
Утонувшей в густом плюще.
Звонкі ў маладосці паэт загаварыў у гэтай кнізе на ўсю шчырасць. Нібы прадчуваючы хуткае развітанне.
Только змеи сбрасывают кожи,
Чтоб душа старела и росла.
Мы, увы, со змеями не схожи.
Мы меняем души, не тела.
Память, ты рукою великанши
Жизнь ведешь, как под уздцы коня,
Ты расскажешь мне о тех, кто раньше
В этом теле жили до меня.
«Вогненны стоўп» — апошняя і самая яркая кніга паэта. Да яе Гумілёў ужо добра памітусіўся па свеце: Афрыка, Егіпет, Абісінія, куды ён арганізаваў экспедыцыю. Гарады Стамбул, Ізмір, Порт-Саід, Каір, Парыж.
Аднак свой апошні зборнік Мікалай Сцяпанавіч прысвяціў не Ахматавай. Ён таксама прысвечаны Ганне. Але ж іншай — Ганне Мікалаеўне Гумілёвай, другой сваёй жонцы.
Калі яго расстрэльвалі бальшавікі, яму было ўсяго толькі 35 гадоў. Паэту прапаноўвалі захаваць жыццё ў абмен на пакаяннае пісьмо, але ён, чалавек гонару, кажуць, адмовіўся — «рускія афіцэры так не робяць...»
У мяне ёсць і рарытэт апошняй кнігі Гумілёва — факсімільнае выданне «Вогненнага стаўпа», зробленае з першадруку, выдадзенага ў 1922 годзе ў выдавецтве «Petrapolis» у Берліне. Прывёз мне яго ў падарунак з Нью-Ёрка Барыс Сачанка.
Мікалай Гумілёў перакладаў вавілонскую паэзію, эпас «Гільгамеш» на рускую мову.
І я таксама перакладаў вавілонскую паэзію — на сваю, беларускую, мову. У вялікай падборцы вершаў вавіланян ёсць таксама і ўрыўкі з «Гільгамеша», з глінянай кнігі, у якой нярэдка сустракаеш і такое: «Ад гэтай табліцы захаваліся толькі фрагменты».
Ён абмыў сваё цела, уся зброя зіхцела,
І з ілба валасы на спіну ён закінуў,
З усім брудам расстаўся, ахінуўся ўсім чыстым.
Як накінуў ён плашч і як падперазаўся,
Як сябе ўвянчаў Гільгамеш тыярай, —
На яго прыгажосць заглядзелася Іштар, багіня:
«Я хачу, Гільгамеш, каб ты быў маім мужам».
Але Гільгамеш непахісны — нават багіню не хоча ён браць сабе за жонку!
Але ў жонкі сабе цябе не вазьму я!
І тлумачыць чаму:
З году ў год ты прыносіла адны рыданні.
Птушку-пастушка яшчэ ты любіла —
Ты яго ўдарыла, крылы зламала;
Ён жыве між лясоў і крычыць: «Мае крылы!»
І льва ты любіла, дасканалага сваёй сілаю, —
Сем і сем яму выкапала пастак.
І каня ты любіла, слаўнага ў бітве, —
Бізун, цуглі і плётку яму ты судзіла,
Мутнае піццё ты яму дазваляла наперад.
І яшчэ ты любіла пастуха — казапаса,
Які табе насіў папяловыя хлябцы,
Кожны дзень сасункоў табе рэзаў:
Ты яго ўдарыла — у ваўка ператварыла, —
Ганяюць яго цяпер свае ж падпаскі,
І сабакі свае яго за лыткі кусаюць.
Адчуваеце, з якою асалодаю я перакладаў на родную мову гэтыя даўнявечныя радкі!
І ў Афрыцы нібыта таксама сутыкнуліся нашы шляхі.
Мікалай Сцяпанавіч, прагнучы ўбачыць «загадкавыя, нецывілізаваныя землі», паехаў у Афрыку і дасягнуў цэнтра мацерыка — у Эфіопію ён трапіў увесь абадраны, у лахманах, з хвораю нагою, з чырвонымі ад запалення вачамі. Пасля вяртання ён напісаў афрыканскую паэму «Мік».
Сквозь голубую темноту,
Неслышно от куста к кусту
Переползая, словно змей,
Среди трясин, среди камней
Свирепых воинов отряд
Идет — по десятеро в ряд.
Мех леопарда на плечах,
Меч на боку, ружьё в руках, —
То абиссинцы; вся страна
Их негусу покорена,
И только племя Гурабе
Своей противится судьбе,
Сто жалких деревянных пик —
И рассердился Менелик.
Менелік? Цар цароў? Сам негус? Пра імператара Эфіопіі Менеліка ІІ я ўжо сёе-тое ведаў. Дзякуючы беларусу Аляксандру Булатовічу, — гусару, удзельніку Расійскага экспедыцыйнага корпуса ў Абісініі, які з войскам цара цароў прайшоў усю Эфіопію, аж да возера Рудольфа. У гэтым паходзе ён вёў эфіопаў! Булатовіч быў асабістым госцем Менеліка, Менелік узнагародзіў яго залатым шчытом і шабляю. «Я паслаў на вайну з расам Вальдэ Георгісам Аляксандра Булатовіча», — паведамляе цар цароў у Расію.
Булатовіч напісаў успаміны «З войскам цара цароў». Дзякуючы яму, чытаючы яго кнігу, і я прайшоў разам з імі той і складаны, і цікавы шлях па Афрыцы.
І таму каментарыі, якія зрабіў да паэмы «Мік» сам Гумілёў, мяне парадавалі, бо амаль усё з іх, што ён тлумачыць, я ведаў. Ведаў, што Аўта-Георгіс — ваенны міністр Абісініі, які вырас да гэтай пасады з рабоў; што Гурабе, маленькае негрыцянскае племя на паўднёвай мяжы Абісініі, якое захопліваў і Булатовіч; што Менелік — абісінскі негус; што негус — гэта цар; што Харар — горад у Абісініі: ад Харара да Энтата Булатовіч ехаў наперадзе войска; што тэдж — гэта абісінскае піва, любімы напітак эфіопаў.
