Мяжа

1. «Хвабула»

Звоніць аднойчы Анатоль Сыс, раніцаю, гадзін у сем, і плача так, што мне на другім канцы тэлефонная трубка мокрая:

— Чуеш, Андруша, хачу пісаць раман на (…), дык трэба хвабула! Мы ў Анатоля Жука, а ён расказвае мне эпілёг на (…)! А на (…) мацеры мне твой эпілёг, калі я прашу ў цябе хвабулу?!

І плача — раўчуком цячэ!

Так і я цяпер. Сабраўся пісаць раман, матэрыялу мора, нават «эпілёг» праглядваецца — а вось «хвабула»…

2. Сорак пяць

У «ЛіМе» загаловак артыкула пра Максіма Гарэцкага: «Без тыдня 45 гадоў».

І ўбачыўся мне масіўны, грунтоўна ўкапаны паласаты пагранічны слуп з лічбай «45» у прыбітым на ім бляшаным квадраціку.

І ўспомнілася мне, як некалі горача і шчыра прасіў Бога даць дажыць хаця б да сарака…

І захацелася мне стаць пад гэтым слупам і азірнуцца на сваё жыццё, як дакаціўся да яго, як дайшоў да гэтай мяжы, маючы ўсе шансы не пражыць і палавіны.

Сорак пяць… Сур’ёзная лічба. Крытычная, небяспечная мяжа. З ёю не пажартуеш. Не па мне былі, хто гэтай мяжы нават не парасёк, — першыя імёны, якія прыходзяць у галаву: Чэхаў, Мапасан… Шукшын? І Шукшын. Зрэшты, хіба ў нас сваіх не хапае? Палуян, Багдановіч, Калюга… І тыя, хто дасягнуў гэтага слупа і проста на памежжы, на пагранічнай паласе зваліўся: Чорны, Гарэцкі… І тыя, хто ненамнога яе перасягнуў: Сыс, Пісьмянкоў, Асташонак… І яшчэ лічанае-нязлічанае мноства загінуўшых сваёй і не сваёй смерцю, якія не дапалі не тое што да 45, а да 30 і нават менш (чытайце кнігі-мартыралогі Л. Маракова).

Так што проста фізічна дажыць да гэтай лічбы — хаця б дзеля таго, каб мець магчымасць і гонар упісаць яе ў анкету, назваць у паліклініцы ці, не дай Бог, у аддзяленні міліцыі — гэта, скажу вам, ужо маленькі подзвіг.

Але вось ён здзейснены. І пазіраеш ты яшчэ на свет Божы, і топчаш пакуль гэтую зямлю, і трэба неяк апраўдваць сваё тут існаванне.

Карацей: заступіўшы адной нагой на мяжу са слупам з лічбаю «45», адчуў я цягу да падрахункаў, чысткі, рэвізіі — у галаве, у жыцці, у літаратуры, пачаў перабіраць, пераглядаць папкі з рэалізаваным і нерэалізаваным, розныя канспекты, планы, чарнавікі, пісьмы, дзённікі, скідваць сёе-тое на кампутар, не надта задумваючыся, навошта.

І са здзіўленнем убачыў, колькі ж многа ўсяго. Аповесці, раманы, абрыўкі апавяданняў, п’есы, сцэнарыі, проста думкі… На белай фінскай і таннай жоўценькай паперах, на сурвэтках, «манжэтах», на пачках з-пад цыгарэт, у рознакаліберных бедных нататнічках і дарагіх тоўстых арганайзэрах…

І з горыччу адчуў, што не ведаю, якое знайсці гэтаму прымяненне.

А то яшчэ сумны прыклад некаторых з калегаў. Набачыўся я за сваё рэдактарства такога дабра. Да 45–50 гадоў пісьменнік набывае ўжо, як правіла, нейкае імя, а таксама нейкую пасаду, г. зн. робіцца недасягальным для крытыкі (і, сам таго не разумеючы, для чытача), і вось аднойчы надумваецца і дастае з антрэсоляў запыленыя, з выцвілымі чарніламі студэнцкія, ледзь не школьныя сшыткі, набірае на кампутары і, як правільна напісана ў геніяльнай паэме, увесь гэты цяп-ляп прэ ў друк. Разлік просты: сярод мора пошлай, левай нагой намаханай прадукцыі навошта выкладвацца, цяпер што ні напішы, пойдзе, а калі яшчэ без граматычных памылак, ды з мінімальным веданнем законаў жанру — з радасцю надрукуецца, а надрукаваўшыся, і пачытаецца, і пахваліцца…

Вось што мяне напачатку не тое што ахалоджвала, а бянтэжыла. І рваць, нішчыць шкада. Напрыклад:

2(а). Круці не круці, а трэба памярці

Чым больш жывеш, думаеш, чытаеш, тым большае жаданне абагульняць.

Яшчэ адзін мастацкі твор. Яшчэ адно прозвішча героя, партрэт яго, імя па бацьку — «Іван Мікалаевіч быў…», апісанне твару, рук, ног, хады, адзення, асаблівасцей размовы… Яшчэ адзін малюнак прыроды з небам, сонцам, парой года. Яшчэ адна гісторыя, якую сам аўтар у тым ці іншым варыянце перажыў; яшчэ адно каханне да жанчыны, шчаслівае або не, узаемнае або без…

Аўтар піша, абагульняючы такім чынам, каб іншаму — чытачу — можна было ўспомніць сваё і параўнаць. Аўтар нібы кажа: «У цябе, мой незнаёмец, не было вольнага часу заўважыць усё гэта, а жыццё такое кароткае, хуткаплыннае, і трэба радавацца кожнай хвіліне яго, навучыцца любіць, цаніць моманты яго… Вось ты, мой чытач, праходзіш кожны раз і не заўважаеш, нпр., малюнкі прыроды, а я паказваю табе іх; заўваж і ты, і парадуемся разам! Тысяча драбязы, якая робіць жыццё больш радасным, больш поўным, хвалюючым — дык навучыся разам са мною (калі ў цябе няма часу ці ўмення) заўважаць гэтыя драбніцы, адкрываць іх у будзённым, і тады жыць стане элементарна цікавей».

Так тлумачыць аўтар, апраўдваючы сваю паўтаральнасць. «Я ведаю, што мільён разоў да мяне апісвалася вясна і каханне вясною да жанчыны, але я апішу гэта ў мільён першы раз».

«Гісторый — асноўных літаратурных сюжэтаў — усяго чатыры», Борхес.

«За сваё доўгае жыццё я зрабіў высновы наконт самых бясспрэчных ісцін і наконт магчымасці паўтараць гэтыя ісціны без усялякай рызыкі», Бунін.

Выдатна. Аўтар, калі ён разумны чалавек, ведае, што не скажа, па вялікім рахунку, ніякай новай думкі. Яму застаецца толькі паўтараць. І тады якая розніца: ці ахутваць паўтаральнасць арэолам г. зв. мастацкасці, разбаўляць сваімі ўласнымі ўспамінамі, ці проста пісаць эпізоды з уласнага жыцця, або стараючыся рабіць з гэтага нейкія высновы (ведаючы, што ніякай новай не зробіш), або наогул не рабіць іх, а проста падаваць кароткімі кавалкамі, — галоўнае, каб чытач ухапіў гэты кавалак вокам, затрымаўся на ім…

…Пісалася гадоў 15 назад, прадвесніцай «Сечкі». Шкада знішчаць? Шкада. Як выкарыстаць? Не ведаю.

Бедныя мы, літаратары, людзі. Безабаронныя, аголеныя, якія тое і робяць, што падстаўляюцца, і глыбока яны няшчасныя, бо няма ў іх нічога асабістага — усё напаказ, як, выбачайце, у публічнай дзеўкі.

Ты можаш з горкай зайздрасцю толькі назіраць чужое жыццё, амаль не прымаючы ў ім ўдзелу. Людзі вакол жывуць — ты адлюстроўваеш гэтае жыццё, усё піхаеш, усё укладаеш, як пракляты, самае лепшае сваё ў нейкі беспрацэнтны, банкрутны банк — без надзеі на аддачу…

І ўсё ж настае момант, толькі трэба яго дачакацца, фізічна дажыць да яго, калі літаратура пачынае не толькі браць, а і аддаваць. Па чым гэта пазнаецца? Па рэакцыі людзей. Настае момант, калі спыняецца бег, які заключаўся ў пашырэнні, накапленні і павелічэнні матэрыяльнага: кватэра на большую, дача на бліжнюю, машына на даражэйшую… І вось раптам заўважаецца жоўты кляновы ліст пад нагамі… І ўспамінаецца іншая восень… І замаруджваюцца крокі… І думка — ці не ўпершыню ў жыцці — а засталося ж менш, чым прайшло! Круці не круці, а трэба памярці… «Холодильник, рыдая, за гробом твоим не пойдёт»…

Вось гэта і ёсць вышняя ўзнагарода літаратару-аўтару — калі тое, што так часта праклінаў: ну чаму, чаму не такі як усе?! — пачынае адкрывацца ў іншым святле.

3. Пахілае дрэва

У 40 гадоў чалавек або сам сабе доктар, або проста дурань.

Слабае, пахілае дрэва даўжэй рыпіць. Шукшын ці Сыс са сваім магутным здароўем маглі за пару дзён, жартуючы, намахаць чарговы шэдэўр, а потым два тыдні гуляць — хадзі хата, хадзі печ…

А чаму? Здароўе дазваляла. Як мне да 30 гадоў. Калі думаў (як усе мы ў нашую маладую бесклапотную пару), што мне зносу не будзе. Да абеду — раман, аповесць, п’еса, сцэнарый, пасля абеду — рэдакцыя, работа з аўтарамі (і ўсё паспяваеш: і сваё напісаць, і чужое адрэдагаваць), увечары — кавярня, сябры, чаркі-шкваркі, літаратурныя (дурныя) спрэчкі, цераз раз таксоўка, бо ногі не трымаюць, а наступнай раніцай, толькі крышку моршчачыся! — за стол, за ручку, да паперы…

Дай мне цяпер такі рэжым, ад мяне на першую ж раніцу мокрага месца не застанецца.

А ці не прасцей, не разумней з большым толкам разлічваць свае сілы? Два месяцы, а то і два гады пісаць апавяданне, а там ужо, так і быць, гульнуць — дазволіць сабе ажно паўшклянкі чырвонага віна?

На сваім «рэдактарскім пасту» часта даводзіцца задаваць аўтарам пытанне: дзеля чаго, нашто гэта пішацца?

І часта чуць у адказ: не ведаю і ведаць не хачу, на тое ёсць крытыка; пачытаю і сам даведаюся, што я хацеў сказаць.

Дык вось, каб не прыпадабняцца такім — увесь час, з настойлівасцю, нават з настырнасцю будзем вяртацца да:

— Якая мэта нашага рамана?

Яна пакуль такая: чалавек можа хоць крышку ўплываць на свой лёс, карэкціраваць, рэдагаваць яго? Ён можа, нават не маючы моцнага здароўя, пры пэўным раскладзе, пры пэўных адносінах да сябе хоць трохі падоўжыць свой век?

4. Смерці няма?

Калі ўспамінаю сябе чатырох-, трох-, асабліва двухгадовага — чым далей туды, да нараджэння, тым робіцца больш жудасна: вісіш як на валасінцы, як маятнік гайдаецца: усведамленне таго, што навокал — назад, у цемру «да-нараджэння». Гады ў два гэта пачалося. Клыпаю-бягу некуды, зямля такая блізкая, трава такая высокая, сонейка такое вялікае — і раптам думка: я жыву, існую, ВЯРНУЎСЯ, я зноў ГЭТА бачу, а яшчэ зусім нядаўна так баяўся паміраць, будучы ўпэўненым, што гэта небыццё, тлен, чарната… Нічога, аказваецца, падобнага! І жаданне затрымаць гэты свет і гэтае святло фізічна, ручкамі ў яго ўчапіцца, рапластацца, упасці, не даць зямлі выкруціцца з-пад сябе… І звон у галаве, і правал у памяці, і зноў нечалавечы страх смерці і небыцця — вяртанне ў той кашмар, які суправаджаў усё ПАПЯРЭДНЯЕ жыццё, асабліва апошні яго перыяд.

Спатыкаюся, падаю, стукаюся аб цвёрдую зямлю, раву-захліпваюся на ўвесь двор, але не ад болю, не ад крыві, што льецца з носа — ад жаху вяртання ў гэтае новае жыццё, якое таксама будзе захінута ценем смерці, у якім таксама ў канцы давядзецца паміраць… Я раву ад жудасці, што хутка забуду (я ведаю) гэты боскі перыяд — пераход з аднаго жыцця ў другое.

Потым часы вяртання назад, у амаль небыццё, у пячорны стан, пайшлі радей, пробліскі шырыліся, большалі і разам з жахам вяртання назад, праваламі ў цемру я пакрысе пачынаў асвойтвацца ў гэтым новым-старым свеце, прывыкаючы да яго — прывыкаючы і да таго, што ён у чарговы (каторы па ліку?) раз скончыцца.

Відаць, такое ж адчуванне ў вар’ятаў: пробліск, жаданне утрымаць, жудасць, што ўтрымаць немагчыма, што зямля пад нагамі сплывае, і — правал назад, у цемру, у кашу ў галаве.

Два хлопчыкі так міла гуляюць, шчабечуць, раптам адзін ні з таго ні з сяго разбягаецца — у лужыну скок, абпырскаў нядаўняга сябрука гразёй і пабег, не азіраючыся. Гэты плача, а той і невінаваты. Адбылося зацямненне, кароткае замыканне ў мазгах, «змяшэнне жанру» — пераходны стан усведамлення рэальнасці і пячорных рэфлексаў.

5. Хлеб

Ранняя вясна. Сонныя пчолы, лёд і снег. І гісторыя пра чырвоную лотаць — як у школе задалі заданне намаляваць гэтую ранню кветку, а ў дзяўчынкі не аказалася жоўтага алоўка, і сяброўка ёй свой пашкадавала, і давялося карыстацца чырвоным — усё роўна яе лотаць атрымалася лепшаю. Выдатнае апавяданне, з падтэкстам: мастацтва не ёсць фатаграфія.

Высыпалі на поплаў, на сонейка. Расквашаная зямля, у футбол гуляць рана, ды і малыя яшчэ — па 5–6 гадкоў нам. Гуляем у разведчыкаў. Адзін дурань, наслухашыся сваіх «багатых» бацькоў (дзве каровы ў іх), пагарджае намі, «беднымі». Ён хоць і гуляе цераз сілу, але ўсё плявузгае: хэ, разведчыкі, рабіць няма чаго, работу рабіць трэба… Нам па 5–6 гадоў, паўтаруся.

Цяпер гэта дарослае дурыла, двое дзяцей у яго і ўсе іншыя, неабходныя для такіх рабацяг кампаненты; завуць яго, смела пішу — Адам — бо ніколі ён гэтых слоў не пачытае, тут мы, беларускія пісьменнікі, у выйгрышы, можам пісаць пра сваіх блізкіх, знаёмых, суседзяў без асаблівай рызыкі быць выкрытымі.

Нехта з «нашых» трапляе ў палон, трэба перадаць яму ежу праз адзіную сярод нас дзяўчынку, «падпольшчыцу» Нату. Я выношу з дому лусту хлеба, добры кусман; хлеб свежы, мяккі, цёплы — рукі грэе — пахучы… Раптам стрымгалоў гэтае дурыла, гэты Адам кідаецца да мяне, выхоплівае хлеб і:

— В-в-в-в! — круцячы правай рукою, нібы газу паддае ў матацыкле, уцякае па вуліцы з незвычайнай хуткасцю.

6. Стрыечны брат

Чаму адно так убіваецца ў секір-башку, чаму адны ўспаміны-выпадкі пракручваеш у памяці 100 разоў, а другія не ўспомняцца пад пісталетам?

Цудоўная старая мініяцюрка Брыля ў звязі з гэтым. Швэндаецца ў рэдакцыю раёнкі кабеціна з Наваградка, паэтэса з такім узорам паэзіі:

І вось жа, піша Брыль, колькі класікі ведаю, колькі сапраўнай паэзіі наслухаўся ў цудоўным выкананні, а засела ж у памяць менавіта гэтае!

Другі клас. Я люблю школу, добра вучуся, бо рана ўмеў чытаць, а гэта — умець чытаць і пісаць — галоўнае, дзеля чаго нас і вучаць. Пасля ўрокаў накідваецца на мяне цэлая банда, лупяць снежкамі, нагамі, рукамі, партфелямі… Нехта абараняе, нехта крычыць: «Утапіць яго, павесіць! Скажам, што сам!»

Нарэшце адступаюцца, я ў крыві, самае жахлівае — гэта ж кожны дзень такое можа быць!

Матцы сказаў, што катаўся на лыжах з трампліна і ўпаў. Назаўтра раніцай з запечанай ў носе крывёю іду ў школу. І ўсё роўна адчуваю, як соладка, вельмі моцна пахне снег. Раптам бачу наперадзе дваіх учарашніх завадатараў, адзін, канечне ж, той самы Адам.

У адчаі, упэўнены, што паўторыцца ўчарашняе, падыходжу.

— Ой, Андрушка, ты такі разумненькі…

— Не кажы настаўніцы, Воль Савелеўне… Не скажаш?

— Ты скажы, што Сцяпан цябе біў. А мы цябе за гэта будзем хваліць, дружыць з табою…

Божа! Бываюць жа дзівы на свеце! Ды я за вас… гатовы… Як жа мне пашэнціла! Сцяпан — мой старэйшы стрыечны брат, але чаго не зробіш дзеля шчасця быць прынятым у камнанію!

Настаўніца, у якой я любімчык, глянула на маю морду і пляснула рукамі.

— Цябе што, білі ўчора? Хто?

— Сцяпан, — мармычу. Сцяпан сядзіць тут жа, пачатковыя класы, і першы і трэці, у адным памяшканні.

У Вольгі Савелеўны ад гневу твар ідзе плямамі. Яна падскоквае і лупіць непавіннага чалавека лінейкаю, рукамі…

Сцяпан плача горкімі слязьмі.

7. Вольнаму — воля, уратаваным — рай

Ну што? Даволі міленькія, сімпатычныя фрэскі. Мазаіка, асколкі… Нават нібыта не схаластычныя, а сістэмныя — адлежаныя ў часе, працэджаныя памяццю… Маючыя права на існаванне.

І гэта ўсё? Як у тым анекдоце, дзе п’яны міліцыянер спыняе п’янага вадзіцеля: «Чаму двое за рулём?» — «Варта з-за гэтага машыну акружаць?»

Варта дзеля гэтага столькі псаваць паперы і забіраць у сябе і ў людзей такі каштоўны, так хутка лятучы час?

Як гэтыя фрагменты скласці ў адно цэлае, каб атрымалася карціна, як знайсці кожнай фрэсцы, кожнаму фрагменту сваё месца?

Як удыхнуць у гэты кавалак гліны жыццё?

Не можа ж быць, каб рана ці позна колькасць не пачала перарастаць ў якасць.

Некаторыя мініяцюры-штучкі-карацелькі пісаліся гадоў 15, нават 20 назад — і так і не пабачылі свет. Іншыя, у т.л. і вялікія апавяданні — друкаваліся, але па сённяшні дзень не выйшлі асобнай кнігаю. І ведаеце, чакаць не збіраюся, калі выйдуць, тым больш ніякіх асаблівых перспектыў на гарызонце не маячыць. Да таго ж, мой матэрыял, як хачу, так ім кручу.

Тады — далей. Прыблізна гэтак, як ёсць, форма збольшага акрэсліваецца. Уступ, падрыхтоўка, кавалачак мастацкага, абагульненне, вынік… І ўсё гэта перасыпана разважаннямі сябе цяперашняга, адступленнямі, тлумачэннямі…

Галоўнае — шырэй, глыбей, свабодней! Вольнаму воля, уратаваным рай. Раман-эсэ, гэта так здорава, нібы плыць па цячэнні на спіне, легці, раскінуць ушыркі стамлёныя рукі… Не, лепш скласці іх на грудзях і — «плыть, плыть, плыть —

Толькі хочацца памяняць на «милых влюблённых глаз».

8. Кнігі

Шэсць-сем гадоў, 1–2 клас.

Кнігі са школьнай бібліятэкі (дзве паліцы ў шафе) выдаюцца нам толькі па суботах. Адна кніжачка ў рукі — на ўвесь тыдзень. Не будзем забываць, што ні тэлевізара, ні кампутара, ні мабільніка; кнігі — адзіная забава і ўцеха, а дзіцячы розум яшчэ такі чысты, нечапаны і так гатовы ўбіраць у сябе, насычацца, напітвацца добрым, карысным, новым…

Аднак мазгі нашы пільна ахоўваюцца. Няма чаго іх чыткаю засмечваць, «усе беды ад філалогіі» (Іянеску).

Кніжачка тоненькая, зазвычай там усяго адна казачка ці апавяданне з камарыны нос — прачытваецца на хаду, пакуль ідзеш ад школы да хаты, і да наступнай суботы літаральна вывучваецца на памяць.

У суботу, перш чым атрымаць новую брашурку, трэба расказаць змест прачытанай. Выходзім па чарзе да стала, кладзем кніжку, яна абглядваецца, ці не ставілі патэльню, ці ўсе старонкі на месцы.

— Прачытаў?

— Мгу.

— Расказвай.

«Расказвай» маецца на ўвазе менавіта перадавай слова ў слова. І не дай Бог адступіць ад аўтарскага тэксту — новай кнігі табе не відаць, забярэш старую.

— «Звери собрались на день рождения к слону. Мать-слониха испекла вкусного печенья…»

Была ў нас адна-адзіная тоўстая, у цвёрдай вокладцы кніжка, «Пастка» Сымона Баранавых, усіхняя наша мара. Але як забраў яе той самы дурны Адам, так і пратрымаў у сябе роўна год. Кожную суботу адна і тая ж камедыя — Адам выходзіць:

— Да нас прыехаў дзядзька Цімох. Маці спякла смачную яечню.

І ўсё. Два сказы. Як мы яго ненавідзелі за гэтую яечню! І як з таго часу ў нас, аднакласнікаў, доўга яшчэ крылатым выразам абазначэння тупасці было: «Усё гэта на ўзроўні „да нас прыехаў дзядзька Цімох“».

Калі ж нарэшце я змог яе атрымаць, і прачытаў, мяне чакала моцнае расчараванне. Справа ў тым, што я палюбіў менавіта гэтага адмоўнага героя, кулака-міраеда дзядзьку Цімоха. Ён мне так спадабаўся сваёй вясковасцю, грунтоўнасцю, беларускасцю, і так шкада было, калі яго арыштавалі органы.

9. Слівы

12 гадоў. Рэчка ад маёй хаты метраў пяцьдзесят. Лета. Я лаўлю таптухаю ўюноў. Валодзя, аднагодак і сябар, узахвоціўся насіць па беразе вядро. У яго сястра Ната (тая самая колішняя «падпольшчыца»), я кахаю яе, памагаю рабіць ёй урокі, мне прыемна ўсё, што з ёю звязана: кнігі, якія яна чытае, адзенне, якое яна носіць, брат Валодзя, якога яна мае…

Ловіцца слабавата, за пяць заходаў адзін-два ўюны, праўда, вялікія, з ікрою.

— Давай я буду ў двор адносіць, — кажа Валодзя. У сэнсе, будзе чамусьці насіць у мой двор.

Я тугадум, я нічога не разумею ў людской хітрасці, не разумею асалоды падману, хаця здагадваюся, што такая павінна быць.

Чаму ты хочаш насіць у двор, калі вядро ў цябе ў руках? Але насі… Раз панёс. Другі панёс, трэці — няма і няма. Я злавіў уюна, пусціў у вядро… І раптам цюкнула — ён жа ў хату лазіць! Грошы там… Увогуле, лазіць у чужую хату… Яна адкрытая, бо рэчка блізка, і хто б заходзіў у двор, відаць было б.

Іду, мокры, злы, больш таго — спалоханы крыху. Усё правільна — дзверы насцеж у веранду. Заходжу ў хату — Валодзя саскоквае з поліка, закрываючы рукамі галаву, прашмыгвае паўз мяне ў веранду, на двор, і ўцякае… На поліку — вядзерца сліў, было поўнае, цяпер — напалову пустое. Носячы ўюны, ён забягаў у хату і ласаваўся слівамі.

Сліў у тым годзе было столькі, што ламаліся галіны і дзерліся напапалам ствалы, іх, слівы, давалі бясплатна людзям, дачнікам, і ніхто браць не хацеў. Самы большы слівовы сад быў акурат у Валодзі.

10. «Адзін летні дзень»

Мне — трынаццаць гадоў, і я вяртаюся з лесу з поўнай сеткаю грыбоў. Іду пожняю, паўз могілкі, і доўгім аблупленым дубцом ніжу наперадзе, разбіваю бліскучую расу і мокрае белае павуцінне. Следам зморана цягнецца рабенькі шчанюк, сам сабе ціхенька скуголіць, але варта мне нагнуцца, каб пагладзіць яго, пішчыць і адбягае. Нават бурчыць. Ён злы на мяне: вядома, я яшчэ ў прыцемках успароў яго, маленькага, з цёплага сена ў хляве, пасля ў лесе нацкаваў яго на вожыка, аб якога ён пакалоў і лапы, і нос, а цяпер пужаю свістам дубца. Да ўсяго, ён галодны.

Наперадзе — вёска, а за могілкамі, трошкі ўлева, поўна дач. Нехта грукае там малатком, а рэха адгукаецца і за спіною, у лесе, і наперадзе, у вёсцы, — адбіваецца ад нечае хаты. Дачы фігурыстымі церамамі раскінуліся па ўсім полі за могілкамі, пад самы лес, прыголса пабліскваюць на сонцы сваімі рознаколернымі акенцамі, а здалёк гэты відарыс нагадвае святочкы гарадскі парк з рознымі каруселямі, будачкамі-атракцыёнамі, чортавым колам і пабітым аўтобусам-цірам.

У адным з гэтых церамоў — Божа мілы, як радасна і шчасліва пра гэтае ўвесь час ведаць! — жыве такое белагаловае, адзетае ў зялёнае з чырвоным, адных са мною гадоў, але якое тварам і голасам такое падобнае на дарослую гарадскую дзяўчыну!.. Завецца яно чамусьці Анжэла, а вечарам гэтае прыгожае і белагаловае можна ўзяць за руку, прыціснуцца да яго і слухаць сур’ёзны, павучальны галасок: «Знаеш, когда парень с девушкой начинают вспоминать, как они знакомились, разные подробности или ещё что-нибудь в этом роде — у них не будет будущего…».

Ужо гадзіны з тры, пакуль цягаўся па лесе, гэтае сядзіць у маёй галаве — не пачаткам ці канцоўкаю нейкага верша, а так, ад таго, што жнівеньскай раніцаю я іду дадому і пазіраю на вёску і на дачы. А можа, і не ад таго. Адзін мой сябра, Васіль, любіць падманваць дачнікаў; ён знарок залазіць у маладую бярозавую пасадку, дзе пасаромеецца расці людскі мухамор, і на ўвесь лес раве: «Ва-а-анька! Сю-у-юда! Грибы есть!» Так і крычыць, па-гарадскому. Я не хачу сказаць, што дачнікі такія ўжо дурні, але гэта ўсё ж не мясцовы люд, — і з трэскам, з перагукваннем чалавек колькі прэцца ў пасадку. А Васіль верашчыць: «Машенька-а-а! Грибов-то здесь сколь-ко!», а рэха носіць па ўсім лесе, і вось цяпер я спяваю:

«Адлятае» — гэта нечы чужы, падсвядома запазычаны штамп: адлятае летні настрой, канікулы, «журавы ў вырай», пух з таполі, адлятае сум «белымі ніткамі-павуцінамі», хоць таполі даўно ўжо адцвілі, а да бабскага лета з журавамі і з павуцінамі — як да неба.

Мой шчанючок круціць галавою, не разумеючы, што яго грэе, і спрабуе нюхаць сонечныя промні. Можна ўявіць, як цяпер ягонаму носу, калі мой адрознівае сто пахаў! Я з усяе сілы цягну носам, захлынаюся паветрам, і робіцца, быццам нырнуў і набраў у нос вады, а ад майго лупленага арэшнікавага дубца пахне свежазламаным аерам і шчупаком… Арэшнік — вудка — вада ў носе — пах рыбы…

Паўз могілкавую агароджу растуць старыя высокія вішні; у іх цяпер ствалы з аднаго боку бліскучыя, падсушаныя сонцам, у залатых шарыках соку, а з другога — шурпатыя, мокрыя ад расы і ад туману, дык вось — вішні мне пахнуць цвёрдымі белабокімі гуркамі, свежым расолам…

Матка кладзе вішнёвыя галінкі ў бочку з гуркамі…

Пахі рэзка наплываюць, змяняюцца, я ледзь перастаўляю ногі. Шчанючок таўчэцца носам у кеда, аббягае мяне, каб ісці далей самому, але пожня драпае яму па голым жываце, спераду нічога не відно, і ён, скуголячы, падае на хвост і ліжа жывот і лапы.

Я задзіраю галаву. Неба далёкае, вымытае начным туманам і высушанае ранішнім сонцам да бела-сіні. Пахне яно сама трывожна: Анжэлаю, духамі, горадам і сном, калі лятаеш над лугам, «па якім гуляюць жанчыны і коні»… Гэтыя пахі адначасна музыка: я выразна лаўлю мелодыю, паўтараю яе вуснамі, яна гайдае мяне каруселяю…

— Ды што ж гэта такое?!

Ходырам ходзіць пад нагамі пожня, падаюць з бабак снапы, рассыпаюцца, вішні пераварочваюцца дагары… хачу падумаць усё гэтае, а гук доўга, ліпуча, нудна цягне: «Сна-а-а…», і нават «снапы» не выходзіць падумаць. Мне млосна, я апускаюся на калені лбом у пожню і нюхаю часта-часта мокрае павуцінне і зелле… Ад сэрца млявасць паўзе па грудзях, па шыі, ніжэй — у лоб. Зямля паволі выцягвае яе… знікае і мелодыя… знікае… вось і следу ўжо няма.

Тое, што было МНОЮ, узлятае ўверх і трошкі ўправа, і адсюль, зверху, цікаўна і здзіўлена глядзіць, як устае з зямлі белагаловы хлопчык, абцірае штаны, кашулю, хістаючыся на роўным полі, ідзе да хатаў, заходзіць у адну, высыпае на посцілку каля поліка грыбы, сцягвае адзін аб другі кеды і валіцца ў ложак. Ужо ні голад, ні бразганне і тупат каля печы, ні радыё, ні сакатанне куры пад саменькім акном не разбудзяць яго аж да

— …а мо, як ты кажаш, і будзе які толк, — чуваць з меншае хаты салодзенькі матчын голас. — Ён жа вучыцца, маладзічко, на круглые пяць! Мо, Бог дасць, хоць ён куды выб’ецца…

— Маладзіцо — выб’ецца! — пераконвае матку паштальёнчын голас. — Ён жа і на алімпіяды нейкія ездзіць…

— Куды хочаш ездзіць…

Гэта пра мяне. Матка заўсёды і ўсім мяне хваліць, але мне гэта ні прыемна, ні непрыемна, а ніяк, а «так і павінна», бо такое заўсёды: сем гадоў я добра вучуся, і сем гадоў мяне хваляць — з чым параўнаць, каб уведаць, што пахвальба гэтая заслужаная, а не… ох, заблытаюся! — а не «так і павінна быць»?

Калі матка з паштальёнкаю выходзяць, я саскокваю з ложка, бягу ў меншую хату і ем маладыя смажаныя ў смятане грыбы, запіваючы халодным кісялём з малінаў. Выходжу на двор, за хату.

За хатаю дзядзька Сцяпан косіць на поплаўчыку атаву, а матка ходзіць следам, растрэсае. Дзядзька ў керзавых чобатах, у светлых картовых штанах, з сівымі вусамі і з моцнай загарэлай лысінаю — гэта коласаўскі дзядзька Антось! Я залажу на жэрдку і сонна пазіраю. Па плоце бяжыць некуды бліскуча-попельны кот у белых панчошках, а за ім знізу скача пад’еты шчанючок — скача як заяц, лезе на ніжнюю жэрдку і зрываецца лапамі.

Вялізны кот з касою ў лапах і падперазаны хвастом…

Усё, «Новая зямля» мяне цяпер не адпусціць. Гэта дзядзька вінаваты са сваімі вусамі і з чобатамі. Заплюшчыўшы вочы, я гартаю па памяці знаёмую кніжку… вось старонка з прысохлым камаром: ясна бачу кожную лапку, аднаго крыльца няма, а ўверсе тэкст:

— Вой, вужака!

— Бі, бі! — крычыць матка і круціцца, шукаючы што ў руку. — Сынок, дай граблі, палку!

— Біце, дзядзька Сцяпан! — крычу і я здалёку, але, босы, і не думаю нават злазіць са сваёй жэрдкі.

Дзядзька, не сказаць, каб смела, тыркае кассём абы-куды. Матка самая актыўная: шукае, пора граблямі ў траву, выглядае ў баразне паўз пожню…

— У лес пабегла даўно, — махае рукою дзядзька. Ён падходзіць да мяне, садзіцца побач, закурвае.

— Добра, як у лес, а як у сноп, падлюка, зашылася, — матка шукае і ў снапах аўса, якія побач, разгорнутыя, сушацца на пожні.

Ад дыму я зусім п’янею. На імгненне раптам нашыя шулы ад варотаў робяцца беленькімі мармуровымі калонамі, бетонныя прыступкі паміж імі вядуць у нейкія дзверы, і я сам іду па гэтых прыступках, а злева — прыгожая шыльда, і пад ёй на сцяне патрэскаўся тынк формаю лацінскай літары S. Бр-р!

Дзядзька тым часам паказвае папяросаю на голую сножаць і бубніць:

— …А тут жыў сярбеец. Хата стаяла.

— А адкуль ён узяўся, дзядзька?

— Гм, чорт яго матку знае. Мы тады сільно бедненько жылі, і вось неяк я ару, матка гліцу пайшла грабці, а Валодзя ляжыць пад плотам, з голаду памірае…

Шулы як шулы. Мабыць, гэтыя калоны проста мне сёння прысніліся, і так нечакана ўспомніўся сон.

— …А тут, — дзядзька ківае за поплаўчык, дзе расце цімалы лес, — тут жыў Чуб.

— А чаго яго дражняць Чуб?

— Бо ён быў вельмі паганы! Кульгаў, падла. Неяк палез на нейкую крышу, шыфер ён хацеў там слаць ці хвароба яго знае, што ён там хацеў, да паслізнуўся, да ўпаў, да ўбіўся к… мацеры і стаў кульгаць. Яго бацька вожыкі еў. Назбірае па лесе цэлага кашаля, павысыпае іх у печ, прыпрэ засланку кірпічом, а яны пішчаць, пішчаць на ўсю хату! Пёк іх так, жывымі. Там трошкі туды, — тыча дзядзька за нашыя спіны, — жыў Палізан такі. Іхняя хата згарэла. Ён у вайну, як быў маленькі, сільненько баяўся парцізанаў. Раз парцізаны прыйшлі забіраць кабана, а маткі дома не было, ён у сена залез і калоціцца! Так баяўся. А пасля от папаплакаў: «Мамо, палізаны ходзяць, а я длізу-длізу!» Дрыжу-дрыжу, хацеў сказаць. Так і стаў — Палізан…

Дзядзька плюецца, сморкаецца, шкрабае пару разоў бруском па палатне і ідзе дакошваць. Дый пара — ужо сонца пячэ ваўсю, ужо стаіць добры

Гады з тры таму, яшчэ добра на маёй памяці, паўз самую хату, вось паўз гэты паплоўчык, дзе дзядзька цяпер косіць, цякла такая чысценькая, прыгожая, вілюжная паміж алешчынаў і вербавых карчоў рэчка. Яна паіла Прыпяць. Увесну і ўвосень яна разлівалася. Ніколі не забуду, як адзін раз вясною вада ад нечага рэзка схлынула, і ў нізінцы, на сваіх сотках, я спаймаў двух шчупакоў — даўжынёю мне да калена. Але вясновы разліў я не так любіў, як калі мая рэчка замярзала на зіму і ад хатаў аж да лесу рабілася шырокае лёдавае поле. Лёд быў празрысценькі, свяціўся да самага дна. Каля карчоў можна было напарвацца на ўмерзлых у лёд уюноў. Я лягаў тады на гэты лёд і ўглядаўся, якія ў уюна вусікі, плаўнікі, сагнуты кручком хвост і калючая палачка каля рота. Я бег дадому па сякеру, асцярожна цюкаючы, высякаў іх усіх да аднаго, і ў цёплых далонях яны адыходзілі і пачыналі слаба варушыцца… Я ў дзесяць гадоў здабываў і сабе, і матцы цэлую вячэру! Ды яшчэ якую! Ай, хопіць, не буду ўспамінаць…

Яшчэ да таго, як пабудаваліся тут дачы, нешта недзе асушылі, каля Нароўлі, казалі, зрабілі плаціну, а калі асушалі, перабілі крыніцу, і яна збегла ў зямлю: рэчка зрабілася вузкай доўгай сажалкаю са стаячай вадою, перастала разлівацца, але, на шчасце, перасыхала поўнасцю толькі ў вельмі сухое лета. Рыба тут жыла, нягледзячы ні на што. Але калі б рыба тут поўнасцю перадохла ці вывелася, я ўсё роўна ставіў бы кожны вечар свае донкі — лескі з некалькімі кручкамі і з гумкаю на канцы; калі б знікла і вада, я б закідваў вудку ў калодзеж, у карыта, у вядро: Без вады і рыбы жыцця мне няма.

Я сяджу цяпер пад алешнікавым пахучым карчом і баюся падняць вочы на ваду, на чараты, на жоўтыя кветкі казакі, якія растуць пасярэдзіне гэтай канавы-копанкі-балотца. Мне здаецца, што, калі я гляну, там усё заходзіць ходырам.

«Божанька, хай сёння ўночы я не буду абдымацца з Анжэлаю, але пашлі мне за гэта шчуку ці акуня!» — зусім па-дзіцячы, шчыра малюся я. Вось гэты час, пакуль настройваешся, пакуль баішся глядзець на ўтыркнутую ў бераг палачку ад донкі, пакуль носяцца ў галаве малюнкі зімы, сябе малога, калі сонца залівае чырвона-малінавым золатам лёд, а шчокі гараць, і каля студні бразкае нечае вядро, пахне дымам, лёдам, зімою, і хутка ўжо вячэра, а там — цёплая печ і зашмальцаваная кніжка Мележа, якую разгортваеш у любым месцы і дрыжыкі бягуць па целе ад незвычайнай, чароўнай музыкі простых словаў, якія нейкім дзіўным чынам пастаўлены ў такі парадак, што ўжо не проста словы, а пахі, музыка, нейкі сум, нейкая весялосць, гэты час няўлоўных думак-успамінаў для мяне — шчасце.

Леска не нацягнутая, а каля берага нават звітая ў кольцы. Я ўжо ведаю, што гэта значыць. Дрыготкімі пальцамі вырываю палку, паціху спрабую на сябе. Наўскасяк, амаль каля другога берага на ваду выплывае вялікая пляма чорнае каламуці. «Божанька, рыба і без цябе злавілася, пашлі мне лепш ноч з Анжэлаю…» А рукі па сантыметры цягнуць, перабіраюць леску — бух! Тое, што ўзняло каламуць, ажыло — вада ў тым месцы пачынае раптам лапатаць, быццам там вынырнула качка. I зноў ціха. Леска не ідзе далей, я ў штанах, перабіраючы яе, лезу ў гэтую ваду і ў гразь… Ужо мне не да Анжэлы і не да Бога — рыба, мая рыба рвецца, плюскоча і блішча раз-пораз жоўта-белым бокам — у двух метрах, за метр ад мяне! Леска заблыталася ў траве, і я выдзіраю з карэннем цэлы корч аеру — гэта ўжо каля самага карасёвага носа, і разам з карчом, з гразёю кідаю ўсё гэта на бліжэйшы бераг. Ёсць… Карась адчайна лупіць хвастом па траве, але хутка супакойваецца, слізь і гразь на яго баках падсыхаюць, і вось ён ужо сонным, абякавым вокам глядзіць у неба. Буйная, як пазногаць вялікага пальца, луска выклікае асацыяцыі з металічньш, ці «белым», як у нас кажуць, рублём. Я абмываю ў чысцейшай вадзе штаны і рукавы кашулі. Сонца варыць так, што здаецца, сам адчуваеш, як яшчэ больш бялеюць гарачыя валасы.

Карась мой трошкі не дацягвае да локця. Ён заглынуў кручок у самыя кішкі, і я не выдзіраю, а перакусваю леску каля рота і нясу дадому.

— Паймаў? Да якая ж здаравенная! Я табе яе звару, добра?

Мне трохі крыўдна — матка прывыкла ўжо, што я заўсёды нешта цягаю ў селішча: ці то рыбу, ці грыбы, ці арэхі, ажыну, і здзіўляецца менш, як мне таго хочацца. Яна пускае карася ў вялікую міску, у якой нядаўна мылася, але карась і ў гэтай мыльнай вадзе ажывае і з разгону выскоквае на траву. Пускаем яго ў поўненькае вядро з чыстай вадою, матка зверху яшчэ й накрывае хусткаю.

— А што ты там напісаў у газету, што цябе напячаталі? — пытаецца матка.

— Дзе? Дзе яна?!

— У калідоры, на лаўцы. Пачталёнка паказала мне…

Я хапаю з лаўкі згорнутую раёнку і не ведаю, куды дзецца; подбегам заварочваю за хату, адтуль — у высокі, стаптаны дарожкамі маліннік. Як у шалашы. «Поўным ходам ідзе жніво…», «закончылася нарыхтоўка сіласу ў саўгасе…», «сямейны экіпаж», «ганаровы сцяг узняты ў гонар…»

— Чаго ты залез туды — шчэ вужака ні ўкусіла? — крычыць матка.

А — вось:

Не, дачытаць ад сораму не магу. А я ўжо й забыўся, калі пасылаў яго. I надрукавалі — у самы час. Ай, як сорамна!..

…У цяньку ўжо пясок пад нагамі робіцца халодны. Куры з пожні, з пакошы падабраліся бліжэй да куратніка, абступілі вядро для свінячае яды і дзяўбуць нешта ўсярэдзіне і з бакоў. Я ламаю кабанам бацвінне, і лісты холадна і пругка скрыпяць — як добра, што скора вечар, як я заўсёды люблю

Пазней, значна пазней, адразу пасля войска, я вычытаў у Купрына, што адзін ягоны герой раніцаю, «как и всегда это бывает с людьми со слабыми или обострёнными нервами», пачуваўся вельмі кепска. У трынаццаць гадоў я не думаў, не ведаў і ведаць не хацеў пра нейкія нервы. Але напраўду, раніцаю ў мяне часта без дай прычыны балела галава, а ў лесе я пачынаў слаба бачыць і прыносіў грыбоў менш за матку, хоць хадзіў удвая даўжэй. Ажываў я звычайна ў другой палове дня, і чым бліжэй да ночы, тым здаравей, весялей мне рабілася.

Увечары, калі не было чаго рабіць, я залазіў на калідор, на цёплы шыфер, і пачынаў сумаваць. Святлей за той, падлеткавы, сум у мяне пасля ў жыцці нічога больш не было… Унізе па дарозе хадзілі людзі: з крамы, з лесу, з поля, везлі снапы ці мяшкі з картоплямі; каля могілак на пожні пасліся каровы, а я сумаваў, што нарадзіўся тут, а не ў горадзе. Там — я ведаю з тэлевізара і з кніжак — мае аднагодкі не гнуць маты, не кураць, дзяўчынкі шэптам выказваюць хлопчыкам сваё каханне, а тыя — «это было, это было, он вторую ночь не спит, и о чём она спросила — никому не говорит»; яны не ўстаюць у пяць гадзін раніцы па грыбы, не малоцяць, не цягаюць сена, не капаюць бульбы; яны выпускаюць сценгазеты… і ўвогуле, чаго толькі не робяць. I я ўсё гэтае змог бы рабіць, разоў у дзесяць лепш. Мне б іхні клопат. «Витька, обедать сегодня будешь сам. На кухне разогрееш суп, в холодильнике — колбаса, рыба… Смотри, съешь всё…» А мая матка неяк захварэла, ляжала ў бальніцы, і я цэлы тыдзень паліў сам у печы, карміў курэй, кабаноў і сам сябе — якая там «колбаса в холодильнике», — што Бог пашле… А ў тэлевізары «разогревают супы», і «мальчишка злится — есть на то причина, не век же во дворе ему торчать; о, чтоб ты завтра двойку получила, девчонка из квартиры сорок пять!».

Я мрою не горад, а познюю восень, загоны, на якіх капаюць бульбу, а ўвечары Васіль з рознага колеру вачыма стаіць пад грушаю з Ганнаю, і яна смешна раўнуе: «Ідзі ўжэ к Просі гарбатуй…», а тут кулакі з абрэзамі… Мне мроіцца балота, прысыпаныя снегам журавіны, сляды акуратных лапцікаў на снезе і пахі паленай саломы, якою смаляць кабаноў… Мне там хочацца жыць і там апынуцца…

— Сыночак, — гукае знізу матка, — назбірай яблыкаў таму кабану маленькаму.

— Колькі ён ужэ можа жраць?! Дай мне пасядзець трохі — у мяне ногі баляць!

— А рукі ў цябе не баляць? Есці?

— Гэта лёгка, па-твойму, так рана па твае грыбы ўставаць?

— Не трэба цягацца ўсю ноч!..

Спускаюся па драбіне уніз, а ў вушах з усёй інтанацыяю звіняць апошнія матчыныя словы, і асабліва самае апошняе —

Праўда ж, ёсць такое, што, калі ўночы глядзіш на дзяўчыну ў профіль, яе твар здаецца набагата святлейшы за хлопцавы?

Вясковая ідылія васьмідзесятых: лаўка пад плотам, яблыня, паплёўванне семкамі ўкрадзенага здаравеннага сланечніка — Анжэла сядзіць пасярэдзіне, а мы з Васілём — з бакоў. Я не зводжу вачэй з белае плямы Анжэлінага тварыку; ноч цёмная, без аніякіх зорак (а ў класіка Маякоўскага — «ночи августа звездой забиты нагусто»… Зрэшты, Маякоўскі — цудоўны. Проста ён меў на ўвазе не беларускія ночы.).

— …Тады дзеўка сказала, — не зачыняецца ў Васіля рот, — кажа, ідзі на могілкі, забі ў крыжа цвік. Пайшоў, ідзе, ідзе, ідзе… Нешта — трэсь пад нагою!

— Фу, ни капельки не страшно!

Такі ў яе прыгожанькі нос, рот, такія вабныя… не ведаю нават, як сказаць, — можа, «рысы твару». Добрая, мілая! Хочацца кранаць яе, гладзіць, шкадаваць, а гэтага не толькі не можаш набрацца адвагі зрабіць, але адчуваеш, што і думаць пра гэтае нельга. (Пасля разумныя кніжкі растлумачаць мне, што такое раздваенне, такі прымус увесьчасна хаваць ад самога сябе свае жаданні і думкі — звычайны стан падлеткавага ўзросту. Ды што мне цяпер да таго, што я даведаюся пра свой стан пасля!)

— …Забівае ён цвік, забіў, ісці — не пускае нешта. Ён дрыг-дрыг, упаў — і разрыў сэрца на месце! Аказалася, прыбіў, не пабачыўшы, край свайго пінжака.

— Ну и что? Я тебе таких историй десять выдумаю.

— Слухайце далей. Калі мерцвяка закопваюць, праз тры дні з яго выходзіць…

— Ну знаю — фосфор. Надоел уже. Сам иди на кладбище.