Дзякуючы земляку мне ўдалося напісаць сваё афрыканскае апавяданне, якое ўвайшло ў кнігу «Зубрэвіцкая сага».
Увесь час мне карцела перакласці што-кольвек з Марыны Цвятаевай. Яе вершы ўражвалі і здзіўлялі. Яны ў савецкай паэзіі нібыта стаялі асобна. І гэта разумела сама паэтэса.
Моим стихам, написанным так рано,
Что и не знала я, что я — поэт.
Ворвавшимся, как маленькие черти,
В святилище, где сон и фимиам.
Разбросанным в пыли по магазинам
(Где их никто не брал и не берет!)
Моим стихам, как драгоценным винам,
Настанет свой черед, —
пісала ў 1913 годзе юная паэтэса, нібыта падбадзёрваючы сама сябе на нялёгкі і пакутны літаратурны шлях. Гэта быў першы яе верш і напісала яна яго ў валошынскім Кактэбелі.
Потым гэты сам Кактэбель любіў і я, адпачываючы там з сям’ёй як не кожнае лета, аднак пра гэта я напішу потым.
Марына Іванаўна ведала, пра што гаварыла. І яе час сапраўды прыйшоў. Аднак ужо, на жаль, пасля смерці паэтэсы. Папулярнасць яе расла — у СССР, можна сказаць, быў бум Цвятаевай. Калі першая кніга яе выбранай паэзіі выйшла тыражом 25 тысяч экзэмпляраў, то ўжо яе аднатомнікі потым мелі наклады ў сто, дзвесце тысяч экзэмпляраў. І разыходзіліся. І іх не хапала. І іх даводзілася даставаць.
Я ж адчуваю, вельмі люблю — душою! — два яе, усхвалявана прамоўленыя, выдыхнутыя, як паветра, вершы — «Мне нравится, что вы больны не мной» і «Вчера ещё в глаза глядел».
Мне нравится, что вы больны не мной,
Мне нравится, что я больна не вами,
Что никогда тяжёлый шар земной
Не уплывет под нашими ногами.
Мне нравится, что можно быть смешной —
Распущенной — и не играть словами,
И не краснеть удушливой волной,
Слегка соприкоснувшись рукавами.
Мне нравится ещё, что вы при мне
Спокойно обнимаете другую,
Не прочите мне в адовом огне
Гореть за то, что я не вас целую.
Якая цнатлівасць гэтых, здавалася б, не вельмі цнатлівых прызнанняў! А другі твор! Гэта ж да немагчымасці вельмі шчыры верш, роспачная, як крык, пранізлівасць: «Мой мілы, што табе зрабіла я?!»
Я глупая, а ты умен,
Живой, а я остолбенелая,
О, вопль женщин всех времен:
«Мой милый, что тебе я сделала?!»
Увозят милых корабли,
Уводит их дорога белая.
И стон стоит вдоль всей земли:
«Мой милый, что тебе я сделала?!»
Жить приучил в самом огне,
Сам бросил — в степь заледенелую!
Вот что ты, милый, сделал — мне.
Мой милый, что тебе я сделала?
Гэтыя вершы, здаецца, заўважылі ўсе. Кампазітары напісалі на іх музыку. Зрабіў гэта таленавіта Тарывердзіеў, і ў мінулым стагоддзі гэтыя песні зрабіліся найпапулярнейшымі савецкімі хітамі: «Мой мілы, што табе зрабіла я?!»
Але ж гэта, на мой погляд, не песні. Гэта плач па няспраўджаным каханні ўсіх жанчын свету.
Свой боль Марына Цвятаева, дачка Івана Уладзіміравіча Цвятаева, прафесара, заснавальніка Маскоўскага музея выяўленчых мастацтваў імя А. С. Пушкіна, яго будаўніка і першага дырэктара, адчувала вельмі тонка. А да болю іншых, здаецца, адносілася часам крыху абыякава.
Не хочацца ў гэта верыць, але ж гэта так: сваіх абедзвюх маленькіх дачушак яна аддала ў прытулак. Ага, было цяжка, ага, як кажуць рускія, «невмоготу». Але...
Старэйшую Алю-Арыядну ўсё ж такі потым забрала зноў да сябе, а Ірачка, малодшанькая, так і памерла там. З голаду.
Анастасія Цвятаева, малодшая сястра Марыны. «Успаміны». Чытаю ў надзеі знайсці ў ёй што-кольвек пра дачок Марыны Іванаўны. На жаль, успаміны толькі пра дзяцінства і юнацтва — яны заканчваюцца 1914 годам: «У гэтую восень нам споўнілася — Марыне дваццаць два, мне — дваццаць гадоў».
А вось у асобным раздзеле «Сустрэча з Марынай», дзе расказваецца пра гасцяванне Анастасіі ў сястры, якая жыла ў Парыжы, і да якой яна прыехала пасля сустрэчы з Максімам Горкім у Сарэнта, згадваецца і пра Алю, забраную з прытулку.
Сустракае Марынін муж Сяргей: «Марына, Асенька, чакае вас — дома! Яна з Мурам. Аля дапамагае ёй па гаспадарцы. Вы не пазнаеце Алю — вялікая!»
З сястрою сустрэча. З яе малым сынам Мурам: «Ускокваю. Поціск рукі. Марына! Які дзівосны! Ён вельмі падобны да цябе! Але, перапыняючы нашы позіркі, трэці твар над плячом Марыны — блакітныя вялікія вочы, усмешка і дзве касы: Аля! Алечка! Якая вялікая! І як на бацьку падобная!.. Толькі вочы святлейшыя!»
Марына: «А я ўжо даўно нічога не люблю, апрача жывёл, дрэў. Аля ў цяжкім пераходным узросце. Яна вельмі таленавітая. Вельмі разумная. Аднак яна — уся іншая. Мур — мой. Ён — дзівосны... Ён менш незвычайны, чым Аля была ў яго гады. Аля была — суцэльны бляск! Ты ж памятаеш. Але ён — у мяне. Роднае. І ён куды меней гаворыць, чым Аля ў амаль тры гады, — але ён разумее!»
А пра дзяўчынку Ірачку, якая не вярнулася з прытулку, ужо ніхто і не ўспамінае.
У гібелі Марыны Іванаўны некаторыя даследчыкі яе жыцця і творчасці і сёння вінавацяць Мура, жорсткага, бескампраміснага, ганарыстага і таленавітага сына паэтэсы, які пакінуў гэты свет усяго толькі дзевятнаццацігадовым і якога яна так утрапёна і бязмежна любіла.
Мур, Георгій Эфрон, упарты і катэгарычны, у сваім дзёрзкім, нават цынічным хлапчукоўскім дзённіку вельмі недалікатна, з пагардаю і грэбліва, піша пра тую, што яго абагаўляла, сцвярджаючы, быццам бы яна так і не стала яму маці.
У Анастасіі Цвятаевай — таксама пісьменніцкі погляд, бездакорны стыль. Вось як па-мастацку яна апісвае з’яўленне ў іхнім доме Максіміліяна Валошына:
«І з ёй (Марынай) — я ніколі яшчэ не бачыла падобнага чалавека. Першае адчуванне — жаданне глядзець, слухаць, мець асалоду — і падрабязна разглядаць: вялікі? — не, зусім не. Але аграмадны. Сярэдняга росту. Нечалавечая галава на мажных, вельмі шырокіх плячах. Зеўс з татавай шафы! Гара кучараў, барада — невялікая. Як вогненная лава, што ўпала з кратара галавы. Каштанавая, з рыжынкаю. Рука — не па-мужчынску, а вялікая і цёплая, абдымае маю, вочы радасна, дапытліва ўцягваюць мой сустрэчны позірк. Вочы Пана з карціны Врубеля?! Не, не Пана. У таго — пустыя і страшныя. Гэтыя такія ж светлыя, як і тыя, але позірк запоўз у душу і ўлёгся там. Утульна, як кот, што скруціўся. Макс задаволена адпускае маю руку на волю, а позірк прадаўжаецца, і ў ім плаўна, без усялякай трывогі кружыцца пакой, уносячы мяне ў незнаёмую мне добразычлівасць, падбадзёрванне, супакаенне, пазнаванне. Вядзьмак! (Добры чарадзей з Марыніных вершаў?)»
Хіба гэта не мастацтва? Прафесійны пісьменніцкі погляд!
Аднак — стой! стой! стой! Пра Максіміліяна Валошына, пра ягоны Кактэбель я раскажу ў іншым месцы .
Я любіў слухаць, як чытала свае вершы Бэла Ахмадуліна. Словы, ціхія і даверлівыя, добрыя і шчырыя, клекаталі тады, як у птушкі, у яе горле.
У 1975 годзе у Ахмадулінай выйшаў у «Художественной литературе» тоненькі томік выбраных вершаў. Проста, але з вялікім густам аформлены. З прадмоваю самога Паўла Антакольскага. Прадмова цудоўная, але мне не спадабаўся пачатак. Прызнаны мэтр піша:
«Талент па-мужчынску моцны, розум па-мужчынску праніклівы. І калі пры гэтым Бэла Ахмадуліна прыгожая і абаяльная, то адным гэтым і абмежавана яе прыналежнасць да «слабой» паловы чалавечага роду. Яна паэт, а не паэтэса».
«Не! — хацелася мне пярэчыць знанаму паэту, якога я таксама любіў тады, хочацца ўсім пярэчыць і цяпер. — Не, Бэла Ахатаўна ў сваёй паэзіі заўсёды элегантная жанчына, яна менавіта паэтэса, а не паэт!»
Я вельмі люблю яе паэму пра Дождж.
Со мной с утра не расставался Дождь.
— О, отвяжись! — я говорила грубо.
Он отступал, но преданно и грустно
Вновь шел за мной, как маленькая дочь.
Дождь, как крыло, прирос к моей спине.
Его корила я:
— Стыдись, негодник!
К тебе в слезах взывает огородник!
Иди к цветам!
Что ты нашел во мне?
Меж тем вокруг стоял суровый зной.
Дождь был со мной, забыв про всё на свете.
Вокруг меня приплясывали дети,
Как около машины поливной.
Не, так ласкава мужчына-паэт не напіша. Так можа напісаць толькі жанчынапаэтэса!
Гэтая паэма «Казка пра дождж» прысвечана Яўгену Еўтушэнку. Ён, здаецца, быў тады ці не галоўны ў славутай тройцы — Ахмадуліна, Вазнясенскі, Еўтушэнка. І ўжо — муж Бэлы Ахмадулінай. Ці то яе мужам ён зрабіўся крыху пазней? А на той час быў проста закаханым у яе маладым паэтам.
У маёй бібліятэцы ранні Еўтушэнка сабраны амаль поўнасцю. А гэтай кнігі, я кажу пра «Узмах рукі», якая выйшла ў 1962 годзе, я пакуль што не меў. Пагартаў яе ў Барыса Сачанкі, у якога яна, вядома, ужо была. Спадабалася. Вершы пра Парыж. Толькі што, у 1960 годзе, напісаныя.
Какие девочки в Париже, черт возьми!
И черт — он с удовольствием их взял бы!
Гнеўны верш пра Верлена:
Мне гид цитирует Верлена,
Париж рукою обводя,
Так умиленно, так елейно
Под шелест легкого дождя.
Он не укладывался в рамки
благочестиво лживых фраз,
а он прикладывался к рюмке
и был безнравственным для вас.
І, нарэшце, цяжкое, як прысуд:
Вы под Верлена выпиваете
с набитым плотно животом.
Вы всех поэтов убиваете,
чтобы цитировать потом!
Слізгануў вачыма па змесце: «Ты ў каханні, вялікая, ацелая», «Верш адзеў на галінку я», «Босая жанчына каля рэчкі». А вось «Капенгагенская сустрэча». Аэрадром у Капенгагене. І раптам ідзе стары ў простай зялёнай куртцы з капюшонам. Ён не з’явіўся, а ўзнік. Ён — нібыта толькі што ад штурвала.
И, расстегнув рубахи грубый ворот,
Он отвергая вермут и перно,
спросил у стойки рюмку русской водки,
и соду он отвел рукою: «No.»