— Анжэлка, чаго ж ты сёння са мною такая нелюбезная? Куды ж ты мяне пасылаеш?

— Да куда тебя пошлёшь? Ты ж трус!

— Я? А я і не спору.

— Если не трус, иди на кладбище и принеси мне щепку от креста.

— Я ж кажу, я баюся.

— Да иди ты хоть куда-нибудь!

— Я пайду, — падхопліваюся я.

— Сиди, — Анжэла прыціскае сваёй далоняю маю да лаўкі.

— А, паняў… Вір ален фэрштэй.

Васіль устае, зафутбольвае ў цемру свой кавалак сланечніка, падае на развітанне руку мне, Анжэле і сыходзіць некуды па вуліцы, у другі бок ад таго, дзе яго хата.

— Хадзем паглядзім за ім, — горача шапчу я ў самае яе вуха і, прашаптаўшы, не адхіляюся.

— Сиди. Ни на какое кладбище он не пойдёт. Дурак он, глупый, — шэпча яна і не адрывасцца, нічога, толькі мацней прыціскае да лаўкі мае пальцы і гладзіць, гладзіць іх — кожны паасобку. — А ты — умница… Это правда, что ты выиграл какую-то олимпиаду?

— Я не выйграў, тоесьць, на другім месце быў. Гэта рэспубліканская алімпіяда была, па рускай мове.

— Ой, как здорово! Ты ж ни слова по-русски не умеешь, — яе голас трошкі ўздрыгвае, але мяккі і пяшчотны.

— Умею… Проста не знаю, як табе сказаць… Нахіліся трошкі… Сорамна гаварыць па-руску!

— Чего, дурачок ты?

— Дражніцца будуць.

— Ах ты, хорошенький мой! Ну, идём…

Я падымаюся амаль з радасцю, бо пачынаю ўжо баяцца гэтага шэпту.

Мы ідзём тым самым шляхам, якім я раніцаю ішоў з грыбоў, толькі трошкі бліжэй да дач. Мне хочацца вырваць руку і ўцячы, а Анжэла маўчыць. Пералазім нейкі нізкі абвіслы дрот, ідзём па нечых агародах; я спатыкаюся на разоры…

— Держись за меня…

— А куды мы, Анжэла?

— Это наш участок, а вот — дача…

Я тупа гляджу на нейкія цёмныя пабудовы. А здалёк здаваліся такімі церамамі! Анжэла вядзе мяне паміж нейкіх буданчыкаў, паўз хлеў, адмыкае дзверы, і мы трапляем з цемры ў цемру яшчэ большую. Свецяцца толькі чатыры плямы па кутках — вокны. Пахне — як у кінутай хаце ці ў пограбе: бульбаю, моркваю, буракамі, свежай зямлёю — ну, пустка-пусткаю! Я паслушліва сядаю там, дзе маю руку пацягнулі ўніз, на нешта шырокае і мяккае.

— Мы не будем зажигать свет, хорошо? Нет, не бойся, никого нет и не будет, старики приедут только завтра днём… Милый какой… Хороший мой…

Яна гладзіць і моцна цісне мяне за шыю, гарачымі і мокрымі вуснамі прыкладаецца то да носа, то да падбародка, да маіх вуснаў… I ўсё часцей, часцей і мацней…

— Мальчик мой, ты что?! Не пугай меня!

Са мною здарыўся (тут я смела выкарыстоўваю стары расейскі штамп, бо беларускія словы, якія абазначаюць гэты стан, мне не падабаюцца) — са мною здарыўся «короткий обморок». Секунд праз дваццаць я ачомаўся і ўпершыню ясна і да страшнага востра зразумеў, як мне нялёгка будзе жыць.

— Тебя что, ни разу не целовали? Я боюсь притрагиваться к тебе… — а між тым яшчэ мацней сціскала маю шыю, гладзіла па назе…

Я вырваўся, знайшоў дзверы, выскачыў на дворык і адносна лёгка, па разоры, выйшаў з агародаў на вуліцу. Мне хацелася плакаць, не плакаць, а раўці на ўвесь голас.

Чаго? Тады я не ведаў. Я ўвогуле вельмі мала ведаў тады, бо думаў, што ўвесь свет — гэта толькі я, прычым я — нейкі не такі, як іншыя.

«Можа, для пачатку і гэтага нямала?» — паныла цешу сябе я і цвёрда ведаю — не толькі нямала, а гэта ўсё, нічога, нідзе і ніколі з гэтай дзяўчынкаю ў мяне больш не будзе.

На нашай лаўцы сядзіць Васіль і плюецца семкамі. Разламаны сланечнік — як кола з воза.

— Васіль, што толькі што было… Толькі не кажы нікому. Анжэла як стала мяне цалаваць!..

— Так? Цьфу, такіе семкі вялікіе, я аб’еўся — жую цераз сілу… А мяне яна ўчора цалавала. Сучка. Ты нешта ж мала з ёю быў, а я — трохі не да ранку. Яна заснула, а я ўцёк. Затое і рабіў з ёю, што хацеў. Чуў, як яна сёння — трус, трус…

— Нашто ты яе чапаў!..

У мяне не словы, а нейкі стогн.

— Яна сама! Ну, што ты, ё-маё… Мала іх яшчэ ў нас будзе!..

11. «Таварыства цвярозасці»

Адна знаёмая, прачытаўшы гэта, спытала: «А чаго ён не застаўся? Чаму ўцёк?» — і я і цяпер, у 44, не знайшоўся, што ёй адказаць. І праўда, прыйшоў, прывялі цябе за руку, дык будзь ласка, рабі тое, што ў такіх выпадках робіцца.

«Таварыствы цвярозасці? — як пытаў некалі Талстой. — Гэта калі збіраюцца разам, каб гарэлку не піць? Лухта. Каб не піць, не трэба збірацца. А калі збірацца, дык трэба піць».

Калі ж сур’ёзна — сёе-тое ў нас ужо ёсць.

Тут і раёнка, а значыць, спробы пісьма, і рыбалка, а значыць цяга да адзіноты, і самалюбства — калі ўсе хваляць, і дзядзька — як ураўнаважвваючая сіла, што не дае шалапутным мазгам развіхляцца (гэта пазней паможа ў прозе, якая патрабуе сялянскай упартасці), і намёк кахання — дзіўнага, не ўсіхняга…

Цяпер што? — пераход да зімы. І дастакова будзе. Лета — зіма. На чым скончыцца наш рай.

12. «Адзін зімовы дзень»

У нашай вёсцы гулялі Міколу-зімовага. Як цяпер помню той дзень, дзевятнаццатага снежня, калі

складалася ў пятым, ці што, класе. Цяпер бы сто разоў падумаў, перш чым пісаць такое; калі сумёты, калі многа снегу, пачало б аналізавацца цяпер, дык хіба такі мароз, каб аж сцены трашчалі? А вось і правільна тады, у дванаццаць гадкоў, пісаў! І снегу, бывала, наваліць па вокны, і вуглы ў хаце страляюць.

Яшчэ Мікола, святы заступнічак наш, запомніўся днём вялікага свінога пабоішча. З самай ранняй раніцы, з цямна яшчэ не сціхаў у дварах сабачы брэх, рэзалі вушы пранізлівыя парасячыя віскі, паветра насычана было пахам паленага шчаціння, басіста гулі паяльныя лямпы. Але самае моцнае, чым засталося ў памяці дзевятнаццатага снежня — гэта крывёю, плямамі чырвонай крыві на белым снезе. У першы дзень — крыві свінячай, у дварах, каля дрывотняў і паветак, а на другі, «пахмельны» — чалавечай, якой пазначана была і стаптаная, слізкая, з жоўтымі пісюнамі на ўзбочыне дарога і асабліва «цэнтар», пляцоўка каля вясковага клуба, дзе ляжаў павалены, разварочаны штыкетнік і на крывавым снезе валяліся абломкі дошак.

Даўно тое было! Даўно ўжо зусім іншыя асацыяцыі выклікае чырвонае на белым, даўно не адчуваеш радасці ні ў свята, ні ў будзень… Прачнешся, расчухаешся, планы на дзень прыкінеш, на працу ды назад з’ездзіш — вось табе і дня няма; і толькі засынаючы, здрыганешся раптам: ды гэта ж Мікола быў сёння! І празвініць у вушах нейкі далёкі адгалосак, ён жа прадвеснік, першы акорд будучага апавядання, расповеду пра часы, калі кароткі зімовы дзень здаваўся даўжынёю ў год, бо і ўбіраў у сябе столькі ўсяго, што хапала пасля на цэлы год успамінаў…

Было, было! Калі прачынаўся рана ад цішыні выключанага «радзьва», ад матчынага грукання ў меншай хаце, ад радасці, што хутка канікулы. Ад таго, што нядзеля сёння, заўтра ў школу, а ўрокі загадзя паробленыя. Ад таго, што раніца, а светла ад снегу за вакном. Ды яшчэ — ад ціхага, да пустаты ў жываце прыемнага адчування сапраўднага свята, адчування такога знаёмага жыцця вакол і прысутнасьці сябе ў гэтым жыцці, і ад боязі праспаць, не паспець ухапіць нават аднаго дня гэтага жыцця — а яго трэба ўвабраць без астатку, насыціцца кожнай хвілінай яго, кожным яго пахам, колерам, кожным яго эпізодам!

Першае, што робіш, лежачы ў цёплым ложку, — гэта просіш святога Міколу, каб маці не здагадалася выцягнуць з пячуркі рукавіцы. У адной з іх дзве цыгарэты, якія выкленчыў учора ў свайго класнага кіраўніка Кацмана, паабяцаўшы яму ўвесну сажанцы чырвоных сліваў; такія на ўсю вёску чамусьці толькі ў нас і растуць. Што яшчэ? Паесці. Пакурыць з Сержыкам у кустах на рэчцы, дзе ў нас хакейнае поле. Дамовіцца, хто будзе красці з дому выпіўку, хто закуску… Праўда, сёння нам і так дазволена амаль ўсё — сядай за стол, еж, выпівай, калі дурны і хочацца… Але што ж тады за кайф? Украсці ж цікавей.

Пра Сержыка размова асобная. Мы аднагодкі, але я вучуся ў сёмым класе, ён — трэці год у пятым. Я без бацькі, радні няма, жывём з маці, канечне, бедненька. У яго бацька, матка, тры старэйшыя сястры, плойма дзядзькоў, цётак у вёсцы і ў горадзе. Я выдатнік, ён у вучобе не проста дуб, а дубалом, пень пнём, і даўно адправілі б яго ў спецшколу для разумова адсталых, каб не бацька. Бацька ў яго «хрантавік» («хрэнтавік», як сам Сержык жартуе), ваяваў разам з Гарасёвым, а Гарасёў самы большы начальнік горада і раёна. Калі-нікалі Гарасёў прызджае да франтавога сябра ў госці, Сержык кажа на «Волгі» (мініяцюрка Брыля), а часцей сам бацька Сержыкаў, напакаваўшы сумкі, цягнецца да яго ў горад. Так што чапаць Сержыка не пажадана нікому: ні дырэктару, ні завучу, і можна толькі ўявіць, што ён за падарунак, калі сам Гарасёў трэці год не можа выцягнуць яго з пятага класа! Адзіны ў сям’і сынок, позняе дзіця, з ім нянькаюцца і разбэшчваюць яго, як толькі можна. Расказвалі ды сама яго маці і расказвала — як тры сястры выстрайваліся адна за адной каля калыскі маленькага Сержыка і дзьмулі яму па чарзе ў голы пульхны зад; ілюстрацыя да раблеўскага Гарганцюа! Яму дазволена ўсё. Кожнае яго жаданне выконваецца без прамаруды. Захацеў раз Сержык мапеду — калі ласка, назаўтра атрымоўвай, ды не звычайную «Рыгу», а «Верхавіну», дзве хуткасці, амаль матацыкл. Зажадаў стрэльбу — на, сынок, бацькаву аднастволачку, «ды глядзі ж, беражыся, вочкі не павыбівай» (сабе, канечне, вочкі, не людзям). Канькі-«канадкі», клюшка за шэсць з нечым, шлем, шчыткі, накаленнікі — во да чаго зайздрасць сапраўдная, да амуніцыі хакейнай, а не да «Верхавіны» нават і не да стрэльбы… Раз захварэў Сержык, зажадалася яму, як многім хворым, што часта самі не ведаюць, чаго хочуць, — шахматаў. Лета, сенакос, бацька кідае ўсю работу, едзе на цэлы дзень у горад, прывозіць шахматы. Ды не простыя, не нашы лакіраваныя дзеравяшкі за тры шэсцьдзесят — касцяныя, з пазалочанай інкрустацыяй, у скрыначцы, абабітай усярэдзіне карычневым аксамітам. На, сынку, папраўляйся! Сынку пагуляў сам з сабою ў Чапаева, пстрычкамі збіваючы пешкі, адламаў ферзю галаву і на тым скончылася.

Я люблю яго. Мы сябры. З ім лёгка, цікава і пляваць на тое, што ён двоечнік. Затое ён ўмее, як бядулеў Салавей, размаўляць рознымі галасамі, мужчынскімі і жаночымі. Да ўсяго ж у нас з ім аднолькавае адчуванне жыцця. Нам мала яго, гэтага, калі шчыра, даволі такі нудненькага рэальнага вясковага жыцьця, мала простага сузірання гэтых хат, людзей, настаўнікаў, школы; нам хочацца самім тварыць яго, хай сабе толькі ў марах, затое па-свойму.

Фантазіі ў нас бываюць смешныя, дасціпныя, бываюць банальныя і, вядома ж, далёка не заўсёды бяскрыўдныя Мы выдумляем-фантазіруем, перабіваючы адзін аднаго, устаўляючы розныя падрабязнасці, на тэму Сержыкавага суседа дзядзькі Міколы Піцерскага. Напрыклад, як ён мог служыць у войску? Прымітыўны, непісьменны, акрамя таго дылда пад два метры ростам — усю форму, ад ботаў да пілоткі, яму шылі па спецзаказе, мы самі бачылі дакуманты, калі неяк залезлі да яго ў пограб і знайшлі кіпу пажоўклых лісткоў з выцвілымі, пад капірку напісанымі параметрамі. Чаму так не пабеларуску Піцерскі? — неяк з жонкаю паехалі яны ў горад Ленінград (гэта не прыдумкі, а праўда), пачалі спускацца ў метро. Жонцы, вясковай цёмнай бабе, якая дасюль не была нават у райцэнтры, зрабілася блага — яшчэ б, нейкі страшны чорт жывую апускае ў апраметную! Нема яна загаласіла і, задзіраючы ногі, пачала пералазіць на суседні эскалатар, які падымаўся ўверх, які мог уратаваць яе, вынесці з гэтага пекла… Мікола хапаў за спадніцу, сцягваў назад… Дарэчы, хутка пасля паездкі яна памерла, цалкам магчыма, што і ад стрэсу, а Мікола стаў Піцерскім. Дзякуючы Сержыку і папулярнаму тады «джэнцельменскаму» фільму.

А то мы ўкладваем майго класнага кіраўніка Кацмана, ціхмянага сарамлівага яўрэйчыка, які чамусьці баіцца жанчын, у адзін ложак з Кацяй, маладой і «ранняй» настаўніцай нямецкай мовы; цымус яшчэ і ў тым, што ў нашай інтэрпрэтацыі яны нават ў ложку размаўляюць на «вы».

Я: «Повернитесь, пожайлюйста, на бочёк, дорогая Катюшенька… Так мне будет удобнее…» Сержык (Каціным голасам): «Я вам чьто, гимнастка? Может, ещё мостик прикажете сделать?!» У мяне аж дрыжыкі бягуць па спіне, бо не толькі голас, і твар у яго робіцца падобным на Кацін, і міжволі мільгане думка: ды адкуль гэта ў цябе, двоечніка, невука, які ніводнай кніжкі ў жыцці не прачытаў?! Ды ці не прыдурваешся ты, пад прасцячка ламаючыся?! Каб рабіць усё, што хочаш?!

Мы з Сержыкам залезлі ў лазовы куст, што расце проста з лёду, адразу за варотамі хакейнай пляцоўкі. Куст вялізны, памяшчаецца ў ім чалавек дваццаць і можна сядзець на галінах, як на лаўках. Іншым часам тут наша раздзявальня. Цяпер мы пакурваем тут, ганяем «цыганачку»… Ах, тая першая ранішняя зацяжка! Той шум у вушах, салодкі транс, раптоўнае абвастрэнне зроку, слыху, нюху!.. Гэта пазней, пазней забухаюць кашлем лёгкія, пазней прыдзе расплата — задышкаю, арытміяй… А пакуль што смялей! — давай, зацягвайся, каўтай дым, здароўя ж не мерана, скура гладзенькая, зубкі белыя, пальцы нікацінам не смярдзяць…

Сержык робіць доўгія зацяжкі і, выпускаючы дым, заплюшчваецца. Я падганяю: ды расказвай хутчэй! Пакуль я ўчора урокі рабіў, ён не спаў у шапку. Госці пачалі з’язджацца яшчэ з вечара. Да Гермачыхі-штунды прыехаў сын, імяніннік Мікола, таксама штунда (так у нас завуць баптыстаў), не адзін, а з дзеўкаю, нават з дзвюма дзеўкамі! Абедзьве гарадскія, бялявенькія, абедзьве, калі Сержыка паслухаць, у Бога веруюць. Мікола Гермачышын іх у малітоўным доме недзе і знайшоў.

Сержык расказвае ў ролях, разыгрывае цэлы спектакль. Гэта трэба чуць і бачыць. Канечне, ён яшчэ ўчора ўсё падгледзеў, усё выведаў.

— …Коля на гітары іграе, дзеўкі параздзяваліся і таньчаць голыя, а Гермачыха на поліку сядзіць, у ладкі пляскае… Фу-у-у! — шумна выдыхае ён дым з рота.

Трэба ж! Такі абыякавы голас, такая нявіннасць у сумленных вачах! Нават і ведаючы яго, як аблупленага, міжволі засумняваешся — а мо праўда?

— Дык а што ён ім іграў?

І на гэта ў Сержыка ёсць адказ. Словы, і нават мелодыю ўдалося яму запомніць. Ён перабірае, як па струнах, пальцамі па крысе новенькага свайго пальта і спявае рыхтык голасам Кабзона, на матыў колішніх «бамаўскіх» шлягераў:

— Ды не брашы ты!

— Бля буду, — клянецца Сержык. — Яны ведаеш як усе ў Бога вераць? Ты што!

Я ўздыхаю.

— Вось каб паглядзець…

На дзевак голых? Шчасце такое!

Сержык сплёўвае. Канечне! Тры сястры дома, на вачах, хочаш не хочаш усяго нагледзішся…

Аднак хутка першы рэйс аўтобуса. Варушыцца трэба. А то засядзеліся тут, закурыліся так і галоўнае, чаго добрага, прапусціш.

Хуценька ідзем да клуба. Мароз, сонца, ружовы снег, які скрып-скрып пад чаравікамі. Здорава! Проста нейкая дурная радасць у душы. А на прыпынку ўжо людзі. І два Міколы-імяніннікі сярод іх. Адзін — Піцерскі, двухметровая тычка, у новым кажусе, у хромавых ботах, якія блішчаць на сонцы халявамі; другі — гадоў пад шэсцьдзесят інвалід па мянушцы Пісталет. Абодва чакаюць гасцей. Піцерскі — свата, якога завуць Сідар (нам напярод, ад аднаго гэтага імені ўжо радасна), Пісталет сына з горада Варапаева.

— Здароў, дзяды! З празьнічком!

Сержык сама ветлівасць. Нават галаву пачціва схіліў, нават да шапкі дакрануўся. Але добра нас усе ведаюць тут. Мікола Піцерскі адварочваецца, не жадаючы не тое што гаварыць, а і пазіраць на нас.

— Сына з Варапаева жджэце? — мядовым голасам пытае Сержык у другога Міколы.

— Якое тваё сабачае дзела, — адказвае Пісталет, — каго я жду?

Значыць, у настроі, раз так кажа. Звычайна замахваецца каменькаю і крычыць на ўсю вуліцу: «Пайшоў на …, паскуства-гадасць!» Апошнія — самыя любімыя яго словы.

Скача Пісталецік з каменькаю, прытупвае, узяў ужо, канечне, пару «сотак» на грудзі. Паддзёўка на ім, афіцэрскім рамянём падперазаная. На адной назе валёнак у галёшы, на другой чаравік, падобны на артапедычны. Калі цёзку Піцерскага выгнала ў вышыню, дык гэтага ў шырыню — квадратная такая на неаднолькавых ножках трансфарматарная будка, з якой расце галава, што таксама здаецца квадратнай, бо на ёй салдацкая шапка з апушчанымі вушамі.

Такога кадра яшчэ пашукаць. У дзядзькі Міколы Піцерскага, акрамя службы ў войску і паездкі ў Ленінград, нічога больш за душою і няма; пра гэтага ж можна расказваць па гісторыі на кожную літару алфавіта.

а) — стральба кабана. Справа ў тым, што наш Мікола баіцца, калі свіней рэжуць ці колюць (дарма што хлусіць, што ваяваў, нават з пісталета страляў — адсюль мянушка), і заве на такія выпадкі лесніка са стрэльбаю, таксама, дарэчы, Міколу. Пісталетава хата роўненька праз вуліцу насупраць крамы. Аднойчы Мікола-ляснік прамазаў. Куля прабіла кабану лыч і ўляпілася ў магазінскія дзверы. Спрацавала сігналізацыя. Выхадны дзень, раніца, магазіншчыца ў нас з горада, а як у той горад паведаміць? Як туды дазваніцца, калі адзіны тэлефон стаіць у гэтай самай краме? Словам, сірэна выла больш за суткі, пакуль не прыехала ў панядзелак і не спыніла гэты кашмар прадаўшчыца… А заманліва, праўда, гэтую лінію развіць? Як з таго часу сігналізацыя пашкодзілася і пачала спрацоўваць самавольна, і да яе так прывыклі, што калі аднойчы ўночы да крамы ціха падруліла аўто з фургонам…

б) — халяўная выпіўка. Летні вечар, каля крамы змораныя за дзень мужчынкі п’юць «Праменнае» нуль восем. Паселі ў радок, як ластаўкі на правадах, на жэрдках. Закусваюць вахлямі. Пісталет, глытаючы слінкі, скача побач — не завуць яго! Тады прыдумваецца наступнае. Мікола падчыльгіквае да дзядзькі Агуста, худзюшчага і з чорным ад жыцця і ад п’янкі тварам, і пачынае выціраць яму далоняю вусны. «То я ваклю еў», — вяла адмахваецца Агуст. — «Я не знаю, што ты еў! Мо ты мел еў! Стой смірна, паскуства ты, гадасць!» Ну, як пасля такога не аддзячыць чалавека? Не наліць «чарніла» паўшклянкі?

в) — як жывога бацьку пахаваў. Рэвізія ў краме (чамусьці з крамаю гісторыі ўсе звязаныя, цяпер толькі заўважаю; нейкія ўсе «крамныя», ці «крамольныя»?..). Рэвізія рэвізіяю, а піць жа трэба! Пісталет бярэ сваю Аксеню, якой яшчэ раней паленам адбіў мазгі і яна развучылася гаварыць, ідуць у магазін, так і так, бацька (на другім канцы вёскі жыве) памёр. Ну, раз так… Колькі будзеце браць? Скрынку «чарніла». Узяліся з Аксеняю з двух бакоў, перанеслі праз вуліцу. Да канца рэвізіі хапіла. А стары бацька перажыў сына гадоў на дваццаць.

г) — як бульбу капаў («Аксеня, пасунь каша, паскуства ты, гадасць!» д) — як тавар пасвіў, на лісапеце, з будзільнікам у кішэні. ж)… з)… Каму не смешна ці не цікава ўсё гэта, раю паслухаць у Сержыкавым выкананні… вось толькі, праўда, не скора такое стане магчымым. Сядзіць недзе ў «суворай» аршанскай турме Салавей наш, матчын сынок наш, анёльчык, якому ў задніцу дзьмухалі, тэрмін «цягне», трэцяя ходка — і ўсё па дурасці, усё ад разбэшчанасці, інфантыльнасці, ад таго, культывуемага некалі намі стаўлення да жыцця як да нечага несапраўднага, несур’ёзнага!.. Першы раз па п’яне ўтапіў Сержык дзяржаўную машыну ў рэчцы — год з паловай. Другі — недзе ў Калінкавічах (Гарасёў па блату зрабіў яму там кватэру) пабіўся з нейкім дзедам, пенсіянерам нейкім, на трыццаць тры савецкія рублі, вызначыць суд, «знёс» яму ўстаўных зубоў — два гады плюс кампенсацыя. І вось цяпер трэці раз, за штосьці, здаецца, зноў з нейкім пенсіянерам звязанае можа, і з тым самым.

Аднак Пісталета забылі. е) — вось хоць бы і гэты сын з Варапаева. Ніколі ніхто яго ў вочы не бачыў, як і ніхто не чуў, дзе гэтае таямнічае Варапаева?.. У тыя далёкія, дарагія гады я і падумаць не мог, што сам некалі буду мець да гэтага горада дачыненне. У 80ыя з літсуполкаю «Тутэйшыя» выправіліся цягніком у Дрысу, каб адтуль на лодках плыць у Дзвінск, пратэставаць супраць будаўніцтва ГРЭС, ці што, не помню («хто без чаўна, хто на чаўне мы шпацыруем па Дзвіне»), і вось ўночы, калі рабілі перасадку на глухой, пустой і цёмнай станцыі, раптам кінулася ў вочы — Варапаева!

Аднак да-а-алёка яшчэ да начной перасадкі і да шпацыру па Дзвіне. Пакуль і без таго цікава. Вунь аўтобус ужо выплывае з-за павароту. Тармазнуў, праехаў юзам па слізкай шашы. Расчыніліся дзверы — і вось нам першая ўзнагарода за чаканне. З пярэдніх дзвярэй вывальваецца, не выходзіць, не саскоквае, а акурат неяк бокам вывальваецца Міколаў сват дзядзька Сідар. Упаў на калена, падхапіўся і выдаў на ўсю вуліцу наступнае:

— Э-эх, ты, у Госпада Бога душу Ісуса Хрыста краста маць перамаць тваю Прасвятую Багародзіцу… ў Пятра і Паўла рогі маць!..

Ашаломленыя, мы з Сержыкам нават не смяемся. Ну, калі такі зачын, сумна сёння не будзе!

— Сват, а мо не гнявіце ў Бога? — просіць Мікола, азіраючыся.

Яму сорамна за свайго госця перад людзьмі. За гэтыя брыдкія яго словы, за тое, што прыехаў паддаты і з пустымі рукамі. Што боцікі ў яго нячышчаныя, дзіравыя, і ў адзін калашына ўбілася. Што зялёнае пальточка расхлістанае, без гузікаў, шаліка няма, праз расшпіленую брудную кашулю свеціцца худая шыйка… Росту дзядзька Сідар нашага, падлеткавага. І калі сваты пайшлі па вуліцы Мікола далікатна падтрымліваў Сідара за локаць, вялікі з малым, дык ззаду здавалася, што дзед вядзе дамоў наравістага ўнука.

Астатнія пасажыры прывезлі хоць нейкае адчуванне свята. З гасцінцамі, з тортамі ў руках цэлай працэсіяй расцягнуліся па вуліцы. Апошнім сіратліва клыпае Пісталет. Зноў да яго так і не прыехаў сын з Варапаева. Нічога, будзем старымі гісторыямі жывіцца! Хай сабе клыпае, балазе, яму недалёка, вунь насупраць крамы хата, — ды «квасіць» там са сваёй Аксеняю. А тое, што не пагаворыш з ёю, хай на сябе крыўдуе — не трэба людзей біць паленам па галаве, тым больш жонку.

Бліжэй да абеда пад’ехаў яшчэ аўтобус. Ажыўленне, рух на вуліцы і ў дварах! Напаўняецца вёска людзьмі. Нарэшце, пад вечар, яшчэ навіна, самая важная — музыкаў «пазік» прывёз! Да гэтага часу паспелі ўжо напіцца, наесціся, наспявацца, хто і пакімарыць, набіраючыся сілы перад другім таймам… Самы час пахмяліцца, асвяжыць халоднай вадою рыла — і ў клуб, на танцы!

Мы з Сержыкам пабылі ў мяне, потым у яго. І там, і там сядзелі за сталом і ўсё адно ўмудрыліся застацца амаль галоднымі сярод гэтага банкетавання, гэтага багацця розных смажанняў, тушэнняў, марынадаў, грыбкоў-гуркоў-памідораў… Ну, не лезе дома! — асабліва калі яшчэ госці, ды ў рот пазіраюць… Гэта за вуглом дзе-небудзь, у тых жа карчах на рэчцы, калі гаварыць трэба шэпатам, азіраючыся, піць з рыльца, закусваць якім-небудзь белым ад тлушчу кавалкам гусяціны, што толькі што выслізнуў з рук пад ногі, а ты падбіраеш, абдзьмухваеш — і ў рот, «зубамі яго, зубамі»!

Можна было б і ў карчы, але ж часу шкада. Ужо нават у нашым канцы чутно, як у клубе наладжваюць інструменты, як зуммерыць бас-гітара, піліць, нібы скрыпка, сола-, пераліваецца іоніка, бохае барабан-«нажнік» і медна бразгочуць ударныя талеркі…. Вось-вось пачнецца першы этап гульбы; тут свая традыцыйная іерархія. Гадзінаў да дзевяці-дзесяці вечара будуць тупаць-шоргаць свае «падыспані» з «карапетамі» старыя, потым перапынак — пакарміць-папаіць музыкаў — і другая, маладзёва— «культурная» частка, танцы да ўпаду, гэта значыць, да бойкі.

Аднак нам з Сержыкам і на першую, «нямодную» частку трэба паспець кроў з носу. Бяжым ледзь не бягом. У меншай хаце Міколы Пісталета гарыць святло. Ну як тут не спакусіцца, як тут прайсці спакойна? Прабіраемся паўз сцяну да вакна, я з аднаго боку рамы, Сержык з другога прыліпаем насамі да халоднага, заінелага з сярэдзіны халоднай, няпаленай хаты шкла. Сёе-тое можна разгледзець. Аксеня, сухая, сівая і страшная, як смерць, сядзіць адна за сталом. Прыставіла да вуха будзільнік, той самы, з якім Пісталет Мікола кароў пасвіць… На твары — жудкаватая ўхмылка шчасця. Цікае!

— Ксеня, паскуства ты, гадасць! — крычыць Сержык Пісталетавым голасам і барабаніць у шыбіну.

Бразкае аб стол будзільнік. Аксеня падскоквае і бяжыць за печ хавацца, а мы з лёгкасцю ў душах, з пачуццём выкананага абавязку, не забыўшы зачыніць за сабою веснічкі, спяшаемся ў клуб.

Яшчэ здалёк нас сустракаюць гукі «полькі». Усярэдзіне ў клубе пакуль чыста, не накурана, не наплёвана, падлога вымытая. Музыкі размясціліся на сцэне, збітай з новай дошак; паўз сцены — лавы. Парассядаўся народ, самае старыччо і тыя, хто не таньчыць ніколі, толькі назірае, запамінае, каб потым цэлы год абгаворваць, як хто Міколу гуляў.

Мы выбіраем месца, адкуль нам усё відаць, а самі мы і незаўважныя, ціхенькія, сарамлівыя, смірнененькія.

Ідуць танцы! Мужчыны мокрыя ад поту, але ніводзін не расшпіліць верхні гузік цеснай кашулі — ён замест гальштука. Жанчыны ў хустках, у аднолькавых панчохах і ў аднолькавых дубаскурых тухлях, якія, раз у год надзетыя, націраюць ногі да крыві, адсюль і пакута ў вачах замест радасці… Зрэшты, і мужчыны такія ж самыя. Сур’ёзна, спаважна таньчаць людзі, як павіннасць адбываючы, туп-туп-туп, раз-два-тры, паварот, і ўсё гэта моўчкі, без усмешак, без ахвоты, з выглядам, што трэба ж неяк перабыць і гэты, раз на год патрэбны абавязак.

Пасіўны настрой іхні перадаецца і музыкам. Іграюць яны ляніва, неахвотна, знарок збіваюцца, фальшывяць… На тварах — пагарда да «крастоў» з іхнімі «калхознымі» танцамі. Яшчэ і ўпрошваць музыкаў даводзіцца, каб сыгралі той жа «карапет» ці «рэчаньку». «Мы ж таксама грошы давалі!» — нават да такіх аргументаў даводзіцца апускацца. Толькі чыхаць музыкам на вашыя праблемы. Ім што, цікава, як вы гэтага дня чакалі, як рыхтаваліся да яго, як прыбіралі клуб, сцэну рабілі, падлогу вышароўвалі; як яшчэ месяцы за два да свята хадзілі старэйшыя хлопцы па хатах, грошы на музыку збіраць, і як адрывалі ад сэрца скупаватыя людцы траячкі і пяцёркі — у залежнасці ад таго, колькі танцораў у сям’і, і як дзівілся: «Чаго так многа, заўсёды ж па рублю было!», на што ім цярпліва, з разуменнем цемнаты іхняй адказвалі: «Дык цяпер жа ансамбль будзе!» Што там ужо за ансамбль, хоць бы глянуць адным вокам, паслухаць адным вухам… Глянулі? Паслухалі? Гэта вам не баян з бубнам (апетыя некалі мексіканцам нашым, Клімовічам Вовам зпад Ліды), тут культура — разумець трэба!

Аднак хоць так, хоць з горам папалам, а йдзе гульба. Падцягваецца памалу моладзь. Пайшлі ўжо ў танцах змешаныя пары-тройкі: стары з маладою, ці наадварот. Каму сапраўды тут весела, дык гэта Міколу Пісталету. Прыстроіўся да сцэны, бліжэй да музыкаў, знайшоў занятак — танцы агучваць.

спявае ён, свецячы жалеззем у роце, трымаючы перад сабою, як мікрафон, каменьку. І не выцягвае, заходзіцца ў кашлі. Нічога — з другога канца клуба Сержык яго голасам яму памагае:

Эфэкт! Нават музыка на нейкі міг разладжваецца, нават танцоры застываюць у нямой сцэне: што такое?! Хто спявае? Два Пісталеты ў клубе, па розных кутках, ці што?!

— Ідзі вон адсюль, паскуства ты, гадасць! — крычыць Пісталет, не бачачы Сержыка.

А той штурхае мяне ў бок. «Вунь, глядзі, дзеўкі-штунды Гермачышыныя!» Гляджу. Дзеўкі як дзеўкі. Беленькія, прыгожыя. У джынсіках. Ні на якіх штундаў-цемрашалаў (так нас у школе вучаць) не падобныя. Адна нават пайшла «падыспань» таньчыць, з высокім Міколам і нізенькім Сідарам. Тры крокі ўперад, тры назад, перакрутка… Дзядзька Сідар у захапленні.

— Э-э-эх, ты ж і дзеўка… я б табе яшчэ… у тваю Госпада Бога душу!..

— Сват, не гнявіце ў Бога! — крычыць Сержык. Мы з ім заходзімся ад рогату.

Дзеўка толькі рдзеецца і патупляе вочы…

Перапынак. Музыкі п’юць і закусваюць проста на сцэне. Народ вывальвае на двор — перакурыць, таксама падзаправіцца… Нарэшце вось яна, кульмінацыя! Падняў бубнач над галавою палачкі, стукнуў тройчы — панеслася! Расступіся, старыччо, хавайся пад лаўкі, да сцен туліся! Адэса-мама, гэта табе не дулі вераб’ям паказваць! Саступі, Пісталет, месца профі!

Спявае саліст. Не так спявае, як выкідвае з сябе словы, крыўляецца, манернічае, ніжнюю губу аттатурчвае. На твары — адчуванне сваёй значнасці, ці нават так: месіянерскай важнасці носьбіта культуры ў масы.

Опа, опа, опа! Давай, давай! Вучыся, цемната на босу ногу, гэта табе не «карапет» з «падыспанем», тут «ансамбля», сам, бля! Гудзе клуб, стаіць тупат, звіняць шыбы, пагрозліва калываецца груба без коміну — цагляная бандурына, паралелепіпед метры два ў сячэнні і тры ў вышыню…

Клуб, калідор поўныя народу. Але на дварэ яшчэ больш. Кучкуюцца, выпіваюць хто стоячы, хто на якіх бярвеньнях, на жэрдках, на выступе падмурка седзячы… Накаляецца патроху атмасфэра. Ужо нават лакальныя, лёгкія сутычкі сям-там. Але ўсё гэта пакуль пакуль несур’ёзна, так, размінка.

Мы з Сержыкам цягнемся ў самы дальні, глухі куток двара і натыкаемся на кампанію чалавек з дзесяці. Сярод іх і нашая бялявенькая «штунда», што так зачаравала дзядзьку Сідара. У адной руцэ ў яе цыгарэта, у другой чарка. На нас ніхто не звяртае ўвагі. Толькі гэтая бялявая.

— Вазьмі да сябе начаваць, — просіць яна раптам Сержыка п’яным голасам.

Што такое!? Сябар мой, ды ты разгубіўся?! Не пазнаю цябе! Можа, ты нават пачырванеў? Шкада, не ўбачыць гэтага ў цемры…

— У мяне сваіх, такіх, як ты, поўная хата, — знаходзіцца Сержык нарэшце.

— Якія вы шчаслівыя, што нарадзіліся хлопцамі, — кажа яна з уздыхам. — Як я вам зайздрошчу…

Мы нічога не разумеем.

А час ідзе. Пакрысе пусцее клуб, разбрыдаюцца па хатах старыя. Усё даўжэйшымі робяцца паўзы паміж танцамі. І ўсё прыбывае агрэсіўнага, гарэлкаю і адэскімі скокамі заведзенага народу ў двары.

Хутка фінал! Ужо нецікава. Як ні не ўвязваецца з хрысціянскім Святам усё папярэдняе, але канцоўка ў яго ўжо проста пачварная. І дзеўкі! — нават малыя дзеўкі не разыходзяцца, а назіраюць — з прагнасцю, з шалам у вачах, аблізваючы вусны… Крыкі, трэск платоў, удары, падзенне целаў, мацюкі, жаласлівыя просьбы не біць больш і жывёльнае манголататарскае гіканне пераможцаў…

— Э-эх ты… тваю Госпада Пятра-Паўла-Камчацкую… маць перамаць Святую Дзеву!..

Вылятае з клуба на ганак спіною да людзей дзядзька Сідар — і не ўстойвае на нагах. Пакаціўся па прыступках, як Чарлі Чаплін у кіне, стукаючыся задніцай. Пад ганкам лёд, цвёрды, бетон, а не лёд… Бух!

Тыя, хто бліжэй, выразна пачулі, як з трэскам сухой палкі хруснула костка.

— Сват, я вас ж прасіў — не гнявіце ў Бога!..

Мікола Піцерскі мітусіцца вакол шалапутнага сваяка, не ведаючы, што рабіць, чым памагчы.

Сідар падняўся сам. Пераламаная мёртвая рука вісіць, як пустое рукаво. Па няголеных шчоках коцяцца слёзы. Ад болю ён цверазее на вачах. Для яго свята скончана.

Ды і нам пара ўжо, уласна кажучы, па хатах… Да новай зімы, да новага снегу, да новага Міколы!

13. Настаўнік

Мы ўвесь час будзем паўтараць — нам, у прынцыпе, цікава («а хоць цікава?», як пытае адна рэдактарка ў аўтараў) — нам цікава, як маленькі дзікун, з такім эмацыйным, неўраўнаважаным характарам, з такой схільнасцю да авантур, без такога цара ў галаве, без малейшага разумення таго, што жыццё — гэта не вясёлая пагулянка, а латэрэя, што яно небяспечнае, гэта хаджэнне па лязу, балансаванне, і ў любую секунду, у кожны міг можна сарвацца ўніз, у нікуды — як ён умудрыўся проста фізічна выжыць, не кажучы пра тое, каб данесці да 45-цігадовай мяжы яшчэ нейкую Божую іскру-жарынку?!.

Трэба была моцная процівага, каб выправіць гэты крэн у галаве. Трэба быў неардынарны чалавек, постаць, філосаф, бацька, дзядзька, брат, сват — карацей, настаўнік.

І такі з’явіўся. Новы герой ўступае на старонкі рамана — настаўнік беларускай мовы і літаратуры.

Вучыў ён не так, як іншыя, вучыў не столькі свайму прадмету (не зубрыць «пан сахі і касы» — касавокі), колькі ўменню выжываць, жыццю ўвогуле, уганяючы ў нас прапісныя ісціны ледзь не сілком, так і кажучы — «дубінаю трэба ўбіваць у вас веды!»

І як жа гэта прыемна, заблукаўшы ў лабірынтах формы і зместу, дайшоўшы ледзь не да абсурду, вяртацца да старых, добрых, вечных сентэнцый і проста лішні раз паўтарыць іх: дуб — дрэва, Андрэй — імя, лета — пара года, Беларусь — наша Радзіма…

«Слова — срэбра, маўчанне — золата».

«Дзве бочкі ехалі, поўная маўчыць, парожняя — бу-бу-бу…»

«Пакорнае цяля двух матак ссе».

«Пішыце так, каб свой почырк маглі рабіраць толькі вы».

Мы помнім («Кнігі»), як ашчаджалі нашы мазгі ад перагрузкі кнігамі; гэты ж наадварот: «Толькі чытанне зробіць вас людзьмі. Чытайце хоць праз сілу, упітвайце, утоптвайце, пакуль мазгі маладыя!»

І, бедны, намучыўшыся з намі, і такое:

«Часала сякера сукаватае бервяно і сама стала тупой!» Сякера — ён, бярвенні — мы…

Усё гэта на цяперашні розум, а тады яго навука здавалася нам непатрэшчынай, дзівацтвам.

14. «Міхаіл Іванавіч»

Увесь клас ведае, што яна кахае яго, і гэтага не могуць ёй дараваць.

Яна, сямікласніца Таня, — стройная, цемнавокая, выдатніца, на якую заглядаюцца хлопцы са старэйшых класаў, калі выпадае сумесны ўрок фізкультуры і яна паказваецца перад усімі ў сваім трыко і ў белай з зялёным маечцы; яна, якую яшчэ гэтым летам увечары на лаўцы можна было пацалаваць, «пажмакаць» і якая нікога цяпер да сябе не падпускае… Яна — і Міхаіл Іванавіч!

Ды проста «Міхаіл», з якога трэба смяяцца, кпіць, які, калі не ў гуморы, можа цэлы ўрок прамаўчаць, або можа, наадварот, цэлы ўрок расказваць анекдоцікі; якому ўжо за пяцьдзесят, у якога свой дом у блізкім горадзе, сварлівая жонка і трое дарослых незамужніх дачок; добры, вахлакаваты, падобны не на настаўніка, а на вясковага гультаяватага дзядзьку. Ды ён і гаварыць толкам не ўмее, гаворыць па-мясцоваму — ні па-руску, ні па-беларуску, а выкладае родную мову і літаратуру. Ён — усіхні, легенда школы, ён вучыў іхніх бацькоў, старэйшых братоў і сясцёр, гэта пра яго, смеючыся, расказваюць меншым: «Пачакайце, дойдзеце да шостага класа, да Міхаіла, — ён вам мазгі ўставіць!»

Вось што такое «Міхаіл». I яго кахаць? Такой дзяўчынцы?

Ён заходзіць у клас хвілін праз пяць пасля званка, няўклюдны, бокам пралазіць у дзверы, абавязкова стукнецца плячом ці локцем аб вушак, са стосам сшыткаў, кніг пад пахаю, пачынае «раскладацца» (яго слоўка) на стале. Кнігі з году ў год, з класа ў клас адны і тыя ж, зацяганыя, зашморганыя, зачытаныя: Колас «Новая зямля», Багдановіч, Купала, чамусьці Пушкін, «Слоўнік беларускай мовы» Крапівы… «Рас-клаўшыся», Міхаіл Іванавіч прычэсваецца — далоняю закідвае з ілба на патыліцу доўгую пядзю валасоў, загладжвае за вушы, тады дастае з кішэні шырокіх, заношаньіх і непрасаваных штаноў скамечаную насоўку і гучна трубіць-сморкаецца. Сёння ён добры.

— Учора дастаю платок, у шостым класе, толькі высмаркаўся і назад класці, у карман, а Вася: «Э-э, Міхаіл Іванавіч, пакладзіце на месца нашу трапачку!»

Рогат.

— У іх з дошкі анучка прапала, дык ён, паразіт малы, думаў, я забраў і смаркаюся ў яе.

Ён праходзіць між радоў, правярае, як зрабілі хатняе заданне. Каля таго, у каго пуста ў сшытку, пастаіць, памаўчыць.

— Ручка зламалася, Міхаіл Іванавіч, — заўсёднае апраўданне.

— Дык пісаў бы ножкаю.

Тані не глядзіць нават у сшытак, адразу выводзіць ёй у дзённіку прыгожы, з закручаным хвосцікам «пятак».

— Вось на каго раўняйцеся, чарты дзікія, — лагодна, задаволена кажа і йдзе далей.

Ах, лепш бы ён маўчаў!

Перад Таняю на парту падае запіска, у ёй малюнак — людзі з тонкімі штрышкамі, што азначаюць рукі-ногі, зліліся ў палавым акце. Да верхняга чалавека вядзе стрэлачка і падпісана «Міхаіл», да ніжняга такая ж стрэлачка і ўказана: «Т. Мяцельская». Таня, прыжмурыўшы вочы, азіраецца, пасміхаецца і камечыць паперку.

Рэдка, але бывае, што Міхаіл не ў гуморы. Калі не вывучылі на памяць верш, ці не перапісалі практыкаванне па мове. Тады пачынаецца самае цікавае. Настаўнік моўчкі сядае за стол, разгортвае адну са сваіх кнігі чытае. У класе страшэнны гармідар. Пачытаўшы, Міхаіл Іванавіч знянацку падхопліваецца і ляпае кнігай аб стол, — пачынаецца.

— Ну, скацінушкі! Ну, гаспада Галаўлёвы! Малайцы, выкідайце кату пад хвост маладыя агні, маладыя жаданні! Пераводзьце кроў на воду! Вы ж прападзеце, як мышы, у вялікім свеце! Без навукі! Без чытання! Каму вы трэба цяперашнім часам?! Не даў Бог бацькам грошай, палат каменных — дык не чухайцеся, чэрці, на печы, а чытайце! Цярплівасцю бярыце, пакуль галовы маладыя, сілком, напаўняйце сябе ведамі!

Пачынае настаўнік без запалу, нават абыякава, быццам ведае, што тут кажы ні кажы, усе адляціць, як гарох ад сцяны. Але паступова натхняецца, дзябёлы твар яго чырванее, голас робіцца пагрозлівым, быццам перад ім не падлеткі — учарашнія дзеці, а крэўныя ворагі. Ён пачынае глядзець паверх галоў і цадзіць праз зубы, адсякаючы доўгім тоўстым пальцам кожнае слова:

— Дык вось, не бывае таннага шчасця, папомніце мяне! Шчасце трэба заслужыць, крывёю заплаціць за яго!..

Усе нагнуліся над партамі і хіхікаюць, а Тані ў такія хвіліны страшэнна сорамна за яго; яна думае, што і з яе гэтыя хіхікі; такім настаўнік перастае падабацца ёй і яна ўжо не адчувае пяшчоты, гледзячы на яго штаны, на пінжак, пацёрты на локцях, на прышытыя рознымі ніткамі гузікі кашулі… «Што ён кажа? Навошта, каму?» — думае яна і таксама, як і ўсе, схіляе галаву над партай.

Аднойчы пасля выхадных ніхто з класа не зрабіў хатняга задання. I Таня таксама. На выхадныя прыязджала з горада Надзя, старэйшая сяброўка, якая вучылася ў тэхнікуме, Таня пайшла з ёю ўвечары ў клуб, на танцы, потым за клубам Надзя курыла, Таня папрасіла і яе навучыць… Словам, загулялася, і не да ўрокаў было.

— Малайцы! — сказаў Міхаіл Іванавіч, прайшоўшы між радоў і глянуўшы сшыткі. — Усё правільна — гуляй, Ванька, Бога нет!

I сеў сабе моўчкі за стол і чытаў, ні на што не зважаючы. У канцы ўрока падняўся, сказаў гнеўна, ківаючы тоўстым пальцам:

(Узмах рукою)

— Усіх пакідаю пасля ўрокаў. (Урок беларускай мовы апошні.) Перапісвайце, спісвайце адзін у аднаго, што хочаце рабіце, хоць на галовах стойце, — але кожны падыдзе да стала, пакажа практыкаванне, тады свабодны.

Потым, пакашляўшы, але ўсё так жа строга:

— Ты, Таня, можаш ісці. Я цябе адпускаю.

— Я не зрабіла, Міхаіл Іванавіч.

— Значыць, у цябе была важная прычына, — спакойна адказвае настаўнік. — Ідзі.

Дзяўчынка не кранаецца з месца. Праз момант ёй зноў ззаду кідаюць на парту запіску — тою ж рукою зноў намаляваныя людзі, сукупленыя ў палавым акце.

Перапісваюць практыкаванне хутка, каб паспець яшчэ да званка, падносяць адзін за адным да стала. Міхаіл, нават не правяраючы, ставіць каму пяцёрку, каму чацвёрку, і адпускае. Таня, нізка схіліўшыся над сшыткам, марудна выводзіць кожную літарку.

Урэшце яны застаюцца адны ў класе, настаўнік і вучаніца.

— Таня, давай дзённік, — кажа Міхаіл Іванавіч, устае і пачынае збірацца. — Я табе даўно ў журнал пяцёрку паставіў.

Дзяўчынка бярэ партфель, сшытак, падыходзіць да стала:

— Вось… — і замест сшытка падае настаўніку запіску, дзе людзі ў палавым акце.

Той няўцямна, блізарука ўзіраецца; потым яго вялікая далонь разам з паперкаю пачынаюць дрыжэць.

— Ну, чарты дзікія… Што выдумаць… На гэта розуму хапае… На, парві хутчэй, каб ніхто не бачыў! Ты, Таня, я табе вось што скажу… Прысядзь.

Вучаніца паслухмяна сядае за першую парту, настаўнік цяжка апускаецца ў крэсла.

— Ты, Таня, менш іх слухай. Ты ім не роўня, у цябе галава светлая, табе трэба вырывацца адсюль у вялікае жыццё, бацькі ў цябе няма, памагчы ніхто не паможа, а будуць толькі…

Дзяўчынка глядзіць яму проста ў вочы, і ён ад пагляду гэтых цёмных, вільготных, нібы сонных вачэй бянтэжыцца, кашляе і нават чырванее.

— Куды вырывацца, Міхаіл Іванавіч?

— Як куды — у горад! Можа, нават у Мінск. Ты выдатніца, цягні на медаль…

— I што ў тым горадзе? Трахацца па абшчагах? — спакойна, сваім зусім яшчэ дзіцячым голасам пытае яна.

Міхаіл Іванавіч аж закрывае сабе далоняю рот, быццам гэта ў яго вырвалася гэтае слова.

— Таццяна… — шэпча ён і азіраецца на дзверы. — Цішэй, ты ж мяне падводзіш!

— Надзя вунь расказвала. Ведаеце, што яны там вытвараюць? П’юць, кураць і трахаюцца. Шчасце такое, горад…

— Надзя цябе навучыць! Ты вельмі разумная дзяўчынка, будзеш сама сябе глядзець, і… і…

Зноў яе вочы не даюць яму сабраць слоў.

Раптам ён нібы разумее нешта, замаўкае, і твар яго робіцца зусім ужо чырвоным.

— Таня, — мармыча ён, не падымаючы галавы, — Таня, у мяне ўжо ўнучка магла б быць такой, як ты… У мяне трое дачок…

— А гузікі рознымі ніткамі прышытыя. I латачка вунь на локці.

Настаўнік спалохана ўскідвае руку і глядзіць на латачку. Тані смешна гэта, і шкада яго, нейкая пяшчота да яго, як да бацькі, якога ў яе няма; хочацца ўзяць яго вялікую далонь у сваю і прыціснуцца да яго пляча… Але яна — дзяўчына, жанчына, і векавы інстынкт прымушае яе гаварыць не тое, пра што яна думае, і рабіць не так, як ёй хочацца.

— Вы не бойцеся, Міхаіл Іванавіч, — яна стараецца надаць голасу абыякавасці. — Больш такіх запісак не будзе. Я ведаю, хто іх прысылае.

Настаўнік маўчыць, Яна пстрыкае замкамі партфеля, апранае плашчык, які не здавала сёння ў гардэроб, бо ў класе халаднавата, ідзе да дзвярэй.

— Да пабачэння, Міхаіл Іванавіч.

— Таня, — ціха кажа настаўнік. — Таня!..

Але дзяўчынка, мабыць, не чуе. Зачыняюцца за ёй дзверы.

Настаўнік збірае свае кнігі і, задуменны, прыгорблены, тэпае ў настаўніцкую. Там сядзіць толькі завучыха, Паліна Пракопаўна, якую і вучні, і настаўнікі за вочы завуць проста Полька.

— Вам жонка толькі што званіла з горада, — кажа Полька, абмацваючы яго з галавы да ног насмешлівым, нячыстым позіркам. — Прасіла пазваць вас, я сказала, ён сядзіць з вучаніцай пасля ўрокаў. Тады яна наказала перадаць, каб вы не адразу дамоў ехалі, а каля вакзала зайшлі ў магазін і купілі… Вось, я запісала.

— Я помню, — суха адказвае Міхаіл Іванавіч і адводзіць яе руку з вырваным каляндарным лістком.

Ён хутчэй нацягвае сваю чорную куртку, адвярнуўшыся, каб завучыха не бачыла, што ў ёй зламаны замок-«маланка» і знізу яго трэба прымацоўваць шпількаю, урэшце спраўляецца, зашморгвае, бярэ свой пусты сакваяж і, буркнуўшы «ўсяго добрага», выходзіць на восеньскі непрыветны двор. Імжыць дождж; Міхаіл Іванавіч насоўвае на галаву капюшон, памалу ідзе да прыпынку. Па дарозе шнырыць па кішэнях курткі, знаходзіць два скамечаныя прабітыя талончыкі. Адзін, абгледзеўшы, выкідвае, другі разгладжвае, каб не было відно дзірачак — спатрэбіцца яшчэ. (Да горада ў яго праязны, а ад вакзала тры прыпынкі ехаць гарадскім аўтобусам, з вечнымі кантралёрамі.)

«Таня… Таня…» — думае Міхаіл Іванавіч і ніяк не можа дадумаць, пакуль не разумее — гэта ж ён гукае, кліча яе!..

Холадна на прыпынку, імжа, пуста — няма пасажыраў. Настаўнік ставіць сакваяж на мокрую лаўку і глыбока хавае рукі ў кішэні.

Якая тут Таня, куды ўжо табе, Міхаіл Іванавіч, зваць Таню!..

15. Здзірай з «Вожыка»

І якое ж было маё разачараванне, калі, ужо студэнтам, мы сустрэліся аднойчы з былым настаўнікам, і я памкнуўся пахваліцца (усё ж плён яго навукі, прамая сувязь з прадметам):

— Вось, Міхаіл Іванавіч, дзве кніжкі напісаў…

— І годзе, — быў абыякавы адказ. — Вунь які худы. Цяпер пара і пра сябе падумаць. А калі ўжо так захочацца друкавацца, бяры старыя часопісы, памяняй трошкі прозвішчы, абстаноўку… Прыроду адзін к аднаму пакінь, яе ўсё адно ніхто не чытае. А то са старых «Вожыкаў» здзірай, я спрабаваў, друкуюць, ніхто не заўважае…

Якое разачараванне! Хоць у гэтым пляне я і перарос свайго настаўніка.

Мы не развітваемся з ім, з гэтым, несумненна, арыгіналам, які адыграў у маім жыцці каласальную ролю, калі не ўсяму, што ёсць у ва мне добрага, дык вельмі многаму я гэтаму чалавеку абавязаны.

Ён яшчэ паявіцца, і неаднойчы, толькі ў розных іпастасях, у нашым дзіўнаватым рамане-выбраным, рамане-бяграфіі, рамане-эсэ.

16. Палітэх

Спатрэбілася «пройти чуть не полмира», каб зразумець, якое ў цябе дома ўсё унікальнае, багатае, рэдкае, непаўторнае…

Мой падлеткавы перыяд быў шчаслівы, адназначна. Маці… Сябры… Гумар, назіральнасць… Арэхі, ягады, грыбы, рыбалка — прырода… Усяго хапала, усё пад бокам. Мне шэнціла. Я не проста хадзіў па жыццёвым лязе — я па ім бегаў, без страхоўкі, не балансуючы, і не звальваўся.

І навошта ж, навошта трэба быў дабраахвотны зыход з таго рая?!

Чаму не адцягваў, як мог, дакуль можна, хаця б 9-м, 10-м класамі? На халеры ён мне здаўся, той політэхнікум?

Медкамісія. «Як ты вучышся?» — «На пяць». Доктарка ўсплясквае ў ладкі: «Куды ж ты лезеш? Ты ж сабе лёс ламаеш!» Не лёс яна, канечне, сказала, судьбу, але сэнс ад гэтага не мяняецца.

Блат быў? Так, блат. Не хацелася ўпускаць выпадку. Экзамены… Паперка аб залічэнні, больш падобная на міліцэйскую павестку. «…Вам необходимо явиться для отработки 2-х недель по упорядочению общежития. При себе иметь…»

Помню, стаю каля інтэрнацкага ганка, размаўляю з прыбіральшчыцай. Ба-бах!!! — з пятага паверха аб асфальт трохлітровы слоік з фарбаю! «Свінні! — лаецца прыбіральшчыца. — Гэта ж каб крыху бліжэй, усё адзенне аблілі б». — «Каб бліжэй, — кажу, — дало б па галаве і адзенне не спатрэбілася б». — «Ну правільна — каб бліжэй, так бы абпырскала, што пасля не адмыць».

Адарванасць ад прыроды, вырванасць з яе, як дрэва з коранем, выбачайце за банальнае параўнанне. Не інтэрнат — менавіта абшчага, абшчак, брыдкая, з доўгімі калідорамі, за дзвярыма клеткі з чатырма койкамі. Усё. Абавязкова мець пры сабе тапкі і дыванок на сцяну (кот у капелюшы ідзе з вудамі і з вядром, з якога тырчаць рыбіныя хвасты). Скразнякі, смурод, агульныя туалеты, адсутнасць — поўная — гарачай вады. Раз на тыдзень кіно. Голад, холад, па выхадных прыезды-наезды ў вёску. Праўда, канікулы, але і яны атручаныя тым, што неўзабаве скончацца і зноў трэба будзе вяртацца ў ненавіснае пекла…

Пераглядаючы сваё напісанае, я са здзіўленнем бачу, што нічога — ніц — (за выключэннем ніжэй прыведзенага ўрывачка) няма ў мяне пра перыяд ад 15 да 18 гадоў. А гэта ж, здавалася б, такія залатыя гады! Няўжо нічога? Чаму час і памяць не падфарбоўваюць тыя гады ў ружовае?

Не. Не хочуць. І ўжо бачу, і ведаю, што ніколі, ніколі —

17. «Сачыненне»

Учарашні васьмікласнік, а цяпер навучэнец палітэхнікума Валодзя Вяргейчык сядзеў за партай і, для выгляду наморшчыўшы лоб, глядзеў на доўгія рады лічбаў, іксоў, ігрэкаў, якія, старанна стукаючы крэйдай, выпісваў на дошцы выкладчык матэматыкі. (Оп, вось яны, пайшлі — анты-Міхал-Іванычы.)

«I як гэта людзі могуць так разумець — ды што там разумець — захапляцца сухімі бяздушнымі лічбамі? — здзіўляўся Вяргейчык. — Я разумею тры яблыкі ці, скажам, дваццаць пяць кароў, — яму на міг стала весела, — бо гэта можна ўявіць. Але квадратны корань з трох? Лагарыфм з дваццаці пяці? Канечне, лічбы патрэбны, але ж, зноў-такі, толькі тым, каму падабаецца з імі важдацца…»

Увесь амаль урок у Вяргейчыка было адчуванне, што выкладчык проста знарок, жартам стараецца даказаць ім, быццам умець абыходзіцца з лічбамі так і гэтак — найвялікшая асалода. Ён нават неяк падспудна чакаў, калі таму надакучыць вадзіць іх за нос і што хутка, засмяяўшыся, выкладчык скажа: «А што, паверылі, што цікава? Вось паверылі ж?» — пасля чаго вытра дошку і пачне на ёй нешта маляваць ці хоць бы пісаць словы, якія так лёгка ўяўляюцца. Вось хоць слова «сіні», напрыклад…

Вяргейчык крадком пачаў паглядваць у акно, і ўсмешка раз-пораз прабягала па яго твары. «Сіняе неба, сінія вочы — такое лагоднае, такое… пяшчотнае слова, — з замілаваннем думаў ён. — Але нуль цэлых тры дзесятых? Хоць забі, галава мая пустая, і ні пяшчоты, ні лагоды гэтыя нулі не выклікаюць, бо нуль — ён і ёсць нуль…»

Так Вяргейчык прасядзеў да канца ўрока, разам са званком сарваўся з месца і першы выскачыў на калідор. Ён спусціўся ўніз (іх група займалася на трэцім паверсе) і выйшаў на двор, жмурачыся ад ранішняга вераснёўскага сонца.

Ад тэхнікума да шашы, дзе быў аўтобусны прыпынак, цягнулася доўгая, яшчэ па-летняму густая алея таполяў. Мокрае пасля начной расы лісце пад яркімі промнямі сонца ззяла цёмна-чырвоным золатам. Нібы сагрэтыя цяплом, старыя, з маршчыністай, патрэсканай карой дрэвы ледзь чутна шумелі — здавалася, гэта яны, таполі, і наганяюць лёгкі ветрык. Сярод круглай бетоннай клумбы перад самым уваходам, над дробнымі сінімі кветкамі ўзвышаліся два маленькія, познія сланечнікі, у якіх ніколі не бывае зярнят. Яны ўсё ж важна паварочвалі свае мала жоўтыя галовы да сонца, нібы сапраўдныя вясковыя таўстуны-сланечнікі, якіх абвязваюць марлямі, каб не падзяўблі вераб’і…

Цёплая залатая восень! Вяргейчык засмяяўся і заплюшчыў вочы — на міг здалося, што ён не ў тэхнікуме, а зноў у сваёй старой драўлянай школе, выйшаў на ганак і дыхае, не можа надыхацца роднымі, блізкімі з дзяцінства пахамі восені… Поўнасцю забыцца перашкаджаў хіба што роўны гул машын з шашы…

— Здароў! — нехта крануў Вяргейчыка за рукаво.

Гэта быў невысокі белабрысы юнак, які вучыўся ў другой групе, а родам быў з суседняй Вяргейчыку вёскі. Прозвішча яго было Жменька. (Яшчэ ў школе хлопец вельмі не любіў, калі з ягонага прозвішча смяяліся, і даказваў, што такое ж меў адзін з герояў аповесці Шамякіна.)

Вяргейчык моцна паціснуў руку земляка і ўздыхнуў.

— Фізіка ў вас?

Жменька таксама ўздыхнуў і кіўнуў галавой. (Адна крытык пазней напіша: «Героі Федарэнкі увесь час ківаюць і з галавой нешта робяць».) Прыжмурыўшы вочы, ён паглядзеў перш на таполі, а потым прыслухаўся да гулу на шашы.

— Грыбоў зараз поўны лес, га? — ажывіўся ён раптам. — Я іх так спрытна бяру — каб хто толькі ведаў…

Вяргейчык не паспеў адказаць, бо Празвінеў званок, трэба было спяшацца. У тэхнікуме вялі своеасаблівую барацьбу супраць спазненняў: за першае — выклікалі да класнай, за другое — да завуча, а за трэцяе — пасылалі дамоў адзін са спецыяльных бланкаў, якія друкаваліся ў бухгалтэрыі пра запас і былі такога зместу: «Ставім Вас в известность, что Ваш(а) сын — дочь (падкрэслівалася) систематически опаздывают на занятия…» і г. д. Мелася на ўвазе, каб бацькі кідалі ўсе справы і, схапіўшыся за галаву, ляцелі за блізкі свет прымаць меры.

Канечне, гэтыя выклікі і пісьмы не зменшылі лік спазненняў, наадварот: тыя, што спазняліся на хвіліну, не ішлі на цэлы ўрок — усё адно давядзецца адказзаць, дык лепш за ўсё разам.

…Калі задыханы Вяргейчык прыбег у аўдыторыю, яго чакала прыемная навіна: другі ўрок матэматыкі адмяняецца, будзе літаратура! Ужо прыходзіла Клара Іванаўна і сказала, што раз ніхто не браў ні канспектаў, ні падручнікаў, будуць разбіраць сачыненне, якое пісалі на па-за тым уроку.

— Здорава як! — ляпнуў узрадаваны Вяргейчык па плячы свайго суседа па парце., Смолера.

— Будзе яшчэ больш здорава, калі Клара двойку мне ўпякла, — як заўсёды, марудна адказаў той.

— Ты ж спісваў, здаецца?

— А хіба за спісаныя сачыненні пяцёркі ставяць? Яна хітрая…

— Нічога не хітрая, — запярэчыў Вяргейчык.

Смолер прамаўчаў і праз момант загаварыў пра другое:

— Ты, я гляджу, не баішся, — заўважыў ён.

— Яшчэ чаго, — абыякава махнуў рукой Вяргейчык. — Я ў школе ведаеш як сачыненні гэтыя пісаў? Ніколі тройкі нават не было.

— Дык то ў школе.

— А тут што? Мяне нават наш дырэктар, ну, з нашай школы, адгаворваў, каб не паступаў сюды, каб перш дзесяць класаў скончыў. Ты ж літаратар, кажа, — пахваліўся Вяргейчык.

— Ого, — здзівіўся Смоляр. — Чаго ж ты паступаў?

— Папытай ў мяне, — кісла ўсміхнуўся Вяргейчык. — Дзядзька мой, нават не дзядзька, а я і сам толкам не ведаю, хто ён нам, дык вось гэты родзіч паспрыяў, у двукоссі. Ідзі, кажа, паступай. Кватэра потым, кажа, у першую чаргу, грошы добрыя…

(Пры ўсім наіве, нецікавасці, слабасці — які дакумент часу. Хаця б тыя ж самыя бланкі. Калі б я іх яшчэ згадаў?..)

— А свая галава нашто?

— Каб на тую галаву ды цяперашні розум, — разважліва адказаў Вяргейчык, чым вельмі развесяліў свайго таварыша.

— Як жа ты вучыцца будзеш, галава? — смеючыся, запытаў Смоляр. — Я ж заўважаю, ты дуб у матэматыцы.

— А я і не буду. Я ўжо вырашыў…

Ён не дагаварыў, бо ў аўдыторыю хуткім энергічным крокам увайшла выкладчыца літаратуры Клара Іванаўна.

Гэта была высокая, дзябёлая жанчына, якая вельмі глядзела за сабой: падмалёўвала губы, павекі, пудрылася. Апраналася яна вельмі па-сучаснаму, што зусім ёй не йшло, бо Клара Іванаўна была ў гадах.

(А ўсё ж партрэты і апісанні прыроды цярпімыя, як для самага першага ў жыцці апавядання.)

Яна спынілася пасярод аўдыторыі, цярпліва чакаючы, пакуль сціхне шум і ўсе падымуцца.

— Добры дзень, сядайце, — павіталася ціхім, стомленым голасам. Прайшла да стала, але не села, толькі абаперлася аб яго рукой, другой асцярожна паправіла валасы і, застыўшы, пачала доўга, задуменна глядзець у акно. Яна стаяла так кожны раз — нібы настройваючыся перад урокам, і заўсёды гэтая задумёная постаць так падабалася Вяргейчыку.

«Як правільна! — усхвалявана думаў ён. — Толькі так павінен пачынаць урок сапраўдны выкладчык…»

Пастаяўшы крыху, Клара Іванаўна села за стол.

— Дзяжурны, раздайце, калі ласка.

Яна падсунула на край стала стос сшыткаў, разгарнула журнал і схілілася над ім.

Дзяжурны быў якраз Смолер. Калі ён разнёс сачыненні па партах і разгарнуў сваё, твар яго спахмурнеў. Ён штурхнуў Вяргейчыка локцем у бок — глядзі! Сапраўды, як Смолер і баяўся, стаяла двойка і ўнізе — «Спісана!»

— Усё, праляцела стыпендыя, — шэптам падвёў ён вынік. — А-а, хай старыя прысылаюць — я што, грошы зарабляць сюды прыехаў?.. Давай лепш тваё паглядзім, — прашаптаў ён ужо зусім спакойна.

Але Вяргейчык не спяшаўся і толькі пагладжваў пальцамі па вокладцы сшытка, адчуваючы незразумела чаму хваляванне.

— Давай, не бойся, літаратар, — падбадзёрыў Смолер.

— Была не была…

Вяргейчык хутка разгарнуў сшытак і спачатку нават не вельмі здзівіўся, калі ўбачыў пад роўнымі радкамі свайго сачынення якраз такі, як у Смолера, подпіс і адзнаку — адзінку.

Смолер шчоўкнуў языком, хацеў нешта сказаць, але стрымаўся.

— Але чаму не двойка? — прашаптаў Вяргейчык. — Дай…

Ён схапіў сшытак Смолера і пачаў параўноўваць са сваім.

— Тут «спісана» і ў мяне «спісана», але чаму не двойка? — зноў разгублена паўтарыў ён.

— Якая розніца? — заўважыў Смоляр.

Тут Вяргейчык і сам зразумеў, што вярзе глупства. Хіба галоўнае, якая адзнака?

У галаве яго за адзін момант пранеслася: твар хлопца-земляка, «літаратар», «грошы добрыя…», «стыпендыя праляцела…» Вяргейчык адчуў, як стала горача вушам ад сораму, і чамусьці пацёр іх далонямі. Смолер са спачуваннем глядзеў на яго.

— А ты не маўчы, — нахіліўшыся бліжэй, параіў ён Вяргейчыку. — Падыдзі, скажы — так і так. Я спісаў — дык сяджу не рыпаюся, а табе што…

Вяргейчык хутка павярнуўся да сябра, і ў вачах яго засвяцілася ўдзячнасць.

— Ты мне верыш?

— Канечне. Хочаш, я зараз сам скажу? Хочаш?

У Смолера была нейкая пастаянная гатоўнасць рабіць для другіх тое, на што яны самі не адважваюцца. Адпіхнуўшы руку Вяргейчыка, які цягнуў яго за крысо пінжака, ён хутка падняўся і на гэты раз не марудна, а залпам выпаліў:

— Клара Іванаўна, Вяргейчык сам напісаў, а вы напісалі, што спісаў!

Нехта хіхікнуў. Клара Іванаўна адарвалася ад журнала і паглядзела на Смолера пранізлівым позіркам, ад якога хлопец сумеўся і сеў на месца.

— Пісаў — спісаў, нічога не разумею, — прамовіла нарэшце выкладчыца. — Вяргейчык, што ў вас?

Вяргейчык падняўся, скоса зірнуў на збянтэжанага Смолера і паціснуў плячыма:

— Ды вось, я, Клара Іванаўна, чэснае слова, не спісваў…

Ён адкрыта глядзеў проста ў вочы выкладчыцы, усім сваім выглядам паказваючы, што ніколькі не крыўдуе на яе за гэтую маленькую недарэчнасць.

— А хто вам сказаў, што вы не спісвалі?

— Як гэта? — разгубіўся Вяргейчык. — Ну, думкі мае сказалі, — паспрабаваў ён пажартаваць і ўсміхнуўся з надзеяй на ўсмешку ў адказ, але твар Клары Іванаўны застаўся такім жа строга-абыякавым.

Вяргейчыка раптам асяніла — проста яна трапіла ў няёмкае становішча і не ведае, як з яго выйсці!

— Вы толькі не падумайце, — горача сказаў ён, прыціскаючы правую руку да грудзей. — Я маю на ўвазе… — Вяргейчык ніяк не мог знайсці патрэбнага слова.

— Сядайце! Вы надта доўга «маеце на ўвазе», — сказала Клара Іванаўна і спакойна, нібы нічога не адбылося, схілілася над журналам.

Вяргейчык сеў. Ён зрабіўся ўвесь чырвоны і баяўся падняць галаву — здавалася, уся група глядзіць на яго і думае толькі пра яго. Але калі ён спадылба акінуў аўдыторыю хуткім позіркам, то ўбачыў, што нікому да яго няма справы: хто цішком падчытваў наступны ўрок, хто наогул драмаў, а дзве дзяўчаткі-блізняты, што сядзелі збоку ад Вяргейчыка, глядзелі адна на адну і шапталі скарагаворкай песеньку. Яны даволі-такі захапіліся, нават Клара Іванаўна вымушана была адарвацца ад сваёй работы і пастукала алоўкам па стале:

— Таварышы, ціха! Праверце яшчэ раз сачыненні — шмат было памылак! — яна крыху памаўчала і дадала: — Я двоек ставіла мала, бо для мяне было важна, каб чалавек сам, — на гэтым слове яна зрабіла націск, — вучыўся пісаць.

Вяргейчык ужо не слухаў выкладчыцу. Калі да гэтай размовы ў яго была цвёрдая ўпэўненасць, што гісторыя з сачыненнем — яўная памылка, якая рана ці позна вырашыцца, то цяпер усё станавілася рэальньм. У ім варухнулася невыразнае адчуванне, што не толькі стыпендыю ён можа страціць (гэта ён бы перажыў), але што так і не зможа — ніколі і нікому даказаць, што пісаў ён сам. Але як жа так? Няўжо дарослая, разумная жанчына, выкладчыца, не разумее гэтага? Ці не хоча разумець? Дапусцім, яна не захацела пры ўсіх разбірацца, бо збаялася, што сама магла памыліцца. Але ад таго, што яна падумала пра сваю рэпутацыю, яму ж не лягчэй… Павінна ж быць справядлівасць у чалавека…

— Давайце я пры вас напішу! — нечакана для сябе сказаў гучна Вяргейчык.

Падняліся заспаныя галовы з задніх парт, дружна павярнуліся да Вяргейчыка прыціхлыя дзяўчаты-блізняты. Клара Іванаўна ўздрыгнула і ўстала.

— Ну, хопіць! Вяргейчык, пакіньце аўдыторыю! — ад прыкрасці яна нават перасмыкнула сваімі ярка-чырвонымі вуснамі.

— На прынцып пайшла, — спачувальна прашаптаў Смолер, калі Вяргейчык збіраў падручнікі.

«Прынцып, — зларадна думаў Вяргейчык, сноўдаючыся па калідоры ў чаканні званка. — Гэта добры прынцып — людзям не верыць!»

Пасля ўрока ён намерыўся ісці скардзіцца класнай кіраўніцы, таму цяпер адчуваў у сабе сілу — нават думаў пра сябе ў множным ліку — «мы». «Мы пакажам, мы дакажам…»

«Я, канечне, моўчкі выслухаю яе прабачэнні, слова не скажу… Скажу толькі: „Эх, вы…“ Не, лепш ні слова!»

Тут Вяргейчык успомніў, як хваляваўся ад лірычнасці, калі глядзеў на задуменную постаць выкладчыцы. Яму стала сорамна за сябе.

Прагучаў званок. Загрукалі дзверы, і праз хвіліну калідор запоўніўся шумам, тупатам ног, смехам і галасамі. Вяргейчык глядзеў на гэтую мітусню і не верылася яму, што не так даўно мог ён гэтак жа бестурботна, з лёгкай душой смяяцца, жартаваць і ні аб чым благім не думаць. Але нават проста так стаяць і перажываць, як цяпер, было ўсё-такі лепш, чым некуды ісці і нечага дабівацца…

Ён уздыхнуў і памалу, з заміраннем сэрца падышоў да кабінета класнай, узяўся за ручку дзвярэй і зараз жа адхапіў руку і нават засунуў яе ў кішэню, нібы баючыся, што яна неяк паміма яго волі адчыніць дзверы. Перажыўшы ўжо ў думках сцэну свайго апраўдання, яму толькі цяпер прыйшло ў галаву, што ўсё можа адбыцца і не па яго сцэнарыі. Але і не пайсці было нельга, бо гэтая невядомасць гняла больш за ўсё. «Хвіліна, — падумаў Вяргейчык, — і ўсё зноў будзе па-ранейшаму».

(Не, воля ваша, ёсць у гэтым дэбюце нешта — як рэдактар кажу.)

Сабраўшыся з духам, ён пастукаў, не чакаючы дазволу, пацягнуў на сябе дзверы і ўвайшоў у кабінет.

— …Між намі, толькі між намі, дзевачкамі, — пачуў ён нечы вельмі знаёмы голас, але не адразу скеміў, што гаварыла Клара Іванаўна, настолькі гуллівыя ноткі былі ў яе голасе. Сама яна стаяла ля акна спінай да дзвярэй і, прыўзняўшыся на дыбачках, палівала кветкі ў мініяцюрных гаршчочках, якія ў радок ляпіліся на кніжнай шафе.

«Папаў! — падумаў Вяргейчык. (Нічога сабе. Памятаеце Чацкага?) Ён зусім не чакаў убачыць тут Клару Іванаўну. — Але нават лепш — хай упэўніцца…»

За сталом сядзела класная — круглатварая, прыемная на выгляд жанчына, хоць і залішне поўная. Яна ўсміхалася і нібы з ухвалай глядзела на Вяргейчыка.

— Клара! — сказала яна, па інерцыі працягваючы ўсміхацца.

Клара Іванаўна хутка азірнулася і, здалося, ніколькі не здзівілася, убачыўшы Вяргейчыка.

— Ха, з’явіўся! — сказала яна звычайным, строгім голасам. — Уяўляеце, Тамара Міхайлаўна, сарваў мне ўрок. Прыйшоў вось, стаіць — палюбуйцеся на яго!

— Хто, Вяргейчык? — спытала класная. — Ён харошы хлопец.

— Я не зрываў урок, — узбадзёрыўся падтрымкай Вяргейчык. — Я — вось… — ён працягнуў класнай скручаны ў трубачку сшытак.

— Ну-ну, дайце мне, — падышла Клара Іванаўна. Яна ўзяла сшытак і разгарнула. Тыцнула пальцам і іранічна-ўрачыста, адхінуўшы крыху назад галаву, прачытала: /…/

Загарнула сшытак і паклала на стол.

— Добра? Добра. Але за свой дзесяцігадовы выкладчыцкі стаж я магу, мне здаецца, адрозніць чужыя думкі ад думак свайго вучня. Вы скажаце, — яна махнула рукой, заўважыўшы, што Вяргейчык збіраецца перабіць, — скажаце, я магу пісаць пры вас, на вашых вачах. Калі ласка. За свой, як вы ўжо ўпэўніліся, немалы стаж я сустракала вучняў з добрай памяццю, не больш, якія лёгка маглі ўзнаўляць на паперы нават адзін раз прачытаны тэкст.

Вяргейчык пахаладзеў. Яму ўжо не хацелася ні спрачацца, ні даказваць, ды ён бы ўжо і не змог, таму што ўсе думкі блыталіся, акрамя хіба адной — нашто ён сюды ішоў?

— Можа, ён сам напісаў? — спытала класная і паглядзела на Вяргейчыка.

Клара Іванаўна ўсміхнулася.

— Мяккае сэрца ў цябе, Тамара Міхайлаўна. А пасля здзіўляемся, адкуль бяруцца спецыялісты, якія не могуць правільна напісаць слова «інтэлігент»…

Вяргейчык ступіў да стала і толькі працягнуў руку, каб забраць сшытак, як у гэты момант ля яго ног нешта звонка дзынкнула. Ён уздрыгнуў, толькі цяпер успомніўшы пра дзірачку ў кішэні, якую збіраўся зашыць ужо трэці дзень, але то не было іголкі, то забываўся… «Малайчына! — з нейкім вясёлым адчаем пахваліў сябе Вяргейчык. — Скажы дзякуй, што больш нічога няма ў кішэніі».

Тры пары вачэй правялі позіркамі двухкапеечную манету, якая, падскокваючы на швах паркета, апісала роўны паўкруг і доўга яшчэ звінела недзе пад шафай. Выкладчыцы пераглянуліся.

— Мне можна ісці? — спытаў Вяргейчык. Яму хацелася спытаць з выклікам, незалежна, а выйшла нечакана вінаватым і злёгку дрыготкім голасам.

— Не, пачакайце, — сказала Клара Іванаўна мякка, і ад гэтага Вяргейчыку чамусьці стала трывожна.

Ён апусціў галаву і пачаў глядзець на свае чаравікі. Клара Іванаўна падышла бліжэй і, стараючыся зазірнуць яму ў вочы, лагодна сказала:

— Ну, нічога страшнага — спісаў дык спісаў… Як цябе завуць?

— Ён у нас Валодзя, — адказала за яго класная.

— Слухай, Валодзя, — Клара Іванаўна трохі памарудзіла. — Чаму ты так дрэнна апранаешся? Раскажы, не бойся, можа, дома што? Можа, бацька п’е? Не бойся, тут жа чужых няма, — павяла яна рукой вакол сябе.

— У яго няма бацькі, — зноў адказала класная, — адна маці. Вядома, цяжка. А заўтра стыпендыяльная камісія… Ага! — тут здагадалася яна. — Хлопчык, напэўна, таму і прыйшоў.

Вяргейчык падняў галаву. Тамара Міхайлаўна глядзела на яго з жалем. Клара Іванаўна прыязна ўсміхалася.

— Ну што ж. Калі так… — сказала яна і, падцяўшы вусны, нейкі момант глядзела ў адну кропку, абдумваючы нешта. — Ай, Тома, давай зробім выключэнне!

Клара Іванаўна зноў разгарнула сшытак і агледзелася па баках. Тамара Міхайлаўна падала ёй ручку з чырвоным чарнілам. Клара Іванаўна прымерылася да адзінкі, чыркнула палоску ўверх так, што атрымалася чацвёрка, і закрэсліла слова «спісана».

— Уся праблема! — засмяялася класная.

— На, — працягнула Клара Іванаўна сшытак Вяргейчыку. — Ну, я думаю, залішне напамінаць, што мы пайшлі табе насустрач… Вучыся, не крыўдзі маці, — яна падумала, што б яшчэ сказаць. — Цябе папракаю, — звярнулася да класнай, — што сэрца мяккае, а сама…

I Клара Іванаўна ўсміхнулася ўсмешкай чалавека, які не прывык выстаўляць напаказ сваю велікадушнасць…

18. «Рэцэнзія-водгук»

Ні ў воднай крытыцы свету не прынята чапаць дэбютантаў. Толькі не ў нашай. Наша, падобна, адных дэбютантаў і чапае. І поруч з тым — якое рабалепства перад г. зв. імёнамі, імёнамі, якія, на добры лад і калі ты добры крытык, варта было б размазаць, як кашу па талерцы. Ды Бог з ім. «Крытыкуйце» і далей. Толькі не плачцеся, што ў нас няма твораў-узораў, вартых вашага пяра — сапраўдны крытык разгорнецца і на прыкладзе антыўзораў.

Усе водгукі, якія з’явіліся на маё першае ў жыцці «Сачыненне», былі адмоўныя. Захаваўся адзін. Анатоль Сідарэвіч. «Творы двух дэбютантаў — 23-гадовага студэнта Андрэя Федарэнкі і старэйшага за яго на дваццаць гадоў Г. Станкевіча — надрукаваны ў студзені і ў лютым. Што запомнілася? Фабула (о-о, як вам? Пачатак рамана. Не, далібог, пачынаю верыць, што свет напоўнены знакамі, намёкамі, супадзеннямі…) Федарэнкавага апавядання пра сачыненне. Вучань напісаў самастойнае, арыгінальнае сачыненне. Выкладчыца падумала, што ён яго спісаў, і паставіла вучню „адзінку“. Хацеў бы і я, чытаючы Федарэнкаву публікацыю, не паверыць і спытаць: „Няўжо аўтару ўсяго дваццаць тры гады?“ І ўжо напэўна я не паўтарыў бы памылку тае настаўніцы…»

«Іслач». Нарада маладых пісьменнікаў, 86 год. Яўгені Лецка (пра мяне): «Я думаў, гэта дарослы мужчына, за 50… Вось такія і губяць нашу літаратуру. Яму 23, а піша так, нібыта 83».

Уладзімір Дамашэвіч (дамашняя, добрая душа) — «Федарэнка як музыкант, які не ведае нотаў, бярэ на слых, правярае да таго часу, пакуль не перастане фальшывіць…»

Аднак нам цікава пакуль што іншая музыка — палітэх, туды, туды!

19. Тупы

Выхавацель у інтэрнаце. Мянушка Тупы, прозвішча Шэлепень. Рэдкая сволач. Хворы на эпілепсію. Як усё ж Бог шэляпеняў меціць! Гэткі Шарыкаў, ніколі ён не скажа «добры дзень», «да пабачэння», «дзякую», усё яму хочацца, каб «па-прастому», без кніжна-інтэлігентных цырымоніяў.

Хлопец, на думку выхавацеля Тупога, павінен пакурваць, крыху «бухаць», крыху (не ўсур’ёз) з дзеўкамі, рыхтавацца да арміі, брынькаць на гітары, менш думаць, менш чытаць — ізноў у нас «усе беды ад філалогіі»! У размове быць у меру каснаязыкім, калі і ўжываць газетна-тэлевізійна-вучоныя словы, дык іранічна…

Вядома, каго ён хоча з нас зляпіць — такіх, як сам.

Апантаны выканаўца тайнай (а мо і яўнай) дактрыны палітэха: шэрасць, ураўнілаўка, умеранае хамства.

Дысцыпліна сярэдняя паміж армейскай і турэмнай.

Мне страшна не пашэнціла — ён мяне не любіць.

20. Лагун і Алёшкіна

2-гі курс. Іван Лагун — хлопец з маёй групы, Алёшкіна — першакурсніца (15 гадоў). На заняткі не ходзіць, бадзяецца па горадзе, а ноччу спіць з гэтым самым Лагуном.

Упершыню ў жыцці ўбачыў голую дзяўчыну ў ложку, якая не саромелася гэтага.

Тэхнікум, перапынак. Курым у туалеце, акно расчыненае. Хтосьці заўважае на вуліцы Алёшкіну.

— Лагун, пакліч!..

Лагун звешваецца з вакна, закладвае два пальцы ў рот, свішча.

— Ідзе! — рагочам мы. — А яна ідзе!

— Алёшкіна, Паганкіна ты!

Яна стаіць, глядзіць знізу ўверх на вакно мужчынскага туалета і пасміхаецца. Прыгожая, тоненькая, стройная… Вось бы мне такую! Як бы я яе любіў, абараняў, колькі ўсяго б нарасказваў, мы б хадзілі ў кіно, марожанае, тыры-пыры, ёй не было б са мною сумна, я б называў яе багіняй і феяй, а не Паганкінай…

Ну чаму яна не адчувае, хто мог бы яе па-сапраўднаму ацаніць?

21. Пераблыталі?

Дзяўчаты папрасілі вынесці вядро са смеццем. Самі баяцца, слабенькі ліхтар гарыць толькі над ганкам інтэрната, а сметніца — у чорнай цемры.

Восень, вечар, вецер, цёмна… Як пахне гэтая восень! І вось з гэтай восені, з гэтай цемры — чалавек пяць, як толькі пераступіў са светлага ў цёмнае… Па крэктанні — дарослыя. Б’юць моўчкі, проста на ўбой — каб забіць, не даюць упасці, я пералятаю ад аднаго да другога, як мячык. І ўсё ж нарэшце хтосьці — у любой хеўры знойдзецца хоць адзін такі: «Хопіць!»

Сківіцы ў мяне не проста зламаныя — раструшчаныя ў шкло.

«Хуткая». Прыёмная бальніцы. Кроў на ўсім, і лужына яе на падлозе, і квохканне санітаркі, якая лазіць з анучаю каля маіх ног, і раздражненне мента, які не можа разабраць, што я гавару. А калі б і мог, што я скажу? Быў бы толк ад яго запісак. Можна падумаць, знойдуць. А калі знойдуць? Скажуць, памылка. Пераблыталі — і маю хату з чужою, і маю морду з чужою…

22. Іна

Сшыты рот. Да зубоў верхніх і ніжніх прывязваюцца пласціны, сцягваюцца гумкамі… Да атупення балюча. І кроў, кроў… Ляжаць месяц, нават больш. Голад. З ежы — таматны сок, сырыя яйкі і распушчанае ў гарбаце масла.

Маці прыезды. Дзядзькі Сцяпана, які заплакаў; вось табе, дзядзька, і адзін летні дзень.

І аднойчы прыйшла самая прыгожая дзяўчына з нашай групы, Іна. Адна. Крыху брыдка і сорамна было, што я ў такім стане. «Папраўляйся, выходзь, ты мне трэба…»

Марыў пра Алёшкіну-Паганкіну, а тут — у 100 разоў лепшая! Дзівосы, як і боль і кроў, будуць суправаджаць мяне ўсё жыццё.

23. Навушнікі

Зноў вучуся. Усё добра. Выходжу неяк з аўдыторыі — рука на плячо. Чалавек у міліцэйскай форме. Маленькі ростам, з вусікамі. Твар добры, разумны, стомлены. Я ужо прывык да людзей у форме, ведаю, што ім трэба — яшчэ якія-небудзь дэталі па той справе, як мяне змясілі. Можа, знайшлі іх. Можа, штосьці так штосьці ўдакладніць. Але я нічагуткі не ведаю. Ноч, удары, боль і кроў. Нічога не магу дадаць новага.

— Заява на цябе. Загадчыца аддзялення бальніцы напісала. Навушнікі ад тэлевізара ў іх прапалі… Ты не браў?

Ну, што за глупства. Я не ведаў, што ў тым аддзяленні ўвогуле ёсць тэлевізар, як і першы раз чую, што да тэлевізараў ёсць нейкія навушнікі.

— «Рэкорд» стары, зламаны, у кабінеце загадчыцы стаіць.

Якая ахінея. Навошта мне ад зламанага тэлевізара навушнікі, ад мёртвага асла вушы…

— Андрэй, я табе нават падпісваць нічога не дам. Вучыся спакойна. Павар’яцелі яны там. Сука загадчыца: чалавек і так адмучыўся ні за што, дык яшчэ трэба жыццё яму ламаць… Упэўнены — капнуць: бяруць яны хабар, на хворых нажываюцца…

Які мілы, разумны чалавек! Вось такія і павінны працаваць у міліцыі.

Праз тыдзень павестка. «Явиться… В случае неявки…»

З’яўляюся. Кабінет. Мой следчы.

— Прысаджвайся. Што ж гэта ты, га? Паверыў табе…

І раптам ззаду па нырках удар складзенымі ў замок рукамі. Грымаюся з крэсла, ашарашаны, напалоханы, адурэлы не столькі ад нясправядлівасці, колькі ад незразумелай перамены, якая за тыдзень адбылася з такім мілым чалавекам, не сумняваючыся, што зараз будзе гасіць мяне нагамі. Зноў усё паблыталі, і злодзеяў, і ныркі мае з чужымі…

— Ты падпішаш, маць-перамаць, валэндацца яшчэ тут з табой! Навушнікі купі ў любым магазіне электратэхнікі, рубель дваццаць!

Падпісваю. Еду. Купляю. Малюсенькія дзве такія фіцюлькі, ніколі ў жыцці да гэтага не бачыў і ў руках не трымаў. Вязу ў міліцыю.

— Ну вось. Справа закрытая. Можа, ты іх і не браў.

— Вы… нікому не скажаце ў тэхнікуме? Стыпендыя… выганяць…

— Навошта? Як ты са мной, так я з табой. Жалезна. Замётана.

Выходжу з кабінета. Пара ўжо зразумець, дзе, з кім, у якім свеце я жыву і збіраюся жыць далей. Кім мне стаць у гэтым свеце? Прарабам? Доктарам, загадчыкам аддзялення? Следчым? Ці далучыцца да кампаніі і «мачыць» каго-небудзь групаю?..

Без жартаў. Трэба ведаць, кім хочаш стаць, і тады толькі можна выжыць.

24. Рэктар

Актавая зала на 300 чалавек. Я сяджу побач з Інаю, яна трымае мяне за руку.

Даклад рэктара, нудны, узроўню правінцыйнага тэхнікума, але мне ён здаецца цікавей за цяперашняга Задорнава. Як я люблю гэтага рэктара, яго акуляры, голас, лічбы…

Але вось прагучала-мільганула ў дакладзе маё прозвішча. Раз, і другі…

— Находясь на излечении в больнице… уворовал (гэтак) дорогостоящие наушники…

Божа, што гэта, не трэба, адкруціце назад, гэта усяго толькі сон, зараз я зраблю намаганне і прачнуся…

Рука Іны патроху вызваляецца з маёй.

25. Камандзір морга

Люблю Таню. Ну як люблю? Усміхаюся, калі бачу яе, і кажу: «Добры дзень, Танечка». Усё. Мне гэтага дастаткова. Яна фыркае, пырхае, чмыхае, не адказвае… Харошая вучаніца Тупога.

Падыходзіць першакурснік, і яшчэ кампанія, не тэхнікумаўскіх, чалавек шэсць, з ухмылачкамі.

— Ты афігенны камандзір тут? (Чаму, над кім я камандзір?) Даўно з бальніцы выпісаўся? Зноў хочаш туды? Дык вось, калі не перастанеш чапаць (?) маю сястру, будзеш камандзірам морга.

26. Сіні канверт

Калі іду праз прахадную інтэрната, часта сядзіць там выхавацель Тупы. Ніколі не праміне прычапіцца:

— Не ндравішся ты мне, ох, не ндравішся… Не п’еш, па бабах не ходзіш… Г. но, а не хлопец.

Можна было ў поўным сэнсе з’ехаць з глуздоў, калі што небудзь тэрмінова не прыдумаць. Трэба была хоць павуцінка ў той рай, з якога самахоць апынуўся ў гэтым пекле.

Так узнікла пісанне.

Паслаў у «Чырвоную змену» абразок. Цяпер бы яго надрукавалі. Восень… Яблыня шкрабе галінаю ў шыбу… Успамін пра лета і нейкае каханне, якое адляцела разам з летам… Сум, туга, настальгія… Мапасан (якога тады не чытаў) — «прощай, молодость!»…

Чакаю адказу, лепш сказаць, нічога не чакаю. Апошні курс, робім дыпломныя, потым размеркаванне, у дзяўчат наперадзе замуства, у нас — армія. Армія ўсё спіша. Пасля яе можна перакрэсліць ранейшае жыццё і паспрабаваць жыць новым.

З новага года я не жыву ў інтэрнаце, выгнаны за парушэнне рэжыму. Хлопцы ў пакоі пілі, я нават не начаваў тады, у вёску ездзіў, але выклікаюць у дэканат аднаго мяне: «По заявлению воспитателя Шелепня… За организацию пьянки…» Апраўдвацца і не думаў, ужо разумею, што лёс яшчэ не аднойчы будзе выкідваць са мной такія штукі. Не апраўдваюся, не надта здзіўляюся, але і не пакараюся, — не, лёс, у мяне дужа многа ёсць чаго табе супрацьпаставіць… У мяне ёсць пах снегу, лотаць, бліскі вады ў веснавых ручаях, жоўты лісток на шляпцы грыба… І яшчэ шмат, шмат чаго, з чым табе давядзецца лічыцца.