...Он так похож был на Хемингуэя!
...А после я узнал, что это был Хемингуэй.
Ага, у гэтай кнізе яшчэ не было тых адкрытых радкоў, якія на нейкі час стануць нібыта візіткаю Еўтушэнкі, будуць паблажліва ўсміхацца на шмат якіх вуснах і выклічуць нават непрыстойныя пародыі:
Кровать была расстелена,
И ты была растеряна.
Ты спрашивала шёпотом:
— А что потом? А что потом.
Не было тут яшчэ і ягонай паэмы «Мама і нейтронная бомба», у якой ён, расказваючы, як шукаў свае беларускія карані ў вёсцы Хомічы, што на Гомельшчыне, у Калінкавіцкім раёне, вельмі перабольшаў, а то і гіпербалізаваў наша, беларускае, умельства піць гарэлку — маўляў, баба Ганна, яго родзічка, наліла поўную шклянку самагонкі, выпіла да дна, а тады другую, а пасля — трэцюю, пятую, дзясятую, і толькі потым пачала расказваць.
Словам, кніга і без усяго гэтага запала мне ў душу. І я пачаў шукаць яе. Сіненькую такую кніжачку. З серабрыстымі палосамі на ёй.
А тут раптам на радаснай пачостцы, на якую нас, сваіх сяброў, запрасіў Грыша Барадулін — у яго нарадзілася дачушка Ілонка! — з’явіўся Фёдар Яфімаў з важкім пакункам у руках, у якіх была гэтая сіненькая кніжачка. Можа, дзесяць, ці нават больш экзэмпляраў. Фёдар, нібыта штосьці прадчуваючы, не хацеў нават разгортваць пакунак, аднак яго ўсё ж змусілі гэта зрабіць. Усе перадавалі кнігу з рук у рукі, усе разглядалі, гарталі яе, цмокалі языкамі, прасілі Яфімава прадаць яе ім, аднак кніжнік, суворавец, афіцэр-пехацінец, камандзір узвода і малады рускі паэт, якога я ўжо ведаў па першай кнізе вершаў «Армія», па яго армейскім афарызме: «Я ввинчивался в армию через левое плечо», нікому не аддаў ніводнага экзэмпляра.
І таму Грыша, калі Фёдар некуды адлучыўся на хвілінку, бачачы, што на кнігу найбольш гарэлі мае вочы, хуценька дастаў з пакунка адзін томік і махнуў яго па падлозе пад шафу.
Вярнуўся Фёдар, пералічыў кнігі — адной не хапае! Абшукаў літаральна ўсіх нас — няма! Абшукаў і ўсё, і ўсюды ў пакоі — таксама нідзе не знайшоў. А зазірнуць пад шафу — не здагадаўся.
Мы з Грышам маўчалі. А то і дапамагалі Фёдару шукаць. А я, вядома ж, не знайшоў у сабе сілы, каб падказаць Фёдару Архіпавічу: «Паглядзі пад шафаю. Можа, яна там.»
Назаўтра я забраў у Рыгора кнігу.
Ведаеце, я і сёння вінюся перад Яфімавым, мне няёмка, што я ў яго, па сутнасці, скраў кнігу. Але ж як я ганарыўся тады перад сябрамі — у мяне ёсць «Узмах рукі» Я. Еўтушэнкі!
Яна і цяпер стаіць у мяне на кніжнай паліцы. Сіненькая такая, з серабрыстымі палосамі.
Я, пішучы гэтае эсэ пра кнігі, узяў яе, пакарыстаўся, выпісаў цытаты і зноў беражліва паставіў на паліцу. І зноў сказаў:
Даруй мне, Фёдар Архіпавіч.
А, можа, з яе і пачаць?
3
Якую ж кнігу адшкадаваць, зняць з паліцы першаю?
Амаль кожную тады трэба было даставаць. І каб лягчэй гэтае даставанне адбывалася, завязваліся знаёмствы з кнігарнямі, кніжнымі базамі, у калектывах ствараліся таварыствы кнігалюбаў. Гэтыя таварыствы на сваіх пасяджэннях разглядалі, каго ўзнагародзіць з іх кнігаю «за працоўныя поспехі», арганізоўвалі жараб’ёўкі, каб вызначыць шчасліўчыка, які атрымае вельмі дэфіцытную падпіску. Тады нават выдаваліся спецыяльныя, так званыя «макулатурныя кнігі», для набыцця якіх трэба было абавязкова здаць пэўную колькасць кілаграмаў папяровай макулатуры.
Да гэтага кніжнага дэфіцыту падключаліся райкамы, гаркамы, абкамы і нават ЦК партыі, дзе складаліся свае спісы шчасліўчыкаў.
Мая аднакласніца, з якой я сядзеў за адной партаю ў школе і якая потым загадвала прадуктовым магазінам, нядаўна на сустрэчы аднакласнікаў пахвалілася мне:
— І ў мяне вялікая бібліятэка. Да мяне заўсёды прыходзілі хлопцы з райкама партыі са спісамі кніг і падпісак і пыталіся: «Што, Яфімаўна, будзем браць?» Ці паверыш, у мяне ўвесь Меражкоўскі стаіць!
І ў маёй бібліятэцы ёсць Меражкоўскі. Таксама, здаецца, увесь. Выбраныя творы ў чатырох важкіх тамах. А да рэвалюцыі поўны збор ягоных твораў выйшаў у 17 кнігах.
Дзмітрый Меражкоўскі — адзін з пачынальнікаў рускага сімвалізму, люты вораг савецкай улады.
Эстэтызм, індывідуалізм, крайні містыцызм, штучнасць тону паэзіі, бледныя вобразы ў прозе. Такім бачылі Меражкоўскага сучаснікі. Мусіць, ёсць такія думкі пра яго творчасць і сёння.
Самы значны твор Меражкоўскага ў прозе — гэта яго трылогія «Хрыстос і Антыхрыст». Пісьменнік выбіраў для даследавання самыя вострыя перыяды змагання паміж язычніцтвам і хрысціянствам, калі гэтая барацьба праяўлялася з найбольшай сілаю. Першы раман «Смерць багоў» (Юліян Адступнік) — пра гібель элінскага свету. «Уваскросшыя багі» — пра славутага Леанарда да Вінчы, які адначасова малюе «Тайную вячэру» і брыдкія твары язычніцкіх ідалаў, сумяшчаючы ў сабе два пачаткі — язычніцкі і хрысціянскі. І трэці раман — «Петр і Аляксей», бацька і сын, цар і царэвіч, дзе даследуецца супярэчлівасць старога і новага пачаткаў у гісторыі.
Тая ж, ужо згаданая, першая савецкая «Літаратурная энцыклапедыя», якая выходзіла ў 30-ыя гады пад рэдакцыяй А. В. Луначарскага, у сваім сёмым томе, дзе змешчаны і некралог з выпадку смерці Анатоля Васільевіча, піша пра герояў меражкоўскіх раманаў:
«Яны вядуць схаластычныя спрэчкі, цытуюць элінскіх мудрацоў, бачаць доўгія сны, вядуць вельмі сумныя дзённікі. Халоднае рэзанёрства, фальшывы пафас і прарочы тон пераважаюць у размовах і заглушаюць нямногія яркія старонкі».
Вось яшчэ некаторыя цытаты з той жа самай энцыклапедыі:
«Пралетарскую рэвалюцыю Меражкоўскі сустрэў з дзікай фанатычнай злосцю».
«Мастацкая творчасць Меражкоўскага эмігранцкага перыяду з’яўляецца яркім прыкладам ідэйнай дэградацыі і культурнага дзікунства белай эміграцыі».
«У плане літаратурнай спадчыны творчасць Меражкоўскага, рэакцыйная ад пачатку да канца, уяўляе безумоўна адмоўную велічыню».
Я не сумняваюся і радуюся, што мая аднакласніца чытала Меражкоўскага. Аднак яшчэ больш радуюся, што яе бібліятэка будзе чытацца і ў будучыні: сын ее — навуковец, выкладчык універсітэта, і яму кнігі, сабраныя маці, будуць вельмі і вельмі патрэбныя.
Значыць, Меражкоўскі ёсць і ў мяне. Ёсць і Андрэй Белы. Ягоны славуты раман «Пецярбург». Збянтэжанасць, разгубленасць пачуццяў.
Да «Пецярбурга» Белы — паэт, найвядомейшы паэт. З выдатнай рэпутацыяй. Ён папулярны і яго чытаюць. Ён — побач з Блокам. Тэарэтык і практык сімвалізму.
Раман пачаты ўвосень 1911 года. Гэта своеасаблівы вобраз, партрэт Пецярбурга. Партрэт праз людзей і падзеі.
Ліхалецце. Нейкі няпэўны час, які заражае няўпэўненасцю і аўтара. Аўтар не ведае, куды, у які бок павярнуць усё сваё даследаванне часу, светапоглядную мітусню. І гэтую яго няўпэўненасць адчуваем і мы. Зараз, у новым тысячагоддзі.
Белы разумее, што Расія стаіць на самым парозе нейкага новага павароту, нейкага новага жыцця. Але не разумее, якога. Ён ведае, што так, як жыла Расія, далей жыць немагчыма, але як трэба жыць — не ведае. Таму і мітусіцца.
А наперадзе — вайна, рэвалюцыя. А войны ж ды рэвалюцыі ніколі і нікому не дапамагалі разабрацца, не тлумачылі, як можна і трэба жыць.
І войны, і рэвалюцыі заўсёды толькі забівалі. Гэта тысячы, сотні тысяч, мільёны, дзясяткі мільёнаў забітых маладых людзей. Хлопцаў і маладых мужчын, ды і жанчын таксама, — у самым росквіце жыцця! — якім толькі жыць, кахаць, нараджаць дзяцей. Рэвалюцыі і войны — гэта катастрофы, якія вынішчаюць усё тое, што самае дзетароднае.
«Праблемы творчасці». Вялікі, тоўсты, амаль тысячастаронкавы фаліянт. Гэта — калектыўная манаграфія пра жыццё і творчасць Андрэя Белага — Барыса Мікалаевіча Бугаёва. Першая, лічыце, манаграфія.
«Як мы пішам» і «Пра сябе як пісьменніка» — роздум над сваёй літаратурнаю працаю і пра мастацкую творчасць увогуле. І яшчэ пра тыя абавязковыя сувязі з чытачом, пра якія павінен думаць і рупіцца кожны пісьменнік. Тут размова ідзе пра ўзаемаадносіны А. Белага са сваімі чытачамі. Белы вучыць чытачоў, як трэба чытаць. Цікавая думка: агульнадаступнасць для ўсіх друкаванага тэксту стварыла ілюзію яго лёгкага разумення. Пісьменны, умееш чытаць — і любая кніга адкрыта перад табою. Белы ж абвяргае гэту думку, сцвярджаючы, што чытанне — не толькі напружанне зроку, але і намаганне ўнутранага слыху, псіхалагічнага настрою, мабілізацыя сіл і працы: «Незразумелае не тое, што цяжкае (цяжкае сёння, заўтра — лёгкае); незразумела тое, што ў выніку намаганняў навучыцца па-мастацку чытаць, застаецца незразумелым».
«На мяжы двух стагоддзяў», «Пачатак веку» і «Паміж дзвюх рэвалюцый» — мемуарная трылогія Андрэя Белага — як лічаць даследчыкі яго творчасці, лепшае, што напісана Белым пасля «Пецярбурга».
Л. К. Даўгаполаў, аўтар першай савецкай кнігі пра Белага, піша: «Мы многае б не ведалі пра літаратурны рух на мяжы стагоддзяў, калі б гэта трылогія не была напісана. Белы стварыў абагулены вобраз часу — катастрафічнага, багатага на выбухі і ўзрушэнні сусветнага маштабу і значэння.»