Жыву ў дзядзькі, чарчу — раблю дыпломную работу — днямі ў вольных аўдыторыях. Нават два дыпломы раблю — сабе і сябру. За гэта ён падараваў мне кнігу «Чехов о литературе и искусстве».

І вось — сіні вялікі канверт са штэмпелем «Чырвонай змены». Пісьмо на афіцыйным бланку. Мой абразок быў на старонку, а адказ — на тры машынапісу праз адзін інтэрвал. «Талент… разуменне прыроды… пранікненне ў псіхалогію… пішыце»… Падпісана Вольгай Іпатавай. Дзе б ні быў, Воля Міхайлаўна, кім бы ні стаў, ніколі не забуду Вам гэтага, светлая мая…

Абаранілі дыпломы, адбылося размеркаванне, іду ў інтэрнат — п’яны, з цыгарэтаю ў зубах, з дзеўкаю (вольных паводзін) пад руку…

Тупы прыемна здзіўлены. Ён нават мармыча штосьці, якіясь прабачэнні…

— Шэлепень, — хістаючыся (дзяўчына падтрымлівае мяне, Тупы глядзіць на гэта з разуменнем, з павагаю), выцягваю з кішэні ўжо зашмальцаваны канверт, — вы вось мяне выгналі, а мяне хваляць, у Мінску ведаюць…

Тупы тупа глядзіць на канверт.

— Гэта нічога не значыць, — кажа ён не зусім упэўнена, нават крышку трусліва. — І Героя Савецкага Саюза можна выселіць з абшчагі…

Якая дурасць, шэрасць, душната! Я шчаслівы. Я не ваш. Я знайшоў сябе. Я цяпер ведаю, кім буду. Як мне жыць. Хто будзе мяне акружаць.

У гэтым сінім канверце — мой новы, бясконца сіні свет.

27. Эпілог І-ай часткі

І так, падаб’ем бабкі, падвядзем рахункі. Што атрымалася ў нашым паўмастацкім творы?

У меру сіл мы хацелі прасачыць на адной канкрэтна ўзятай біяграфіі, на гэтых зведзеных у адно выпадках, гісторыях, сітуацыях зародак творчасці. Як у народзе кажуць — адкуль што бярэцца?

Чалавек дзякуючы такой біяграфіі абавязкова рана ці позна павінен быў бы пісаць, ці ён ужо нарадзіўся «дзвінутым»?..

Папутна мы паспрабавалі разгледзець яшчэ некалькі рэчаў.

— Даўгалецце. Чаму адны творцы могуць жыць адносна доўга, а другія, зусім не пакрыўджаныя ні здароўем, ні талентам — мала?

— Творчасць і жанчына. Яны заўсёды поруч. Жанчына выклікае творчасць, спараджае яе, яна — лагода, пацалункі, сэкс, ежа, пахвальба; яна ж — небяспека, кроў, страх, боль…

— Загадка ўвогуле творчасці. Гэта дабро ці зло? Гэта п’яўка, якая смокча з цябе усе сокі, гэта Молах, на алтар якому трэба класці лепшыя сілы душы, а падчас і само жыццё, ці гэта (калі ўмерыць эмоцыі) такая штука, якая пры бліжэйшым разглядзе можа памагчы творцу?

1. Трыццаць дзве літары

Чалавек чытае мастацкую, ды і не толькі мастацкую, літаратуру, нават не важна, якой якасці, — і сам ва ўяўленні дабудоўвае малюнак!

Гэта, калі разабрацца, проста фантастыка: ты бачыш дробныя чорныя значкі на белай паперы, а ў галаве ў цябе ўзнікаюць вобразы, характары, ідэі…

Аднак яшчэ большая фантастыка, яшчэ дзівейшае дзіва: 32 літары, 32 бочачкі лато, і іх трэба ўсяго толькі перамешваць у галаве, складаючы з іх розныя словы, думкі, сітуацыі, а ў выніку — ствараючы свой уласны Сусвет.

Усім аднолькава дадзены гэтыя 32 літары, яны, груба кажучы, закладзены ў кожную галаву, як у мясарубку, і хто б растлумачыў, чаму далёка не з кожнай мясарубкі выходзіць якасны фарш?..

2. Мікашы

На размеркаванні пасля тэхнікума спыталі: «Куды хочаш?» — «Застацца ў Мазыры». — «Не, едзь у Пінск». І якая ім была розніца. Каб сказаў, хачу ў Пінск — пакінулі б у Мазыры.

У Пінску, як у фільме «Каралева бензакалонкі», няўцямна паглядзелі на мае паперы, паціснулі плячыма, пераглянуліся і вынеслі вердыкт:

— У Мікашэвічы! Там табе самае месца. Будзеш бетон цягаць і цэглу класці. Усё роўна ў армію хутка. (Па дыпломе мне павінны былі даць пасаду майстра, нават прараба.)

Сёе-тое пра гэты пасёлачак я ведаў. Напрыклад, што гэта пагранічча — па рацэ Случ праходзіла мяжа паміж палескімі Заходняй і Усходняй Беларусямі. Ведаў пра славуты на ўсю Еўропу мікашэвіцкі граніт. І, нарэшце, вершык:

Ну і дарэмна. Вельмі сімпатычнае, асабліва для мяне, прывыклага да савецка-ўсходняй архітэктуры, кампактнае мястэчка, гарадок, дзе мірна і гарманічна суіснуюць сучасныя мікрараёны і старыя паселішчы — фрагменты еўрапейшчыны. Мала пасля ў жыцці я сустракаў больш добрых людзей, чым мікашэўцы. Мяне адразу палюбілі. І гэта пры тым, што я прыйшоў ніадкуль і хутка пайду ў нікуды, часовы чалавек. Будаўнічая брыгада. Абеды — пароўну, выпіўка — мне першаму. Вазілі матацыкламі на Прыпяць, лавіць у карчах рукамі сонных жнівеньскіх акунёў і лінёў… Паказвалі грыбныя мясціны.

Самы яркі, шчымлівы ўспамін. Трэцяя змена, з 10 вечара да 3 ночы. Вібратар, бетон, апалубкі, святло пражэктараў… Пад раніцу вяртаемся з гранітнага кар’ера ў пасёлак спецыяльным аўтобусам. У аўтобусе цёмна. І такая еднасць (у «Адным дні Івана Дзянісавіча» геніяльна схопленая; цяжка дараваць В. Быкаву, які абазваў гэты шэдэўр «каляднай казачкай»), такая да слёз заміранасць, замілаванасць, што вось скажы — аддай за кожнага жыццё — аддаў бы, а яны — упэўнены, за мяне аддалі б.

3. «У выхадныя дні»

У пятніцу вечарам, дачакаўшыся, калі з’ехаў дамоў у вёску сусед па пакоі, Хальчэня сядзеў на ложку і складаў верш. За паўгадзіны ён адолеў адно чатырохрадкоўе, праўда, ніштаватае:

Перачытаўшы разоў пяць запар, што аж паблыталіся ў галаве рыфмы, Хальчэня закурыў цыгарэту і пачаў хадзіць па пакоі, паплёўваючы і збіваючы на падлогу попел. «I ў каго я, цікава, пытаю: „Было ў вас такое, скажыце? — падумаў ён. — А ў каго не было? Рытарычнае пытанне. А параўнанне вачэй з васількамі? Як пошла… Ці я ўжо сам да сябе прыдзіраюся?“».

Каля шафы ён спыніўся, адчыніў левую і правую палавіны і агледзеў суседавы штаны клёшы на вешалцы, брызентавую рабочую куртку і новыя кеды з беленькімі шнуркамі; гэтак жа нетаропка агледзеў трое сваіх штаноў: ваўняныя ў клеткі, джынсы, вараныя ў белыя плямы, і штаны з мяккае шэрае матэрыі, якая звалася «палавіком»… Раптам ён пачырванеў, асцярожна прычыніў дзверцы і вярнуўся да ложка. «Цікава, ён хіба не бачыць, што носяць другія… — падумаў ён ужо пра суседа. — Ходзіць такім вахлаком… Незразумела».

(Знарок пакідаю гэты кавалак, як прыклад нявопытнасці, недальнабачнасці: як жа асцярожна трэба абыходзіцца ў літаратуры з гэтымі часовымі аксесуарамі, гэтымі клёшамі, белымі шнуркамі і варанымі джынсамі… Як жа яно ўсё хутка старэе і як трэба пазбягаць розных прывязаных да часу тэрмінаў, слоў, якія праз 5–6 гадоў могуць зусім знікнуць і потым гучаць у апавяданнях дзіўна і дзіка, і як жа тады сорамна павінна быць за гэта пісьменніку!)

За шэсць дзён, якія яны пражылі разам, Хальчэня так і не змог звыкнуцца з гэтым чалавекам. Увечары сусед звычайна ляжаў упоперак ложка — ногі на табурэт — і моўчкі гартаў часопісы ці чытаў газеты, а ўночы, калі тушылі святло і клаліся, доўгімі і зануднымі аповедамі не даваў Хальчэню спаць. Тут былі і вёска, і фільмы, і кнігі, і войска, і, зразумела, былое няўдалае каханне — нейкая Наташа, якая выйшла замуж, не дачакаўшыся яго з войска. Ён называў яе цяпер «дурніцай» і «шкурай барабаннай» і казаў, што яна растаптала ў ім веру «ў людзей і чэсных жэншчын».

Хальчэня быў рады, што хоць працаваў гэты дурань у брыгадзе бетоншчыкаў, а не з ім разам, мулярам: хоць удзень ён яму не назаляў.

«Добрая асацыяцыя — васількі ў спалавелым жыце і шкура барабанная!» — Хальчэня ўявіў, як бы ягоны верш чытаў сусед, пачырванеў, схапіў ручку і так крамзануў наўскасяк па лістку, што падралася папера.

Яму захацелася напісаць празаічны твор, але добры, абсалютна праўдзівы, які ніхто яшчэ ніколі не пісаў. Ён узяў са стала два суседавыя часопісы, лёг упоперак ложка, паклаў ногі на табурэт, адзначыўшы, што ляжаць так усё ж няблага, і пачаў чытаць, каб павучыцца, як пішуць і думаюць сапраўдныя пісьменнікі.

Хальчэня, хоць і нарадзіўся і гадаваўся ў вялікім горадзе, быў гарадскім толькі ў першым пакаленні. Вацькі яго былі тыповымі ўрбанізаванымі вяскоўцамі. Пражыўшы доўга ў Гомелі, займаючы пасаду начальніка аддзела кадраў будупраўлення, бацька ці то не хацеў, ці то папраўдзе так і не навучыўся гаварыць чыста па-гарадскому. Калі яшчэ дзе ў людзях ці на рабоце ён і стараўся ламацца па-руску, то ўжо дома, у сям’і, даваў сабе поўную волю. Бы смакуючы, з задавальненнем, ён гаварыў «дзёўка, дзядзько, муло, забуўся, знушчаўся, хай яму гор, здарову як бук» і г. д. Ён быў з’едлівы да ўсяго, чаго не разумеў: да музыкі, акрамя народных песень, да фільмаў, акрамя як пра дзяцей, да кніжак пра вайну, у якіх, як ён казаў, «восе пара вайна скончылася, а яны ўсё цягнікі пад адхон пускаюць»… Не любіў газет на беларускай мове, лічачы гэтую мову не сапраўднай беларускай, а «скалечанаю»… У сям’і ён трымаўся свайго вясковага парадку, які заключаўся, па-першае, у дыялектна-беларускай мове, і, па-другое, у выхаванні сына. Хальчэню дазвалялася рабіць усё тое, што сам бацька ў свае маладыя гады зрабіць альбо не паспеў, альбо рабіў не так, не ў поўнай меры, як хацелася. Кожныя паўгода сын апранаўся ў новае, і не абы-якое, — з галавы да пят. Акрамя таго, ён заўсёды меў грошы «на дробныя расходы». Ён мог прыходзіць позна ўночы ці начаваць у сяброў, не баючыся, што яму будуць чытаць маралі. Патрабавалася ад яго не шмат: не піць, не лаяцца і не пярэчыць бацьку.

Волю, што яму давалася, Хальчэня скарыстаў перш за ўсё ў вучобе. Не дужа налягаючы на кніжкі, скончыў дзесяць класаў, падаў дакументы, як і параіў бацька, у будаўнічы тэхнікум, — і толькі пасля яго заканчэння, атрымаўшы ўжо дыплом і накіраванне ў адно з мястэчкаў Брэсцкай вобласці, Хальчэня зразумеў, што волі ён практычна не толькі не мае, але што яе ў яго і не было.

Тады бацька ўпершыню адкрыўся яму. Хальчэня ўбачыў у ім не таго чалавека, да якога прывык. I здарылася гэта акурат у день атрымання дыплома…

(Апускаем цягамотны дыялог, пераказваем інфармацыйна. Бацька прадумаў за сына яго будучыню. Ён марыў бачыць сына афіцэрам і хацеў, каб той паступаў у ваеннае вучылішча. Сыну захацелася паказаць сваю самастойнасць.)

— …Добра, — сказаў бацька, — не хочаш, не трэба. Едзь па сваім размеркаванні. Але ведай, што ты ні на што не здатны. Пакатайся. Усё адно вернешся. І тады я табе памагу.

Ён выйшаў, і Хальчэня крыкнуў яму ўслед у пустыя ўжо дзверы:

— Трэба мне твая помач!

Ён схапіў куртку і выскачыў за дзверы.

…Месяц адпачынку, што даваўся пасля тэхнікума, Хальчэня амаль не бываў дома. Бацька яго больш не чапаў, быццам і не было паміж імі ніякіх размоў, а маці вельмі любіла сына і таму адчувала сябе ў нечым вінаватаю перад ім, давала кожную раніцу грошы і шаптала: «Не слухай яго, рабі як хочаш…» Сяброў аднаго за другім бралі ў войска, ён праводзіў іх; сам перад ад’ездам зняўся з вайсковага ўліку і выпісаўся ў пашпартным аддзеле. Пасля вясёлых праводзінаў яму звычайна рабілася сумна, ён адзін блукаў тады па Гомелі, заходзіў часта ў парк, глядзеў на Сож, на драўляныя, амаль што вясковыя хаткі па той бок ракі. Смутак мацнеў, рабіўся соладка-шчымлівы, і Хальчэню хацелася зрабіць тады нешта вялікае, незвычайнае, каб не толькі бацькі, а і шмат-шмат людзей пабачылі, які ён таленавіты, не падобны на іншых — убачылі і здзівіліся, і ўзрадаваліся ад гэтага.

З такімі думкамі ён ад’язджаў з Гомеля.

«Можа, напісаць, як я пасварыўся з бацькам, як прынцыпова не захацеў паступаць па блаце?» — падумаў Хальчэня, седзячы за сталом над сшыткам, у якім намаляваў ужо некалькі красачак. Але гэта было б вялікай хлуснёй, і ён выдатна адчуваў гэта. Спрачацца з бацькам прымушаў яго не прынцып, а тое, што ён не любіў вайскоўцаў, наслухаўшыся розных гісторый пра «дзядоў» і «маладых». Можа, каб бацька замест вайсковага вучылішча прапанаваў інстытут, ён бы яшчэ падумаў, спрачацца ці не. Можна, вядома, выдумаць, напісаць пра абавязак перад дзяржавай, якая яго вучыла, але Хальчэня толькі кісла скрывіўся. Словы гэтыя так часта паўтараліся ў школе, у тэхнікуме, на розных камсамольскіх сходах, пісаліся ў газетах і зноў паўтараліся па тэлебачанні, што абсалютна, беззваротна страцілі ўсялякі сэнс. Не хацелася пісаць Хальчэню аб спрэчцы з бацькам яшчэ і таму, што ён за гэты тыдзень на свае вочы пабачыў, што такое будоўля, што такое жыць у інтэрнаце і што такое чужы, маленькі горад з чатырма крамамі і з клубам у былым касцёле. У ягонай брыгадзе самаму маладзейшаму было сорак гадоў: людзі працавалі, каб атрымаць кватэры, і, атрымаўшы, адразу пераходзілі на іншую, лягчэйшую работу. Нязменны быў хіба што адзін брыгадзір, які незалюбіў Хальчэню, калі даведаўся, што той — начальніцкі сын. Відаць, ён лічыў, што добрага сына ніякі начальнік на будоўлю не зашле.

Хальчэня зірнуў на гадзіннік і не паверыў: ён сядзеў ужо гадзіну, а здавалася — хвілін пятнаццаць, ад сілы. За акном сцямнела. Нехта хадзіў па калідоры, пасля спыніўся, пастукаў у дзверы і ляпнуў разы з два ручкаю. Хальчэня нават не зварухнуўся. Нешта ціха дзынкнула ў шыбіну, Хальчэня ўскочыў і, пакуль адчыняў фортку, убачыў, як ад знадворнага падаконніка зляцеў верабей. У фортку дзьмухнуў вецер, але такі цёплы, такі прыемны, які бывае толькі на пачатку вясны, перад першымі навальніцамі. Неба было цёмнае, і дрэва перад акном цёмнае, страшнаватае, яшчэ без лісця, толькі цьмяна свяціўся ліхтар за гэтым дрэвам, а далей нічога ўжо нідзе не свяцілася — інтэрнат стаяў каля самага лесу і Хальчэнева акно выходзіла якраз на гэты лес. «Калі не развіваць сябе, не займацца чым-небудзь — я тут да восені здзічэю», — падумаў ён, пацепнуў плячыма, зачыніў фортку і сеў за стол. Адзінота і нейкая вусцішнасць надалі яму смеласці.

Ён успомніў апавяданні, якія толькі што прачытаў у часопісах, і пачаў пісаць. Адразу з сярэдзіны, бо канцоўка была ўжо ім прыдумана, і адкуль бы ён ні пачаў, усё роўна скончыў бы так, як прыдумаў. Пісалася з непрывычкі марудна, але Хальчэня быў у настроі, курыў цыгарэтку і раз-пораз пасміхаўся са сваёй выдумкі. Ён пісаў пра вёску, а сам быў з горада, пісаў, як у вёску прыехалі дзяўчаткі сельгасатрадам, а сам ніколі не ездзіў ні сельгас-, ні якім іншым атрадам — практыка ў іхнім тэхнікуме была ў горадзе; пісаў, як герой пайшоў на поплаў касіць, а сам не трымаў за ўсё жыццё касы ў руках. На поплаве ён нібыта сустрэў дзяўчыну, якая збірала там кветкі і якая папрасіла навучыць яе касіць; пасля прызначыла яму спатканне, а калі ён вечарам прыбег пад бярозу, сельгасатрад паехаў у горад. Дзеля мастацкасці і таму, што нешта падобнае было ў часопісах, якія ён чытаў, Хальчэня падпусціў у апавяданне хмары, якія збіраліся цэлы дзень і абрынуліся навальніцай у той самы час, калі герой плакаў пад бярозай. Хмары і навальніца павінны былі перадаваць псіхалагічны стан героя.

Цалкам твор быў скончаны ў дванаццаць гадзін ночы. У беднага аўтара балела галава, у роце было суха і горка ад курэння. Спаў ён зусім кепска. Некалькі разоў прачынаўся сярод ночы, быццам хто штурхаў яго, расплюшчваў вочы і глядзеў у цёмную столь, успамінаючы да драбніц, што было ўдзень.

Раніцай скрозь сон яму падалося, што зноўку нехта стукае ў дзверы і тузае ручку, але пакуль Хальчэня адышоў ад сну, пакуль падняўся, расчыніў акно, папрысядаў і ўрэшце адчыніў дзверы, нікога там ужо не было. Ён сеў за стол — пачытаць на свежую галаву апавяданне.

Ужо хвілін праз пяць яму стала зразумела, што перад ім — набор сказаў. Само сабой прыйшло ў галаву параўнанне з музыкам, які не можа чытаць ноты, а бярэцца за інструмент, каб зайграць нешта сур’ёзнае ці пяшчотнае. Галоўнае, здавалася, ён добра ведае і бачыць свае памылкі, але выправіць іх — не можа, не ўмее. Рабіць больш не было чаго, ісці ў гэтым мястэчку не было куды, наперадзе былі два дні… Сорак восем гадзін…

«Што, паваяваў з бацькам?» На душы было пуста і абыякава. Ён выцягнуў з шафы сумку і абы-як пачаў складвацца: на дно — брудныя чаравікі, на іх — тры чыстыя кашулі, куртку, штаны… Апусціў рукі і сеў на ложак. У гэты момант адчыніліся дзверы — ужо без стуку, і ў пакой увайшла вахцёрка з тэлеграмай у руцэ.

— Чаму не адчыняў? — сярдзіта сказала яна. — Тэлеграма прыйшла, а ён не адчыняе.

Хальчэня схапіў тэлеграму і прачытаў: «Толик отцом плохо».

— Бяжы на вакзал, пакуль не позна, — спагадна сказала жанчына, і ён чамусьці зразумеў яе «пакуль не позна» як «пакуль не памёр».

У Гомель ён дабраўся толькі ўвечары, стомлены, напаўсонны, знерваваны таўхатнёй каля касаў і дарогаю. Ехаў з вакзала на тралейбусе, пасля — пехам, па бруднай вуліцы з калюгамі ў выбоінах асфальту, — і ўсё стараўся забыцца прыкрага здарэння на местачковым вакзале. Прамыя аўтобусы адтуль на Гомель не хадзілі, на прахадныя было толькі па два-тры месцы. Прапусціўшы два аўтобусы, Хальчэня, калі падышоў трэці, махаючы тэлеграмай, праштурхаўся да касы і закрычаў: «Мой бацька памірае!» Тады толькі прачыталі тэлеграму і далі білет без чаргі. Цяпер было сорамна свайго крыку і адначасна яшчэ больш сорамна, што ён думае пра такую драбязу, калі, можа, бацька і сапраўды памірае.

Ён узбег па сходках, адамкнуў сваім ключом дзверы і стаў здымаць брудныя спартоўкі і мокрую куртку. Здзівіўся, што ў зале ішоў тэлевізар, чуліся адтуль глухія стрэлы і каманды на нямецкай і рускай мовах. З залы выбегла маці, абняла яго.

— Што з бацькам? — ён адвёў шчаку ад пацалунку.

— Быў прыступ, — прашаптала яна, — я так спалохалася…

— У бальніцы?

— Не захацеў… Спіць. Ты чым ехаў?

Хальчэня адвёў яе руку, увайшоў у спальню, стараючыся, каб як цішэй. Бацька ляжаў каля акна на канапе, перанесенай з Хальчэневага пакоя. Ён не спаў і нават усміхаўся.

— Ведаеш, не мог убіцца ў аўтобус… Каб не тэлеграма…

Хальчэня, сам не ведаючы чаму, казаў зусім не тое, што думаў, яму хацелася сказаць, што ён зробіць усё, як хоча бацька: кіне працу, будзе паступаць у ваеннае ці ў любое іншае вучылішча, што ён не ўмее, зусім не ўмее жыць сам… Ён паглядзеў бацьку ў вочы.

«Мне страшна, я сам нічога не ведаю», — прачытаў ён у бацькавых вачах.

Маці падаткнула бацьку пад ногі коўдру, і, зірнуўшы на гадзіннік, узяла са стала шклянку з нечым жоўтым.

У зале ўсё стралялі і ўсё крычалі па-руску і па-нямецку.

4. Люда

Два чалавекі ў Мікашэвічах найбольш паўплывалі на мяне: маладая незамужняя полька Люда В…ская і Міша, бетоншчык з нашай брыгады.

Люда. Мне 18, ёй 25, а выглядае таксама на 18. Рослая, бялявая, красуня… У яе невядома ад каго маленькае дзіця. Заляцанні да яе ўсёй мужчынскай палавіны Мікашэвічаў. І раптам — я. Хто я і хто яна? Яна ў бухгалтэрыі, здаецца, нават галоўным бухгалтарам, я — цягаю бетон, у бруднай робе, у казённых чаравіках…

Тым не менш у нас сяброўства. Я ўжо ўмею чытаць па вачах. Яны ў яе так мякка, па-добраму свецяцца, калі яна на мяне глядзіць, яна ведае, што я закаханы, і ёй падабаецца, яна ўхваляе гэта.

Мясцовыя хлопцы нічога не разумеюць. Толькі я разумею: я — не вы, я асаблівы, яна адчувае гэта, бо таксама не такая, як усе. Вось і выбрала свая свайго.

Нічога паміж намі няма: ні кветак, ні пацалункаў, ні провадаў. Сустракаемся толькі ў абедзенны перапынак. Гаворым пра музыку, прыроду-пагоду, трохі пра літаратуру. Ніколі не згадваем пра яе дзіця: адкуль яно, хто бацька, дзе ён? Яна так сябе паводзіць, і такія падбірае словы, і такую ўкладвае ў іх інтанацыю, што я забываю розніцу ва ўзросце. Наадварот, усё часцей адчуваю сябе старэйшым за яе. І, можа, усё склалася б інакш, калі б мяне ў хуткім часе не падстрыглі ў войска.

«Ну вось, так заўсёды: толькі добры чалавек сустрэнецца ў жыцці, так расстанне…» І далей: «Хочаш, я буду пісаць табе і чакаць з арміі?»

У Шукшына ёсць апавяданне, як маладога салдата, што вяртаўся з вайны, заманіла да сябе жанчына, падаравала яму начное каханне, а калі салдацік заснуў, абрабавала і знікла. Але салдату напляваць аказалася на шмоткі і нават на такі жорсткі падман, ён бы і сам ёй усё аддаў, для яго гэта было першае каханне і ён запомніў яе на ўсё жыццё, як штосьці яркае, светлае і чыстае.

І калі добразычліўцы нашэптвалі мне яшчэ ў Мікашэвічах, а потым і пісалі ў войска, што мая прыгожая, мілая, не ад гэтага свету Люда — звычайная мясцовая давалка, мне, як таму шукшынскаму салдаціку, глыбока пляваць было…

5. Пяцьдзесят грамаў для паху

П’яніца з анекдота казаў: «Дайце мне пяцьдзесят грамаў для паху, а дурасці і сваёй хопіць», — так і мне тады: любая асоба жаночага полу, што звяртала на мяне ўвагу, рабілася 50 грамамі, а «дурасці» — уяўленняў, фантазіі, летуценняў хапала сваіх — цераз край ліліся!

Нічога кепскага, брыдкага, непрыгожага я не проста не заўважаў — не мог адшукаць пры ўсім жаданні, у кожнай апошняй б…і ўмудраўся бачыць толькі тое, што хацеў бачыць: самае лепшае, узвышанае, боскае, а калі яго не хапала ў рэальнасці — умеў дадумваць, дамалёўваць; урэшце, усе ж яны былі некалі маленькімі дзяўчынкамі, з каснікамі на галоўках, у белых школьных фартушках — як сімвал чысціні і цноты, усе выводзілі ў сшытку «мама мыла раму» і марылі пра штось, ды і цяпер марыць, усе ж яны ўрэшце — жывыя! (Думаў некалі.)

6. Юля

Праз дваццаць гадоў давялося зноў пабываць у Мікашэвічах. І то праездам.

Падсядае да мяне ў аўтобусе на вольнае месца дзяўчынка гадоў 16. Не быў бы я паддаты — прадрамаў бы спакойна да Мінска, тым больш, меў ужо вопыт у падобных сітуацыях. Аднойчы ў цягніку выйшаў пакурыць у тамбур, пазнаёміўся з дзяўчынаю, і цікава нам стала разам, і стаялі, гаварылі мы, пакуль яна не спытала: «А кім ты працуеш?» — «Рэдактарам на „Беларусьфільме“». І тут мая знаёмка нечакана спахмурнела, павярнулася і пайшла, я, мала што разумеючы — паплёўся следам. Праходзячы каля купэ, пачуў, як яна расказвае сяброўцы: «…Сказал бы честно, в каком-нибудь трамвайном депо, или где он там работает, так нет — редактор, киностудия! Трепло…»

Але цяпер, п’янаваты, я на той выпадак забываюся. Рызыкуючы двойчы наступіць на адны граблі, пачынаю трындзець: успаміны, Мікашэвічы, мая маладосць і часопіс «Маладосць»… Як я некалі працаваў тут, потым напісаў аповесць і сцэнарый фільма па ёй («Не глядзела?»), і там многае, асабліва прырода, узята з гэтых мясцін… Ёй цікава. Я спахапіўся:

— Андрэй. Пісьменнік.

— Юля. Наркаманка, — працягнула яна ручку, прыязна ўсміхнуўшыся, гэтае амаль дзіця, з ямачкамі на шчочках, з мяккім бляскам вачэй. І было відаць, што яна не ламаецца, не какетнічае, з такою ж інтанацыяй яна магла б сказаць: «Юля, студэнтка». Нават падалося, можа, яна і не ведае, што гэта кепска, і не лічыць сваю прывычку нечым заганным — як і далёкая яе зямлячка, полька Люда, не лічыла заганаю свае вольныя паводзіны.

7. Міша

Другі пасля Люды мой мікашэвіцкі сябар Міша меў увогуле 37 гадоў — неверагодная лічба для мяне тадышняга, менавіта з той оперы, дзе «столькі не жывуць».

Пачаць з таго, што ён быў з вышэйшай адукацыяй — скончыў Мінскі інжынерна-будаўнічы інстытут. У Мікашэвічах пакуль не было яму дзе працаваць па спецыяльнасці, і ён цягаў разам з намі бетон, закладваючы такім чынам падмурак свайго будучага інжынерскага кабінета.

Сышліся мы на Мінску. Любая яго згадка пра сталіцу выклікала ва мне захапленне. Тэатр оперы і балета? — хадзіў, і неаднойчы, у «ёперны»… Мінскае мора? — купаўся сто разоў… Мінскія дзеўкі? — была нават адна школьніца, «заколебала меня своим мороженым, да кино, да цветами…»

Усё савецкае ён шчыра ненавідзеў, усе было дрэнь, «калхознае» і «крестовое». Усё заходняе было «супер». Усе вакол былі мудакі, хамы і быдла, і толькі той меў права ўзвысіцца над імі, хто разумеў гэта.

Як проста, ясна і здорава! Гэтыя словы падалі на ўдзячную васемнаццацігадовую глебу.

З хамамі трэба быць хамам, — вучыў Міша, — але памятаць, што сярод быдла выжывае не мацнейшы, а разумнейшы, таму пажадана ўмець прыкідвацца дурнем і ціхай сапай гнуць сваё. «Цёлку» ў першы ж вечар трэба весці ў ложак і толькі там разбірацца, кахаеш яе ці не, не забываючы пры тым, што ўсе яны — тупыя і жорсткія, і розняцца толькі тым, што бываюць худыя, а бываюць тоўстыя. Піць трэба культурна, і толькі гарэлку. Кнігі чытаць падпольныя, забароненыя. Слухаць толькі радыё «Свабода», класічную музыку і рок. Сачыць за сабою, берагчы здароўе як вышнюю каштоўнасць (яшчэ б, у 37 гадоў). Ахайна і пажадана модна апранацца, не шкадуючы на гэта ні грошай, ні часу…

Нават Мінск ён недалюбліваў — відаць, за тое, што не знайшлося там яму месца.

Цяпер я разумею, што мой Міша быў звычайны савецкі мешчанін, псеўда— ці паўдысідэнт, у вялікай ступені ламака, які проста напароўся на ўдзячнага слухача. Да таго ж ён быў нетрадыцыйнай сексуальнай арыентацыі, карацей, педзік, а можа, бісексуал, некаторы час ён карміў мяне літаратуркай, дзе даказвалася, што аднаполае каханне — вышэйшая, «не азмрочаная нічым» сфера. Помню цытату адной з кніг, пра тое, як на Захадзе жонка збірае ўвечары мужу бутэрброды, і ён, «расцеловав на прощание её и детишек, отправляется на всю ночь в притон гомосексуалистов».

Слухаць то я Мішу слухаў, але высновы рабіў свае.

Ён мне пра гомікаў, пра «чыстую мужчынскую дружбу» — а мне ўсё больш хочацца да Люды В…скай!

Ён пра Мінск — «лепш быць першым у правінцыі, чым другім у Рыме», — а мне да салодкай мукі хочацца ў той Мінск, і ў «ёперны», і школьніцы з марожаным!

Ён, ведаючы, што я люблю літаратуру, — «нават думаць забудзь! На што ты ў гэтай краіне разлічваеш, ніколі яны не пасунуцца і не прымуць цябе, і не трэба табе гэта — пісаць пра калгасы і будоўлі!» А ў мяне аж дрыжыкі па скуры: а раптам пасунуцца, і нават возьмуць ды надрукуюць якую-небудзь аповесць пра старшыню калгаса ці брыгадзіра брыгады бетоншчыкаў, я б напісаў такую!..

Ён мне пра армію — «вырваныя гады», «каб там было добра, там бы адны яўрэі служылі», — а мяне і туды, як вяроўкаю, цягнула!

8. Армія

І вось — павестка. Ці, як мяне правяць, позва.

У прынцыпе, увесь той — даармейскі — перыяд жыцця быў чаканнем гэтай павесткі-позвы, арміі: гэта павінна было стаць нейкім пераломам, пробным каменем, можа, самым галоўным у жыцці іспытам. Усё, што да арміі, было як бы несапраўдным. І, як ні дзіўна, адчуванне гэтай часовасці надавала сэнс жыццю. Туды, у войска, ідзеш адзін — адтуль вяртаешся іншы, усе іншымі вяртаюцца, нават гаварыць інакш пачынаюць.

Пра тое, што адтуль можна зусім не вярнуцца, што «армія добрая школа, але лепш скончыць яе завочна», — не думалася, ды і не верылася.

Някепска было б патрапіць у будбат. Там, расказвалі, можна за два гады падзарабіць сякія-такія грошы. На поўным сур’ёзе, з алоўкам у руцэ я вылічваў (калі пашэнціць патрапіць у будбат), колькі ў канцы службы я атрымаю «чыстымі» на рукі, каб потым, калі паступлю ў ВНУ і не дадуць стыпендыі, мець нейкі матэрыяльны запас.

Армія да таго ж давала магчымасць бясплатна пабачыць свет. Яго я нямнога пабачыў: вячэрні цягнік з Брэста, начны Мінск, ранішняя Масква, упершыню ў жыцці — метро, ізноў цягнік — Іванава, Яраслаўль, Мурам… Цэнтральная Расія, у выніку МВА — Маскоўская ваенныя акруга, сувязь («кто е…ся в дождь и в грязь? — наша доблестная связь»)… А запомніўся з усяго гэтага «вялікага свету» толькі Мінск, якога і выгледзеў — начныя агні, кавалачак вакзала ды запляваную, у акурках, платформу.

Самае брыдкае ў арміі — хранічнае невысыпанне. Малады арганізм хацеў расці, і гэтае насілле над ім, ранішнія пад’ёмы даводзілі да нейкага трансу, да фізічнага адчування, што табе вялізнымі нажніцамі адразаюць макаўку галавы разам з валасамі, скураю і кавалачкам чэрапа — роўна столькі, наколькі за ноч падрос. Другое — голад (хоць да яго хутка прывыкаеш) і адсутнасць спіртнога (да чаго прывыкнуць немагчыма). Трэцяе — падаўленне волі. Я раней думаў, што гэта так, выдумкі, перабольшванне. Калі чалавек дастаткова моцны духоўна, паспрабуйце ў яго ўлезці. Нічога падобнага — абсалютна свядома, паступова, няўхільна цябе пазбаўляюць індывідуальнасці, «замбіруюць», і недзе праз паўгода дабіваюцца свайго: твайго атупення, ператварэння з індывідуума ў амаль бяздумную часцінку цэлага. Ідыёцкі, неверагодны «на волі» пастулат: «Приказы не обсуждают, их исполняют» набывае ў войску цалкам рэальнае ўвасабленне. «Приказываю закрыть своим телом амбразуру!» — папаўзеш і закрыеш. Ты са сваімі думкамі, сэрцам, душою — асобна, цела тваё — асобна, яно табе ўжо не належыць.

Разгружаем аднойчы на станцыі шчэбень з спецыяльнай ваганеткі, у якой ніжнія бункеры трэба адчыняць здаравенным малатком на двухметровым дзержаку. Некалькі ўдараў гэтага молата, адкінуліся дзверцы, свіснулі вузкай засаўкай прама па шыі нейкаму чурку, не з нашай часці, які здуру ці з цікавасці стаяў, нагнуўшыся, блізка і не паспеў адскочыць, — толькі адсечаная галава, як у Берліоза, пакацілася з насыпу… Каб на «волі», звар’яцеў бы, мабыць, а тут — ты асобна, цела тваё асобна… «Воз костей и море крови», — толькі і сказаў нехта. Загарнулі ў шынель тулава, побач паклалі галаву, так і ляжала ўсё, пакуль камандзіры некуды бегалі, некуды званілі, а мы памаленьку разгружалі ваганетку.

А тут яшчэ пачалі паміраць генсекі: Чарненка, Андропаў… І кожны раз сярэдначы — трывога, пад’ём, і тырчым, пастроеныя, на плацы да пасінення, чакаючы чорт ведае чаго. Камандзіры казалі: «Вось памрэ (чарговы) генсек — адразу будзе вайна альбо Афганістан».

9. Хахлы

Працэнтаў 70 ва ўзводзе займалі ўкраінцы, астатнія — рускія, беларусы і 4 венгры (закарпацкія).

Чучмекаў не было ніводнага. Замянялі іх, як ні сорамна прызнацца, беларусы. З сямі чалавек два былі поўныя «тормазы», і адзін, Васіль Аксёнаў з Віцебшчыны, непісьменны. Канечне, нейкія крыжыкі пад дакументамі ён ставіў, але чытаць і пісаць не ўмеў. Каравульны статут яму начытвалі ўголас (не за бясплатна), ён запамінаў.

Не скажу, бо не ведаю, як ён патрапіў у МВА. Ведаю толькі, што то быў час Афганістана, у армію пачалі брыць усіх падрад ад 18 да 25 гадоў, з ВНУ, з турмаў, з фізічнымі недахопамі, упершыню пасля вайны — у акулярах… Дарэчы, тады ж, у Маскве, я блізка ўбачыў сапраўднага замежнага шпіёна. Ехалі з хлопцам з нашай роты ў электрычцы, і тут адзін, з фотаапаратам цераз плячо, зырыцца на майго хлопца.

«Они уже что, в очках начали брать?! — са страшэнным акцэнтам і не менш страшэнным зларадствам. — Скоро до женщин доберутся?!»

Украінцы амаль усе патрапілі сюды з універсітэцкіх і інстытуцкіх аўдыторый. Служылі яны не два гады, як мы, смяротныя, а паўтара. Разумныя, спакойныя, упэўненыя ў сваёй «абранасці» хлопцы з вялікіх гарадоў — Кіева, Львова, Харкава, Данецка… Трымаліся ўсе разам. Гэта была каста, эліта, ніякія «дзяды» не падыходзілі да іх блізка. Уладкоўваліся хто пры штабе, хто на кухні, хто на складзе — капцёрам, хто пісарам, хлебарэзам, паштальёнам, хто рэдактарам «Баявога лістка». У нарады і ў каравулы амаль не хадзілі — хапала хадзіць за іх такім, як Аксёнаў.

Пасябраваць з імі было няпроста. Гэта давала вялікія прывілеі: цябе ніхто не чапаў, пасылкі твае не трыбушылі, пісьмы ты атрымліваў цэлымі, непрачытанымі (а не як звычайна — ускрытымі і заклеенымі па новаму), на кухні табе даставаўся не кавалак сала з сінім штемпелем, а мяса, раніцай, калі не паспяваў, тры чалавекі за пару секунд памагалі заслаць табе ложак…

Аднойчы ў курылцы цытую нешта з Чэхава (памятаеце першую частку, кнігу «Чехов о литературе и искусстве»?) — ды не нешта, а:

— Хлусіць можна ў каханні і ў медыцыне, але не ў літаратуры, — вось што я ляпнуў у армейскай курылцы.

Гэтага аказалася дастаткова, каб адзін з хахлоў, Міхалюк, імгненна, як выжал на дзічыну, адрэагаваў:

— Нічога сабе! Адкуль ты ведаеш Чэхава?

— А адкуль ты ведаеш, што гэта Чэхаў?

— Ды мая дзяўчына на ім памешана! І што вы ў ім знаходзіце?

Ну, Чэхаў, падумаеш… Ну, цар, ну, Іаан… На самой справе якога я там ведаў Чэхава? «Хамелеон», «Смерць чыноўніка», вечнага студэнта Трафімава з «Вішнёвага саду» ды прымаўку «х…та по Чехову», якая абазначала штось звышнуднае, нецікавае і незразумелае.

Вось так — праз тое, што цяпер, калі Міхалюк бачыў мяне, я кожны раз звязваўся ў ім з ягонай дзяўчынаю, я быў прыняты ў іхнюю блат-каманду. Тусуючыся між іх, у давесак да Мішавай навукі я даведаўся, што ёсць такая рэч, як культура паводзінаў (іншая справа, як я гэтай навукаю карыстаўся і карыстаюся), што ў размове і ўвогуле ў жыцці можна спакойна абыходзіцца без мацюкоў — ад гэтага нічога не мяняецца, наадварот, ветлівы, ціхі, спакойны і выхаваны чалавек больш сімпатычны за насмешлівага цыніка і хама; што ва ўсе часы найвышэйшай каштоўнасцю ў чалавеку будзе культура, начытанасць, мастацкі густ, а не зухаватае кулянне ў рот чаркі, цыгарэта ў зубах і дэбільныя хіханькі-хаханькі. Усё гэта было для мяне адкрыццём жыццёвай Амерыкі.

Самае ж галоўнае, дзякуючы ўкраінцам, я раз і назаўсёды зняў пытанне аб мовах — на якой гаварыць, на якой думаць… Гэта ўзнікла само сабой, ніякай логікі ў тым не было, проста як чалавек устае адной раніцаю і са здзіўленнем заўважае, што яму не хочацца больш курыць, і лёгка кідае сваю кепскую звычку, не разумеючы, чаму не здагадаўся зрабіць гэтага раней, — так і я ў адно імгненне, без усялякай «сілы волі» пачаў думаць па-беларуску. Крыху пазней (але яшчэ да перабудовы) гэтак жа натуральна я прыйду да Бога, і яшчэ пазней (пасля перабудовы) — да творчасці. Так складзецца няхітры трохкутнік: уверсе Бог, па краях — мова і творчасць. Усё астатняе альбо ўсярэдзіне гэтага трохкутніка — маё лепшае, або па-за яго межамі — горшае.

Напачатку ўкраінцы памаленьку спрабавалі падцягваць мяне да свайго берага. «З такім прозвішчам… Шаўчэнку цытуеш… з такой памяццю… ну, што ў вас, у беларусаў, за мова? Жнівень — гэта ж дзіка, штучна!» — «А як трэба?» — «Серпень, нават август».

О-о, ребята, гэ, хлопцы, не ў каня корм. Жнівень то прыгажэй! — і калі вы гэтага не адчуваеце…

10. Капсула

Аднойчы глядзім абавязковую праграму «Час». Дзіўнаватае, калі не сказаць дзікаватае, відовішча. Усе ў споднім, палавіна голых да пояса — падшываюцца каўнерыкі. А ў тэлевізары тым часам рэпартаж-сюжэт: старшакласнікі-выпускнікі (не намнога маладзейшыя за нас) закладваюць у падмурак нейкай стэлы капсулу з пажаданнямі самім сабе, што б яны хацелі выканаць праз 30, здаецца, гадоў. Тады яны збяруцца тут, капсулу адкапаюць і даведаюцца, хто сябе спраўдзіў. Журналісты, канечне, лезуць са сваімі мікрафонамі, гэткі exit-poll — «што вы там панапісвалі?»

І вось адна дзяўчынка, самая лепшая, самая модная, самая разумная, самая… — адказвае: «Напісала — мару прачытаць за гэты час усяго Льва Талстога».

Цікава, што жадаюць сабе цяперашнія выпускнікі? Ды і ці засталася цяпер гэтая традыцыя з капсуламі?

…Які ж я ўдзячны Богу і лёсу, што не да канца мяне скалечыла ў той арміі, і жыццё маё не пайшло па іншай каляіне, і не стаў я ні трактарыстам, ні будаўніком, ні палітыкам, ні алігархам, а знайшоўся ў мяне і час, і жаданне, і магчымасць прачытаць і ўсяго Талстога, і нават (запознена апраўдваючыся перад Міхалюком) — усяго Чэхава, з прадмовамі і дробным шрыфтам набранымі каментарамі.

11. Песні і пісьмы

Знаходзіліся і такія, каму падабался ў арміі, прывыкалі — так прывыкаюць да турмы і да торбы. Морды ў такіх таўсцелі, фігуры, наадварот, спраўнелі, страйнелі ад рэжыму і фізічных практыкаванняў. Ды і самі казалі:

— А мне наравіцца тут!

Непісьменны Вася Аксёнаў часта круціўся перад люстэркам, стараючыся зірнуць сабе на спіну, і казаў: «Вось каб бацька мяне пабачыў!»

Астатнія, у каго былі галовы на плячах, ратаваліся тым, што вынеслі з папярэдняга жыцця. Дзіравілі іголкаю лічбы-даты ў каляндарыках. «Масла з’елі — дзень прайшоў»… «Дембель стал на день короче»… «Только сон приблизит нас к увольнению в запас»… Жылі ўспамінамі, пасылкамі, пісьмамі. Песнямі. Днём гарлапанілі, маршыруючы па плацы:

А ўвечары ў «Чырвоным кутку» пад гітару:

Або «Дзедаўскую калыханку»: «Пусть приснится дом родной, баба с пышною…»

Але самае галоўнае, канечне, — гэта пісьмы. Матэрыяльны знак, доказ, што цябе не забылі, пацвярджэнне, што ёсць недзе іншае жыццё, і яно чакае цябе. Пісьмо можна трымаць у тумбачцы (дзённікі весці не давалі), насіць з сабою, перачытваць. Калі салдат трапляе «на губу», у першую чаргу ў яго адбіраюць лісты. «Десять лет без права переписки» — так некалі называлі расстрэл.

М. Таніч па-лесапавальнаму проста заклікаў: «Всего лишь: только две, только две зимы, только две, только две весны ты в кино, ты в кино с другими не ходи…» Калі ты ў турме ці на лесапавале, там хоць нейкае, хоць фіктыўнае абвінавачванне, і суд, і прысуд… А тут? За што пакутуюць сілком разлучаныя хлопец з дзяўчынаю? Уяўляеце, што такое для іх дзве зімы плюс дзве вясны? Не ведаю статыстыкі, але думаю, працэнтаў 90 дзяўчат не дачэкваюцца з войска каханых, і язык не паварочваецца іх вінаваціць, што не вытрымалі гэты дужа жорсткі, незаслужаны, незразумелы эксперымент, гэты бясконцы, як для 17—19-гадовых дзявочых галоў, тэрмін.

Тыя ж, хто дачэкваўся, дык гэта выключна дзякуючы пісьмам. У таго ж Таніча, дарэчы: «Письма нежные очень мне нужны, я их выучу наизусть…»

А «наизусть» іх мог вывучыць не толькі адрасат.

«У нашай Савецкай Арміі поўная воля, сапраўдная дэмакратыя, — казаў нам старлей — камандзір узвода, родам з Гомеля (а беларусаў не любіў, зямляк хрэнаў). — Гэта вам не войскі краін НАТА, дзе афіцыйна дазволены алкаголь і наркотыкі (і так захочацца на міг у тыя войскі НАТА!), потым заступаюць у дзяжурства і ў любы час здуру-сп’яну могуць націснуць кнопку, і ў нас паляцяць ядзерныя ракеты. Таму вы павінны быць заўсёды напагатове. А тыя, хто вас чакаюць, павінны ведаць, што ўсё ў вас добра».