Пра тое ж казаў і Л. Флейшман у калектыўнай амерыканскай манаграфіі пра рускага пісьменніка:
«Ніякія іншыя надрукаваныя мемуары, якія датычацца рускай літаратуры мадэрнізму, не могуць сапернічаць з мемуарамі Белага па багацці інфармацыі, па шырыні адлюстравання літаратурнага жыцця ці па таму ўнёску, які зрабіў іх аўтар у развіццё рускага сімвалізму».
Гэтая трылогія выйшла ў 1989 годзе ў шаноўнай намі, кнігалюбамі, «Серыі літаратурных мемуараў». Знаўцы сцвярджаюць, што яна па шырыні ахопу гістарычнага жыцця, багаццю яркіх характарыстык, паўнаце аўтабіяграфічнай споведзі роўная «Былому і думам» Герцэна ды «Гісторыі майго сучасніка» Караленкі.
Барыс Бугаёў, будучы Андрэй Белы, нарадзіўся ў сям’і прафесара матэматыкі Маскоўскага ўніверсітэта. Закончыў матэматычны факультэт таго ж універсітэта. Выхоўваўся ў асяроддзі тагачаснай маскоўскай прафесуры.
Ім, юнакам канца стагоддзя, усё было зразумела. Звыклы быт, дамашнія ачагі, сямейныя чаяванні. Яны наперад ведалі свой шлях. І раптам — мяжа веку. І невядомыя ім удары лёсу. Ліхалецце. Разгубленасць.
Нават спакойны Аляксандр Блок, аднагодак Белага, захваляваўся: «Что же делать? Что же делать? Нет больше домашнего очага!.. Радость остыла, потухли очаги. Двери открыты на вьюжную площадь».
«Не прайшло і пяці гадоў, — піша і Андрэй Белы, — як гэтыя «чайныя сталы», за якімі мы адпачывалі, выгнаныя адусюль, зрабіліся гурткамі, салонамі, рэдакцыямі, кнігавыдавецтвамі» .
У мінулым засталося старое стагоддзе, дзяцінства, дзе ён для ўсіх быў проста «Боранька».
«Брусава не цкавалі так, — скардзіўся Барыс Мікалаевіч, — таму што ён і не быў «Валенькай»; а я, Андрэй Белы, я менавіта «Боранькам» — быў: сядзеў на каленях Льва Талстога і мяне кармілі канфектамі».
Дзяцінства на каленях Талстога? Цікава. Але звычайна. Леў Мікалаевіч заходзіў да іх д ад ому. Заступаўся за каго-небудзь: тата Боранькі быў дэканам, і таму прыходзілі многія — прасіць за студэнтаў.
«Выразна памятаю, — згадвае Боранька, — мне гады чатыры; сяджу на каленях; і — пальчыкамі беражна за пылінкай здымаю пыліначку я з шараватых штаноў; бачу: з-за пляча шэры касмыль барады высоўваецца, густы, ён казыча шчочку; і голас, здавалася, такі, нібы ў плачы, мяккі, але густа-выразлівы, як у Танеева, штосьці даказвае; а бацька пацірае рукі; і чымсьці задаволены; і чуецца:
— Леў Мікалаевіч!
Я ведаю ўжо, што той шэры, упэўнены барадач — Леў Талстой; хто такі Леў Талстой, я не ведаю; і думаю: званне гэта, ці пасада ганаровая; пра Льва Талстога я чуў ужо вельмі часта; і — вось ён: здымае з каленяў, паварочвае; я стаю між каленяў, са здзіўленнем бачу такую вялізную бараду; такіх я ніколі не бачыў!»
Якія вобразы — і таго, пра каго расказваецца, і самога таго, хто расказвае! А якая дакладнасць малюнка!
Бацькі няма дома, маці разбірае бялізну, каб аддаць прачцы. Рэзкі званок, пытаюцца пра бацьку. Яму адмовілі. Маці пытаецца: «Хто быў?» — «Ды нейкі сівы дзядок з простых». Маці раптам зрываецца з месца, бяжыць да парэнчаў. «Леў Мікалаевіч, а вы мяне не хочаце і бачыць?» — «Не, чаму ж!» — усміхаецца
Талстой. Смех мяккі і старэчы». Вяртаецца. Маці няёмка: «Не, не сюды, тут я бялізну перабіраю». Дзядок настойвае, каб яна працягвала працу. Садзіцца побач. «Я той жа час злучыў гэты вобраз з тым, які жыў у памяці; і адразу заўважыў, што шэрая барада зрабілася зусім белаю, парадзела яна і зменшылася» .
А які партрэт Пятра Бабарыкіна, вядомага на той час раманіста!
«Бабарыкін быў лысы, такі ж; але быў жаўтавусы, а не сівавусы, худы і барвовы; высокі, вельмі рухавы, ён круціў галавою на тонкай выгібістай шыі з такой хуткасцю, што здавалася: адкруціцца; успыхваў, ускокваў з месца, рукамі хапаючыся за крэслы; і зноў садзіўся, каб зноў ускочыць і — стаць у позу, адну руку схаваўшы за жоўты пінжак (хадзіў у жоўтым ён), закінуўшыся галавою і спінаю і настаўляючы ларнет на вочы, на якіх, калі памяць мне не здраджвае, ужо былі акуляры.
Ён любіў уговорваць маці стаць актрысаю:
— Артыстычныя схільнасці, а — тут дом, быт і іншае.
І заканчваў панегірыкам захаду, эмансіпацыяй жанчыны ці шпількамі па адрасе
В. І. Танеева.
— Гэта таму, — усміхаўся Танееў, — што гады тры назад Бабарыкін падыходзіць і пытаецца: «Ты чытаў мой апошні раман?» Ну, а я адказваю: «Павінен табе заўважыць, што я ніколі не чытаю цябе.» З таго часу ён і лаецца. Хто ж, акрамя дурня бязмозглага, будзе чытаць Бабарыкіна».
Які жывапіс! Не, я не чытаў гэта, а бачыў! Я быў там, і на маіх вачах ператваралася ў арыгінальнага чалавека, у жывую субстанцыю гэтае ўцялесненае слова Белага.
Белы, калі яму трэба было знайсці нечаканае слова, часам зазіраў у лексікон Веліміра Хлебнікава.
Я ж Хлебнікава нават адважыўся перакладаць.