…Ціха ў вучэбным класе. Палітычная карта свету на дошцы, у розныя колеры пафарбаваны краіны сацыялізму і капіталізму. Узводны пахаджвае, мякка паскрыпваючы ботамі, між радоў. Як настаўнік, зазірае каму-небудзь праз плячо… Пішам лісты дадому.

— Усе напісалі? А цяпер не заклейвайце канверты, а мне на стол. Та-ак, украінскую ведаю, беларускую ведаю… Вось вянгерскую… Кіш! (Гэта прозвішча, цалкам Карл Карлавіч Кіш, частаваў нас свойскім шпікам — ружовым ад перцу, духмяным салам з пасылак.) Ідзі сюды!

Аказалася, што і самы талковы з венграў Карл Кіш не настолькі валодае рускай, каб перакладаць.

12. «Іслач»

Пасля арміі (неаднойчы пісаў ужо), у 1986 годзе, мне пашэнціць патрапіць на семінар маладых пісьменнікаў у Дом творчасці «Іслач». Неўзабаве гэтая «Іслач» стане не менш вядомай за Каралішчавічы, пра яе нават складуць ананімную паэму — варыянт «Лысай Гары», толькі пра нашае пакаленне. Шкада, што яна недзе знікла — «канула ў Лету», і засталіся толькі «бурбалкі» — асобныя фрагменцікі кшталту гэтага:

Лухта, канечне. Хапала там каму ўстанаўляць законы без мяне. Васіль Быкаў з трыбуны тлумачыў, што ў аснову камуністычнага кодэкса пакладзены хрысціянскія, евангелісцкія пастулаты — крытыкі ў той час грызлі яго раман «Кар’ер», упікаючы аўтара ў богашукальніцтве. Іван Чыгрынаў агарошыў усіх заяваю: «У нас адна з найлепшых, адна з найбольш развітых літаратур у свеце, і гэта пры амаль поўнай адсутнасці размоўнай, бытавой мовы. Можа, у гэтым справа? Літаратура акумулюе, назапашвае, зберагае ўсё беларуска-культурнае, духоўнае — як фальклор некалі — да лепшых часоў».

Думайце!..

На семінар я прыехаў з двума апавяданнямі, адно пра армію. У «Іслачы» якраз адпачываў Янка Скрыган. Папрасіў узяць на ноч пачытаць «маладую прозу». Параілі мяне.

Назаўтра раніцаю ў сталоўцы Ян Аляксеевіч аддаў мне апавяданне. Акрамя рукапісу ў папцы яшчэ ляжаў ліст.

— Насупраць аднаго слова я нават паставіў плюсік, — сказаў Скрыган. — Вось гэтае — «выдаўжыўшы» ногі. Ніколі раней такога не чуў.

Апавяданне ўсё было скрэслена алоўкам — які халодны душ пасля «маладосцеўскай» пахвальбы! І нічога ўжо нельга паправіць — вось-вось павінен выйсці часопіс менавіта з гэтым «Пісьмом».

Скрыган доўга гаварыў пра расцягнутасць, слабы дынамізм, рыхлую кампазіцыю, невыразнасць галоўнага героя…

— І потым: няма такой думкі, такой з’явы, такога эпізоду, якіх нельга было б раскрыць на 6–7 старонках. Тады навошта вам для таго ж самага спатрэбілася ў тры разы болей?

Усё гэта паўторыць у скупой рэцэнзіі гродзенскі крытык Ігар Жук (мой сябар): «Пакуль цяжка гаварыць што-небудзь пэўнае пра зусім маладога А. Федарэнку… Літаратурная нявопытнасць выявіла свой знак найперш у празмерным жаданні ўціснуць у апавяданне як мага больш матэрыялу, праз што і сам твор кампазіцыйна аслаб»…

13. «Пісьмо»

Перад тым як выйсці на шырокую галоўную вуліцу, што вяла за горад, узводу быў дадзены загад спыніцца.

Малады высокі лейтэнант у перацягнутым рамянямі, акуратным шынялі, з сумкай на баку адступіў амаль да сярэдзіны вулачкі, на якой спыніўся ўзвод, і пільным позіркам акінуў сваіх падначаленых, нібы збіраючыся палічыць іх. Гэта былі зусім маладыя салдаты — усе з аднаго прызыву, якія праслужылі толькі чатыры месяцы.

Стаяла мяккая, адліжная раніца, бадай, першая больш-менш цёплая раніца за ўвесь люты. Гурбы снегу паўз дарогу за адну ноч пацямнелі, зрабіліся рыхлымі; снег раставаў, і пахла вясной. У тым канцы вулачкі, адкуль толькі што ішлі салдаты, вісеў рэдкі туман — пэўна, ад таго, што раставаў снег. На гэтай жа вулачцы, зусім блізка адсюль, размяшчалася і вайсковая часць, толькі цяпер варотаў з зоркамі не было відаць за туманам.

Сягоння ўжо, як ніколі, адчувалася, што нарэшце надыходзіць канец доўгай завейнай зіме. Праўда, тут, у цэнтры Расіі, такія зімы — звычайная з’ява.

У чаканні новай каманды салдаты стрымана перагаворваліся, нецярпліва паглядваючы на лейтэнанта і не разумеючы, чаго іх спынілі. Толькі ж што строіліся ў казарме і гэты самы лейтэнант — іх узводны — правяраў усё, што трэба, і ўсё, што (як ім здавалася) не трэба: правяраў рэчмяшкі, каб нічога, акрамя кацялка, лыжкі і кружкі, там не было; правяраў аўтаматы, падсумкі, супрацьгазы; прымусіў зняць боты і глядзеў, ці правільна накручаныя анучы… Узвод павінен быў прайсці нейкіх пятнаццаць кіламетраў за горад, у лес, дзе знаходзіліся склады іхняй часці, і хоць прайсці трэба было дзе пехатой, дзе бягом, пры поўнай выкладцы — лічылі, што не такое ўжо гэта важнае заданне, каб марнаваць час на розныя дробязі.

Зараз салдаты думалі прыкладна адно і тое ж: маладому ўзводнаму хочацца лішні раз пакамандаваць імі.

— Узв-о-од, інтэрвал адзін метр, у ногу, шагам а-а-арш!

Праз хвіліну былі ўжо на галоўнай вуліцы. Ішлі ахвотна, з задавальненнем грукаючы ботамі па асфальце. Амаль увесь час, абдаючы салдат мокрым пылам (некаторыя, у асноўным, на жаль, графаманы, хвалілі мяне, што адстаяў гэты «мокры пыл» — «сухую ваду». А з іншага боку, кажуць жа «апякло холадам»?..), калону абганялі машыны, аўтобусы; раз-пораз ззаду пад’язджаў тралейбус, і тады сцяжковыя, папярэджваючы, узмахвалі сцяжкамі, і салдаты вымушаны былі трымацца паўз самы тратуар.

Ракіцкі ішоў у апошняй шарэнзе, крайнім да цэнтра дарогі. Ва ўнутранай кішэні бушлата ён локцем стараўся намацаць пісьмо. Аддалі яго ўчора вечарам перад самым адбоем, таму яно было непрачытаным і нават нераспячатаным. Хацеў пачытаць уночы, у туалеце, але, ледзь крануўшыся галавой падушкі, заснуў і праспаў амаль да раніцы, калі іх паднялі па вучэбнай трывозе на гэты марш-кідок.

Ракіцкі паправіў шапку і моцна сціснуў рэмень аўтамата з намерам не кранаць больш гэтага пісьма і не думаць пра яго. Тым больш, ён цвёрда быў упэўнены, што нічога добрага для яго там не магло быць. Гэта было пісьмо ад дзяўчыны, якой ён перад арміяй прызнаваўся ў каханні і якая пасмяялася з яго.

Салдаты мінулі апошні квартал і выйшлі за горад. Ісці стала крыху вальней — і таму, што цяпер менш траплялася машын, і таму, што вочы не натыкаліся больш на шматпавярховыя дамы горада. Вакол дарогі ля-жала белае поле. Ракіцкі трошкі высунуўся і глянуў уперад: дарога, хоць і не вельмі крута, падымалася ўгору, і толькі далёка-далёка на гэтай гары віднелася нешта цёмнае — не то лес, не то проста туман.

«Горы нейкія, горы… I здаецца ж, не так і далёка адсюль Беларусь, а ўсё нейкае другое… Ну, дзе ў нас, у Беларусі, горы?..»

(У тыя часы ўжываць у апавяданнях слова Беларусь лічылася ледзь не подзвігам, і яго піхалі ва ўсе дзіркі.)

I зусім нечакана перад вачыма Ракіцкага да таго ярка паўстаў малюнак вясковай цёплай летняй ночы, хто ён шырока раскрыў вочы, нібы жадаючы ўпэўніцца, што перад ім усё тая ж дарога, якая падымаецца пад гару, і абапал яе — брудныя гурбы снегу.

Слаба верылася, што яна была некалі, тая ноч, глыбокая і ціхая… Калі Ракіцкі сядзеў на лаўцы каля сваёй хаты, калі яму (дурному!) зусім не хацелася спаць, калі пахла яблыкамі, свежай, мокрай травой, свяціў месяц, і ад плота цераз вуліцу цягнуліся доўгія чорныя цені… Нікуды не хацелася ісці — ды і куды ісці? У сваёй невялічкай вёсцы Ракіцкі застаўся самым старэйшым з хлопцаў. Астатнія — хто ў арміі, хто ў горадзе. Было, праўда, некалькі школьнікаў, але ў іх яшчэ, на думку Ракіцкага, быў дзіцячы розум.

Ён проста сядзеў, выдаўжыўшы (слова, якога ніколі не чуў мовавед Ян Скрыган) ногі, глыбока дыхаў і думаў аб тым, аб чым думае большасць хлопцаў перад войскам. Яму марылася пра нейкую дзяўчыну, пра тое, як яна праводзіць яго на цягнік, як падымаецца на пальчыках і, абхапіўшы рукамі за шыю, цалуе… Што гэта будзе за дзяўчына, якая яна будзе з твару, як яе зваць, адкуль яна ўвогуле возьмецца — гэтага Ракіцкі не ведаў і не хацеў ведаць. Калі б яму ўдалося ўявіць на месцы гэтай прыдуманай феі якую-небудзь сваю знаёмую дзяўчыну, то, напэўна, адразу знікла б і слодыч ягонай мары. Выдуманая дзяўчына ў ягонай мары гаварыла толькі тое, што яму і хацелася ад яе чуць; знаёмая ж дзяўчына нават у марах магла гаварыць толькі аб нечым сваім, зямным, незразумелым і зусім непатрэбным яму ў час развітання…

Так Ракіцкі трохі памарыў і падняўся, каб ісці спаць. У гэты момант ля суседняй хаты — па гэты бок вуліцы, дзе і хата Ракіцкага, — пачуліся ціхія галасы. Ён і здзівіўся і нават узрадаваўся, што яшчэ некаму не спіцца акрамя яго. Углядаючыся ў цемру і разважаючы, хто б гэта мог быць, ён сабраўся ўжо быў падысці і паглядзець, як раптам адтуль пачуўся стрыманы дзявочы смех. Ракіцкі спыніўся як укопаны. Так магла смяяцца толькі ягоная суседка, дзевяцікласніца Ірына, але ж яна раней ні на якія гулі не хадзіла. Яна ж малая раней была!

Ракіцкі адступіў да сваіх варот і, прыціскаючыся да шула, пачаў прыслухоўвацца. I хоць яму не ўдавалася разабраць ніводнага слова, ужо адно тое, што Іру, гэтае дзіцё, якое ён ніколі не лічыў за дзяўчыну, нехта праводзіць, размаўляе з ёй, цалуе, можа, — адно гэта прымушала яго трымцець ад нейкага незразумелага хвалявання.

З-за шула не было відаць ні самой лаўкі, ні тых, хто на ёй сядзеў. Але Ірына стаяла зараз у вачах Ракіцкага так, быццам ён глядзеў на яе ў сонечны дзень. Невысокая, круглатварая, з белай касой… Прыжмураныя вочы глядзяць неяк сумна і строга… Заўсёды сур’ёзная, задуменная, Ірына жыла нейкім сваім дзявочым, незразумелым для Ракіцкага жыццём і звычайна звяртала на свайго маладога суседа ўвагі столькі ж мала, колькі і ён на яе.

Гэта была звычайная вясковая дзяўчынка, але цяпер, пасля таго, як Ракіцкі ўбачыў, што яе ўжо нехта праводзіць, Ірына здалася яму такой красуняй, якой ён яшчэ ніколі і нідзе не сустракаў. Яму зрабілася сумна і прыкра, што не ён, а нехта другі змог першы разгледзець у гэтай дзяўчынцы дзяўчыну. Зараз Ракіцкаму нічога не заставалася, як стаяць пад шулам і лаяць сябе за слепату. «Хлопец называецца! У армію сабраўся ісці!» Можа, каб Ірына якую гадзіну назад прайшла каля яго адна, то Ракіцкі не павёў бы і брывом. Павітаўся б, як заўсёды, — і ўсё. А цяпер у яго з кожнай хвілінай усё больш і больш з’яўлялася жаданне нешта змяніць, не выпусціць тое, што зводзяць з-пад носа.

Ціснучыся да плота, баючыся неяк выдаць сябе, Ракіцкі дабраўся да канца агароджы і шмыгнуў за сваю хату. Пасля прыгнуўся, нібы кот, пра-бег цераз агарод, пралез паміж жэрдкамі і апынуўся ў Ірыным двары. Ён пабаяўся праходзіць цераз двор бліжэй да лаўкі, на якой сядзела Ірына, — чамусьці здалося, што яго могуць заўважыць у акно з хаты, — і застаўся стаяць пад густым клёнам, ля самых дзвярэй у калідор. Сэрца ў яго ка-лацілася, як у злодзея, але ён паспрабаваў супакоіць сябе думкай, што нічога дрэннага ён не робіць — проста кахае дзяўчыну і зараз скажа ёй аб гэтым.

Цягнуўся час, а тыя, на лаўцы, усё не збіраліся разыходзіцца…

(Як і ў «Выхадных днях», апускаем к чорту дыялог. Герой, запінаючыся, сказаў гераіні, што закахаўся ў яе і хоча, каб яна чакала яго і пісала яму, — тады ў іх будзе тое, «што ва ўсіх»: яна зможа хваліцца сяброўкам, што ў яе хлопец служыць, а ён недзе ў далёкай казарме будзе хлусіць, як перад арміяй гульнуў.

«Не, я кахаю другога», — адрэзала гераіня і горда пайшла спаць.)

Праз момант дзверы ў калідор ляснулі і зачыніліся з сярэдзіны на кручок.

…Тую ноч Ракіцкі цяпер лічыў для сябе самым дарагім успамінам. Іншай, лепшай ночы ў яго проста не было. I не за свае словы, і не за словы Ірыны было яму горка і сорамна, а ад таго, што не вытрымаў адзіноты першых дзён службы і напісаў ёй ліст. I што гэта было за пісьмо! Штампованыя словы, просьба прабачыць (за што?), просьба застацца сябрамі… Тады, у першыя дні, пісьмо гэтае здавалася не толькі патрэбным, а нават неабходным. Нібыта не ўсё было сказана ў тую ноч! Але ў тыя першыя дні, калі вакол чужыя людзі і незразумелае жыццё, калі здаецца, каб мог, дык абняў бы таго, з кім да арміі вітацца не хацеў, — хіба ў тыя дні Ракіцкаму ўспамінаўся сэнс слоў, якія яна казала яму?

Яму ўспаміналася не само недарэчнае прызнанне, а тыя абставіны, пры якіх гэтае прызнанне адбывалася. Успамінаўся двор, заліты месячным святлом, нейкі чужы хлопец і нейкая цудоўная дзяўчына, якія нешта гавораць адно аднаму.

Ракіцкі ведаў, што гэты хлопец быў ён сам, што дзяўчынай была Іра, але колькі сабе ні ўяўляў — так і не ўспамінаў інакш, чым позірк на сябе збоку.

Гэта потым, калі з цягам часу Ракіцкі прывык і да людзей, і да салдацкага жыцця, ён пачаў глядзець болыы цвяроза і на сваё мінулае. Іру ён па-ранейшаму ўспамінаў кожны дзень, але той ружовы туман, які акутваў ягоныя ўспаміны, патроху пачынаў асядаць.

І вось гэтае пісьмо — спознены на тры месяцы адказ на свой ліст. Калі ўчора яму аддалі яго, Ракіцкі не ўзрадаваўся і не засмуціўся, а падрыхтаваўся перанесці нешта куды больш непрыемнае для сябе, чым тое, што было некалі ў двары. Штосьці — «не пішы больш, я даўно замужам»…

… — Узво-о-д, левае плячо ўпяро-о-од!

Салдаты спусціліся з шашы, паўз якую даўно ўжо цягнуліся абсыпаныя цяжкім снегам елкі, і пайшлі па лясной дарозе, разбітай ваеннымі грузавікамі. Да складаў заставалася не больш двух кіламетраў, але, як назло, і гэтая дарога забірала ўверх. Да таго ж, ісці стала слізка.

Стомленаму Ракіцкаму здавалася, што дарозе гэтай не будзе канца і што прайшлі яны не дзесяць — дванаццаць, а ўсе трыццаць кіламетраў. Ногі яго так прызвычаіліся да таго тэмпу, якім ішоў узвод, што здавала-ся, каб ён і захацеў, то не змог бы прымусіць сябе ісці ні болынымі, ні меншымі крокамі… Яму стала сорамна і разам з тым з’явілася злосць на сябе, на тое, што, мусіць, у аднаго яго гудуць, гараць ногі і мокрая спіна пад бушлатам.

На павароце ўзводны спыніўся і, прапускаючы калону, пачаў углядацца ў твары салдат.

— Узв-о-од, бягом — марш!

«Якое бягом! — ледзь не вырвалася ў Ракіцкага. — Тут ісці няможна, а не бягом!» Але пярэднія пабеглі ўжо, чвякаючы ботамі па нарэзаным выпуклымі шынамі грузавікоў мокрым снезе. I ён пабег, сабраўшы ўсе сілы і жадаючы толькі аднаго: не адстаць больш чым на два крокі ад таго, хто бег наперадзе.

…Спыніліся так жа нечакана, як і пабеглі. Ледзь не выцяўшыся тварам аб аўтамат пярэдняга, Ракіцкі, цяжка сапучы, узняў галаву і нават калі ўбачыў сярод елак высокую цагляную агароджу, чорна-белы шлагбаум і салдата без шыняля каля яго, то не паверыў — няўжо ўсё, прыйшлі? Можа, гэта нейкая выпадковая перашкода, і праз хвіліну зноў некуды пабягуць, і будуць бегчы, бегчы, аж пакуль зусім не зваляцца з ног.

— Паўгадзіны — на перакур, — коратка кінуў лейтэнант, вярнуўшыся з КПП. — Там прыбудзе машына, і паедзем у часць.

Узвод рассыпаўся. Лейтэнант, сяржанты пайшлі ў каравулку — невялікі цагляны будынак побач з КПП.

У невялікім закутку паміж каравулкай, яшчэ адным будынкам і агароджай, да якой была прымацавана шыльда «Месца для курэння», было ўкопана чатыры лаўкі. Ракіцкі першы апусціўся на адну з іх. Ад стомы не хацелася нават курыць. Ён заплюшчыў вочы і адразу ж перад ім паўстала спіна ў шэрым шынялі, паўз дарогу паплылі елкі… I яму здалося, што ў хадзе па гэтай дарозе і заключаецца служба, што ўсе два гады ён так і праходзіць па гэтай дарозе. «I каб жа ведаць, што гэта некаму трэба — яшчэ не столькі прайшоў бы! Знайшліся б сілы… Ды я дакаціўся, дапоўз бы… А-а, і казаць няма чаго! Назад павязуць — і то добра…»

— Во каб зараз — назад такім жа тэмпам!

— Людзі бегаюць больш, чым мы ішлі.

Павольным, леным рухам Ракіцкі расшпіліў бушлат і выцягнуў вільготны ад поту канверт. Нейкі момант абыякава глядзеў на блакітную марку, на хвалістыя чорныя лініі штэмпеля. Пасля адарваў ад ражка вузкую палоску і выцягнуў невялікі ліст. Вочы адразу выхапілі некалькі слоў з сярэдзіны. Пісьмо было напісана па-беларуску, роўным дзявочым почыркам, у якім літары стаялі асобна адна ад другой…

(Адразу папярэджваю — гэта не пісьмо Таццяны да Анегіна. «Но строк постыдных не смываю…»)

«Добры дзень, Юра! Адразу прызнаюся, што не чакала ад цябе такога пісьма. Ты пісаў, што калі я па-сапраўднаму некага кахаю, то не трэба табе пісаць. Кажу табе, Юра, адразу, што нікога я па-сапраўднаму не кахала, і ты, калі ласка, пра гэта не думай. Тады мяне праводзіў Яновіч з нашага класа. Ён, праўда, мне крыху падабаўся, але цяпер, калі пачаў хадзіць з… (не буду пісаць з кім), то зрабіўся мне зусім абыякавы. Толькі не таму, што памяняў мяне на другую! Калі б у нас было што сур’ёзнае, дык я павінна была б перажываць, а я — ніколечкі! Значыць, нічога сур’ёзнага і не было. А што тады, ноччу, я так гаварыла — тое забудзь, тое няпраўда! Мы ж — дзеўкі — такія… Калі ўжо раз нехта правядзе, то здаецца, што ўсе хлопцы кругом у цябе закаханыя і толькі таго і чакаюць, каб у гэтым прызнацца. Юра, я пасля твайго пісьма многа перадумала і багата чаго зразумела. Ты, канечне, не змог усяго напісаць, але я сваім жаночым сэрцам адчуваю, што табе, як і другім хлопцам, нялёгка і, мусіць, усяго бывае. I ў нарады ходзіце, і ў каравулы, і не спіце начамі, бо сцеражэце наш сон. Вас нельга крыўдзіць, а трэба берагчы, любіць і цаніць… Пішы… Вышлі фотакартку…»

Ад хвалявання лісток дрыжэў у руках Ракіцкага. Наколькі моцна ён убіў сабе ў галаву, што пісьмо будзе дрэнным, настолькі нечаканай і ад таго вялікай была зараз яго радасць.

Ён падняўся і, патаптаўшыся на месцы, падышоў да салдат. Яму цяпер хацелася кампаніі.

Ракіцкі, усміхаючыся, пазіраў на сяржанта, сам не ведаючы, чаго падышоў і што збіраецца казаць.

Сяржант пасунуўся.

— Ракіцкі, сядай, — загадаў ён. — Чаго быў адзін? У арміі аднаму быць не паложана.

— Пісьмо чытаў, таварыш малодшы сяржант, — стоячы, ахвотна адказаў Ракіцкі.

Сяржант крыху падумаў і сказаў:

— Калі салдату ісці ў каравул, пісьмы перад гэтым яму аддаваць не паложана. Таму што пісьмы ўсякія бываюць, ясна? Ёсць людзі, каторыя не разумеюць і пішуць абы-што. Прачытаеш — і жыць не хочацца, не тое што служыць. Адсюль самастрэлы, дзезерцірства і іншая, як гаворыцца, х…я.

Але нават сумная, нудная сяржантава лекцыя не змагла сапсваць Ракіцкаму настрой.

Паўгадзіны адпачынку праляцелі мігам. Неўзабаве салдаты пастроіліся каля КПП. Чакалі лейтэнанта і машыну. Нарэшце лейтэнант паказаўся, з заклапочаным выглядам абцягваючы пальцамі рукавы шыняля, нібы хацеў схаваць у іх рукі.

— Так, таварышы байцы! Званілі з часці — машыны не будзе. Лепш сказаць, будзе, але яна павязе катушкі з кабелем. Мы пойдзем пешкі. Трыццаць кіламетраў — не так многа, мы ў вучылішчы больш хадзілі, і без перакураў… Вам, канечне, цяжэй з непрывычкі… У машыне памесцяцца два-тры чалавекі. Каму сёння ў нарад?

У нарад было акурат Ракіцкаму. Меў поўнае права ехаць. Але ён змоўчаў. І калі ззаду штурхнулі яго ў спіну — выходзь, маўляў, нават не азірнуўся, толькі крутнуў плячом: адчапіцеся! Яму было так радасна і здорава.

…Хутка перад вачыма Ракіцкага зноў калыхалася спіна з аўтаматам, а ногі яго мясілі рыхлы снег. На хаду ён яшчэ раз сунуў руку за борт бушлата і, патрымаўшыся за пісьмо, лёгка ўздыхнуў і зашпіліў гузік.

14. Прамое дзеянне

Калі аснову першай часткі складалі творы, якія друкаваліся (праўда, без аніякай надзеі ўбачыць іх калі-небудзь асобным выданнем), дык аснову другой павінна было скласці самае ранняе, «напісанае ў стол», тое, што чытач убачыць упершыню. Дзве аповесці, куча апавяданняў…

Але з сумам, з расчараваннем, з жалем мушу ўключыць у эсэ толькі невялічкія ўрыўкі.

Не з-за адной іх мастацкай слабасці. Падпраўленыя рэдактарскай рукою, пайшлі б яны роўным ходам.

Не — сорамна мне па іншай прычыне. Амаль усё, што там напісана, «было на самой справе». Гэты сказ гучаў, і гэты эпізод быў падгледжаны ў жыцці. А значыць, думалася 23-гадоваму «пісьменніку», яно як мінімум мае права на існаванне.

Колькі такіх аўтараў, і «увы», і «отнюдь», і ох, і ах — не толькі 23-гадовых. Якія не проста не разумеюць, а хваляцца, ганарацца і даводзяць рэдактару, што «мая Рэч, мой Твор не можа быць слабы, бо ўсё гэта так і было», чым самі сабе падпісваюць суровы прысуд.

Тое, як хутка могуць старэць, выходзіць з ужытку дэталі — розныя рублі-капеечкі, порткі-джынсікі, прычоскі-фрызузыкі, пэйджэрыкі-мабільнічкі, прывязаная да свайго недаўгавечнага часу лексіка, аднадзённыя слоўкі-тэрміны — яшчэ паўбяды. Нічога так не старэе, як прамыя словы, прамыя думкі, прамое дзеянне. Г.зн., калі герой хоча выклікаць шкадаванне, дык аўтар так і піша — ён быў такі няшчасны, што не перадаць, слёзы проста ліліся з яго вачэй, акрапляючы пыл пад нагамі… А калі трэба паказаць радасць, дык так і пішацца: радасць яго залівала ўвесь сусвет, так і перла з яго, ён быў вельмі, вельмі, бясконца, несказана рад…

Прыблізна так я і пісаў.

Не трэба забываць тую літаратурную і грамадска-палітычную атмасферу. А таксама мой узрост і духоўны багаж. Я слаба ўяўляў, што хачу сказаць. Чалавек ідзе, правільна, ён можа ісці і ў рэальным жыцці. Але чаго ён ідзе, куды? Не было падтэксту. Між тым як кожнае, літаральна кожнае дзеянне, дэталь, думка павінны быць матываваны. Калі герой глядзіць на яблыню, дык трэба, каб не аўтар накіроўваў яго вочы на яе, а каб гэтае сузіранне з чагосьці вынікала, а наступнае дзеянне чаплялася ўжо за эпізод аглядвання яблыні.

15. «Вясковы сшытак»

(Урыўкі з аповесці, 1986 год.)

З раённага цэнтра дадому можна было дабірацца электрычкай, дызелем або аўтобусам. Дызелем нават лепш — ехаць… язды 15 хвілін, а потым ад станцыі да вёскі кіламетры паўтара пехам па лясной цяністай дарозе, якая пасля душнага горада… прайсціся па якой пасля душнага горада ўяўлялася цяпер Маховічу проста марай. Але дызеля трэба было яшчэ чакаць. І Маховіч, глянуўшы на гадзіннік, падумаў трохі і накіраваўся да аўтавакзала.

У яго балела галава — хутчэй за ўсё ад спёкі, але на душы было спакойна, як і ва ўсякага чалавека, зрабіўшага хоць і нявялікую, але патрэбную для сябе справу. Ён спецыяльна прыязджаў у горад на паштампт, каб адтуль паслаць заказным пісьмом дакументы ў сталічную ВНУ. Зараз яму прыемна было ўспамінаць, як на пошце ён укладваў у канверт атэстат, медыцынскую даведку, характарыстыку воінскай часці, акуратна падпісваў адрас і як падаваў канверт… пісьмо… пакет дзяўчыне ў акенца, які абыякавы выгляд ён зрабіў, калі тая паглядзела на яго з павагай.

Заняты сваімі думкамі, Маховіч нават не спыніўся, каб цікавіцца знашнім выглядам вакзала (яго дабудоўвалі, калі Маховіч служыў), а адразу прайшоў праз шкляныя круцёлкі-дзверы і апынуўся ў памяшканні… зале чакання. Ля вакенца з надпісам «Продаж прыгарадных білетаў» стаяла доўгая чарга. Сёння была якраз пятніца, дзень, калі на «гараджан» найбольш находзяць любоўныя пачуцці да роднага дому і да старых бацькоў.

Маховіч пашукаў вачыма знаёмых і, упэўніўшыся, што чаргу гэтую, як ні круці, давядзецца выстаяць, уздыхнуў і прыстроіўся самым апошнім — за дзяўчынай.

Чарга рухалася марудна. Ля самага акенца тоўпіліся тыя, у каго «вось-вось» аўтобус. Маховіч глянуў на гадзіннік (як часта!), яшчэ раз уздыхнуў і прамармытаў даволі гучна:

— Іх паслухаць, дык у гэтую хвіліну адпраўляюцца ўсе аўтобусы вакзала.

Дзяўчына азірнулася на яго і засмяялася (ацаніла).

— Ой, а я вас ведаю! Вас завуць, здаецца, — яна хітра прыжмурылася, — так, Сяргей, і вы едзеце да Сасновага, а я крыху далей — у Бокаў. А мяне завуць Ліка. Нам адным аўтобусам ехаць, па дарозе.

— Так? — узрадваўся Маховіч. — Дык купі мне, калі ласка, білет, каб не стаяць…

І, быццам не заўважыўшы на яе твары лёгкай збянтэжанасці, Маховіч уклаў капейкі ў машынальна падстаўленую руку дзяўчыны і пайшоў да выхаду…

Лагічней было б, канечне, каб Маховіч застаўся ў чарзе і купіў білет і сабе, і дзяўчыне. «Комплексы»! Добра памятаю тую Ліку — Анжаліку з Полацка. «Давай, браток, поедем в Полоцк, свою тоску гони ты прочь, мы заберём с собой Анжелу, мы будзем пить, гулять всю ночь! Чего-то нет, чего-то жаль, куда-то сердце мчится вдаль!..» Прыгожая была дзеўка. Ведаю, ведаю — калі палічыць (а ўважлівы чытач налічыў ужо 2 Анжэлы), усе да адной у мяне прыгожыя; што ж рабіць, калі сапраўды толькі да такіх цягнула — па прынцыпе палярнасці — і ўсе такімі здаваліся (гл. раздзел 5).

Іншае цікава. Акрамя сапраўднай літаратуры, якую я ў тыя 80-я пачынаў толькі адкрываць, мая галава была набітая Вернам, Стывенсанам, Дэфо, Гюго, Драгунскім, Куперам, Конан-Дойлам, Грынам, Рыдам, Гайдарам, Лонданам, Скотам, Янкам Маўрам… Дзе мае дэбютныя падводныя лодкі, шукальнікі скарбаў з рыдлёўкамі на плячах, мяхі з пушнінай (як у дэбюце А. Наварыча), дзе мае двое калі не на экзатычным, закінутым у часе і ў прасторы востраве, дык хоць бы заблукалыя ў мясцовым балоце ці ў бліжэйшым Піліпавым лесе?..

Чаму такое рэалістычнае нудноцце і шэрасць?

Ды з прычыны, указанай у 14 раздзеле. Пры ўсім захапленні вышэй пералічанымі аўтарамі, чытаючы іх, не перастаеш адчуваць, што гэта гульня, умоўнасць, што такога не было і, па вялікім рахунку, быць не можа.

«…Мала таго. Калі напружыцца і паставіць сабе за мэту, можна стварыць копію капітана Нэмо, і Бюг Жаргаля, і выпаленую амерыканскім сонцам прэрыю, па якой нясецца конь з безгаловым вершнікам (варыянт — „кароль Стах“), і пірата Сільвера з яго кашмарным папугаем на плячы (які крычаў: „Піястры!“, мы б замянілі на „Рублікі!“)…

А вось хай Гюго з Майн Рыдам і з Джэкам Лонданам паспрабуюць напісаць, як вясковы хлопец купляе на вакзале білет, едзе ў аўтобусе, сядзіць пад квітнеючай ліпаю, сварыцца з маткаю на тэму — ехаць у вялікі свет і хутчэй за ўсё прападаць там, ці заставацца ў вёсцы (і таксама прападаць)…

Сільвер на сваёй драўлянай назе і з папугаем на плячы — умоўнасць, яблыня белага наліву пад месячным сяйвом — рэальнасць, даступная ўсім, у т.л. і Стывенсану…»

Канечне ж, у аўтобусе сядзелі яны побач, і канечне ж, Маховіч закахаўся.

Маховіч звярнуў у вулачку, якая найкарацей вяла дадому. Тут ён запаволіў крок.

Ён стараўся… ён знарок адганяў думкі… аб размове ў аўтобусе, каб потым, пры іншых абставінах, успомніць яе да драбнюткіх драбніц. Усмешка раз-пораз кранала яго вусны. Ён запускаў далонь у валасы, ускудлачваў іх і нават спыняўся, са здзіўленнем азіраючыся, быццам стаіць… апынуўся не на сваёй роднай вуліцы, а ў чужым месцы.

Па дарозе сям-там ляжалі шматкі сухога сівага сена, якое звозілі трактарамі з поплава і растрэслі; пахла сенам і трохі ліпавым цветам.

І толькі каля высокай тоўстай ліпы, што расла недалёка ад яго хаты, Маховічу ўдалося перавесці думкі (і вочы) на другое — на ліпу.

Ісці дамоў расхацелася. А чаго хацелася, Маховіч і сам не ведаў. І ў гэты момант памяць нечакана ярка…

Пад дрэвам быў цень. Ліпа пахла так густа, соладка, прыемна, пчолы гулі ў яе кроне, лістоце і поўзалі па ствале… па кары; вакол дрэва быў такі густы прыемны цень, што Маховіч не змог утрымацца, каб не апусціцца на лаўку і не пасядзець.

Ён прысеў на лаўку. Вакол дрэва быў цёмны круг святла і стаяў такі густы, прыемны, салодкі пах… Было чуваць, як пчолы поўзалі па ствале і гулі недзе ўверсе, у кроне…

Колькі разоў у арміі Маховіч згадваў гэтаю ліпу, колькі разоў думаў, як будзе сядзець вось так, як цяпер, і ўспамінаць, як ён некалі ў арміі думаў тут сядзець… І вось сядзіць — і што?

Але ж яму прыемна… Чаго? Не толькі ад таго, што сядзіць адзін пад ліпаю. А ад чаго яшчэ?

(Карацей, каханне. О, хто нас у гэты свет паслаў! Якая мілата, які цуд гэта незямны! Ты быў адзін, а цяпер — двое. Ты стаў вачыма, і вушамі, і носам іншага чалавека, і ўвесь свет успрымаеш цяпер так, як каханы чалавек, а ён — так, як ты. Для гэтага нават не абавязкова быць побач і гаварыць услых; няважна, у якой кропцы зямнога шара і на якой адлегласці адзін ад аднаго знаходзяцца каханыя — усё роўна бычаць яны адно й тое ж і адчуваюць аднолькава… Вось дрэва, і сёння раніцаю ты бачыў яго (калі ўвогуле бачыў) — а цяпер! Узоры лісця, гульня святла-ценю, і ўсё гэта складваецца ў галаве ў сказы… ды якія разбэрсаныя і разам з тым стройныя… фізіялагічна-юрлівыя і адначасова ўзнёслыя… А калі яшчэ ёсць каму слухаць! Мала таго — можна ж яшчэ прыціснуцца, пацалавацца… Не, гэты свет не сам па сабе, ён дакладна Кімсьці кіруецца!)

Толькі Маховіч пачаў падманваць сам сябе, што не было ніякай дзяўчыны, ніякай размовы, што прыемнасць гэтая проста так — ні ад чога, як у гэты момант памяць ярка… у вушах прагучаў яе голас, а перад вачыма паўстаў яе твар — да таго выразна, што Маховіч зажмурыўся.

«Як дзіўна. Я не ве-да-ла, — па складах паўтарыў ён слова, якое міг назад так выразна пачулася яму. — Я ка-за-ла. Як дзіўна, што яна — дзяўчына, і так прывычна для яе „казала“ замест „казаў“… тое самае для яе „ведала“, як для мяне — „ведаў“…»

І хоць недзе ў самым куточку душы заварушылася трывога (?), нібы папярэджваючы, што дабром такія думкі і захапленні не канчаюцца, Маховіч адагнаў яе і радасна, шчасліва засмяяўся.

…Ён спусціўся з ганка і паціху пакрочыў па белай, светлай ад месяца вуліцы. (Чорныя, доўгія, паласатыя ад платоў, дрэў цені…)

Завулак. Яблыня. Галіны звесіліся на вуліцу. Маховіч выглядзеў яблык, вялікі, нават бачна было, які ён наліўны, жоўта-белы, і толькі хацеў падскочыць і сарваць яго, як ад нечаканасці ўздрыгнуў. Зусім побач… праз шчыліну плота… у цёмным кутку, на цёмнай лаўцы… крокаў за пяць, на цёмнай лаўцы, спінай да яго сядзела парачка (прытуленая, прытуліўшыся?). Ён хацеў нячутна… адразу пайсці, але ўсім вядомая цікаўнасць утрымала — саромная, усемагутная… Стойваючы дыханне, ён пастаяў, нічога не пачуў, нічога не ўбачыў і ўжо асцярожна павярнуўся, як на лаўцы завалтузіліся.

— Ай-йдзі, дурны, — сказала гучна дзяўчына.

Зноў зацішша, зноў валтузня, і зноў:

— Ай-йдзі… Дурное, куды ты лезеш…

У адказ мужчына (не хлопец!) зарагатаў басам.

Маховіч падскочыў і сарваў яблык, знарок не тоячыся, рэзка шморгнуўшы галіну. Яблык, праўда, аказаўся добры, і пах летам.

— … Што там такое?

N. наблізіўся. Ледзь не нос у нос пачаў разглядваць Маховіча, але так і не пазнаўшы, дабрадушна сказаў:

— Што, хлопча, адзін? Ідзі ў клуб, гуляй! (Дазваляю. Калі што — скажы, звяртайся да мяне.) Хапай любую, гуляй… А хочаш — маю бяры? — кіўнуў галавою на лаўку.

— Дурное якое, — пачулася адтуль.

(N. зарагатаў. Ён быў добры чалавек, адразу відаць. Калі б Маховіч згадзіўся, N. так бы і зрабіў — аддаў бы, саступіў бы сваю дзяўчыну.)

У краме — маленькай, на два вакны, старэнькай хатцы было цемнавата.

Некалькі жанчын куплялі хлеб. Разаслаўшы на падлозе хусткі, клалі на іх свежыя пахкія боханы. Калі Маховіч зайшоў і павітаўся, твары жанчын павесялелі, яны ўхапіліся хутчэй увязваць свае клункі, каб паспець павучыць Маховіча жыццю.

Тое, што яго трэба вучыць, само сабой разумелася: ёж жа піў і курыў, а значыць, быў дурнейшы за іх…

16. Крама

Ці, як у нас казалі, магАзін.

Быў ён адначасова і клуб, і кавярня, і медпункт, і «тэлеграф» — адзіны па ўсю вёску тэлефон, і «банкетная зала», і месца адпачынку. Нязменная бочка з селядцамі-івасямі — для людзей, і бочка з камсою — для свіней… Здавалася б, гэты селядцовы пах павінен быў перабіваць усё на свеце і пахнуць павінна было б толькі гэтымі бочкамі — не, усё, што тут было, пахла па-свойму, нават закаркаваныя пляшкі алею пахлі халвой і сланечнікамі. Пахлі скрынкі з мукою, крупамі, цукрам; у кожнай скрынцы тырчэў савок (менавіта так — савок без двукосся, у мяне ўвогуле мара вярнуць некаторым словам іх сапраўднае, нармальнае гучанне і значэнне, напрыклад, прыгожаму і абсалютна невінаватаму слову «блакітны»)… Вагі. Набор круглых гір і маленькіх гірак, якія нават даросламу такая спакуса стырыць — проста незаўважна пакласці ў кішэню, асабліва вось гэтыя, маленькія, па 50 і па 100 грамаў, на грузілы для донак. Два шкляныя, звужаныя ўніз цыліндрыкі з кранікамі, у адной ёмістасці бярозавы сок — 8 капеек, у другой таматны — 10 капеек, побач — бясплатная соль у чарачцы і лыжачка, аблепленая соллю (пра гэты таматны сок хто б з пісьменнікаў не пісаў, ніхто не праміне згадаць, што лыжачкай нехта ўжо карыстаўся).

Харошы магАзін быў, жывы, свой, цёплы. Не толькі тэмператураю ў слотныя і зімовыя дні — душой сваёй цёплы. Чаго і каго ты толькі не набачыўся, не наслухаўся за свой век, колькі гісторый ведаеш і нікому не скажаш?

Напрыклад, мой лёс. Усялякага ты мяне помніў, любога бачыў. І малога з цукеркамі, і большага з цыгарэтамі, і яшчэ большага — калі ўпершыню паспрабаваў «чарніла»-гадасці… І калі мне было 20, пасля арміі, і стаяў я на раздарожжы, ці, лепш сказаць, сядзеў на кукішках перад грубкаю. Зіма траскучая. Пляшка «чарніла» ў адной руцэ, «астрына» ў другой… Патлаты, няголены, расхлістаны — у прамым і ў пераносным сэнсе, фізічна і духоўна. І канечне ж, вакол бабы-квактухі са сваім увязаным у клункі хлебам, вочы радыя-радыя, а галасы сумныя-сумныя.

— …Як і п’е, то ён шкоды не робіць, не б’ецца, не сварыцца…

— І не сварыцца, маладзіца, а што п’е, дык ён не ўкраў, а за свае… Жаніцца яму трэба!

— Хто за мяне пойдзе? — я. (Трэба ўмець, ведаць, чым ім дагадзіць.)

— А мо дасць Бог. Цяпер жа і дзеўкі ўсякія бываюць…

Ах, якім алеем па грудзях было ім гэта слухаць, а мне — такое казаць! Усё, жыццё скончана ў 20 год. Ну што ж, прападу, сап’юся — «это многих славный путь!» Яшчэ парачку!.. Як прыемна разыгрываць з сябе спітага, «кончанага», да чаго ж салодкае гэта пачуццё — усіхняй забытасці, адрынутасці, адзіноты… Як тады людзі пачынаюць мякчэць, раскрывацца, шкадаваць цябе, памагаць табе…

На самой справе падсвядома ішло назапашванне матэрыялу, усё капілася невядома для чаго — ці, якраз такі, вельмі добра вядома, для чаго: адбывалася своеасаблівае «зацяжарванне», якое не магло не скончыцца родамі; як скажа пазней у рэдакцыі «Маладосці» першы ўбачаны мною жывы пісьменнік, Уладзімір Саламаха: «Нарыў, які будзе прарываць, хочаш ты таго, ці не».

17. Вёска

Канечне ж, неўзабаве гэтая гульня перайшла б у проста жыццё, і тады сам не заўважыў бы, як зрабіўся б тым, у каго гуляеш.

Усё да таго йшло. Не бачылася магчымасці нікуды вырывання.

Можна спытаць — а куды вырывацца? Навошта? Пасля аповесці «Вёска», у якой я, хочучы праклясці сялянскае жыццё, міжволі блаславіў яго, крытыкі пісалі: «Нашто герой некуды імкнуўся? Яму ж рай там быў».

Вось толькі з гэтага рая, як у прымаўцы, «не выйдзе ні…», словам, анічога. Рай там быў да 14 гадоў, а пасля для таго, хто не паспеў і спазніўся, пачыналася пекла. І вырыванне з тагачаснай вясковай рамантыкі было сінонімам слову «жыць».

Аднак неаднойчы яшчэ я пачую ад самых розных людзей карысныя парады.

Сяргей Дубавец: «Ну, скончыш інстытут, застанешся ў Мінску і ці прападзеш, ці яшчэ горш — станеш такім жа пісьменнікам, як усе яны. Трэба жыць у вёсцы, сярод народа…»

Алесь Рыбак: «Эх, мне б вашы гады… Пераехаў бы ў вёску, пісаў бы там на прасторы…»

Іван Пташнікаў: «Каб мне ваша маладосць!.. Я б пешкі пайшоў па Беларусі, потым асеў бы ў вёсцы…»

Анатоль Сыс, доўга не могучы мне дараваць працу ў «Полымі» (ён лічыў, што я займаю яго месца): «У Бярозаўку, (…)!» (Бярозаўка — гэта мая вёска.)

Калі Булгакаву аднойчы пачалі даказваць, што ён «павінен змагацца за чысціню тэатральных прынцыпаў» і т. п., і прыводзілі аргумент:

— Вы ж прывыклі галадаць, чаго вам баяцца! — Булгакаў адказваў:

— Я, канечне, прывык галадаць, але не вельмі люблю гэта. Так што вы ўжо самі змагайцеся.

«Менавіта таму, дарагія, што я дастаткова там пажыў і ведаю, што гэта за мёд, я туды не вельмі імкнуся — вы ўжо самі там жывіце».

18. Субяседаванне

Лёгка сказаць — вырвацца.

Трэба не проста з’ехаць упрочкі. Трэба была абавязкова вышэйшая навучальная ўстанова, і абавязкова звязаная з літаратураю, бо залежнасць ад яе была ўжо куды мацнейшай, чым ад таго ж спіртнога.

Як гэта зрабіць? Без грошай, без блату, без «чырвонага дыплома», без накіравання? У кожнае ВНУ каля дзесяці чалавек на месца. Плюс гуманітарныя ВНУ патрабуюць, каб меў нейкае дачыненне да творчасці (а ўся мая «творчасць» — сіні канверт ды два вершыкі ў раёнцы, і тыя згубіліся). І тут, як не раз яшчэ здарыцца ў жыцці, памагла армія, радок з характарыстыкі: «активно сотрудничал с „Боевым лиском“, некоторое время являлся редактором его…»

З гэтым радком узнікаў адзін з сотні шанс быць — не, не дапушчаным да экзаменаў, не стаць абітурыентам, а ўсяго толькі слухачом на падрыхтоўчым аддзяленні. І нават ім зрабіцца няпроста, трэба прайсці «субяседаванне». Тры прадметы: гісторыя? нямецкая? — не памятаю. Апошняя — літаратура. «Паднятая цаліна». Пашэнціла. «Всерьёз собрались Рваные шчупать Советскую власть…» Выдатна, пяць. Тры пяцёркі. (Як Бунін ніколі не змог прывыкнуць да савецкага правапісу, так я ніколі не прывыкну да цяперашняй дэбільнай дзесяцібалкі.)

Выйшаў на вуліцу. Іншымі вачыма агледзеў гэты горад, іншымі вушамі яго пачуў, іншымі ноздрамі ўдыхнуў яго паветра…

Вечар, цягнік, купэ, толькі я і нейкая жанчына. Дастаю пляшку «чарніла», набулькваю поўную, 250 грамаў шклянку, спакойна выпіваю да дна. І раптам жахлівы стогн:

— О-ох, Божа мой мілы, Божа літасцівы! Што ж гэта робіцца на белым свеце?!