Непадобны ні на каго Велімір Хлебнікаў — легенда паэзіі ХХ стагоддзя. Ён здзіўляў усіх сваім незвычайным няўдзелам у звычайнай чалавечай мітусні.
«Быў ён, — піша яго вучань Мікалай Асееў, — падобны больш за ўсё на даўганогую задумліваю птушку, з яго прывычкай стаяць на адной назе, і яго ўважлівым вокам, з яго раптоўнымі адлётамі. і ўлётамі ў часаванне будучыні».
А яго настаўнік акмеіст Міхаіл Кузьмін запісвае ў дзённіках: «Прыйшоў Хлебнікаў. у яго рэчах ёсць штосьці яркае і небывалае. Чытаў свае рэчы геніяльна-вар’яцкія».
Сам жа ён называў сябе «Грамадзянінам свету». І нават не супраць быў узначаліць Урад Зямнога Шара, пра што і піша ў «Адозве Старшынь Зямнога Шара».
А на труне, у якой Хлебнікаў, трыццацісямігадовы паэт, «апушчаны ў магілку 1% аршына глыбінёю на могілках у Ручаях Наўгародскай губерні Цімафееўскай воласці, у левым заднім вуглу каля самой агароджы паміж елкаю і сасной», было напісана: «Першы Старшыня Зямнога Шара».
З якой апантанасцю я перакладаў некаторыя яго вершы:
Там, где жили свиристели,
Где качались тихо ели.
Вось як яны загучалі па-беларуску:
Там, дзе пелі амялушкі
І дзе белень елкі гушкаў,
Праляцелі, нібы птушкі,
У чародцы часары.
Там, дзе елкі век шумелі
Дзе пяюны крык прапелі,
Праляцелі, паляцелі
У чародцы часары.
А «Закляцце смехам»! Па-мойму, і яно ў мяне атрымалася:
О, засмейцеся, смяюны!
О, засмейцеся, смяшліўцы!
Што смяюцца смехунамі, што смяяняцца смяшліва,
О, засмейцеся усмейна!
О, рассмешышч смехатлівых — смех засмейных смеюноў!
Хлебнікаў ганарыўся гэтым сваім вершам. Нават у кароценькай аўтабіяграфічнай заметцы згадвае яго як падзею: «Надрукаваў: «О, засмейцеся, смяюны».
Праўда, у гэтай жа заметцы ёсць і іншыя цікавыя падзеі:
«Пераплыў заліў Судака (3 вярсты) і Волгу каля Енатаеўска. Ездзіў на незацугляных конях з чужых стайняў».
«У 1913 годзе быў названы вялікім геніем сучаснасці і гэтае званне захоўваю і да сёння».
«Не быў на ваеннай службе».
Перачытваю вялікі том Веліміра Хлебнікава «Творения». З вензелем «VX» на вокладцы, са здымкамі і малюнкамі. Гэта вельмі ёмкая кніга выбранага, у якой каля 200 вершаў, 26 паэм, драматычныя творы, «звышаповесці», проза, дэкларацыі, заметкі, аўтабіяграфічныя матэрыялы.
Я белорукая,
Я белокожая,
Ручьям аукая,
На щук похожая,
О землю стукая,
Досуг тревожу я.
Ах, гэта мова! Ах, яе вытанчанасць, прыгажосць! Яна ж сама сабою любуецца. Цешыцца. Гуляе! Так і чэшуцца рукі — хочацца адразу ж перакладаць, каб такое было і па-беларуску!
А некаторыя вершы, калі б іх захацелася перастварыць па-нашаму, перакладаць вельмі нават лёгка. Як, да прыкладу, вось гэтыя радкі:
Бруву ру ру ру ру ру!
Піце цапе сэ сэ сэ!
Бруву руру-ру-ру-ру!
Гэта з так званай «заумной» паэзіі Хлебнікава. З яго мудрагельства. А зірніце як лёгка перакладаецца на нашу мову: «пицце» замяніў на «піце» — і ўжо перакладзена, і ўжо па-нашаму..
А вось што і як гаворыць яго афрыканскі бог Ункулункулу:
Рапр, грапр, апр! Жай!
Каф! Бзуй! Каф!
Жраб, габ, бака — кук ртупт! тунт!
Гэта з паэмы «Зангезі». Пакуль перапісаў — замучыўся. Запісваў па літарах. Па некалькі разоў пераправяраў. Усё думаў, ці правільна запісаў.
Затое перапісаў — і верш ужо адразу перакладзены! На ўсе мовы свету! Бо гэта не словы, а толькі гукі. А гукі не перакладаюцца. Яны ж для ўсіх моў аднолькавыя. Як, скажыце, можна перакласці мяўканне кошкі, гаўканне сабакі, мычанне каровы.Ну і футурысты! Футурыст Уладзімір Маякоўскі, пра якога Іосіф Вісарыёнавіч Сталін сказаў, што ён «быў і застаецца найлепшым, таленавітым паэтам нашай савецкай эпохі». Застаецца такім і сёння. Сёння ў Расіі паэтаў, здаецца, шмат, а Маякоўскага — няма.
Цікава. Няма ўжо краіны, якую славіў Уладзімір Маякоўскі, а ён, нібыта нейкі міфічны слон, падняўшы высока над сабою — і над светам! — свой хобат, грамавым голасам-клічам трубіць сваю пераможную песню:
Мой стих трудом
громаду лет прорвет
И явится весомо,
грубо,
зримо,
как в наши дни
вошел водопровод,
сработанный
еще рабами Рима.
Вядома ж, яго сёння не чуюць. Некаторыя не чуюць і напраўду, а некаторыя проста прыкідваюцца, што не чуюць, а то і зусім не хочуць чуць. А ён жа жывы!
Поэзия —
та же добыча радия
В грам добыча,
в год труды.
Изводишь,
единого слова ради,
тысячи тон
словесной руды.