19. Мінск

Як заўсёды ў такіх выпадках, доўга, месяцы два (дзелім на дні і гадзіны), цягнулася маўчанне. Мёртвае. І, як заўсёды, калі герой праходзіць усе неабходныя фазы: адчаю, злосці і абыякавасці — менавіта ў той момант з’яўляецца паведамленне з казённым штэмпелем.

Вось ён перада мной, гэты жоўта-шэры аркушык таннай (самай дарагой у свеце!) паперы, які правёў чарговую рэзкую мяжу паміж маім папярэднім жыццём і будучым.

«Прыёмная камісія паведамляе, што Вы залічаны…»

Мінску я ўжо дастаткова праспяваў дыфірамбаў. «Гэта мой горад». Ён зрабіў амаль немагчымае — залячыў боль адразання пупавіны; больш таго — ён прызнаў мяне, прыняў маю любоў і адказаў мне ўзаемнасцю. І дзе б мяне потым ні насіла, толькі калі апынаўся тут, супакойваліся душа і думкі…

Трэба ведаць, што ў той час кожны малады чалавек, які трапляў у Мінск, неўзабаве пачынаў гаварыць сабе: «Я беларус, і ганаруся гэтым»… Мінск здаваўся яму найвялікшым у свеце горадам, душа яго свабодна аддалася на тое, каб у ёй старанная рука напісала веру ў Бацькаўшчыну…

…Хвілінку, выбачаюся — тут выпадкова ўплішчылася чужое, а я забыў узяць у двукоссе. Але чые гэта два апошнія сказы?

Гэта піша ў 1944 годзе, за год да смерці, Кузьма Чорны ў сваім аўтабіяграфічным рамане.

Тады яшчэ крыху, ужо з двукоссем:

«…Адчуваў сябе на мяжы двух светаў: мінулага і будучыні, Заходняй Еўропы і Расіі, каталіцтва і праваслаўя…»

20. Вечарына

У мяне, як у Плюшкіна, нічога не прападае, усё пад рукою — бібліятэчна-бібліяграфічная адукацыя плюс сялянская натура.

Вось сімпатычны вузенькі запрашальнік:

Дыхнула трохі залатымі часамі? «Таварыш», «БССР»… Дом літаратара, паўнюткая зала. У першым радзе Законнікаў, Быкаў, Гілевіч, Брыль, Сачанка… Анатоль Сыс — вядучы. Дабіраюцца да майго ўрыўка «Заява» з аповесці «Мяжа», чытае прафесійны дыктар з радыё, светлай памяці Алесь Свістуновіч, чытае з такім уздымам, пафасам — як сапраўдную класіку, і як жа страшэнна сорамна слухаць гэта, і думаецца: ды каб ведаў, што яно будзе гучаць са сцэны, хіба так напісаў бы — стараўся б лепш у сто разоў!..

Тым не менш, дзякуючы Свістуновічу, гэтая амаль школьная слабізна праходзіць на «ўра». Мне перадаюць словы Барыса Іванавіча Сачанкі: «Не, у такім ключы, на такім узроўні аповесці ён не выцягне…» (Як у ваду глядзеў, аповесць з такой назваю я не напісаў.) Анатоль Сыс — Сяргею Законнікаву: «Ну што, возьмеце ў „Полымя“?» — «Калі ўся аповесць такая — возьмем». Запабягаючы наперад, у «Полымя» ўзялі не аповесць, а мяне самога, літаральна са студэнцкай парты, я вучыўся, здаваў экзамены і адначасова працаваў на поўную стаўку ў часопісе.

Міхась Тычына: «А ўсё так добра пачыналася — з’явілася апавяданне Андрэя Федарэнкі „Заява“, і пра яго дружна загаварылі. І „левыя“, і „правыя“, і „цэнтрысты“. Кожны знайшоў у творы нешта сваё: традыцыяналісты-бытапісальнікі — вернасць паказу жыцця „ў формах самога жыцця“, адкрывальнікі „новай літаратуры“ — смеласць у пастаноўцы „рабром“ вострых нацыянальных праблем. Над аб’ектыўным сэнсам намаляванай карціны, як водзіцца, мала хто задумаўся…»

21. «Заява»

Узбегшы на шосты паверх, Міцура счакаў трохі, супакойваючы дыханне, зверыўся па лістку з нумарам кватэры і ціскануў чорную кнопку. «Ну, адчыніць жанчына — стане па-мойму», — загадаў ён не без хвалявання, покуль за дзвярыма чуўся заўсёдны прыцішаны шоргат, яшчэ нейкія гукі і, урэшце, шчоўкат замка.

У дзвярах стаяў дзябёлы, здаровы на выгляд мужчына ў трыко і ў майцы, падобны нечым на цыркавога барца — тым больш што, разглядаючы Міцуру, мужчына ад нечага склаў на грудзях рукі і выставіў трохі наперад бараду.

— Дзяньдобры, — пачціва павітаўся Міцура, зазіраючы зноў у паперку. — Тут жыве Ласніцкая Іра?

— Гэта мая ўнучка, — адказаў мужчына басам, прасунуў руку пад майку і пачухаў грудзі. — А што вам трэба? I хто вы такі?

З размоваў у другіх кватэрах Міцура меў ужо сякі-такі вопыт: ён заўважыў, што, пачуўшы толькі беларускую мову, не ведаючы нават, чаго ён прыйшоў, людзі насцярожваліся і пачыналі глядзець на яго падазрона.

Міцура зірнуў мужчыну ў вочы і роўным (як яму падалося) голасам назваў сваё прозвішча, імя і інстытут, дзе вучыўся. Мужчына апусціў галаву, перастаў чухаць грудзі і сказаў:

— Дык нашто табе мая Іра?

— Бачыце, яна сёлета пойдзе ў школу… У рускую школу, так? Можа, вы дасце згоду, каб яна вучылася ў беларускім класе, дзе ўсе прадметы будуць на роднай мове?

— Ну, праходзь, — нечакана сказаў мужчына, адступіўшы ўбок. — Прайдзі, прайдзі — пагаворым.

Ён зачыніў дзверы і, не даўшы Міцуру разуцца, правёў яго на кухню.

— Тут бардачок, але нічога…

Мужчына прыняў са стала парожнія пляшкі з-пад піва, з серванта дастаў дзве поўныя. На стале стаяла талерка з ружовымі застылымі галубцамі, слоік з лыжкамі ды відэльцамі, ляжаў слюдзяны мяшэчак з магазіннай вэнджанай рыбаю. Мужчына пераставіў галубцы на сервант і, палічыўшы, відаць, што гэта ўжо наведзены парадак, апусціўся на стульчык каля акна.

Міцура прысеў насупраць.

— Калі вы даяце згоду, — асцярожна пачаў ён, гледзячы, як мужчына канцом відэльца адкаркоўвае пляшку, — ну… згоду на беларускі клас, то трэба, каб Ірыніны бацька ці матка напісалі заяву. Я пакажу зараз…

— Ну — ужо табе заява… Ты ж пераконвай мяне, пераконвай! Пераканаеш — адразу пішу заяву і выдаю на рукі, — мужчына пляснуў далонню па стале. — П’еш піва?

— П’ю, але не цяпер. А ў чым вас пераканаць?

— Ты ў мяне пытаеш? Табе ж трэба заява, а не мне.

Міцура паўтарыў, што заяву пісаць маюць права толькі бацькі, успомніўшы чамусьці менавіта ў гэты момант, як ён загадваў перад дзвярыма. «Адчыніў мужчына — значыць, будзе ўсё добра, — падумаў ён. — Ці то я на жанчыну загадваў?»

— Ты лепш мне вось што скажы: тое, што ты хочаш, не зусім супадае з дзяржаўным, так?

— Усё з усім супадае, — паспяшаўся запэўніць Міцура. — Усё супадае, толькі для таго, каб вучыцца па-руску, ніякіх заяваў чамусьці не трэба, а на роднай мове…

— Э-э, лектар! — перабіў мужчына і зморшчыўся — ці то ад піва, ці то ад Міцуравых слоў. — Ты пераконвай мяне, пераконвай, а не чытай лекцыі. Узяўся за гуж, не кажы, што не дуж, — важна сказаў ён. — Мне цікава, што будзе мець мая ўнучка з беларускае мовы? Якія ёй будуць перспектывы?

— Па-першае, яна будзе ведаць родную мову, — сказаў Міцура не зусім упэўнена, адчуваючы, невядома чаму, няшчырасць, — ну, і вырасце сумленным чалавекам.

Мужчына ўсміхнуўся, каўтануў піва і пасыпаў соллю край рыльца.

— Ты хочаш сказаць, што кожны, хто ведае родную мову, сумленны чалавек? Не пераканаў.

Міцура выцягнуў з кішэні цыгарэты. Мужчына, не ўстаючы, адчыніў фортку і працягнуў яму чыстую попелку.

— Дзякую. Пры вашых разважаннях… — Міцура прыкурыў, — вы добра ведаеце… павінны, ва ўсялякім разе, ведаць, што практычных перспектыў няшмат. Можна, канечне…

— То чаго ты ідзеш агітаваць? Няўжо ты думаеш, што перад табой дурні сядзяць? Чакай, чакай, — памякчэў ён, пабачыўшы, што Міцура падняўся. — Я ж сказаў, што падумаю — можа, і напішу.

— У мяне мала часу, — Міцура, аднак, сеў. Яму дужа хацелася прынесці хлопцам хоць адну заяву, і гэтае хаценне прымушала яго не зважаць на грубасць. — Вы ўжо дзед, а яшчэ так добра выглядаеце, — насмеліўся ён на камплімент.

— Я працаваў настаўнікам фізкультуры, таму такі здаровы. Цяпер ужо… даўно не тое. Што ўспамінаць, — мужчына памаўчаў. — Але слухай: чаму ты запнуўся, называючы сябе, га? — спытаў ён раптам. — I чаму, калі твая справа дзяржаўная, яе праводзіць не дзяржава, а… немавед хто?

«Мая справа», — з прыкрасцю зазначыў сабе Міцура.

— Дзяржава ж не нейкі абстракт, — сказаў ён, адганяючы рукою цыгарэтны дым, — нейкім чынам я ж таксама часцінка дзяржавы, малекула яе — так скажам — і маю права нешта рабіць ад яе імя. Тым больш калі гэтае «нешта» — на карысць самой дзяржаве.

— Падай там збоку адчынялку, — бразнуўшы аб стол відэльцам, папрасіў мужчына.

Міцура падаў. Мужчына адчыніў другую пляшку.

— Абрыдла мне ўжо і гэтае піва, — каўтануўшы, скрывіўся ён. — А ты ведаеш, якіх дроў наламалі такія, як ты, ад імя дзяржавы?

— Пры чым тут я і беларуская мова?

— А пры тым! — Мужчына хоць і сказаў больш-менш спакойна, відаць, ужо ап’янеў, вочы парабіліся чырвоныя, а на руках панапіналіся сінія жылы. — Што вы хочаце ад людзей з гэтымі школамі і з гэтымі мовамі? Якая ў вас мэта? Чаго б вы навыраблялі, дай вам волю? Кідай курыць! — ён адкінуўся спінаю да падаконніка, зачыніў фортку і закашляўся. — Дык вось: я ўжо чуў пра такіх, як ты, — адкашляўся ён і строга паглядзеў на Міцуру. — Вы ходзіце па кватэрах і збіраеце заявы на беларускія класы, гаворыце заўсёды па-свойму. Ці не так?

— Ну, так.

— Што вы хочаце? Калі нават вярнуць гэтыя школы і гэтую мову — вам жа захочацца большага! Якога чорта вы марочыце галовы сабе і людзям? Вы што, сляпыя? Ці не ведаеце, чым такое канчаецца? Кажу, як старэйшы за цябе ў тры разы, — кідай!

Міцура крыху разгубіўся. Магчыма, іншым часам, калі б ён не быў такі стомлены, калі б мужчына гаварыў трохі спакайней, ён і знайшоў бы нейкія аргументы: цяпер жа толькі ціха, быццам просячы мужчыну не сердаваць, выціснуў:

— Але што каму з таго, што я люблю мову? Я ж размаўляю ёй, я проста адчуваю… што… што нашая мова — цудоўная… Дык хай бы і другія адчулі гэтае! Што ў тым благога?

— Вось! — мужчына аж пляснуў у ладкі, быццам злавіў Міцуру на нечым недазволеным, быццам толькі і чакаў моманту, калі Міцура скажа гэтыя словы. — Любіш — любі, гаворыш — гавары, а іншых прымушаць — не смейце! Бо так прымусяць, што дзесятаму закажаш…

Мужчына выдаваў зусім ужо п’яным.

— Хто вас прымушае? — падымаючыся, сказаў Міцура. Столькі часу было загублена, а ўсё гэта можна было прадбачыць з самага пачатку.

— Вы!.. Такія, як ты!..

Мужчына прыслухаўся.

З вітальні пачуўся звонкі дзіцячы голас. Мужчына натапырыўся, сплюнуў і скоса паглядзеў на парожнія пляшкі.

На кухню забегла спрытнае чарнавокае дзяўчо з вялікімі белымі каснічкамі на русай галаве.

— Мама! — ускрыкнула яна і паказала пальцам на стол. — Дед опять натрескался!

— Хадзі, мая ластачка малая, — працягнуў да яе дзед свае голыя рукі з жыламі, — хадзі, мая ластачка залатая…

Ён нахіліўся наперад, стульчык пад ім упаў, унучка адскочыла, але дзеду ўдалося злавіць яе за руку.

Адбіваючыся, унучка плюнула дзеду на грудзі.

Прыбегла высокая жанчына ў расшпіленай кофце і стукнула дзеда па руцэ, вырвала малую. Дзед, насмех хукаючы на пабітую руку, быццам яму балела, падняў стульчык і падсунуў жанчыне.

— Вось, Марыя, — вінавата пасміхваючыся, сказаў ён, — не было цябе тут, а то б паслухала… Не хочаш сядаць? Дык я сяду.

— Ах, божа мой мілы, нашто вы тут накурылі! — прастагнала Марыя і ўзялася за галаву. — Нашто вы тут напілі, накурылі…

— Агітавалі нашую ўнучку! — абвясціў урачыста мужчына, быццам гэтая абвестка павінна была зняць з яго віну за парожнія пляшкі і за цыгарэтны дым. — Скажы, Ірачка, сама — хочаш вучыцца па-беларуску?

— А вы мо настаўнік? — жанчына паглядзела на Міцуру.

— Я… ведаеце… Не, не настаўнік. Можа, вы напішаце такую заяву, каб Ірына вучылася на роднай мове, у беларускім класе? — сказаўшы ўжо, Міцура зразумеў, што зрабіў памылку. Трэба было ісці не адразу ў лоб, а зноў растлумачыць хоць збольшага. — Падумайце, прашу вас…

— Не, вось пісаць я нічога не буду, — пакруціла галавой Марыя, — як усе — так і я.

Дзяўчынка тым часам спадылба агледзела Міцуру і падышла да дзеда. Здаволены, ён схапіў яе, пасадзіў на калена і пачаў прытупваць нагою.

— Мая-лас-тач-ка-малая, — нараспеў, у такт, казаў ён.

Міцура зразумеў, што яму трэба ісці.

На пыльнай вечаровай вуліцы ён, лена перастаўляючы ногі, пайшоў у канец двара, да месца збору. Каля аднаго з пад’ездаў, на лаўцы, ён убачыў Вяргейчыка, свайго сябра з педагагічнага інстытута. Паўгода назад Вяргейчык пачаў вучыць Міцуру мове, а сёння ўпершыню прывёў на збор заяваў.

— Што, як улоў? — падымаючыся, епытаў Вяргейчык. — Нашыя ўсе паразыходзіліся. Напісаў хоць хто?

— У мяне — ніхто.

Яны пайшлі ў бок прыпынку.

— Чуе мая душа, што заявы готыя няшчасныя мала што дадуць. Звычайна яны ці «губляюцца», ці «назад забіраюцца»… Крыўдна, Міцура, вось што — мы б’ёмся-б’ёмся, а толку мала, — Вяргейчык засмяяўся, зірнуў на Міцуру і змоўк. — Прыйдзеш заўтра?

— Прыйду, — адказаў Міцура рашуча. — Дзе і калі збіраемся?

22. Буклет і рэкорд

«Маладыя галасы», 1990 г.

САЧЫНЕННЕ. Аповесць, апавяданні. 6 арк. Цана 40 кап.

«Зборнік уключае аповесць „Мяжа“ і апавяданні. Яны аб’яднаны агульнай тэматычнай накіраванасцю. Героі твораў — прадстаўнікі сучаснай моладзі з іх няспынным пошукам ісціны, праўды, справядлівасці, свайго месца ў жыцці… Без перабольшання можна сказаць, што героі кнігі — людзі актыўныя, поўныя высокай духоўнасці і веры ў светлую будучыню».

З аднаго боку яно добра, што мне ў чарговы раз пашэнціла і гэтая «вера ў светлую будучыню» так і не пабачыла свет — застаўся адзін анонс.

А з іншага — што за сумны рэкорд, каму ён трэба: 15 гадоў не выходзілі «дарослыя» кнігі! І якіх гадоў для пісьменніка: ад 30 да 45!

23. «Гарадскі сшытак»

(Урыўкі з аповесці «Мяжа», 1986 г.)

Восень. «…Па асфальце вецер гоне ліст чырвоны, ліст зялёны…», — думаў Міцура. (Ну што, ёсць у спалучэнні гэтых колераў нешта?)

Міцура ішоў на кватэру да Аленкі ў другі раз.

Ён не любіў двор, дзе жыла цяпер Аленка, як не любіў усе новыя мікрараёны. Палескага местачковага жыхара, яго проста палохалі чатырохкутныя даўжэзныя гмахі, страшэнная неўладкаванасць, ён рабіўся неспакойны і то задзіраў галаву, баючыся, каб што не ўпала зверху, то апускаў вочы, каб не ўваліцца ў яму ці ў траншэю, якімі быў перакапаны ўвесь двор…

Двор, дзе жыла цяпер Алена, размяшчаўся ў новым мікрараёне. Міцура ішоў сюды ўжо ў другі раз. Палескі местачковы жыхар, ён не любіў, цярпець не мог новых сталічных мікрараёнаў…

Мікрараён здаваўся Міцуру страшэнна неўладкаваным і не падабаўся яму. Ад вуліцы наўскасяк двара вяла доўгая, шырокая і глыбокая траншэя, праз якую былі перакінуты шчыты; сярод двара ляжалі ў беспарадку, прысыпаныя снегам… з зямлі тырчэла палавіна абабітай да арматуры пліты — нічога не змянілася, усё засталося, як і месяц (?) назад, калі ён прыходзіў… Хіба што пасярод двара чарнелі… накапалі новых вялікіх і малых ямак… дабавілася новых ямак і траншэй.

Як і ў першы раз, так і цяпер, пераходзячы па хісткім шчыце траншэю, Міцура перш за ўсё падумаў аб сваёй прафесіі — інжынер-будаўнік.

Даўжэзныя шэрыя шматпавярховікі, што з чатырох бакоў глядзелі вокнамі на гэтую траншэю, на ямы і пліты, — на ўвесь гэты бруд-бардак, які Аленка важна называла «наш двор», у другі раз выклікалі ў Міцуры адны і тыя ж пачуцці. Па-першае, усё ў ім бунтавала супраць слова «двор» у гарадскім разуменні. Палескі местачковы жыхар, ён уяўляў сабе двор як нешта зялёнае, з мурагом, плотам, на калках якога гладышы, па якім ходзяць куры і клююць мурог, з хатаю і хлявамі.

Па-другое, ён успомніў, пачынаў думаць, што вучыца на інжынера-будаўніка, і ўсё будучае жыццё ўяўлялася яму тады звязаным з такімі вось недабудовамі, плітамі, будаўнічымі каскамі накшталт той, што валялася на дне траншэі, калі ён пераходзіў па шчытах…

І па-трэцяе, у галаве сама сабой аднекуль узнікала хуткая адэская мелодыя: «Небоскрёб, небоскрёб, а я маленький такой: то мне страшно, то мне грустно, то теряю свой покой».

«Але ці будзе ЯНА дома?» — сам у сябе спытаў Міцура, каб перабіць дакучны матыў, і, спыніўшыся, задраў галаву. Цямнела, і некаторыя вокны ўжо свяціліся. Ён нічога не ўбачыў, таму што не ведаў нават Аленінай кватэры, дзе яе вакно. Але на міг яму зрабілася і радасна, і сумна адначасова.

«Любая, хутка мы расстанемся, — падумаў ён (пра Алену); так як на словах стараўся пазбягаць сентыментальнасці, так у думках не баяўся яе. — Я цябе пакіну, і што са мной станецца! Сап’юся, а ты жыві, выходзь замуж, нарадзі дзяцей… Можа, калі і ўспомніш, гартаючы альбом і спатыкнуўшыся вачыма на фота…»

Адносіны да Алены, дзяўчыны са сваёй групы, з якой адвучыўся тры гады, Міцура лічыў асаблівымі, не такімі, як у іншых.

На першым курсе ён не заўважаў яе таму, што навокал шмат было дзяўчат лепшых, на другім — пабачыўшы, наслухаўшыся выдумак і праўды аб любоўных гісторыях, ён зрабіўся ледзь не першым цынікам (АНЕКДОТ: першы курс — «нікому», другі — «яму аднаму», трэці — «каму хачу», чацвёрты — «каму?! каму?!») — і яго проста баяліся, і толькі на палове трэцяга ён адкрыў: дзяліць трэба не на хлопцаў і не на дзяўчат, а на добрых і кепскіх людзей. (Вось, толькі гэты сказ і гучыць.)

…Пачаў прыглядацца да Алены. Яны ні аб чым не гаварылі. Мала-памалу ён звыкся глядзець на яе чысты, свежы, прыемны твар, успамінаў пасля самыя простыя яе словы, і яму здавалася, што сказаны яны былі якраз… толькі для яго.

Кахання не было. Ён баяўся гэтага слова, бо каханне асацыіравалася з нейкім рашучым учынкам і подзвігам, і гэты подзвіг уяўляўся Міцуру чамусьці — скочыць з шостага паверха ў агонь. Ён бы не змог гэтага зрабіць, таму не лічыў сябе закаханым. Ён глядзеў на яе на лекцыях і калі быў дома на канікулах, то думаў аб ёй… /Устаўка? якая?/

Пасля канікулаў ён пачаў горш вучыцца, а больш чытаць мастацкіх твораў, хочучы там адшукаць нешта падобнае, і чытаў без ладу, прапускаючы старонкі…

Пад уплывам таго ці іншага сюжэта ён уяўляў сябе і сваю будучыню. І яшчэ дзіўна, што чытаючы рэалістаў (…).

Чытаючы аб’ектыўных, «халодных» рэалістаў, ён сам загараўся, усё ў ім пачынала бунтаваць, некуды клікаць, з’яўлялася прага дзейнасці, і часта, адклаўшы кнігу, ён пачынаў хадзіць па пакоі, збіраючыся з думкамі, настолькі правільна, яму здавалася, адгадалі пісьменнікі, супадала (…). Калі ён чытаў, што ў закаханых усё добра, тады спакайнеў. Калі герой ехаў да гераіні, тады і ён пачынаў хвалявацца і думаў, а ці не схадзіць і яму ў госці? Калі гераіня здраджвала альбо нешта ў герояў разладжвалася — пачыналіся ягоныя пакуты. СУПЕРАЖЫВАННЕ. Уяўленне, узбуджанае да хваравітасці (…).

24. «Трыолет»

Складальнік буклета меў рацыю «з высокай духоўнасцю і няспынным пошукам ісціны». Канечне, цяпер такія людзі — атавізмы, выкапні, і мне самому ўжо слаба верыцца, што яны некалі — не так даўно! — існавалі.

Фіналам да «Гарадскога сшытка».

Дзяўчына, якую ўсе звалі «пана», альбо «паненка» (можа, і прататып Лены), узяла ў мяне магнітафон і не аддае каторы дзень. І дзверы не адчыняе. Бяру блакноцік, аловак, каб пакінуць запіску, стукаю — звыклае маўчанне. І тады замест запіскі складваецца наступнае:

Алесь Бяляцкі доўга рагатаў: «Прыдумаць жа такое!» Асабліва яго смяшыла рыфма: паненка — Федарэнка.

25. Адступленне

У 1988 годзе нарэшце я напісаў першую сваю людскую рэч, аповесць «Гісторыя хваробы» (любімае слова ў дачыненні да мяне некаторых творчых братоў).

Але і яна, тая аповесць, як пачыналася! «Газеты пісалі пра… ялцінскіх прастытутак, што ў дваццаць гадоў маглі лёгка набыць машыну апошняй мадэлі, нідзе не працуючы»…

Нічога сабе «нідзе не працуючы»! — наадварот, яшчэ як працуючы. А па-другое, бедныя ялцінскія прастытуткі. Вось спісак самых багатых людзей свету. Многа такіх, каму ўсяго крыху за 40. Мільярдэры. Мультымільярдэры. Беразоўскі і Гусінскі («два весёлых гуся»). Абрамовіч, Дзерыпаска — у апошнім ёсць штосьці ад «драць паскі» — лазу на лапці, і кароў «пасвіць»…

Грузінскі мільярдэр Бадры Патрыкацішвілі ўзяў ды і памёр у 53 гады ў Лондане. Ну што, сынку, пытаў у Андрэя Тарас Бульба, памаглі табе твае ляхі? Памаглі мільярды? Не злараднічаю — шкадую і спачуваю. Багатыя жывуць добра, але нядоўга? Справа не ў даўжыні жыцця. Парадокс, але жыццё іх прама прапарцыянальнае матэрыяльнаму накапленню: чым больш грошай, тым бядней, больш убогім яно робіцца незалежна ад іх. Нават у знешніх формах, калі глянуць збоку, нешта несур’ёзнае; ну што такое, на самой справе, што за палёт фантазіі: дзіця захацела цацку — яму купляюць які-небудзь цацачны караблік, багатыр-мільярдэр — набывае ўжо вялікую, «дарослую» яхту, дзіця гуляе «ў футбол» пластмасавымі ці алавянымі футбалісцікамі, алігарх — забаўляецца сапраўднымі жывымі дзецюкамі ў форме якога-небудзь «Арсенала»…

І шкода іх усіх, і смешна.

26. Эпілог ІІ часткі

Палкоўнікі, як правіла, лепшыя ваякі за генералаў, а генералы — за маршалаў.

«Адзін далёкі родзіч прыехаў на кватэру з бутэлкай і, як яна была выпіта, папрасіў пазычыць адзін мільён рублёў. Быў дужа здзіўлены, калі я сказаў, што такіх грошай у вочы не бачыў. „Які ж ты тады пісьменнік?“ — папракнуў ён. Сапраўды, жахлівая рэч — страта невядомасці, як пісаў разумны амерыканец Джон Стэйнбек» (В. Быкаў).

У «сярэдняга» пісьменніка заўсёды ёсць фора перад «славутым». Многае яшчэ наперадзе — і сам не ведаеш, і іншыя не ведаюць, чаго ад цябе чакаць, — у адрозненне ад пісьменніка «славутага», які сваю вышыню ўзяў, у якога ўжо ўсё адбылося і застаецца толькі або спачываць на лаўрах, або спускацца ўніз: паўтарацца, выпісвацца, гнаць вал, без надзеі кагосьці чымсьці здзівіць…

1. Пашэнціла

2000 год. Францыя, Парыж. Гатэль «Алезі» (Манпарнас).

Ззаду — Партугалія, Іспанія, наперадзе — Бельгія, Германія, Польшча…

Я ў літаратурнай, азнаямляльнай вандроўцы. Ад мяне нічога не патрабуецца — глядзі на чужыя краіны, на іншае жыццё, еж, пі, адпачывай, гуляй, пашырай кругагляд, набірайся новых уражанняў.

Гэта вельмі здорава нехта прыдумаў (ды немцы і прыдумалі — вечныя немцы!) — даць шанс пісьменнікам паездзіць па ўсёй Еўропе. Бясплатна. Наадварот, яшчэ табе плацяць.

Пяці-, шасцізоркавыя гатэлі, розныя музеі, помнікі архітэктуры, банкеты, знаёмствы з мясцовымі літаратарамі, прыёмы ў мэрыях, у міністэрствах, у некаторых краінах — на ўзроўні прэзідэнтаў. Выступленні-прадстаўленні, на якіх чуецца і маё прозвішча, ды яшчэ ў якой інтэрпрэтацыі! — «белорашэ Мопассан энд Тшэхофф»…

У Парыжы мы тыдзень. Сёння развітальная п’янка ў нейкім кабарэ.

Але я зачыніўся ў сваім пакоі і нікуды не хачу. Мне стукаюць у дзверы — я не адгукаюся. Звоніць тэлефон — не бяру трубку. Нават піць не п’ю, хаця тут, у нумары, цэлы бар: віскі, ром, каньяк, чырвоныя і белыя віны, гарэлка… Не параўнаць з маім вясковым магАзінам. На століку тоўсты глянцавы каталог з фотаздымкамі голых парыжскіх баб і нумарамі тэлефонаў. Можна схадзіць у «Мулен-Руж» — блізка, і грошай хапае. Не хапае настрою. Ахвоты няма ні да чога. Я ўжо ўдосталь наглядзеўся на «ажурную вежу», два дні аддаў Луўру, пабадзяўся па Шан-Зэлізе, падрапаў манетай тынк Трыумфальнай аркі, злазіў на аглядальную пляцоўку Нотр-Дама, знайшоў у недалёкім ад гатэля скверыку бюст паэту-земляку Апалінэру, у Булонскім лесе ўспомніў Якуба Коласа, з’ездзіў — два прыпынкі метро — на Манпарнаскія могілкі і пастаяў каля магілы Мапасана… Лепш бы я гэтага не рабіў. Якое гнятлівае ўражанне! Якая маленькая, нібы дзіцячая магілка, дзірваном парослая, запушчаная, недагледжаная, з кусцікам чэзлых ружаў… Які ўбоганькі помнічак, як ён губляецца сярод розных радавых склепаў і шыкоўных магіл больш знатных парыжан! Вось ён, твой кумір. Што толку, што ён валодаў сотнямі жанчын, мільённымі багаццямі, меў непаўторны талент і вычварных памераў славу?.. І якое кашчунства, нібы нейкая зларадная пасмяротная помста яму — сотні яго кніг па-ранейшаму актыўна прадаюцца ў шапіках уздоўж набярэжнай Сены, — ды яму ўжо што да гэтага?

…Выходжу з цыгарэткаю на балкон. Вечар. У галаве круціцца то «летний воздух неподвижен, ходим, ходим, по Парижу, по Парижу», то вадзім-спрынчанаўскае:

Я не проста сумую, я адчуваю, што гэта — мяжа.

Узята ўсё, што можна. Вось ён, ганарар і аванс адначасова. Будзе што лепшае, большае? А трэба ўжо яно? Вось дай мне дзве з паловай Нобелеўскія прэміі, прызнач самым галоўным літаратурным камандзірам усяе планеты Зямля — я буду такім самым, як і цяпер, на парыжскім балконе.

Дык што, сапраўды, справа ў тым, каб дагрэбціся да ўсяго гэтага фізічна? Той няхітры закон, адкрыты мною ў раёне 23–25 гадоў, пакуль спрацоўваў адносна мяне. Проста пражыві — і ўсё будзе. Цярпенне і час.

Але якраз-такі дзейнасць гэтага закона не надта радуе. Дужа вялікае месца адводзіцца выпадковасці, ды гэта і не закон нават, а так, штосьці аморфна-пасіўнае: жыві, як жывецца, а там як Бог дасць.

Ну і хай! Чаму мяне гэта павінна бянтэжыць? Пераможцаў не судзяць. Пашэнціла — скарыстайся. Вунь шведка настойліва раіць перабірацца на Захад — «у нас пісьменнік такога ўзроўню ў грашах купаўся б. Вучы мову!» (Усё жыццё толькі і чуем: вучы мову ды вучы мову.)

Гэта для цябе, Інга-Ліна, я пісьменнік нейкага «такога ўзроўню». На маёй Айчыне лічаць інакш. «Ніхто з тых, — пісала беларуская газета, — хто вызначае аблічча цяперашняй беларускай літаратуры ў яе разнастайнасці (ідзе пералік імён, падобны на пісталетную абойму, — мяне няма ў гэтай абойме), у склад беларускай дэлегацыі з нейкіх прычын не патрапіў».

Я і сам гэта ведаю. Любы мог апынуцца на маім месцы. Наўрад ці я вызначаю аблічча цяперашняй беларускай літаратуры — я нават не ведаю, як гэта і што гэта такое — «вызначаць аблічча».

Ведаю толькі, што мне проста пашэнціла.

2. Не пашэнціла

Праз два гады. Мінская бальніца. Разарваная напалам пячонка, тры літры крыві ў брушной поласці. Перад аперацыяй знялі і аддалі жонцы нацельны крыжык. 4 гадзіны аперацыі і 2 — вываду з наркозу.

Рэанімацыя. Стан «стабільна цяжкі». Кожны дзень прасветка рэнтгенам, доза апраменьвання ад 50 да 100 флюраграфій за раз. Дактары паціскаюць плячыма і тлумачаць, што, у прынцыпе, пасля такіх аперацый не жывуць: абавязкова пачынаюцца абвастрэнні, запаленні, «адтаржэнні»…

У жонкі ад гора пачалі адстрэльвацца валасы. Правядзе па галаве — у руцэ пасма. «Адзінае, што можаце вы, — кажуць ёй дактары, — гэта ставіць у царкве свечкі, а адзінае, што можам мы — падтрымаць яго (змякчыць пераход у іншы свет) наркотыкамі. Але ж яны дарагія, усё кусаецца цяпер…»

За хабар пачынаюць усё ж мне іх выпісваць і калоць. У плячо, адзін раз у суткі, увечары пасля адбою, чамусьці ў цемры. Маладыя медсёстры. Калі добрая — уколе наркотык, калі злая — заменіць вітамінамі, а наркотык прыберажэ для сваіх хахаляў. І тады «белорашэ Мопассан энд Тшэхофф», падыхаючы ад болю і жаху, ледзь не выючы, не разумеў аднаго: чаму Бог адшкадаваў такога маленькага шчасця, як памерці на аперацыйным стале? У каго, у якога бухгалтара вымаліць сабе апошні ганарар — НЕ «дажыць да світання»?..

Каля двух месяцаў такіх дзён і такіх начэй. Людзі ў палаце мяняюцца. Я не магу слухаць, як яны з несур’ёзнымі драпінамі маладушнічаюць, ныюць, плачуць, звоняць жонкам, чапляюцца да дактароў: «Ах, мілы доктар, ратуйце!»

Лаюся на іх, крычу бруднымі мацюкамі на ўсю палату. Да мяне падыходзяць:

— Андрэй, ну хто вінаваты, што яны лёгкія, а ты цяжкі? Не ўсе ж такія цярплівыя. Проста табе не пашэнціла!

3.?

Значыць, выпадак? Усё залежыць ад выпадку?

Добра. Але ж нават у межах амплітуды гайдання гэтага маятніка: пашэнціла — не пашэнціла, варта і трэба жыць. А як на войнах, а колькі людзей пераносяць яшчэ не такое гора — і жывуць!

Не важна, колькі разоў ты ўпаў, важна, колькі падняўся.

Парадуйся Парыжу, перацярпі бальніцу і займайся тым, чым і да гэтага займаўся: пішы. Рабі тое, да чаго ляжыць душа, што ў цябе, як ты лічыш, лепш за іншае атрымліваецца, у чым ты бачыш сваё прызванне — а там як карта ляжа, там аддацца на волю закону: пашэнціла — не пашэнціла.

Тым больш мне тады было пад сорак, некаторыя празаікі толькі пачынаюць у такім узросце. У мяне ўсё ж быў вопыт, вера ў літаратуру як у доктара, веданне, як яна можа лячыць, даючы гэтае чароўнае забыццё — любы выпадак, любую падзею: смерць, нараджэнне, жаніцьбу, развод, радасць, гора, хваробу, старасць, беднасць і занядбанасць, славу і багацце — усё можна раскласці па палічках, растлумачыць, пераплавіць у мастацкія вобразы і супакоіцца.

Аднак нешта зламалася ва мне. Па інерцыі я яшчэ дацягваў пачатае старое, але ўжо неахвотна, без энтузіязму. Літаратура раптам згубіла ранейшыя фарбы і гукі. Я не бачыў стымулу пісаць далей. Не ведаў, пра што, для каго і навошта?

Але як жа так?

На літаратуру было пастаўлена ўсё. Яна была чымсьці вечным, непарушным, адзіным, што мела сэнс у жыцці, больш таго — яна была вышэй за жыццё, бо была самадастатковай, значыць, не магла быць пераможана нічым, і ў сваю чаргу, з’яўляючыся своеасаблівым «страхавым полісам», павінна была аберагаць ад любога выпадку, любой нечаканасці.

І вось гэтая страхоўшчыца, ратавальшчыца, самадастаткоўшчыца адыходзіць з першага плану на невядома які. Перастае памагаць. І да яе з’яўляюцца апатыя і агіда.

Трэба было тэрмінова разабрацца з гэтым. Інакш усё губляла сэнс. Інакш я проста не змагу пісаць далей, адпаведна, і жыць.

Пра тое, каб знайсці літаратуры замену, я не дапускаў і думкі. Я адчуваў, што нічога ў свеце больш не паможа — толькі магчымасць выбіцца зноў на знаёмыя каляіны.

І я ліхаманкава пачаў ўспамінаць, дзеля чаго я рабіў гэта раней. Чаму мне так падабалася выдумляць мастацкія творы? Што вадзіла рукою столькі гадоў? Пісаў ад няма чаго рабіць? Для стварэння «галерэі нацыянальных тыпаў»? Шукаў «станоўчага героя»? Ці хацеў стаць «прарокам», якімсьці «народным», ці нейкім лаўрэатам?

А можа, гэта быў звычайны пісьменніцкі стандартны набор? Чытачы? Слава? Грошы?

4. Грошы

Я не ханжа. І часам вельмі шкадую, што Бог не даў мне такога «нумізматычнага» таленту, і зайздрошчу беражлівым людзям.

Мэта капіць грошы — далёка не самая горшая ў жыцці. Капіць не ў алігархавым значэнні (тым усё само плыве ў рукі, сыплецца зверху), а ў мяшчанскім, у сялянскім — капіць і не траціць, піхаць у панчоху, класці ў банк, ператварыць гэта ў рэфлекс, у самамэту: кожны вечар паперка да паперкі, вось і дзень прайшоў, і заўтрашні бачыцца не пустым…

Канечне, у адносінах да беларускага пісьменніка гэта гучыць смешна і не рэальна. Ды і для любога пісьменніка. Бяру смеласць сцвярджаць, што ніводзін, ні адзін чалавек не ўступае ў літаратуру з мэтай разбагацець. Калі ж такія ілюзіі па слабасці розуму ці па наіўнасці прысутнічаюць, дык вельмі хутка яны развейваюцца. І чалавек настаўляе нос па ветры, арыентуецца і для абагачэння выбірае іншую прафесію, магчыма, і звязаную з літаратураю, толькі не маючую з ёю нічога агульнага.

Праўда, я яшчэ застаў пакаленне пісьменнікаў, якім адносна няблага аплачвалася іх праца. Яны шчыра верылі, што гэтае выпадковае супадзенне — творчасць і нармальныя грошы за яе — вечнае, справядлівае і ў матэматычным плане бяспройгрышнае: чым больш я буду друкавацца, тым больш будзе расці мой дабрабыт. Час жорстка пасмяяўся з іх. Старасць іх была змрочная. Цяжка чытаць іхнія дзённікі і мемуары, напоўненыя стогнамі і енкамі: «Усё, усё, што нажыў непасільнай працай!.. пальцы ад машынкі пухлі, так пісаў!.. усё на зберкніжках згарэла, прапала!..» — не разумеючы, што гэта не адны грошы — гэта творчасць прапала, абясцэнілася, з’елася інфляцыяй.

У нашых цяперашніх варунках, зрэшты, ёсць яшчэ варыянт: зрабіцца пісьменнікам рускамоўным, які пад сваім ці пад чужым імем гоніць вал; ён не піша — яго ванітуе штодзень словамі, сказамі, абзацамі. Маю на ўвазе гаротнікаў, якія пастаўляюць бульваршчыну і «мыла» для расейскіх або галівудскіх серыялаў («нашыя» ўжо і там). Маю права казаць так, бо нейкі час сам быў у іх скуры. Калі перасталі плаціць зарплату і трэба было выжываць, я штампаваў кожную раніцу па 8 — 10 старонак («Токарев резко обернулся и, вздрогнув, сжал в кармане рукоятку пистолета»), мне плацілі па 5–6 даляраў за старонку; за паўдня атрымоўвалася ў сярэднім 50 даляраў. Але як толькі на працы пачалі плаціць 50 даляраў у месяц, я ўмомант гэтую сарамоту скончыў і забыўся на яе — як і не было яе ў жыцці.

Самае ж галоўнае, што нават калі ператварыць сябе ў пісьмовы аўтамат, у машыну, якая «адрыгвае» тэкст, адшукаць і гарантаваць сабе месца ў гэтым вар’яцкім канвееры — ўсё роўна і тады грошай будзе пастаянна мала, іх ледзь хопіць, каб акупаць расходы, а ў пісьменніцкім выпадку ўсё гэта будзе элементарна і, у прынцыпе, бесталкова з’ядаць, адбіраць такі каштоўны, хуткаплынны час. Бо ніколі ж не ўгадаеш мяжы, калі трэба спыніцца і сказаць сабе: усё, сёння з дванаццаці трыццаці кідаю глупства і пачынаю тварыць для душы.

Літаратурная дзейнасць таму і лічылася (можа, і цяпер кімсьці лічыцца) самай лепшай у свеце, што для яе функцыянавання дастатковы мінімум: стол, папера, камп’ютэр, кава, цыгарэты… Дык усё гэта магчыма і без асаблівых выдаткаў-накапленняў.

5. Чытачы

Я не ведаю свайго чытача, не надта веру, што ён — сапраўдны — існуе, а калі існуе, дык прызнаюся, што пазбягаю і пабойваюся яго. Найперш за непастаянства і ўсяеднасць. Як пісаў мне некалі сябар у час свайго мядовага месяца: «Бачу, адчуваю, што рана ці позна яна мне абавязкова здрадзіць…» Так і мой чытач — абавязкова ж на якім-небудзь 58-м апавяданні адвернецца і плюне: «18-е было лепшае! Выпісаўся!»

І таму, калі ідуць у тэксце, асабліва ў першай частцы, патэтычныя заклікі-звароты «да чытача», вядзецца нейкі «даверлівы ўяўны дыялог з ім», дык гэта хутчэй даніна архаічнаму стылю, для звязкі слоў, інакш — для адчэпу; прымітыўная, няўмелая спроба пусціць пыл у вочы і тым нямногім добрым людзям, хто па службовым абавязку гэта яшчэ вымушаны чытаць, — каб пад шумок, пакуль вочы праціраюцца, кантрабандаю правезці свой, аднаму мне вядомы груз. Тое самае, дарэчы, і з дыдактычнымі разборкамі: «адкуль што бярэцца», ды «чым канчаецца», «ды што ёсць мастацтва»… Я не настолькі наіўны, каб прымяняць законы логікі да законаў творчасці, разумеючы, што апошняя хутчэй прывілея медыцыны. І не так важна, канечне, дасталося гэта табе ў спадчыну, ці было «падчэплена» на якім-небудзь зігзагу біяграфіі.

Яшчэ ў дэбюце я прайшоў такую загартоўку чытацкай увагай, якая надоўга, калі не назаўсёды, адвучыла мяне ўспрымаць гэтую катэгорыю — «чытач» — усур’ёз, адбіла ахвоту аперыраваць ёю, як нечым вартым увагі.

Аднойчы я быў у вёсцы на летніх канікулах. І не ведаў, пра што пісаць. І, успомніўшы Дастаеўскага, звярнуўся да газетнай крымінальнай хронікі. А так як газета была адна, раённая брахалаўка, адтуль я і вывудзіў сваё «злачынства і пакаранне».

Нататка, падпісаная інспектарам камісіі па справах непаўналетніх, называлася «Забавы падлеткаў». Гарадскія хлопцы ўкралі (цяпер пішуць — скралі, «во ўжо дзе ненавіджу!» — Сыс бы сказаў) са стайні калгаснага каня, каталіся, мучылі яго ўсю ноч, а раніцай адпусцілі. «Бацькі павінны больш пільна сачыць за тым, чым забаўляюцца ў вольны час іх дзеці», — мякка заключае ў канцы інспектар. Я ж так жыва ўявіў таго каня, як ён цэлы дзень працаваў, уночы марыў паесці, адпачыць…

І напісалася апавяданне. Такое прыкранька-сентыментальнае. Як і ўсе яны, калі нароўні з людзьмі дзейнічаюць жывёлы.

Адзінокая, ды яшчэ і кульгавая жанчына Алена, малаказборшчыца (ездзілі колісь такія па хатах з раніцы, з бідонамі ў возе, збіралі малако — як казалі, «для арміі»), мела старога каня Трутня. Ён жыў у яе дома. Але мець цяглавую сілу тады забаранялася. Час ад часу, калі наязджалі з горада правяральшчыкі, старшыня загадваў ёй адводзіць Трутня на стайню.

Ад конюха яна даведваецца, што з блізкага горада амаль кожную ноч сюды прыходзяць падлеткі. Забіраюць коней, а пад раніцу адпускаюць. Ніякай рады ім даць не можна: конюх стары, мясцовыя мужчыны з гарадской шпаною звязвацца баяцца, міліцыя адмахваецца, бо, у прынцыпе, крымінальнага парушэння тут няма — фармальна падлеткі коней не крадуць, а толькі «бяруць у карыстанне», як бы цяпер, напрыклад, чужую машыну — узяў, пакатаўся, паставіў назад, і калі нічога з машыны не прапала, крымінальнай адказнасці за гэта не прадугледжана — хіба што калі зловіць гаспадар, дык начысціць морду.

Алена слухае конюха, прыгадвае, што сапраўды чула начамі на вуліцы гіканнне і конскі тупат. Яна баіцца, каб і яе каня не забралі. Конюх суцяшае яе, што такі замораны шкілет нікому не трэба.

Аднак начныя гулякі выбіраюць менавіта гэтага Трутня (інакш не было б апавядання).

6. «Труцень»

…Алег прыслухаўся, азірнуўся і ўбачыў у тумане пляміну святла, якая досыць хутка набліжалася і большала.

— Матрос! — пазваў ён ціха.

— Чую.

Матрос з’ехаў з асфальту на край насыпнога вала, прытрымаў каня, Алег — таксама.

— Што за чорт! — углядаючыся, устрывожыўся раптам Матрос. I калі машына, асляпіўшы іх фарамі, параўнялася, ускрыкнуў: — А-а!

Машына затармазіла так рэзка, што кінуліся ўбок коні, і ў Алегаў твар паляцелі дробныя каменьчыкі.

— Мянты! — звонка крыкнуў Матрос. — У лес!

Ён мог бы і не крычаць. Напужаны святлом, віскам тармазоў конь пад Алегам ляцеў, не выбіраючы дарогі. Пад капытамі нешта трашчала, чаўкала і гэтаксама трашчала і чаўкала ззаду. Матрос? Ці гоняцца? Алег ляжаў грудзямі на мокрай кастлявай шыі, якая хадзіла пад ім і муляла, і з жахам чакаў, што вось-вось зляціць у гэтую цемру, у гразь, пад ногі свайму ці Матросаваму каню. Адной далонню ён закрываў вочы, а ў другой намёртва заціснуў пук грывы. Пра аброць ён даўно забыўся, і павады целяпаліся недзе каля конскіх каленяў.

— …Аве-ей! — данеслася да яго, але ён нават не паварушыўся. «Зараз, я, заб’юся… Зараз, я, заб’юся…» — скакала ў ягонай галаве, акрэслівалася нават у нейкую мелодыю, як у чалавека, што едзе цягніком.

Матрос скакаў увесь час ззаду, за Алегам, і ў думках хваліў яго за кемлівасць. Алег быццам чытаў ягоныя думкі: нацянькі, праз лес, выскачыць на паплоўчык, там перачакаць і, можа, нават лесам ужо і дабірацца да горада. Але нечакана Алег рэзка ўзяў управа, а Матрос ведаў — там балота, і вельмі проста можа здарыцца, што конь, даўшы паўз балота круг, вынесе зноў праменька да міліцэйскай машыны. «Правей!» — крыкнуў ён, і ў той жа момант пачуў, як нешта цяжка бухнула на зямлю, і прыглушаны Алегаў ускрык.

Алег стаяў, прываліўшыся бокам да алешыны і заціскаў рукою плячо. З-пад парванае кашулі свяцілася голае цела.

— Во, чорт! — выдыхнуў узрадаваны Матрос. — Я думаў, ты ўжо халодны.

— Ай-яй, плячо!.. — прастагнаў Алег, падымаючы і апускаючы руку.

— Стукнуўся моцна? — Матрос саскочыў на мяккую балотную зямлю. — А дзе конь?

— Я яго, мабыць, загнаў… Вунь! — паказаў рукою Алег.

Матрос глянуў туды і ўбачыў, што тое маўклівае і чорнае, што ён спачатку палічыў за тоўстае бервяно, і было канём.

— Загнаў… Каня не загоніш праз кіламетр. — Ён падышоў да маўклівага і чорнага (конь ляжаў) і, намацаўшы аброць, ірвануў на сябе: — Но!

Конь тузануўся наперад, але не зрабіў нават намагання падняцца. Матрос шморгнуў яшчэ і здагадаўся, што тут нешта не тое. Чыркнуў запалкаю, закрываючы яе далонню, схіліўся бліжэй, сунуў другую руку каню пад жывот і ўсё зразумеў: пярэдняя нага ў каня моцна сядзела паміж тоўстымі каранямі магутнай балотнай вольхі. Карані адыходзілі ад ствала ва ўсе бакі і, як адросткі спрута, здавалася, прыпадымалі алешыну над зямлёю. Падышоў Алег і таксама нагнуўся, каб глянуць, але запалка патухла. Матрос падзьмухаў на пальцы.

— Што? — прашаптаў Алег.

— Нагу ў карані ўпёр… Сам не вылезе. А пакінем — здохне на… Тады ўжо іменна — чысты крадзеж! Я ж табе крычаў «управа».

— Здохне? I… што? — Алег нават забыўся на боль у плячы. «Турма? Ці калонія?» — халадзеючы, падумаў ён.

— Штраф! — Матрос плюнуў.— Упякуць рублёў па дзвесце. Ён жывы рубля не варты, а здохлага ацэняць як залатога. Выламай галузіну і аперажы добра! — распарадзіўся ён. — Ці бізун там недзе пад лазою…

Алег вобмацкам, хапаючыся, выламаў маладую алешыну і, пакуль церабіў, ліхаманкава перабіраў у думках: «Штаны — сто дваццаць рублёў, куртка — сто, красоўкі, туфлі, магнітафон чатырыста рублёў…» За тыя рэчы, якія ён насіў на сабе і якімі была завалена кватэра, яго пакой, бацькі, калі верыць Матросу, што за каня запатрабуюць чатырыста рублёў, заплацілі як за табун коней. Алегу стала лягчэй — ён не сумняваўся, што, як прыпячэ, яны заплоцяць не толькі чатырыста, але й яшчэ шмат-шмат грошай… Толькі няўжо прыпячэ, няўжо такое будзе?

Алег нерашуча падступіўся да каня. Матрос узяў за аброць.

— Бі!

Алег заплюшчыў вочы і ўдарыў па чорнай спіне. Ён ледзь паспеў адскочыць, бо конь з нечаканаю прыткасцю падкінуў зад, адначасна брыкнуўшы паветра. Вызваліцца яму не ўдалося.

— Бі тоўстым канцом! — шморгаючы за аброць, закрычаў Матрос.

Але конь стаяў цяпер з паднятым задам, брыкаўся і пагрозліва пырхаў.

— Ідзі па бізун! Бегаеш з гэтай палкай, як…

— Віця, кідай яго! — узмаліўся раптам Алег. — Ну, заўтра скажам, дзе гэты конь, пісьмо напішам і прышлем!

Моўчкі Матрос выпусціў павады і пабег да лазіны, намацаў у мокрай траве бізун і, вярнуўшыся, схапіў Алега загрудкі.

— Пайшоў… адсюль, — прашыпеў ён, — пакуль я добры. Бягом! — ён адштурхнуў Алега, размахнуўся і са свістам секануў каня па галаве.

Конь, як пасля ўспамінаў Алег, падскочыў на паўметра ўгору — Алегу здалося, што, перабіраючы ў паветры капытамі, конь ляціць проста на яго. Алег упаў на спіну ў твань, закрыўшы твар рукамі, але ўжо ў наступную хвіліну перакуліўся на карачкі і што было сілы кінуўся ў лес.

Напалоханы сам, Матрос стаяў у лазовым кусце і глядзеў, што робіцца з канём. Пасля ўдару той, мабыць, вырваў з пасткі нагу, але з зямлі не падымаўся. Матрос паслухаў трохі, як конь цяжка соп, ці то ён так стагнаў, паслухаў і ўжо смялей вылез з куста. Калі адвязваў свайго каня, той хрыпеў і не даваўся ў рукі.

А Алег тым часам, залезшы ў нейкі ажыннік, увесь абдзёрты, мокры, як мыш, выбраўся на шашу.

Ішоў не шашою, а паўз саменькі лес, спыняўся, прыслухоўваўся і быў гатовы кожную хвіліну кінуцца ў гэты мокры страшны лес. Было ціха. Калі з высокага месца замільгалі агні горада, ён аж трошкі ўсхліпнуў. «Я тут блукаю, мокры, галодны, а Алачка… Ты недзе спіш пад цёплай пушыстаю коўдраю — самая лепшая, самая прыгожая мая дзяўчынка! Спі сабе, — гаварыў ён, выціраючы слёзы замілавання, — спі, не чакай мяне, не думай пра мяне! Я чалавек кончаны!»

Ён шаптаў і добра ведаў, што ніякі ён не кончаны, і ніхто, акрамя бацькоў, яго не чакае. Але думаць так было прыемна — тым больш прыемна, што ўсё скончылася. «А магло ж і не скончыцца… Ой-ой! Маглі б забраць у міліцыю, мог бы скалечыць конь, я мог бы павыбіваць сабе вочы… Мяне маглі, урэшце, судзіць! Судзіць! У дзесятым класе, выдатніка!.. I нічога гэтага не здарылася, можна жыць як і жыў».

«Шчасце… я шчаслівы! — шаптаў ён, але думаў, што цяпер ён будзе ведаць тое, чаго не ведае Алачка, і калі ёй аб гэтым расказаць, дык ён у яе вачах… Алег палохаўся, быццам нехта мог пачытаць гэтыя думкі і зрабіць не так, і шаптаў: — Добра, што ўсё абышлося! Больш мне нічога не трэба — толькі быць другі раз разумнейшым…»

Рана, не было яшчэ і пяці, Алена прачнулася і ўспомніла, што па каня трэба ісці на стайню, што трэба ўжо ўставаць. Трэба было яшчэ выграбці з печы попел. Яна паднялася, накінула на плечы хустку і пайшла на двор, па вядро з венікам. На вуліцы заіржаў конь. Алена адчыніла весніцы.

Труцень стаяў з паднятай пярэдняй нагой, якая ад капыта да самага калена была тоўстая, як калода. Дрыготкімі рукамі Алена стала здымаць аброць і раптам войкнула і адхіснулася. З чорнай дзіркі пад рассечаным брывом, адтуль, дзе раней было вока, звісала доўгая крывяністая плеўка.

Жанчына заплакала, абдымаючы каня за шыю. Яна не ведала, нашто такое зрабілі з канём. Ён быў для яе як родны чалавек.

7. «Хорошэ»

Гэта цяпер пісьменніку рай: пішы што хочаш, пра што хочаш. А тады яшчэ па інерцыі чыталі, даволі многа і адносна сістэмна, прычым менавіта беларускіх, беларускамоўных пісьменнікаў.

Прасачылася ў маю вёску, і ў вакольныя, апавяданне «Труцень».

— А, гэта той пісьменнік, што коні краў!

Маці пасля інсульту загаворвалася, фрагменты жыцця блыталіся ў яе няшчасным розуме (то ёй здавалася, што я малы, то што яна маладая).

— Усё ночанькі не спала, як тыя коні кралі…

Я нічога не разумеў, прымаючы гэта за звычайнае трызненне. Пра што яна, аб чым? У нас на 20 кіламетраў па акружнасці не было ніякіх стайняў-канюшняў. Да таго часу я забыў свае раннія апавяданні намёртва. Прапускалася міма вушэй, і толькі калі маці не стала, памяць пачала вяртаць сёе-тое, і да мяне дайшло, што яна так і памерла, упэўненая, што ўсё, што мной напісана — мною здзейснена.

Пра аповесць «Гісторыя хваробы» сябры — старэйшыя хлопцы — казалі:

— Ты вар’ят — пісаць пра сваю судзьбу?! Каму трэба твая судзьба?! З цябе ж смяюцца ўсе! І ў Мінску будуць смяяцца! А нам шкода цябе! Ты пра лес напішы, пра рэчку, пра перадавіка праізвоЙства, пра вайну…

Мая ўпартасць, што я не надта слухаю мудрых парад і раблю па-свойму — нешта не тое, як у іншых беларускіх пісьменнікаў, маіх аднавяскоўцаў-чытачоў проста заганяла ў тупік. Бянтэжыла.

— Колькі табе плОцяць? Дзе твая машына з шОферам? Дзе значок дэпутацкі? Дзе чэрава, як у Чыгрынава, на якое можна было б той значок пачапіць? Пісьменніка павінны вазіць па фермах, па палях. Потым банкет, дзе п’юць і адзін аднаго хваляць. Потым ён пра ўсё гэта расказвае на тэлевізіі, па радыё. Але ж ты заікаешся! Што ж тады рабіць з табою?!

Ледзь не ўсёй вёскай ламалі галовы, каб знайсці майму занятку якое практычнае прымяненне, каб не лічыўся ён чымсьці не проста несур’ёзным, а хоць бы не саромным — як коней красці.

Ім хацелася, каб я пісаў зразумела, «проста» — як Мележ, Быкаў, асабліва як Шамякін, і адзінае тлумачэнне, чаму я так не раблю, знаходзілі ў тым, што я не ведаю жыцця, мала выкарыстоўваю розных «праўдзівых» гісторый.

— Мележ — вунь цераз Прыпяць жыў, хадзіў па хатах, распытваў і пісаў усё, як було! А ты «чарніла» глушыш з намі…

І, шчыра хочучы мне памагчы, перастрэўшы дзе, заўсёды лічылі сваім абавязкам падараваць чарговую «праўдзівую» гісторыю. Старэйшыя людзі прыносілі ў хату гатовыя ўспаміны, мемуары, жыццяпісы. У мяне і цяпер захоўваюцца гэтыя мілыя тоўста-агульныя і тонкія сшыткі з пажоўклай, выцвілай папераю, спісаныя фіялетавым атрамантам (асадка з пяром, якую трэба мачаць у чарнільніцу) або хімічным алоўкам.

— Калі не будзе грошай, ці не будзе пра што пісаць — пускай пад сваёй фаміліяй, — проста раілі мне.

«На урэмья начала вайны з нем.-ф. захватчыками мне едва исполнилось… но я прымау самае дзейсцьвицельнае учасцие»…

«Я происходила из бедной многадзетнай хрысциянскай сямьи. Акрэснасци нашаго сяла весьма жываписны, рэчка петляет между вербами…»

На вокладцы аднаго з такіх сшыткаў рукой аўтаркі цвёрдая прыпіска-аўтаацэнка: «Хорошэ!»

8. Слава

Гляньце, як тэмы пераплятаюцца, адна на адну накладваюцца, нанізваюцца, як пацеркі на нітку…

Вось хоць бы і гэтая «конская» тэма. Быў у мяне блізкі сябар. Мы разам вучыліся, разам пачыналі пісаць, друкавацца. Ён загінуў ад дзікага, неверагоднага ў наш век выпадку: конь скочыў яму на грудзі, праламаў пярэднімі капытамі грудную клетку, змяў лёгкія, парвалася пячонка, кровазліццё ў брушную поласць… (Знаёмы дыягназ.) У Мінску ўратавалі б, ён быў дужы, трывушчы, але то было ў Дуброўне на Віцебшчыне… Застаўся пасля яго маленькі шасцімесячны сын, маладая жонка. Яна перадала мне папку яго чарнавых апавяданняў. Два былі надрукаваны ў «Першацвеце», з маёй прадмоўкаю.

«…Вядома, як пасля смерці блізкага чалавека адразу стараешся ўспомніць яго апошнія словы, адшукваеш зусім іншы сэнс, успрымаеш іх, бы нейкі наказ, папярэджанне… Пад час апошняй нашай сустрэчы Алесь прыехаў да мяне ў рэдакцыю. Мы прайшліся да кінатэатра „Піянер“. Мне трэба было сустрэцца з адным чалавекам. Стаяў халодны веснавы вечар. Я прысеў на лаўку. Алесь, развітаўшыся, пайшоў, раптам вярнуўся і папрасіў: „Не сядзі доўга, бо прастудзішся! Пачакай хвілін пяць і едзь дамоў!“ Я засмяяўся, а ён быў сур’ёзны. Потым завярнуў за вугал Купалаўскага тэатра — і знік. Назаўсёды. Бывай, Алесь!»

Чалавек ідзе ў нікуды, на смерць, а клапоціцца, каб «цёпленькі» Андрэй, не дай Бог, не застудзіўся! Неверагодна.

Калі прачыталі ў вёсцы і гэта, да мяне прыйшла сапраўдная слава. І як раней спачувалі мне, так цяпер шчыра радаваліся майму поспеху. Нарэшце! Вось якое практычнае прымяненне можна даць яго занятку! Мой былы аднакласнік, які жыў у Кіеве, зваліўся па п’яні з 9-га паверха, паламаў рукі, ногі, хрыбетнік і цяпер поўным паралізаваным калекам ляжаў у матчынай хаце.

— Хай бы мо Андрэй прапісаў…

Да маткі пачалі прыходзіць. Хто з курачкаю пад пахаю, хто са слоікам малака, хто з пакункам свежыны. «Мо Андрэй, як памру, што напіша…»

— А божачкі, што пра цябе можна напісаць?!

— Ну, як яно пішацца… як у газетах… што вот буў такі й такі… мог бы жыць ды жыць…

Маці пахарашэла, памаладзела. Магла ўжо не апускаць вачэй пры сустрэчах, не чырванець пры пытаннях — кім твой сын працуе?

— …Хутка дзевер памрэ, дык хай Андрэй што на помніку чыркне…

— Хутчэй вам! Чыркне… А мацерыял? Яму ж мацерыял трэба сабраць! — з веданнем справы, важна тлумачыла «пісьменніцкая» маці.

9. Спачуванне

А тут ужо гэтая — «некраложная» — тэма пачынае патрабаваць самастойнасці, ці хаця б нейкага (у нашым выпадку даволі жорсткага, трагічна-камічнага) завяршэння.

Адзін вясковы грамацей, ідыёціна першай гільдыі, пасля падзей на Нямізе ў 1999 годзе прачытаў газету, згарнуў, паклаў у кішэню і пайшоў да маёй маці. Прыйшоў:

— Прымі, Іосіфаўна, самые іскранніе сабалезнаванія ў связі з трагіческой гібеллю тваіх сына і нявесткі на раке Няміга ў цэнтры сталіцы нашай Родзіны, — і зняў шапку.

Дзеля справядлівасці трэба сказаць, што апрыёры ўсё, што адбывалася ў Мінску, звязвалася са мною — ад падпісання важнага міжнароднага пагаднення да інфармацыі пра дробныя дарожна-транспартныя здарэнні. А тут яшчэ гэтая ўскосная сувязь з некралогамі, помнікамі, смерцямі…

Маці паўдня — пакуль бегала пехам у горад на паштампт і дазваньвалася да мяне, пражыла з адчуваннем, што трэба рабіць двайное пахаванне. Пазычала грошы… (З грошай пачалі гэты блок, імі і заканчваем.)

10. «Я на гару, а чорт за нагу»

Канечне! Канечне! Не трэба ламацца. Былі ў зародку, у першапачатковым праекце мары і пра грошы, і пра славу, і пра чытачоў, і каб пры спрыяльнай нагодзе — каб неяк так само сабой склалася — не адмовіўся б ад усяго гэтага.

Але раз не склалася — туды яму і дарога. Ліса хадзіла пад вінаграднікам, аблізвалася — высака, не дастаць, махнула хвастом — «усё адно зялёны».

Можна спытаць: навошта тады друкавацца? Не цікавяць грошы, чытачы, слава — дык пішы і складвай у шуфляду, не займай чыйгосьці месца ў часопісах.

Адказваю. Друкаваўся і друкуюся… дзеля Рэдактара. Ён, і толькі ён — гэты сціплы, незаўважны руплівец на ніве роднай літаратуры, ён адначасова і чытач, і крытык, і дарадца, і Бог, і цар, і літаратурны воінскі начальнік. Груба кажучы, я друкуюся, бо мяне друкуюць. Пачнуць вяртаць рукапісы — друкавацца перастану. Ці звярнуся да іншага рэдактара. Тут ясней яснага.

Але ж трэба, каб было што вяртаць. Трэба матэрыяльная рэч — рукапіс. Адкуль ён браўся? Адкуль узнікала, чым жывілася тая нечалавечая апантанасць, сатанінская ўпартасць, тое вечнае трымценне рукі і ручкі, па 17 разоў (падлічана) перапісванне, чаму і навошта ўсё грэбся і грэбся, як жаба на корч?

Можа, нешта прасцей? Можа, не завоблачная слава, не аморфныя грошы, не зменлівыя, ненадзейныя чытачы — можа, была не глабальная, а маленькая мэта, звычайныя пошукі якіхсьці выключна зямных, меркантыльных выгод?

Напрыклад, уступленне ў Саюз пісьменнікаў?

Цалкам магчыма. Такі стымул мог быць. Тым больш у тыя часы членства ў СП давала нямала прывілеяў. Вольны дыплом, а гэта магчымасць працаваць дзе і кім хочаш, або ўвогуле не працаваць, гэта аўтаматычна — Мінск (мала ж сюды патрапіць, трэба яшчэ тут застацца)… Прапіска і жыллё. Паліклініка персанальная пісьменніцкая, пуцёўкі розныя на курорты і ў Дамы творчасці…

«Ты ведаеш, колькі такіх, як ты, з’язджалі з Мінска і знікалі без следу?! — нашэптвалі мне старэйшыя калегі. — Табе трэба толькі Мінск, і толькі праца, звязаная з літаратураю! Потым будзеш думаць пра духоўнае, калі сцены і стол з’явяцца! Маці прапішаш, перавязеш, падлечыш…» (Ведалі, чым браць.)

Вось кавалачак тагачаснага апавядання.

11. «Сіндром»

Чалавек можа выстаяць перад вялікімі бурамі, перанесці розныя трагедыі і неймаверныя страты — і зламацца ад нязначнай драбязы, смешнай пстрычкі, якую і ўлічыць было немагчыма.

Як і наш Зміцер. Жыў ён, пакуль не выслізнуў са свайго дабрабыту, як семка з гарбуза, не толькі не горш за людзей, а мо нават і лепш.

У 25 гадоў у яго была ўжо выгодная дзяржаўная служба, уласная аднапакаёвая кватэра і красуня жонка. Часта ён так і казаў свайму суседу з трэцяга паверха, пенсіянеру Міраславу Раманавічу, з якім цёплымі вечаркамі любіў пасядзець каля пад’езда на лаўцы:

— Я, дзядзька Міраслаў, шчаслівы ў параўнанні з іншымі ведаеце чым? Не знешнімі абставінамі, не, хоць і гэтае знешняе для мяне многа значыць. Але найперш тым, што вось без блату, без багатай цешчы, без хітрай жаніцьбы і без падлізвання да начальства сам, толькі ўласным розумам заслужыў і гэтую кватэрку, і сваю Галю, і сямейную ўтульнасць, пра якую некалі так марыў на прагнутым студэнцкім ложку. Маё шчасце — у тым, што я не жадаю сабе нічога ні горшага, ні лепшага. Яно, разумееце, як бы ў канкрэтным моманце. Я ўгадаў гэты момант, я сказаў сабе — стой! Будзь хітрэйшы за іншых. Вось як гэта на прыкладах: будуць даваць новую, большую кватэру — адмоўлюся, будуць павышаць на службе — выкручуся, каб застацца на сваім цяперашнім месцы. П’яніцу, канечне, цяжка пераканаць, што найвышэйшая асалода толькі ад першай чаркі… Я хачу, Міраслаў Раманавіч, захаваць слодыч першай чаркі — разумееце мяне?

Пенсіяінер, схіліўшы набок лысую, з рэдкім сівым вяночкам галаву, цікаўна, але трохі і скептычна слухаў і заціснутым між каленяў драўляным кіёчкам круціў у пяску дзіркі. Адзінокі, хворы чалавек, Міраслаў Раманавіч належаў да не такога ўжо і рэдкага сярод пенсіянераў тыпу: ён не ведаў настальгіі па ранейшым, не трымаўся старога, а падтрымліваў усё новае і перадавое; сам сябе ён называў леварадыкалам. Ён зусім нядаўна выйшаў з партыі, якой служыў ад юначых гадоў і да пенсіі, у знак пратэсту супраць парушэння правоў асобы пачаў насіць вузкія джынсы і з’яўляўся нязменным аўтарам шматлікіх выданняў дэмакратычнага кірунку. Словам, чалавек ён быў неардынарны, цівавы, па-маладому няўрымслівы — а інакш чаму б і спавядаўся яму наш Зміцер?

Выслухаўшы, Міраслаў Раманавіч клаў свой кіёчак на калені і, звонка шапялявячы, казаў:

— Студэнцкі халодны ложак! Уяўляю яго сабе. Пасля такога любая, груба зляпаная, цвёрдая савецкая канапа падасца райскім пухам. У тым і справа, што сапраўднага ложка мы не ведаем усё жыццё. Хіба мы спалі як людзі? Можа, мы елі людскую ежу, культурна сервіраваную? Можа, ведаем сапраўдную культуру, літаратуру, кіно? А мы ж пушчаны ў свет для поўнага шчасця, гэтага ж нельга не прызнаваць. I тваё цяперашняе шчасце — убогае, смешнае. Любы нармальны чалавек адтуль, з Захаду, паслухаўшы цябе, захацеў бы падаць табе міласціну.

— Калі ў мяне спакойна на душы, — адказваў Зміцер, прыкурваючы цыгарэту, — калі мне нічога не хочацца, я магу спаць на падлозе, есці, што Бог пашле, без усялякай сервіроўкі, і абыходзіцца без, як вы кажаце, сапраўднай літаратуры і культуры. І ўсё роўна быць больш шчаслівым за ўсіх вашых еўрапейцаў, разам узятых.

— О не, Дзіма, — уздыхаў пенсіянер, адганяючы цыгарэтны дым, які кепска пераносіў. — Ты шчаслівы толькі адным — няведаннем. «Мы з калхоза, нам не трэба». Каб ты хоць дзень пажыў у сапраўднай цывілізаванай краіне — ты б іхняму сабаку пазайздросціў бы. Хаця! — мы ўжо нават зайздросціць развучыліся. Нас можна прабіць чым-небудзь?..

Пагаварыўшы так, яны развітваліся і разыходзіліся: адзін — прымаць ванну, піць чай з мятаю, у мяккім крэсле глядзець па тэлевізары пра стыхійныя бедствы і крымінальную хроніку, а пасля ў цёплым ложку абдымаць прыгожую маладую пакорную жанчыну; другі — у свае халодныя чатыры сцяны, дзе стол, ды лямпа, ды нікому непатрэбныя паперы, ды шклянка кефіру на тумбачцы перад сном — па модзе старых людзей… Ды што тут шмат распісваць, і так вядома — Бог няроўна дзеліць!..

12. Гарантыйны ліст

Калі адкінуць тагачасную сацыяльную лухту, палітычную атмасферу, якія — толькі фон, у гэтым урывачку як на далоні, як у люстэрку ўсе бліжнія і дальнія планы. Во калі і куды яно сягалася! А яшчэ ж не было ў паміне ні красуні (Г)Алі, ні аднапакаёўкі, ні службы, ні тэорый-прыкідак, як тое гіпатэтычнае, будучае «шчасце» ўтрымаць і зафіксаваць!

Самае дзіўнае, што часткова гэта спрацавала. У Саюзе пісьменнікаў мяне заўважылі, выдалі паперу, у якой на імя рэктара пісалася, што ў выпадку вольнага размеркавання мне гарантуецца праца і жыллё ў сталіцы.

Размахваючы гэтым магічным, усемагутным дакументам (які для блатной інстытуцкай кодлы быў «фількінай граматай»), я — малады, ранні, перспектыўны, удачлівы і шчаслівы — залятаю ў кабінет да дэканшы.

— Вы хочаце вольны дыплом? — будзённа спытала Р.А. — А дзе вы будзеце жыць і працаваць? Трэба хоць маленькая, ілюзорная гарантыя…

— Вось! Не маленькая і не ілюзорная. Ліст з самога Саюза пісьменнікаў.

— А! Тады — усё. Няма праблем. Жалезна. Я падрыхтую рэктара, усіх, усіх… Вы толькі прыдзеце на папярэдняе размеркаванне і распішацеся. І ўсё ў вас будзе цудоўна, у тэатры хадзіць будзеце, на машынах катацца, можа нават кніжку напішаце… Пашэнціла вам!

13. Папярэдняе размеркаванне

Перад размеркаваннем дэканша, заходзячы са стосам папак у актавую залу, кінула на хаду: «Андрей, свободный диплом не получится, мы просто распределим вас в Минск. В те библиотеки, которые будут».

Нейкі адзін працэнт дыскамфорту ўзнік.

На крэслах, у чаканні сваёй чаргі. Размова з выкладчыкамі. «А вы куды, Андрэй?» — «Як Астап Бэндэр — вольная прафесія. Мінск, папера з СП». — «Вось малайчына. Пашэнціла!»

Мая чарга. Заходжу. Вельмі многа людзей.

Дэканша. Андрей Федаренко, холост, из Мозыря.

Рэктар. Вы где прописаны?

Я. Часова ў Мінску, а так у Мазыры.

Рэктар. Есть Мозырь?

Голас. Есть!

Я (думкі ўжо ясныя). Я хацеў бы застацца ў Мінску ці ўзяць вольны дыплом. У паперы, якую я падаваў, напісана, што хутка я ўступлю ў СП, а ён запяспечыць мяне жыллём.

Галасы (злева). СП! СП — Союз писателей.

Дэканша (спахопліваецца). Ах, да, вот он приносил…

Рэктар (чытае праз тры словы). Здесь напечатано плохо… Прозаик… Секция… Ну и что? Без прописки в Минск направить мы вас не можем.

Галасы (справа). Мележ в Хойниках жил… Гомель есть! Это ж, наоборот, нужно в деревне прожить — напишешь больше. Как это его родина и он не хочет туда ехать?

Рэктар. Не тяните время. Есть Гомель и Мозырь. Ваша бумага не имеет юридического обоснования.

Я. Калі яна пісалася, яна і не прэтэндавала на юрыдычны дакумент, а была як асабістая просьба.

Голас. Никто тебе квартиру не даст, никакой СП! Он не распределяет квартиры! (Вось і памыляліся.)

Галасы. Если ты вступишь в СП, тебя СП вытащит в Минск в любое время! Ты получишь в провинции жильё, все удобства!

Я ўстаю, падыходжу:

— Дайце паперу.

Забіраю і іду да дзвярэй.

Галасы. Стойте! Стойте! Андрей, вернитесь!

Вяртаюся.

Галасы. Всё равно нужно подписать, даже когда и не едешь.

Парторг. А вы да чэрвеня зможаце дастаць прапіску?

Я. Змагу.

Галасы. Где он сможет? Да что вы говорите вообще?! (На парторга.) Сыс и Глобус в деревнях живут! Да что он написал? Коллективное письмо в Союз писателей подать, чтобы не принимали за такое поведение!

Голас. Вот что, чтобы не тянуть время, пишем — Гомель, а ты напротив своей фамилии пиши — нет.

Я (дэканшы). Чаму мне гэтага не сказалі, калі я да вас заходзіў?

Дэканша. Я сказала, что доложу комиссии.

Я. Доложили?

(Маўчанне.)

Рэктар. Мы не видим причин давать вам свободный диплом. Он даётся или… или у кого родители инвалиды. Ни под одну категорию вы не подходите.

14. Булгакаўшчына

(Васілю Гігевічу)

Здорава. Пяць гадоў вучыцца. Прывыкнуць да Мінска, палюбіць яго. Дабіцца сяго-таго ў літаратуры (выйшла першая кніжка на той час). Паверыць у свой лёс, у сваю зорку. І раптам — крах, поўны, вяртанне ў вёску, да «чарнільца», ці ў якісь раённы цэнтр, адарванасць ад літаратурнага асяродку… Ды не ў тым справа! Я не баяўся Калымы, не тое, што вёскі, — проста было абсалютнае адчуванне несправядлівасці, няшчырасці, нейкай кепскай, бесталковай гульні, ад якой ніхто не атрымоўваў карысці.

Цяпер смешна ўспамінаць, але тады злосці і адчаю майму не было межаў.

Хто з-за мяне захоча ў СП падстаўляцца? Ды і што ён, саюз, можа зрабіць пры ўсім жаданні? У сітуацыі, калі сама абрэвіятура — СП — бяссільная, а значыла яна ў тыя часы не менш, чым ЦК ці КДБ.

У пераходзе метро сутыкаюся з пісьменнікам-фантастам (!) Васілём Гігевічам. Расказваю вяла.

— Ты зарэгістраваў тую паперу ў прыёмнай? — энергічна бярэцца за справу Васіль Сымонавіч.

— Не.

— Малайчына. У сэнсе, дурань. Калі папера рэгіструецца, яны вымушаны даць пісьмовы адказ. А што яны напішуць? Што нам СП не ўказ? Хто ім тады ўказ? І што — яны ўсіх па прапісцы накіроўваюць? Нехта ж застаецца ў Мінску і без прапіскі.

— Ды яны проста выганяць без выдачы дыплома.

— Зараз! Пяць гадоў вучылі. Тым больш не сёння-заўтра прэзідыум, уступіш у СП і пашлеш іх разам з іхнімі дыпломамі і размеркаваннямі.

— А калі не ўступлю?

— Ну й чорт з ім. Прапішу цябе ў сябе. Жэнішся на мінчанцы, у мяне сваячка ёсць, харошая дзеўка, замуж хоча, будзеш жыць і пісаць спакойна без усялякіх дыпломаў і СП. Дарэчы, наконт працы. У «Полымі» вызвалілася месца загадчыка аддзела культуры і гісторыі. Хочаш загадчыкам аддзела?

— Вы жартуеце… Хто мяне возьме, які загадчык — без прапіскі, без дыплома, без вышэйшай адукацыі, без жылля, без членства ў СП, беспартыйны?!

— Я перагавару з хлопцамі, праз пару дзён табе пазвоняць у інтэрнат і прымуць у «Полымя».

— Васіль… навошта я вам, чужы чалавек?!

— А ты адзін з нямногіх, хто будзе пісаць. Не важна, добра ці кепска, проста фізічна будзеш пісаць.

— Дык што, гэта галоўнае? Літаратура важней за ўсё? Проста пішы — а астатняе прыкладзецца?

— Абсалютна правільна.

Хвіліну назад я адчуваў сябе няшчасным жабраком, а цяпер на мяне раптоўна звалілася багацце…

Наўзабаве ўсё ў адзін дзень і адбылося. Да абеду напісаў заяву ў «Полымя» (пішу, а ззаду Янка Брыль стаіць, дыхае ў патыліцу), пасля абеду — прынялі ў СП, а ўвечары тэрмінова выклікалі да рэктара.

— Дык табе трэба вольны дыплом? Калі ласка! А хочаш — любую, на выбар, бібліятэку ў Мінску? Ва Урадавую — хочаш?

А мне ўжо не і трэба нічога, дарагая лыжка ў абед.

Недзе праз паўгода пасля апісаных падзей, у Маскве на вакзале падыходзіць бомжык, тыпічны, няголены. «Слушай, парень — слухай, хлопец, я загуляў… І грошай няма, і выпіць няма з кім. Пазыч пяцёрку. Я вышлю».

Зайшлі ў нейкую смярдзючую пяльменную. «А что ты делаешь в Москве?» Лянота была хлусіць, нешта выдумляць, і я адказаў: «Ды вось, прыязджаў у вашу Акадэмію навук атрымліваць прэмію за лепшае апавяданне сярод маладых пісьменнікаў Савецкага Саюза». Заняты адкаркоўваннем пляшкі, бомжык не тое што не здзівіўся, а нават вачэй не падняў. «Так? А я таксама ў СП, у камісіі па міжнародных сувязях аціраюся… Хочаш, арганізую табе паездку ў Італію?»

Я падзівіўся — у нас у Беларусі такіх бамжоў не бывае, выпіў з гэтым смешным абяцальшчыкам, даў на развітанне пяцёрку, пакінуў адрас і паехаў у Мінск. Праз тыдзень прыходзіць перавод на 25 рублёў, з прыпіскай з другога боку: «Андрюша, извини, что не повезло с Италией!», а яшчэ праз тыдзень тэлеграма: «Главному редактору ПОЛЫМЯ просьба направить творческую командировку Монголию расходы счет комиссии международным связям…»

15. СП

Усё гэта, канечне, добра, але ўсё гэта не тое.

Нельга пісаць і мець у планах — вось напішу і за гэта ўступлю ў СП, потым у метро буду натыкацца на дабрадзеяў-фантастаў, а на вакзалах — на ўсемагутных бомжыкаў.

Хай іншыя паспрабуюць. Гэта не заканамернасць. Гэта латэрэя. Гэта зусім не гарантыя, не аксіёма, не жалезнае правіла, якое пры кожным павароце лёсу можа быць успомнена і прыцягнута на дапамогу, якое, як лінейку (Ян Скрыган казаў — «прымернік»), можна прыкладваць-прымерваць да любога выпадку.

І СП, і Гігевіч, і бомж (ні імя, ні прозвішча якога і цяпер не ведаю), і Расійская Акадэмія навук, і Парыж, і бальніца — усё гэта выпадковасці, з серыі «пашэнціла — не пашэнціла».

Сёння ты ў Парыжы, а заўтра ў Богам забытай мінскай бальнічцы, трымаешся на адных наркотыках і няма каму з-пад цябе нават вынесці; сёння ты ў Саюзе пісьменнікаў, а заўтра і Саюз невядома дзе і чый…

Да таго ж такі стымул, як уступленне ў СП — дужа недаўгавечны; ён, калі і існаваў, мог быць дзейсным толькі на пэўны, кароткі перыяд. Ну, уступіў, а далей? Хіба мала ў нас творцаў, якія, дабіўшыся членства ў СП, адразу ж пераставалі пісаць? Значыць, толькі такая — часовая, максімальна-мінімальная задача стаяла, і калі яна была дасягнута, патрэба тварыць знікала.

Шчыра кажу — не. Не Саюз пісьменнікаў. Не ўступіў бы ў яго — спрацаваў бы варыянт Гігевіча, ці нейкі любы іншы варыянт.

16. Дзённікі

Госпадзі! Мне ўжо самому цікава, для чаго ж тады, якой трасцы я так люта, так утрапёна пісаў?

Якога ражна ўвогуле піша пісьменнік, якому не патрэбны ні чытачы, ні грошы, ні слава, ні практычныя, прыземленыя выгоды: якісь СП, якія-небудзь лакальныя прэміі і вынікаючыя з іх прывілеі?!

Я вырашыў звярнуцца да дзённікаў. Харошая рэч. Я даволі рэгулярна вяду іх з 1986 года. Можа, там, у тым жа славутым раёне 23–25 гадоў адшукаюцца чыстыя дэбютныя мары?.. Паўгалодны, малады, амбіцыёзны, самалюбівы… Піша начамі, рыхтуецца да прэмій у Расійскай або сваёй Акадэміі навук, да будучага Парыжа, ставіць перад сабой высокія мэты…

Жудасць навалілася на мяне, як толькі вочы пачалі выхопліваць словы і радкі пад датамі 87, 88, 89.

Мне проста стала кепска. Гэта быў кашмар. Гэта былі штохвілінныя фіксацыі стану, такое самакалупанне, такое страхоцце, такія замарочкі, такая гадасная дрэнь, якой маглі б пазайздросціць нашы прафесійныя «чарнушнікі». Каб не знаёмы почырк (ён у мяне не мяняўся ад школы да цяпер), я б не паверыў, што гэта маё.

З 88 па 89 большая частка выдрана, спалена, знішчана — як чорная метка, як нядобрая, начараваная, намоўленая рэч; ужо тады адчуваў, што нельга такое трымаць у кватэры. Па той жа прычыне, відаць, і не карыстаўся тымі дзённікамі, баяўся перачытваць нават тое, што засталося…

Нічога я з іх не ўзяў і цяпер. Аднак сёе-тое ўспомніў.

17. Душ

У інтэрнаце блочная сістэма: на два пакоі — прыбіральня і душ. Душ з двух аддзяленняў, кожнае метр квадратны. Душна, затое «ўласны кабінет». Тут я даволі някепска атабарыўся: скрынка замест століка, на якой пішучая машынка, стос кніг замест крэсла.

Ноч. Пішу ў пакойчыку душа.

Свой свет. Ілюзія адасобленасці, адзіноты. Пад машынку падкладваю кавалак тоўстага паралону. Усё адно ляпае, здаецца, на ўвесь квартал. Ажно звон у вушах. Калі спыняюся пісаць, з пакоя чуецца енк, крык, стогн… Сусед прывёў на ноч дзяўчыну.

Каб не слухаць, яшчэ мацней луплю па клавішах. Што пішацца — не ўяўляю (хаця што там уяўляць?)…

Стук у дзверы, ад якога падскокваю.

— Письменник! — радасна-знясілены дзявочы голас. — Подмыцца пусти!

18. Смірнова

Зіма. Ноч. Пішу. Перыядычна выходжу на калідор перакурыць. Скразнякі — а тут цёплая батарэя ў кутку калідора. Да яе можна прытуліцца спінай. Прыкладна ў гадзіну ночы чутно, як ляпаюць унізе ўваходныя дзверы. Крокі па лесвіцы. І вось ідзе, рослая такая кабыла з крутым, круглым задам.

Во-во. Менавіта гэтае, выпадкова выскачанае акравершнае слова. Лепш бы што іншае на яе патраціў.

Падыходзіць, прысаджваецца на кукішкі. Калені разведзеныя. Сінякі пад вачыма. Прыкурвае, пальцы трымцяць.

І ў канцы доўгага, вузкага, шэрага, з абшарпаным лінолеумам калідора цьмяная лямпачка выхоплівала малюнак: пачынаючы пісьменнік і блудніца, «странно сошедшиеся за…» (прыплялося з іншага Міхайлавіча).

— Што, Смірнова? Цяжка?

— Вазьмі ты мяне замуж… Гэта ж няма ўжо ні сіл, ні душы!..

19. Ліліт

Вясна. Май. Глыбокая ноч. Я адзін. Пакой на другім паверсе. Калі выйсці на балкон, побач цвіце груша. Хрушчы шапочуць у лісці. Груша старая, тоўстая, крывая. Можна працягнуць руку і гладзіць лісце і кранаць квецець…

Стук у дзверы — начны, гучны, чужы! Аж дыханне перахопівае ад злосці і нерваў. На парозе — Кернажыцкая. Ліля Кернажыцкая, беленькая шляхцяначка, цнота хадзячая.

(«И вот в том самом черном фраке, в котором был вчера убит, с улыбкой томною гуляки я подошел к моей Лилит»…)

Абдымае мяне і горача шэпча:

— Як добра, што ты яшчэ не спіш. Усё пішаш? Я жадаю табе… не, я проста ўпэўнена, што ты станеш… незвычайным пісьменнікам! Ты такі… такі…

Потым цалуе мяне.

— Можна, хлопцы залезуць па грушы на твой балкон?

Можна. Адчыняю балкон. Трое. Праходзячы праз пакой, адзін азіраецца і аглядвае мой ложак.

— А дзе баба? Слухай, першы раз бачу, каб хлопец адзін спаў, без бабы…

20. Наташа

Атрымаў ганарар. Нешта каласальнае па тых часах.

«Замочка». Прастаўляю чамусьці не хлопцам, а дзеўкам. П’ем гарэлку і шампанскае. Я адзін, першакурснік, іх штук шэсць дзевак, усе з пятага курса. Зрэшты, мяняюцца пастаянна, адна выходзіць, другая заходзіць, у вачах ужо калейдаскоп ад іх. Нехта мыецца ў душы, цурчыць вада. Кагось ванітуе ў туалеце.

Я не паспяваю выпіць, як дзявочыя рукі цягнуцца да мяне і ўвесь час падліваюць. Потым тыя ж рукі абвіваюцца вакол маёй шыі. Магнітафон, дыскета з нейкім арабскім дзікім акцэнтам. «Натаська… лублу… спамінаю…»

Наташка раве на маіх грудзях.

— Магла б нарадзіць яму, а зрабіла аборт, б… такая! Цяпер была б пра яго памяць! А так — адна дыскета! Хоць ты ў… гэтую дыскету засунь!

У мяне грудзі мокрыя ад слёз, шчокі — ад слюняў, пацалункаў… Вільгаць, бульканне спіртнога, шум вады, вады…

— Давай пажэнімся? Ты будзеш пісаць, я хадзіць вакол цябе на дыбках…

— /…/

— Прыдурак! Я ж, прайшоўшы такое, не гляну больш ні на кога! Я ж на цябе маліцца буду! Дзяцей табе нараджаю, казёл!..

21. Аксана

«Ты ўмееш кахацца?» — спытала Аксана.

Я ніколі не думаў, што гэта трэба ўмець, і толькі пазней зразумеў, што яна мела рацыю і вельмі талкова, правільна і практычна спытала. Умець кахаць, умець кахацца — талент, не кожнаму дадзены, гэта не проста кляпанне дзяцей (выдатны афарызм: «Калі Бог стварыў чалавека, ён не запатэнтаваў сваё вынаходніцтва і цяпер кожны дурань можа рабіць тое самае»).

«Ты… дзяўчынка?» — у сваю чаргу спытаў я… Ды не! — хлушу, надакучыла гэтае сюсюканне ўжо.

— Ты цэлка? — так я спытаў.

Плач… Я дастаю насоўку. Яна сморкаецца. Слёзы, смаркачы… Колькі многа ад дзяўчат вільгаці!

Ці варта лішні раз паўтараць, што ўсё скончылася просьбаю ўзяць яе замуж.

— Аксана! А проста пагуляць? Як іншыя робяць… Прыгледзецца адно да аднога, прыцерціся… Атрымаецца — не атрымаецца…

— Ну не! — аж слёзы высахлі. — Хопіць! Нагулялася. Час толькі траціць.

21(а). Дыялог

З кім гэта было? Дзе? Калі?

— «Ведаеш маю мару? У чым для мяне сэнс жыцця, да чаго я імкнуся? Знайсці сабе дзеўку-нацыяналістку».

— «А меня?»

— «Ты не ведаеш мовы».

— «Я выучу».

— «Гэта намнога сур’ёзней, чым табе здаецца».

— «Я стану серьёзной».

Не ведаю, і ніколі ў жыцці не ўведаю, чаго ўсе, як адна, дзеўкі, з якімі зводзіў мяне лёс, усе пагалоўна! — ад 15 да 35, замужнія і вольныя, марылі выйсці за мяне замуж і ні адна не згаджалася «проста пагуляць», як з іншымі хлопцамі, ці хаця б сябраваць.

22. Псіхааналіз

Дык, можа, вось для чаго я пісаў?

Можа, тут наадварот — не прасцей, а крыху глыбей? Можа, не на паверхні, не ў матэрыяльна-вонкавым (слава, чытачы, грошы, СП і інш.), а ў прыхаваным, ірацыянальным справа?

Дзявочы інстытут, дзявочы факультэт… Абшчага дзявочая… Які магутны раздражняльнік! Якое моцнае, увесьчаснае трэба было яму супраціўленне!

Дык, можа, прычыны пісання былі зусім не зямныя, не шаблонныя, а — лячэбна-прафілактычныя, так сказаць — псіхатэрапеўтычныя? Можа, я проста ратаваўся літаратураю? Можа, гэта была самаабарона арганізма? Своеасаблівая разгрузка, крык болю і тупат ножкамі дзіцяці, якое стукнулася і якому баліць?

Жаданне ўцячы ў душ, у пакой, у літаратуру, замкнуцца, зачыніць усе дзверы і вокны, каб нічога не чуць, не бачыць, акрамя выдуманага свету, акрамя штучна створанага жыцця, дзе ўсё не так, усё інакш…

Якое раздолле для псіхааналізу! Вось дзе размахніся, каса, разгарніся, плячо! Якая спакуса ва ўсім гэтым пакалупацца, зашыцца ў яго, нырнуць з галавой! Памацаць і паспрабаваць на зуб розныя псіхааналітычныя тэорыі!..

23. Тэорыя Фрэйда

Яна простая, як дышла (паводле Фрэйда — фалас): у кожным сучку на дрэве бачыць мужчынскае, а ў кожнай трэшчынцы на кары — жаночае.

У аснове любога ўчынку, тым больш маніі (а пісьменніцтва такой і з’яўляецца), ляжыць альбо эдыпаў комплекс, альбо сексуальная траўма, атрыманая ў да-свядомым, пад-свядомым перыядзе жыцця.

Выключна ўсё, ад насмарку да шызафрэніі, вырастае з таго, што вышэйшыя ўчасткі мозгу, сфармаваныя цывілізацыяй, ваююць з ніжэйшымі — першабытнымі, інстынктыўнымі, жывёльнымі.

Адсюль выснова, яна ж лекі: прызнайся самому сабе, што табе хочацца ў гэтым плане, развяжы свае комплексы, аддайся жывёльным інстынктам — і табе адразу палягчае.

Сутнасць ачышчанага, «голага» фрэйдызму і метадаў лячэння па ім можна перадаць пахабным анекдотам: «Калі цябе гвалтуюць, расслабся і атрымоўвай задавальненне», а калі цябе некалі гвалтавалі, пастарайся забыць ад гэтага кепскае, а ўспамінай адно харошае.

Нягледзячы на ўвесь цынізм, было б гэта, мабыць, няблага. Калі б чалавек жыў не ў соцыуме, а ў малпоўніку. Але справа ў тым, што барацьба — увесьчасная і бязлітасная — вышэйшага з ніжэйшым, маралі з інстынктамі — гэта не паталогія, а норма.

Атрымоўваецца абсурд: вучэнне Фрэйда ў тым, як нармальнаму, здароваму чалавеку ўбіць у галаву, што ён хворы.

Не трэба гэта чалавеку. Проста не трэба. Пражыве і так, прыпяваючы.

24. Тэорыя Паўлава

Куды больш цікавая за вучэнне Фрэйда.