Гэты, сціпла аформлены, двухтомнік Уладзіміра Уладзіміравіча я набыў 5 мая 1955 года ў Шклове, дзе тады пасля заканчэння Зубрэвіцкай дзесяцігодкі працаваў у шклоўскай раённай газеце. Мне тады вельмі падабаўся Маякоўскі, здаваўся нейкім гігантам, які ўзвышаўся над усёй савецкай паэзіяй:
Я
земной шар
чуть не весь
обошел, —
и жизнь
хороша,
и жить
хорошо.
А в нашей буче,
боевой, кипучей, —
и того лучше.
Вьётся
Улица-змея.
Дома
вдоль змеи.
Улица —
моя.
Дома —
мои.
Окна
разинув,
стоят
магазины.
В окнах
продукты:
вина,
фрукты.
Надо мною
небо —
синий
шелк.
Никогда
не было
так
хорошо!
Гэта радкі з паэмы «Добра!». Іх мы, маё пакаленне, памятаем яшчэ са школы. Маякоўскі — летапісец свайго часу. Я і сёння, калі падыходжу да паліцы, дзе стаіць гэты сціплы двухтомнік, адчуваю, як бурліць, кіпіць, бунтуе, бруіць, струменіць у цесных вокладках тая вялікая і складаная эпоха.
Разумею, што цяпер шмат каму не падабаюцца ягоныя «Вершы пра савецкі пашпарт»:
Читайте,
завидуйте,
я —
гражданин
Советского Союза.
Няма ўжо Савецкага Саюза. Няма «малаткастага, сярпастага» савецкага пашпарта.
Але ж паэзія ёсць! Яна засталася, бо яна сапраўдная! І яшчэ — яна сведка гісторыі. Якая расказвае пра Дзяржаву, што калісьці была вялікай і гордай.
Гэта вам не «шаплетка» ці «боа на раяль»...
Ігар Севяранін, аўтар апошніх радкоў, — таксама футурыст. Але ўжо як эгафатурыст, потым — кубафутурыст. Брусаў вітаў яго прыход у паэзію. Горкі, адзначаючы натуральнасць яго таленту, крытыкаваў за «рэстаранна-будуарныя» матывы.
Ты пришла в шоколадной шаплетке,
Подняла золотую вуаль.
И, смотря на паркетные клетки,
Положила боа на рояль.
Ты затихла на палевом кресле,
Каблучком молоточа паркет.
Отчего-то шепнула: «А если?... »
И лицо окунула в букет.
Сваю першую кнігу «Громакіпячы кубак», якая нарабіла шуму ў тагачасным літаратурным свеце, Севяранін закончыў сваеасаблівым эпілогам:
Я, гений Игорь Северянин,
Своей победой упоен:
Я повсеградно оэкранен!
Я повсесердно утверждён!
От Боязета к Порт-Артуру
Черту упорную провёл.
Я покорил Литературу!
Взорлил, гремящий, на престол!
А былі ж у яго і вось такія вершы, у якіх ён ніякі ні эгафутурыст, ніякі ні кубафутурыст, а проста цудоўны паэт-лірык:
Весенний день горяч и золот, —
Весь город солнцем ослеплен!
Я снова — я: я снова молод!
Я снова весел и влюблён!
Душа поёт и рвется в поле,
Я всех чужих зову на «ты».
Какой простор! Какая воля!
Какие песни и цветы!
Шумите, вешние дубравы!
Расти, трава! Цвети сирень!
Виновных нет: все люди правы
В такой благословенный день!
А кім тады быў у літаратуры Данііл Хармс? Сын мічмана-нарадовольца, у якога дзед націраў паркет у царскім Анічкавым палацы. Бачыце, бацька бацькі націраў падлогу, па якой хадзіў імператар Аляксандр ІІІ, а ўжо сам бацька прапаноўваў праект забойства цара ў тым самым палацы.
Дык кім жа ў маладосці быў Хармс? «Заумником»! Так называлі тады сябе маладыя яго сябры-равеснікі. І ён — таксама. Можа, яны і напраўду былі «заумниками». Мудрагельцамі. Аднак мне здаецца, што ўсе яны найперш — усяго толькі «балагуры»: проста гаваруны, і ўсё. Гаварылі як гаворыцца. Пісалі як пішацца. Не думаючы. Скамарошнічалі.
Люди спят:
урлы-мурлы.
Над людьми
парят орлы.
Люди спят,
и ночь пуста.
Сторож ходит
вкруг куста.
Сторож он
не то, что ты
сон блудливый,
как мечты.
Сон ленивый, как перелет.
руки длинные, как переплет.
«Чудит Даня», — паціскаў адно плячыма, нічога не разумеючы, бацька-мічман, які ўжо вярнуўся са ссылкі з Сахаліна і напісаў свае дзве кнігі — «Шлісельбургская крэпасць» і «Восем гадоў на Сахаліне». Дарэчы, Чэхаў, калі быў на востраве, пазнаёміўся з былым мічманам Іванам Ювачовым і ўспомніў яго ў сваім нарысе «Востраў Сахалін», назваўшы ссыльнага «вельмі працавітым і добрым чалавекам».
А Даня Ювачоў паходзіць-паходзіць і зноў за сваё «балагурства», за свой мадэрнізм:
Голубь-турман вьет гнездо.
Подъезжал к крыльцу ездок.
Пыхот слышался машин.
Дева падала в кувшин.
Ноги падали в овраг.
Леший бегал —
людий враг.
Ночь свистела —
плыл орел.
Дочь мерцала —
путник брел.
Люди спали —
я не спал:
деньги я пересыпал.
А, во яно што! Усе спяць, а ён пералічвае грошы! Верш жа гэтак і называецца «Скупасць».
Цікава так пасля кожнага верша чытаць аўтарскае: «усё». Маўляў, верш закончаны.
У творчасці Данііла Хармса гратэскна ўсё!
Андрэй Вазнясенскі, наш равеснік-шасцідзясятнік, вучыўся ў Хармса? У Хлебнікава? Ён жа таксама мадэрніст.
Он хохочет оглушительно.
На снегу горят ножи.
И как два огнетушителя
Наши красные носы!
В полушубке, как бульдозер,
Боков в бурную струю
Валит дъявольскими дозами
Рыбин, судьбы, чешую.
Церкви, луковки, кортошка,
Ух — в уху!
Головешками голоши