Іван Паўлаў, акадэмік, сусветна вядомы фізіёлаг (прататып усіх булгакаўскіх прафесараў-геніяў), першы рускі лаўрэат Нобелеўскай прэміі, які застаўся пасля рэвалюцыі жыць у Савецкай Расіі, славуты быў рознымі дзівацтвамі, нпр., з’яўляўся на савецкія афіцыйныя прыёмы з поўным «іканастасам» царскіх узнагарод і ордэнаў, а ў святочныя дні царкоўнага календара на дзвярах лабараторыі красавалася запіска: «Зачынена, з нагоды Святой Пасхі» (іншаму ЧК за такое рукі б адсекла); адзіны ва ўсім Савецкім Саюзе адкрыта не прызнаваў савецкай улады і не баяўся гаварыць аб гэтым з кафедры.

У адрозненне ад Фрэйда, які здаровых спрабуе пераканаць, што яны хворыя, Паўлаў зрабіў крок наперад (лепш сказаць, «назад», у падсвядомасць) — ён даказаў, што чалавек і сімвалы прадметаў у ім фармуюцца задоўга да ўзнікнення лібіда.

Усе комплексы дзіця набывае яшчэ ў той страшэнна цёмны, дасюль не вывучаны (і які, хутчэй за ўсё, ніколі не будзе вывучаны) перыяд, калі яно практычна бясполае.

Усё пабудавана на рэфлексах. Рэфлексы закладваюцца, а потым робяцца ўмоўнымі, з вельмі абмежаванай колькасці прадметаў. Што можа бачыць, чуць, успрымаць немаўля? Белую столь. Які-небудзь узор на шпалерах. Матчыну цыцку, руку. Чуць крокі, галасы, шум вады… Вось, бадай, і ўсё. Вось тыя няхітрыя рэчы, якія фармуюць нашую будучую дарослую псіхіку.

Гэтыя рэчы могуць быць здаровымі — калі дзіця радавалася вадзе, крокам, матчыным грудзям — ежы, а могуць быць «хворымі», калі гэта суправаджалася якімі-небудзь адхіленнямі, анамаліямі.

Калі ж у дзіцяці да ўсяго вострая, тонкая, асаблівая псіхіка, «не такая, як ва ўсіх», калі яно, дапусцім, цягнулася да цыцкі, а яе яму не давалі, адштурхоўвалі, у яго можа стварыцца ўмоўны рэфлекс, узнікнуць ілжывая сувязь, што «цыцка — ежа», «маці — жанчына» (пазней гэта, канечне, трансфармуецца яшчэ і ў секс) — забарона, сорам, і ў жанчыне і ў ежы ён будзе бачыць адначасова і неабходнасць, і небяспеку.

25. Тэорыя Зошчанкі

Токар-фрэзероўшчык можа паехаць у адпачынак на курорт, у вёску, на рыбалку, на паляванне, у грыбы — і не думаць пра станкі, і хоць часова разгрузіцца.

Творчы чалавек, у прыватнасці, пісьменнік, не адпачывае ніколі і нідзе — ні ў адпачынку, ні на прыродзе, ні ў час выпіўкі, ні нават у сне. Гэта асаблівасць псіхікі.

Выдатны пісьменнік-псіхолаг Міхаіл Зошчанка ўслед за Лабразо і пры дапамозе метада Паўлава паспрабаваў зірнуць на феномен творчасці не з лірычна-рамантычна-туманных вышынь, а з пункту погляду медыцыны.

Тое, што называецца ўзвышаным і прыгожым словам — «натхненне», Зошчанка пачаў разглядаць як усяго толькі фізічны, фізіялагічны працэс, стан крайняга ўзбуджэння нервовай сістэмы, калі мозг працуе на мяжы магчымага і за кошт іншых органаў.

«Натхненне… гэта асаблівая, але не зусім правільная праца ўсяго арганізма. Лепш сказаць, зусім няправільная. Гэта т. зв. сублімацыя».

«Узнёслую скруху, пашанотную хандру, прывабны смутак, чароўную маркоту, ганарлівую пагарду да людзей, высакароднае самагубства і раннюю паэтычную смерць навука, на жаль, раглядвае крыху іначай, чым літаратура».

«І ведаць усё гэта пісьменніку проста неабходна, як неабходна мастаку ведаць анатомію. Канечне, мастак можа маляваць і без ведання анатоміі. Можна маляваць, як пячорныя жыхары — профіль з двума вачыма. Што, дарэчы, нярэдка назіраецца і ў літаратуры».

І так, творчасць, «натхненне» — усяго толькі разнавіднасць неўрозу. Гучыць не зусім прыгожа, але калі прыцісне, яшчэ не тое прыдумаеш.

Разумеючы, наколькі гэты творчы неўроз небяспечны, наколькі хісткае балансаванне на мяжы паміж рэальнасцю і вар’яцтвам, Зошчанка прыдумаў сістэму кантролю пісьменніка над сабой, над сваім мозгам і сваімі пачуццямі. Калі ўжо гэты неўроз нельга вылечыць, дык як мінімум трэба яго не запускаць, бо наступствы могуць быць вельмі і вельмі сумнымі (гл. пачатак рамана). Яшчэ лепш — паспрабаваць паставіць яго на службу сабе («любімаму»); з паршывай авечкі хоць поўсці касмыль.

Мэта простая: як бы найдаўжэй пражыць фізічна, каб пры тым пісаць выдатныя рэчы і адначасова не звар’яцець ад перагрузкі? «Я не ацэньваю чалавека па даўжыні яго жыцця, — разам з тым вельмі слушна заўважае пісьменнік. — Іншае кароткае жыццё больш каштоўнае, чым стагоддзе. Але лічу, што калі падоўжыць цудоўнае кароткае жыццё, дык якасць яго не пагоршыцца».

…Тут і далей, паўторымся, маюцца на ўвазе творчыя людзі — пісьменнікі, для якіх не існуе ні дня ні ночы, ні выхадных ні прахадных, якія, як праклятыя, носяць паўсюль сябе саміх, якім аднолькава, што ў Дзвінску, што ў Мінску, што на французскім востраве Іф (Іў), што ў беларускім мястэчку Іўі, якія не маюць забыцця ні ў ложку з каханай жанчынай, ні на сяброўскіх пагулянках, ні на самотнай прыродзе, ні каля вакна раддома, з якога паказваюць несімпатычны камячок з зморшчана-спечанай мордачкай — іх першынца, ні каля труны бацькі ці маці перад пахнучай сырой зямлёю магілай…

Нідзе і ніколі.

Пісьменнікі, для якіх літаратура — хобі, якія пачынаюць «тварыць» пасля выхаду на пенсію, якія ўмеюць пісаць у працоўны час у працоўных кабінетах, якія атрымліваюць задавальненне ад самога працэсу пісання і «балдзеюць» ад уласных тэкстаў, якія хоць раз у жыцці ўжылі словы: «Я б напісаў, ды цяпер няма часу», — такія могуць адпачываць; іх я адпускаю. Гэтае эсэ не пра іх і не для іх.

26. «Хворыя прадметы»

Вандруючы ў памяці ад сёння да пачатку, усё далей і глыбей, Зошчанка дагробся да наступнага выпадку ў сваёй біяграфіі.

Аднойчы маці карміла яго, зусім маленькага, цыцкай. У гэты момант бліснула маланка, улупіла ў двор дачы. Забіла карову. Загарэўся хлеў. Жахлівы гром супаў з працэсам кармлення. На хвіліну маці страціла прытомнасць і выпусціла немаўля з рук. Яно ўпала на край ложка, скацілася ў балею з вадою, пашкодзіла руку…

Маленькі мозг няправільна злучыў гэтыя факты, паблытаў прычыны з вынікамі. Такія страшныя катаклізмы, — зафіксавалася ў маленькім мозгу, — маглі адбыцца ад таго, што вусны дакрануліся да цыцкі. І вось пакаранне: за ежу, за цыцку, за жанчыну — пякельны ўдар грому, падзенне, вада, зламаная рука, нерухомае цела маці!..

Удар, грукат, цыцка-ежа, вада, рука сталі першымі раздражняльнікамі, якія па ходу жыцця ўсё ўскладняліся, атрымоўвалі ўсё новыя пацвярджэнні сваёй небяспекі (нпр., у час вайны Міхась лёг у ложак з жанчынаю, побач разарваўся снарад — і дзіцячыя жахі ажылі, і яму стала блага, і нават забалела тая самая рука: зноў жанчына, цыцкі, гром, небяспека… І з таго часу калі ён толькі бачыў жынчыну, быў з ёю побач, а снарад не рваўся, яму ўжо рабілася не па сабе — па прынцыпе ілжывай сувязі, умоўнага рэфлексу — як выдзяленне сліны пры выглядзе або паху ежы).

Пазычыўшы ў швейцарскага неўрапатолага Дзюбуа тэрмін, Зошчанка вылучыў ужо згаданыя «хворыя прадметы». Гэта:

— рука,

— вада,

— крык, выбух, стрэл, стук,

— ежа (па эвалюцыйным ланцужку: цыцка — жанчына — секс).

Вось 4 асноўныя рэчы, якія з’яўляюцца ў тых ці іншых варыянтах для кожнага (па перакананні Зошчанкі) небяспечнымі. Паміж імі існуюць сувязі. З дзяцінства гэтыя сувязі маглі няправільна зафіксавацца ў псіхіцы, а потым, у далейшым жыцці, умацавацца грунтоўна. І менавіта яны, «хворыя прадметы», могуць выклікаць самыя сур’ёзныя хваробы — ад душэўных да фізіялагічных: страўніка, сэрца, лёгкіх, нырак, артрытаў і інш, і інш.

Трэба ўсяго толькі адшукаць ілжывыя, умоўныя сувязі і разарваць іх.

Самому Зошчанку гэта ўдалося. Лепшая частка яго жыцця (да 30 гадоў) была атручана цяжкай немаччу — у яго «было нядобра з нервамі», а адсюль — нядобра і з усім астатнім. Аб’ездзіўшы лепшыя савецкія курорты, абхадзіўшы ўсіх славутых дактароў, пераспрабаваўшы ўсё, што можна — ад гіпнозу да, як ён піша, «тон парашкоў і пілюляў», упарты пісьменнік расчараваўся ў медыцыне, узяўся за лячэнне сам… І здзейсніў цуд! — цалкам вылечыўся. Яму ўдалося зазірнуць у найпатаемныя куточкі ўласнай псіхікі, святлом розуму выхапіць іх і ўбачыць, што тое, што атручвала яму жыццё — усяго толькі дзіцячыя, смешныя, несур’ёзныя сімвалы. І яны зніклі, як знікаюць прывіды ў пакоі, калі ўключыць святло.

Бяда Зошчанкі ў агульнай бядзе многіх філосафаў, вучоных, псіхолагаў і г.д.; менавіта — тое, што памагло ім, яны пачынаюць пераносіць на ўсіх агулам. Заганарыўшыся сваім адкрыццём, пісьменнік вырашыў даказаць, што яго індывідуальны выпадак — гэта агульнае, універсальнае правіла, што яго вучэнне, яго тэорыя — гэта частка цэлай праграмы па духоўным аздараўленні кожнага, што яна можа ашчаслівіць усіх без выключэння — у першую чаргу савецкага чалавека, а затым і кожнага чалавека на Зямлі. Адзін з варыянтаў назвы яго кнігі на гэтую тэму — ні многа ні мала «Ключы шчасця». (Хто толькі не вынаходзіў гэты перпетум-мобіле ашчасліўлення чалавецтва!)

«Законы ўмоўных сувязяў адносяцца да ўсіх людзей. Не ў аднолькавай меры, але ў той ці іншай ступені яны небяспечныя нават і тым людзям, якія не маюць вострай псіхікі».

Калі ж справа пачала даходзіць да практыкі — нам застаецца толькі развесці рукамі.

Яго ключы адкрывалі замкі такога «шчасця», пры якім жыццё свядома зводзілася да адных ўмоўных рэфлексаў, да голай фізіялогіі, без веры ў Бога, без жаданняў, спадзяванняў, кахання і цуда, — словам, да існавання сабакі Паўлава. Нам для нашага ж шчасця прапаноўвалася ператварыцца ў аднаго з тых бадзёрых савецкіх дэбілаў, якіх сам Зошчанка, жартуючы, знішчаў дзвюма пстрычкамі-радкамі любога з сваіх геніяльных апавяданняў.

Вось два класічныя прыклады «лячэння» па Зошчанку. Да яго прыходзіць малады чалавек і, страшэнна саромеючыся, скардзіцца, што ў яго праблемы са страўнікам. Ваніты, млоснасць, спазмы кішэчніка… Малады чалавек у адчаі. Пазбягае людзей. Страціў усе радасці жыцця. «Вашыя прыпадкі ўзмацняюцца калі? — не так пытае ў яго, колькі канстатуе Зошчанка. — Калі вы чакаеце жанчыну?» Малады чалавек моўчкі ківае галавой. І, чырванеючы, расказвае гісторыю (занадта знаёмую нам гісторыю!), як некалі маці заснула, калі ён смактаў яе цыцку. Яна ачомалася ад дрымоты, калі ён быў амаль сіні.

«Адказ арганізма відавочны, — заключае Зошчанка. — Страх і жаданне пазбегнуць гібелі ляжалі ў гэтым». (Страх падаваў сігнал: жанчына — небяспека.)

Другая гісторыя. Маладая жанчына цяжарная трэці раз, і ўсё не можа нарадзіць. І зноў дактары настойваюць на аборце. Зошчанка пытае ў жанчыны, ці была звязана яе першая цяжарнасць з чымсьці непрыемным. «Не, — адказвае жанчына спакойна. А затым, збянтэжыўшыся, перапытвае: — Ах, першая? Самая першая?» (Якія мапасанаўскія інтанацыі! Памятаеце апавяданне «Шафа»?) Аказваецца, першы раз яна была цяжарная ў 17 гадоў, вучаніцай, хавала гэта ад бацькоў, ад школы, потым паехала да сяброўкі за горад і нарадзіла там мёртвае дзіця.

«Цяжарнасць і гора звязаліся ў адно, — робіць выснову Зошчанка. — Умоўны рэфлекс застаўся. Сувязі не былі разарваныя нават тады, калі змяніліся абставіны. Мозг не адзначыў перамены…»

І гэтак далей, і таму падобнае. Усе гэтыя гісторыі пакідаюць непрыемны асадак чагосьці несур’ёзнага, наіўнага і таксама, як і фрэйдызм, патыхаюць шарлатанствам. Я думаю, было б і лепш, і разумней, каб Зошчанка параіў маладому чалавеку звярнуцца да спецыяліста па страўніку, а жанчыне — да талковага гінеколага.

Савецкая цэнзура расправілася з бедным аўтарам-вынаходнікам імгненна. Яму прыпісалі два грахі: 1) — у грамадстве сацыяльнай роўнасці не можа быць ніякіх выключных прафесій, і псіхіка пастуха, генсека і пісьменніка аднолькавая; 2) — у савецкіх людзей увогуле не можа існаваць ніякіх псіханеўратычных праблем, любыя размовы на гэты конт — ерась, іншадумства, дысідэнцтва.

Праца Зошчанкі была аб’яўлена шкоднай «галиматьей, нужной лишь врагам нашей Родины», сам ён — «падонкам у літаратуры», яго выкінулі з Саюза пісьменнікаў (а гэта значыла немагчымасць друкавацца і пазбаўленне прадуктовых картак), адпаведна, і з жыцця. Старасць яго і смерць — асобная гісторыя…

Мы ж падзякуем гэтаму мудраму і мужнаму пісьменніку і чалавеку хоць бы за сам метад, які ён на сабе выпрабаваў і з намі падзяліўся.

27. Фантазіі на тэму

Давайце ўявім, што я са сваімі праблемамі прыйшоў у кабінет да, скажам, зошчанкаўца.

— Вось, так і так… Да 40, 42 гадоў пісаў, і атрымоўваў задавальненне, і бачыў ва ўсім сэнс, і быў адносна шчаслівы… Потым гэта перастала памагаць. Чаму?

— Прасцей простага, — прагучаў бы адказ. — Тваё пісанне было ўцёкамі ад «хворых» прадметаў. Яны цябе палохалі. І ты ў літаратуры хацеў наблізіцца да іх, разгледзець, абмацаць і абясшкодзіць. Пра рукі пісаў?

О-о! Яшчэ як пісаў! Рука… Адрывае ад цыцкі, карае — і плескачом па задніцы, і папругай, і аплявухай… Жабрак з працягнутай рукою — каго ў дзяцінстве не палохалі: «прыдуць старцы і забяруць»?..

Рука настаўніцкая можа вывесці ў школьным журнале «двойку», пасля якой столькі непрыемнасцяў… Рука доктара абмацвае цябе… Рука дзяўчыны піша пісьмо, ад зместу якога залежыць, служыць табе і радавацца ці застрэліцца або дэзерціраваць… Рука разбівае, трушчыць сківіцы… Рука падпісвае чарговае размеркаванне, якое вызначае твой лёс… Рука ваенкома, якая адным указальным пальцам можа паслаць у Афганістан… Рука адбівае на ваганетцы засаўку, ад якой можа знесці галаву…

Дзявочая рука вылузваецца з тваёй далоні («Рэктар», І частка).

Рука са скальпелем крамсае тваё голае цела. Рука са шпрыцам — можа або даць выратавальны наркотык, а можа пакінуць пакутліва здыхаць.

Начальніцкая рука, якая грукае кулаком па стале, якая можа падпісаць ці не падпісаць кантракт, у апошнім выпадку пазбавіўшы цябе ежы…

І шмат, шмат яшчэ ў якіх іпастасях выступае і якія сімвалы набывае гэтая ўсемагутная рука, ад якой ніколі не ведаеш, чаго чакаць: ці ласкі, ці пакарання! Нездарма ж пры вітанні, знаёмстве першым чынам працягваюць руку.

— Пра ваду, вадкасць, вільгаць пісаў?

Пісаў, адказваю вінавата-пакорліва. Толькі ў маім выпадку вада была хутчэй пераносам на спіртное, кроў і слёзы. І тут жа побач — зноў рука. Калі кепска пасля п’янкі, успамінаеш — хто наліваў? — рука ў таго, значыць, цяжкая… Там, дзе спіртное — вадкасць, там і рукі, і крыкі, і жанчыны, і мацюкі, і кроў («Адзін зімні дзень»)…

— Ты сказаў — крыкі? Стук, шум? Значыць, і яны цябе непакоілі?

«Непакоілі»… Не тое слова. Рэзкія гукі самі па сабе агідныя (кожны, мусіць, заўважаў, як пры нечаканым гуку — напрыклад, сігнале аўтамабіля або асабліва цягніка ў метро, канвульсуе-дрыгаецца, як у жабкі, мышца нагі).

Крык, плач, мацюк, каманды «пад’ём!», «строицца!», «сюда подошел!»…

Канечне, з часам проста бязвінны стук у дзверы мог перарасці, трасфармавацца ў сігнал небяспекі. Тым больш стукаюць заўсёды, як правіла, рукой («Душ», «Ліліт»). Вось паказальны ўрывак з маёй даўняй паэмы «На Каляды ў інтэрнаце».

Самае цікавае тут нават не стук, а — «схаваў паперы». Стук — гэта рука, рука заўсёды штосьці просіць, адбірае, патрабуе — як правіла, самае каштоўнае, а што ў мяне было больш каштоўнага за паперы?

— Ежа, яна ж жанчына, яна ж секс, прысутнічалі?

Адказаў бы я вам, дарагі зошчанкавец… Вечны страх, жах, што не дадуць стыпендыі і настане голад!.. Жанчына — якая аб’ядноўвае ўсе 4 раздражняльнікі і ўзмацняе іх у сотні разоў! Жанчына — носьбіт, крыніца, фантан небяспекі, «заражаная бомба» (як у Талстога ў «Крэйцэравай санаце»)… Жанчына — з яе цыцкамі, слязьмі-вільгаццю, наліваннем спіртнога; гэтая ж рука налівае, яна ж абдымае, яна ж адштурхоўвае, можа даць і не даць…

Плач, стук у дзверы, споведзі-аборты, высмоктванне энергіі, навязванне сябе ў жонкі, г. зн., добраахвотна быць, жыць, знаходзіцца ў цеснай сувязі з аб’ектам павышанай небяспекі 24 гадзіны ў суткі, пастаянна! Тут сапраўды ўцячы! зачыніцца! ратавацца пісьменніцтвам, адзінотай, паперай, толькі б не бачыць, не чуць!..

Вось за што б яшчэ абавязкова ўхапіўся зошчанкавец.

Калі я прыязджаў у вёску на канікулы, я заўсёды выдатна адчуваў сябе і, самае галоўнае! — не пісаў, не мог, ды і патрэбы не было. Але чым бліжэй да восені, тым больш разыгрываліся ва мне нейкія неверагодныя немачы. Адзін раз, перад першым вераснем, проста абязножаў. Не змог устаць з ложка. Страшны артрыт абедзвюх ног. А як толькі мінула першае верасня, устаў, як ні ў чым не бывала, і, як у той біблейскай прытчы, не проста пайшоў — пабег. Я ўвязваў гэта то з абвастрэннем армейскіх балячак, то з Чарнобылем («і цяпер наш мірны атам уся Еўропа крые матам»)… Але калі ўлічыць, куды мне трэба было вяртацца (паводле зошчанкаўца) — у набіты дзявочымі целамі гарэм, у месца, якое страшней за перадавую лінію фронту, дык цалкам магчыма, што арганізм наіўна, як мог і ўмеў, не пытаючы дазволу ў дарослага мозгу, прыдумваў свае прычыны, каб адцягнуць тую паездку.

— Усё з табой ясна, — пасміхнуўшыся, сказаў бы зошчанкавец. — Да 40–42 гадоў ты разбіраўся з «хворымі» прадметамі пры дапамозе мастацкіх твораў. І ўрэшце разабраўся. Гэтыя прадметы перасталі цябе палохаць. Яны сталі табе нецікавымі. Літаратура аказалася больш непатрэбнай. Тэма вычарпала сябе.

28. Абвяржэнне

Занадта проста, каб быць праўдай. Крыху наіўна, каб цягнуць на «тэорыю шчасця».

Атрымоўваецца, што любы дыскамфорт, любая хвароба па большасці сваёй надуманыя, несапраўдныя, уяўныя, і яны імгненна знікаюць, калі ты толькі падумаеш і прааналізуеш, да каго ідзеш, каго чакаеш. А так як куды б мы ні йшлі, каго б ні чакалі і што б у нас ні балела — сустрэчы з жанчынаю не пазбегнуць; вось вам і разгадка…

Я хацеў з іроніяй (і прашу прабачэння, што гэтага не атрымалася) перадаць вышэйсказанае.

Вялікіх, паталагічных, ці што, комплексаў у сувязі з г. зв. «усіхнымі хворымі» прадметамі я ніколі не адчуваў. Плаваю, як паплавок, — рыбацтва абавязвае быць з вадою на «ты», са спіртным абыходзіцца навучыўся, крыві і слёз набачыўся больш, чым іншыя вады, шум, гул, стук у вялікім горадзе да таго непазбежны, да таго прытупляе, што хутчэй забаішся цішыні дзе ў лесе, на прыродзе, у адзіноце.

Рука? — трэба проста ведаць, што той, хто «цвёрдую» руку прымяняе, робіць стаўку на кулак — сам няўпэўнены, непаўнацэнны, слабейшы за цябе, і адказаць яму можна або тым самым (калі вы аднолькавых вагавых катэгорый), або смелым позіркам у вочы. І тады кулак абавязкова расціскаецца і ўладальнік «цвёрдай» рукі пачынае больш смяшыць, чым палохаць.

«Не боюсь я обид, ни крутых кулаков, ни воды, ни огня — а при ней словно вдруг подменяют меня…»

Што ж тычыцца жанчыны з яе нагамі і цыцкамі, дык на яе зусім не абавязкова зырыцца, можна ціхенька, апусціўшы вочы, прашмыгнуць міма і за вуглом тройчы сплюнуць.

У перыяд адной з сваіх кантрастных межаў (пра іх мы яшчэ пагаворым), менавіта — у 30 гадоў, я напісаў адну самаабарончую, самаахоўную аповесць, «Банальнае дарожнае знаёмства». Дарослыя мае кнігі тады чамусьці мёртва застопарыліся, не выходзілі, і я вымушаны быў адаптаваць яе да дзіцяча-падлеткавага чытва, і вось яна, усечаная, абрэзаная, кастрыраваная, да гэтага часу гуляе па калектыўных зборніках і кнігах «для сярэдняга школьнага ўзросту». Хачу прывесці ўрывачак з яе арыгінальнай.

29. «Банальнае дарожнае знаёмства»

…N. падумалася, колькі заходніх фільмаў ён перагледзеў за апошнія гады. Як там усё лёгка і проста! Знайшоў праблему — пазнаёміўся ў цягніку з дзяўчынаю, якая не пакінула свой нумар тэлефона! Ды выйдзі з цягніка, заходзь у любую кавярню — і знойдзеш дванаццаць яшчэ лепшых, якія дадуць не толькі тэлефон!..

«Чаму ж я калупаюся ў гэтым?

Таму, што веру адзіна сваёй інтуіцыі.

Таму, што мяне палохае гэта, мне гэта найбольш цікава; а каму не цікава і каго не палохае гэта — тым горш (ці лепш) для яго…»

І так, паехалі. Секс-матывы калі і ёсць, дык не галоўныя. Вырашэнне супярэчнасцяў — важнае, але недастатковае; мала што можа абяцаць жанчына, а потым не выконваць! Не трэба спадзявацца, тады не будзе і расчаравання.

Адкінем яе абяцанні, словы і магчымыя думкі. Возьмем канкрэтнае дзеянне. Учора раніцаю што зрабіла дзяўчына? Яна пайшла. І сёння пайшла. Узнік страх. І ўчора, і сёння.

Значыць, яму не хочацца, каб яго кідалі? Хочацца быць побач? Што ён хацеў узяць ад яе? Выгаварыцца? 3 такім жа поспехам можна было выгаварыцца і сябрам, і маці, і жонцы…

N. здавалася, што ён круціцца недзе блізка-блізка ад разгадкі. Нешта казала яму, падавала сігналы — «цяплей, цяплей!», калі ён пачынаў шукаць гэтай разгадкі не ў сваім жыцці, а ў сваіх ранейшых творах. Ён зноў пазваў на дапамогу памяць, і ўсплылі перад вачыма старонкі, раздзелы… Што хацелі яго героі ад жанчын? Ад адной — сексу, ад другой — пакаяння, ад трэцяй — усяго толькі тэлефоннага нумару… І побач з гэтым хаценнем заўсёды ішоў страх. Што кепскага рабілі, ці маглі зрабіць, яго героям тыя жанчыны? Маглі сысці, кінуць іх.

«І тады я пайшоў да Тані, — успамінаў N. свае цытаты, — і бажуся, як толькі пастукаў у дзверы, зайшоў, сеў, павітаўся — уся мая трывога некуды знікла».

«Страшна і незразумела, калі думаеш, што яна бавіць час са мною і цалуе на развітанне…»

«Галоўнае, я падышоў, сеў насупраць — і ўсе страхі мінулі без следу. Як гіпноз. Як п’яніцу з пахмелля трэба гарэлка, так мне трэба яе бачыць увесь час».

«Ён заўсёды панічна баяўся расстанняў…»

Разгадка аж закружыла галаву.

А любімыя песні, якія ён заўсёды мурлыкае пра сябе, едучы на працу ці з працы, або напявае ўголас, калі застаецца адзін?

«Не говорите мне прощай — я это слово ненавижу…»

«Не уходи, побудь со мною…»

«Бывай, абуджаная сэрцам дарагая, чаму так горка? — не магу я зразумець…»

«Я так устала с тобой расставаться, что ненавидеть стала дороги…»

«Давай пожмем друг другу руки — и в дальний путь на долгие года…»

«Самая нелепая ошибка — то, что ты уходишь от меня…»

Яшчэ раней N. усё распытваў маці, які ён быў малы. «Ціхі быў, спаў усё, — адказвала маці неахвотна. — Я з раніцы пайду ў калгас, а ты ляжыш у калысцы, спіш, чакаеш, пакуль прыйду і пакармлю». — «Я заставаўся цэлы дзень галодны?» — «Ну, бацька карміў трохі… Нажуе якога хлеба ў суслу… А то раз баршчом цябе накарміў, у паўгода, ледзь адратавалі. Цэлы месяц у бальніцы з табою ляжала. Уколы табе ў галаву давалі». — «А я плакаў, калі ты раніцаю сыходзіла?» — «Гм, яшчэ як! Як і ўсе дзеці».

Адзін з нямногіх яркіх успамінаў да двух гадоў: калыска, з якой трэба выбрацца. Трэба знайсці чалавека, які ўратуе ад голаду, ад адзіноты. Палачкі з аднаго боку калыскі, аказваецца, можна рассунуць. Можна пралезці ў гэтую дзірку, вываліцца неяк. Удар аб падлогу. Боль, кроў. Прыбягаюць нейкія людзі (бацька?), сварацца, выціраюць кроў, кладуць назад у калыску. На гэты раз палачкі папраўленыя, сядзяць моцна, не рассунеш…

Ежу, ласку, супакой — усё можа даць адзін чалавек, Жанчына. І раптам яна сыходзіць. І дзіця не ведае, на колькі — на гадзіну, на дзень ці назаўсёды?

Дык што: кожнае расстанне з любой жанчынаю — закамплексаваны ў падсвядомасці тых гадоў страх? Не, не кожнае і не з любою. Гэта зусім проста. Страх ад развітання з жанчынамі такога тыпу, якія нагадваюць N. маці. Якія словамі ці дзеяннямі пачынаюць клапаціцца пра яго, выказваць сваю прыхільнасць, любоў да яго.

Ён патрапляе ў залежнасць ад іх. Пакуль яны побач, яму спакойна. Пакуль яны побач, ад іх можна ўзяць штосьці…

30. Сыход

Возьмем штосьці ад гэтага і мы.

Вылучым адзін «хворы» прадмет, які нават не столькі назоўнік, а хутчэй дзеяслоў — УХОД, гэтае дзіўнаватае, страшнаватае слова, якому нават вартага адпаведніка няма ў беларускай мове, у нас яно набывае нейкае двухсэнсоўнае, біблейскае, містычна-міфалагічнае, ледзь не злавеснае значэнне — адыход, пакіданне, уцёкі, знікненне… Карацей, СЫХОД.

Вось гэта ўжо сур’ёзная Тэма. Хаця б таму, што сутыкнуцца з ёю давядзецца кожнаму і яе не пазбегне ніхто.

Пайсці, развітацца, кінуць… Пастаянныя сыходы, палоханне імі, пагроза іх, непазбежнасць іх — маглі ў маленькім жывёльным мозгу стварыць ілжывыя сувязі, стаць умоўным рэфлексам, які частым паўтарэннем, перыядычнасцю замацаваўся ў дарослай псіхіцы і пачаў выклікаць неўсвядомлены страх, памножаны яшчэ веданнем таго агульнага, непазбежнага, канчатковага Сыходу, што таксама пачынаецца на літару «с».

Цяпер нам крыху больш зразумелыя паводзіны героя «Аднаго летняга дня», яго ўцёкі ад дзяўчыны — тая ж самабарона ад будучай роспачы расстання: усё адно лета скончыцца, Анжэла паедзе, СЫЙДЗЕ — дык лепш не даводзіць да такога, уцячы, уратавацца, не прывязвацца да яе!

31. Прымакі і жарцікі

Мне два гады. Хата. Зімні вечар. Грубка гарыць, ціха патрэсквае, скача ад яе жоўтае святло па падлозе. Так цёпла, здорава, такая ўтульнасць, я яе так люблю!..

І трэба ж — чужы чалавек сядзіць на ўслончыку перад грубкаю. Толькі глядзіць не на агонь, а ў маленькае кішэннае люстэрка. У другой руцэ — грабеньчык. Гэты чужы чалавек усё глядзіць на сябе ў люстэрка, то адным бокам паварочвае галаву, то другім, расчэсвае вусікі, бакі, папраўляе чупрынку. Маці стаіць каля парога і закрывае рот краем хусткі.

— Не знаю, не знаю, усе гавораць, што карасівы, — кажа чалавек, любуючыся на сябе ў люстэрка.

— Вой, нашто мне твая красата! Я вас, мужчын, баюся! Ты п’еш, курыш… Можа, біцца будзеш. Свайго такога пахавала, дык хоць свет убачыла!

— Не магу паняць, чым я вам не карасівы, — гне сваё прымак.

Божа, які дурны. Нават я, малы, разумею, — справа ж не ў тваіх вусіках.

— І нашто я табе з двума дзецьмі?! От пажывеш, пакуль сала скончыцца, перазімуеш ды пойдзеш, а мне яшчэ дзіця зробіш!

— Не знаю, не знаю, чым я вам не нараўлюся…

На мяне ён ні разу за паўгадзіны нават не зірнуў, не спытаў, як завуць — як і няма мяне ў хаце!

Гадоў пяць яшчэ, аж пакуль я не пайшоў у школу, над нашай хатай вісела дамоклавым мечам гэтая прымакоўская тэма.

«А мо ўзяць каго? — уголас разважала маці. — Калі я прымака вазьму, не будзеш яго баяцца?»

«Удавец нейкі сватаецца, з трыма дзеўкамі, чорт яго хваробу знае… Гэта ж ісці ў чужую хату, ды варыць ім, ды абмываць, а ў яго свае дзеці, ён жа захоча ім смачнейшы кусок… ды адзець прыгажэй…»

У дзяцінстве білі мяне мала, пакаранне было іншым:

«Вось пайду замуж, будзеш ведаць, як маткі не слухацца! Кіну цябе, тады пабачыш!» — і накіроўвалася да дзвярэй, і збіралася нібыта выходзіць.

Альбо такая гульня: «Калі я памру — будзеш мяне шкадаваць? А як ты будзеш плакаць, калі мяне закопваць будуць?»

Гэта былі звычайныя, усіхныя жартачкі маладых вясковых матак са сваіх дзетак — гэткая своеасаблівая праверка на любоў. Прынамсі, у нашай вёсцы ў кожнай сям’і, у кожнай хаце перыядычна чулася: «А вось кіну! а вось пайду! будзеш тады ведаць — застанешся сам!» Але ў тых сем’ях былі бацькі — як ўраўнавага; бацька мог цыкнуць на такую «зарвавшуюся маман» і супакоіць дзіця, што нікуды яна не пойдзе, бо іначай ён выцягне папружку і пакажа ёй такі паход…

Гэта па-першае. А па-другое, калі б не гуляла, не забаўлялася мая маці (як бы ні хіхікалі ў Інтэрнеце і за маёй спіной пра маё самалюбаванне) з будучым творцам, з ненармальна-ўражлівым дзіцём, схільным з аднаго боку ўсё перабольшваць, а з другога — усяму верыць, у самы ранні перыяд фармавання яго псіхікі.

Маленькае сэрца аблівалася крывёю. Кожны стук у дзверы, чужыя крокі ў двары, рып веснічак, гаўканне сабакі на чужога адбівалася, адкладвалася ў галаве, замацоўвала ўмоўны рэфлекс: ідуць па маці, забіраць яе, а разам з ёю — ежу, ці самі хочуць уварвацца сюды, пасяліцца, заняць месца, нашкодзіць, адабраць, не даць, пакараць…

Гэтая карціна — што маці або пойдзе сама, або яе забяруць, або з’явяцца тут іншыя, чужыя людзі, і я буду забыты — так урэзалася ў свядомасць, так успрыняў я гэта сур’ёзна, без усялякіх жарцікаў, так з гэтым змірыўся, што міжволі вымушаны быў шукаць выйсце, каб выжыць, калі застануся сам.

Даведзены да крайнасці пастаянным страхам, нічога не разумеючы, маленькі дзікун кіраваўся жывёльным інстынктам самазахавання: раз так стаіць пытанне, калі ўжо сыход непазбежны, дык, можа, варта мець некалькі матак? На той выпадак, што хоць нехта застанецца, калі іншыя кінуць?

Адзін мой сябар (дарэчы, псіхолаг па спецыяльнасці) са здзіўленнем заўважыў: «Слухай, для сваёй камплекцыі, пры тваіх фізічных дадзеных у цябе проста нейкая неверагодная колькасць любоўных гісторый!»

Яшчэ б. Гэта былі падсвядомыя пошукі дублёршы, запасной, статысткі… Ды і на самой справе — усё далейшае жыццё, нібы знарок, падсоўвала мне факты пацвярджэння маёй праваты, і яны яшчэ больш замацоўвалі ўмоўны рэфлекс, ператвараючы яго ўжо ў поўны комплекс. 99 % маіх знаёмых дзяўчат ці жанчын прараблялі са мной наступнае:

«Ты будзеш мяне згадваць, калі мы расстанемся?»

«Ты дастаткова моцны, калі я табе аб’яўлю, што кахаю другога?»

«А што ты будеш рабіць, калі я, напрыклад, разаб’юся ў аварыі?»

«Калі я выйду замуж, ты… нічога з сабой не зробіш?»

«Ты мужны, праўда ж? — калі я, ну, напрыклад… раптам так складзецца, што я пайду ад цябе?»

«…Будзеш успамінаць мяне?»

«…Будзеш шкадаваць?»

32. Апошні сыход

(Смерць маці)

«Памрэ маці — і мяне не стане», — упарта, са сваёй цвёрдай, рашучай інтанацыяй паўтараў Шукшын, ці то маючы на ўвазе, што ён таксама фізічна памрэ, ці тое, што ён скончыцца як пісьменнік, што знікне крыніца яго творчасці, стымул яе.

Смерць маці сталася амаль маёй смерцю. Нібыта яна, маці, усё ж такі здзейсніўшы свой галоўны сыход, у каторы раз прыняла на сябе тое, што было наканавана мне — памерла замест мяне, каб я невядома для чаго жыў далей.

Вузенькая, маленькая, убога-кранальная магілка (неверагодна падобная на Мапасанаву, як і ўсе бедныя магілы адна на адну падобныя) лягла бяздоннай мяжой паміж маім папярэднім жыццём і будучым існаваннем.

Да 45 гадоў, здавалася б, можна было сябе зацугляць і разабрацца з дзіцячымі комплексамі, прымірыцца з тым, што ўсе, да каго прывязваешся, абавязкова так ці інакш сыходзяць — або з майго жыцця, або з жыцця наогул. Тым больш, што галоўны сыход — маці — адбыўся, і нібыта няма чаго больш баяцца.

Вось тут якраз і памылка: час не лечыць комплексы, не пазбаўляе ад іх, а наадварот, накапліваючы, павялічвае іх і ўзмацняе.

Тэма сыходаў толькі абвастрылася. Яны ўсё большалі, ўсё множыліся — каскад сыходаў, снежны ком ім, лавіна іх; ужо не смаркатае дзяўчо кідае цябе, а Сыход, як рэальная, канкрэтная непазбежнасць, набывае свой злавесны сапраўдны сэнс — Смерць.

А што такое сыход Быкава, Сыса, Скрыгана, Асташонка, Пісьмянкова, Навуменкі, Брыля, Віткі, Сачанкі, Шамякіна?.. Што такое смерць Варановіча, Дайліды, Адамчыка?.. Многіх, многіх іншых?

Гэта лепшыя мае чытачы. Якія нічога майго друкаванага, а падчас і вуснага не прапускалі, якія не скупіліся на пахвальбу, дзеля якіх варта было адштукоўваць да бясконцасці словы і сказы. З якімі падспудна можна было спаборнічаць, прычым без асаблівай рызыкі прайграць — усё табе даравалася, як меншаму, малодшаму.

Гэта лепшыя мае рэдактары. Самыя справядлівыя мае крытыкі. Што ж дзіўнага, што разам з іх сыходам, з іх знікненнем пачаў знікаць і стымул пісання? Нібы не проста жывыя, тленныя людзі пакідаюць цябе, адыходзяць у нябыт, а пакідае цябе твая маладосць, і тваё жыццё, і вось ужо адчуваеш, як пакрысе, памаленьку, з кожным днём сам сыходзіш, як тая вёска ў Купалы, «з яснай явы»!..

33. Ружовыя акуляры

Вось цяпер нам крыху лягчэй. Цяпер мы можам паспрабаваць падступіцца да адказу на пытанне: чаго чалавек да 42 гадоў пісаў, і быў шчаслівы гэтым, а потым узнікла апатыя і нават агіда да літаратуры?

Гэта была няроўная барацьба з Часам. Дзіцячае, наіўнае жаданне такім чынам перастрахавацца, абараніцца ад непазбежных, страшных, пастаянных Сыходаў.

І літаратура — выдумка, фантазіі — бачылася адзінай магчымасцю змагання з Часам і з Сыходамі (ў тым ліку і з уласным сыходам). У пісанні, на паперы Час можна было не проста спыніць, зафіксаваць — яго можна было нават павярнуць назад.

Літаратура так трывала і так рана ўвайшла ў жыццё, што стала не проста звычкай, а амаль біялагічнай патрэбай — як есці, спаць, дыхаць.

Непазбежна трэба было прыйсці — і прыйшоў — да казуістыкі, што рэальнае жыццё — гэта пабоі, небяспека, міліцыя, жаночыя здрады, абразы, недавер, хлусня, беднасць, прыніжэнні, выжыванні, боль, кроў, аперацыі, бальніцы; што рэальнае жыццё — «кніга, поўная трывог, падманаў, гора і зла», і рана ці позна аграмадныя, бязлітасныя колы накрыюць, раструшчаць і пацягнуць у жудкую, беззваротную цемру, і будзе прыгаворваць мужычок, працуючы над жалеззем, бязглуздыя словы па-французску…

А таму к д’яблу яго, вашае рэальнае жыццё! — лепш добраахвотнае вар’яцтва, ружовыя ці любога іншага колеру акуляры, лепш жыць ілюзіяй, імітацыяй жыцця, «ценямі ценяў», лепш проста гуляць у яго! Ды яшчэ і вялікае пытанне: можа, акурат г. зв. «рэальнае жыццё» і ёсць міф, абсурд, вар’яцтва (тысячы таму доказаў), а творчасць — самы сапраўдны, нармальны, прадукцыйны і пазітыўны стан?..

34. Кантрастныя межы, або «У люстэрка паглядзі»

Ёсць межы асноўныя, усім зразумелыя, шаблонныя: паміж небыццём — маленствам, маленствам — дзяцінствам, дзяцінствам — падлеткавасцю, падлеткавасцю — юнацтвам, юнацтвам — сталасцю, сталасцю — старасцю, старасцю — смерцю (небыццём).

Аднак поўна яшчэ межаў некантрастных, паўтанальных, невыразных. Пра аднаго і таго ж чалавека, якому 40 гадоў, можна сказаць «малады чалавек», «мужчына ў росквіце гадоў», «здаровы бугай», а можна пра яго ж — «дзядзька на пятым дзесятку», «малады дзед», «лепшае сваё ўжо аджыў»…

«Мужчына ўсведамляе гэты працэс (старасці) толькі тады, калі па звычцы пачынае „клеіць“ маладую дзеўку, а тая яму: „Ты на сябе ў люстэрка паглядзі, казёл стары!“

Гляне — і праўда, казёл, аб чым і раней здагадваўся, але што стары — нечаканасць»… (А. Аблажэй).

Вось яшчэ ў чым справа. Канечне, і ў гэтым. На мяжы 45 гадоў чалавек проста старэе. І, натуральна, нічога дзіўнага ў тым, што творчасць у якасці псіхатэрапіі перастае памагаць. Яна сутыкаецца з новым, невядомым дасюль перыядам: сталасці, пачатку старасці.

Скончыўся запас уражанняў, вычарпаўся матэрыял, разам са смерцю маці памерла маленства, якое падпітвала душу, разам з лавінай сыходаў старэйшых пісьменнікаў знік стымул, які жывіў розум і фантазію… Узніклі новыя пытанні і запатрабавалі новых адказаў. А я аказаўся не гатовы. На той выпадак хапала іншых — маці, братоў, сватоў, старэйшых калег-пісьменнікаў, увогуле старэйшых за мяне знаёмых і незнаёмых людзей, якія мяне заўсёды акружалі, якіх было так многа! Вось хай яны і думаюць, і ўсё на сваіх плячах нясуць, і «куда идти в лесу» гукаюць.

…І праўда — ішоў сабе лесам, сярод такіх мілых, родных, надзейных, сваіх з маленства бярозаў ды соснаў… Дзе трохі задумваючыся, дзе весела пасвістваючы, дзе нагінаючыся над грыбам, дзе зрываючы кветку, дзе задзіраючы галаву на неба, дзе спатыкаючыся аб корань… Ішоў па жыцці, мала пра што дбаючы, а калі ўзнікалі праблемы, дык адносна лёгка спраўляўся з імі пры дапамозе паперы і ручкі.

А лес усё радзеў, радзеў… І вось разлыпіў вочы — і ўбачыў, што лесу вакол амаль няма, азірнуўся — а ззаду толькі пні ды чэзлыя, хворыя дрэўцы, а наперадзе — цаліна, пустка, парослая быльнягом ды чартапалохам, за якімі, праўда, новы лес, але да яго ўжо не дапасці… А хочаш не хочаш — ісці трэба, а так неахвота, так страшна, бо «мы не хотим шагать — нам хочеться гулять!»

35. Эпілог ІІІ часткі

Заўважана, што розныя споведзі, аўтабіяграфічныя раманы, рэвізіі, успаміны, жыццяпісы, мемуары, межы, падвядзенні рысаў, выбраныя месцы з перапіскі з сябрамі і інш., інш., з’яўляюцца тады, калі пісьменнік пачынае выпісвацца як мастак. Інакш кажучы, у яго творчы крызіс.

І даволі часта пісьменнік, сутыкнуўшыся з такой непрыемнай штукай, палохаецца, перастае ў сябе верыць, пачынае згасаць, слабець, хварэць, співацца і ўрэшце знікае як творца яшчэ пры жыцці, а то і памірае ў прамым сэнсе.

А бывае — і нас, канечне, цікавіць менавіта гэты варыянт, што пісьменніку ўдаецца абдурыць прыроду. Мы маем мноства прыкладаў, калі дзякуючы такім споведзям, такому вымятанню сусекаў, падвядзенню нібыта заключнай тлустай рысы пад сваім ранейшым жыццём і творчасцю ў пісьменніка раптам узнікала другое дыханне, з’яўлялася невядома адкуль энергія, і ўжо на іншым, больш высокім узроўні ён пачынаў ствараць новыя мастацкія рэчы.

Нам да спадобы менавіта гэты варыянт.

Праўда, для пачатку трэба абжыцца ў новым месцы. Агледзецца. Паазірацца. Раскласці свае транты. Асвоіцца ў гэтай субстанцыі, у гэтым невядомым дасюль за-межным свеце.

І калі новыя творы не выспеюць, не з’явяцца, не папросяцца з душы — што ж, будзем суцяшацца тым, што маем. А маем мы тое, што ведаем праўду, і не баімся ўслых яе назваць, і можам спакойна, без шуму і пылу, без лішняга ныцця, скаргаў і запояў (гэтых памінак па самім сабе), без каляровых акуляраў і розных кантактных лінзаў глянуць рэальнаму Жыццю ў вочы.

Бо і проста жыць — замыкаючы пачатак і канец рамана — фізічна існаваць, выжываць у нашым свеце і ў нашых умовах насуперак усяму — гэта, можа быць, і ёсць найвышэйшы на зямлі талент, самая складаная з усіх магчымых навук, творчасць яшчэ тая, мастацтва ўга якое! — прынамсі, ку-у-ды важнейшае за ўменне закруціць сюжэт, выпісаць характар або малюнак прыроды ці зрыфмаваць «паненка — Федарэнка»…

2008–2009 гг.