П.М. Машэраў: "Цяпер я ведаю..."

Алесь ПЕТРАШКЕВІЧ

П. М. МАШЭРАЎ: «ЦЯПЕР Я ВЕДАЮ...»

Пра гэтага неардынарнага чалавека напісана нямала, але вобраз яго, як мне здаецца, яшчэ не раскрыты, не створаны. Ужытыя фарбы для абмалёўкі партрэта не вызначаюцца шырынёй спектра. Перад намі пакуль што манументальная фігура дзеяча, гэтакая постаць рыцара без страху і папроку. Можа, менавіта таму афіцыйная прапаганда і падае яго як прыклад для пераймання «подрастающему поколению». На прыкладзе яго жыцця сапраўды ёсць чаму павучыцца, але ў першую чаргу дзядзькам дарослым, якія ўжо самі з вусамі. Мяне ж асабіста П.М.Машэраў цікавіць не як бронзавы манумент, узведзены людской фантазіяй, а як чалавек, як асоба, якому дала жыццё звычайная жанчына-сялянка.

I бацька ў яго быў селянін, але крыху незвычайны. Вылучаўся на вёсцы нейкай сваёй адметнасцю. Было ў яго нешта ад інтэлігента. Можа, большая адукаванасць, чым у іншых мужыкоў. Можа, прыродны розум, натуральная дабрыня і павага да людзей. Але як бы там ні было, а аднавяскоўцы з Міронам Машэрам здароўкаліся першымі і, калі з некім трэба было параіцца па якой важнай справе, то ішлі да яго. Так і казалі: Мірон Машэра ўсё ведае. 3 прозвішчам я не памыліўся. Бацька Пятра Машэрава насіў афіцыйнае прозвішча Машэра. У 30-я гады, калі бурылі храмы і грамілі рэлігію, ён заступіўся за мясцовага святара. Уладам гэтага хапіла, каб пазбавіць яго волі і самога жыцця.

Лёс мой склаўся так, што меў я магчымасць больш за 20 гадоў назіраць за Пятром Міронавічам, пры тым гадоў пяць з іх не здалёку, а зблізу, пры дзелавых сустрэчах па разу, а, здаралася, і болей на тыдзень. Пагадзіцеся, што я маю пэўнае права на свой погляд. Многія іншыя, хто быў намнога бліжэй да Першага і, безумоўна, ведаюць пра яго больш, але сказаць па нейкай прычыне не хочуць, а хутчэй за ўсё не могуць, не ўмеюць. А таму мо і лепш, калі змоўчаць. Я ж з лепшых намераў і пабуджэнняў, выключна па ўласнаму жаданню распавяду пра тое, якім я яго бачыў, якім ведаю, якім ён мне запомніўся праз асабістыя сустрэчы, гутаркі, стасункі па службе, падгледжаныя асаблівасці і дэталі характару, паводзін і іншае, што, спадзяюся, і дабавіць нешта істотнае да стэрэатыпнага ўяўлення большасці маіх суайчыннікаў пра свайго былога лідэра. Ад слова «кумір» я тут свядома ўстрымаўся, бо яно не лепшае азначэнне для разумнага чалавека і ў слоўніку расшыфроўваецца як бажаство, ідал, балван (беларускі варыянт). «Не делай себе кумира!» — папярэджвае як вядома, Свяшчэннае Пісанне на ўсе часы чалавечай гісторыі...

Раней чым узяцца за сціло, каб адзначыць нешта ў пісьмёнах, задаў я сам сабе шэраг пытанняў і сам паспрабаваў адказаць, на якія змог:

— Пётр Машэраў — нацыянальны герой?

— Безумоўна!

— Яго зрабіла героем прапаганда?

— Ён яшчэ і сам здолеў сябе сцвердзіць героем.

— Адукаваны, інтэлігентны чалавек?

— Святая праўда. А то адкуль бы тая павага людская?

— Добры сем’янін? Любячы муж і бацька?

— А чаму б і не? I не роўня іншым...

— Узор дзяржаўнага дзеяча?

— Так, але для свайго часу, калі ўсе вялікія начальнікі ўяўляліся ўзорамі.

— Сумленны і справядлівы грамадзянін?

— Роўна настолькі, наколькі дазвалялі абставіны і час.

— Адкрыты чалавек?

— Роўна настолькі, наколькі лічыў гэта патрэбным.

— Добры дыпламат?

— Дыпламат выдатны.

— Здольны артыст?

— Артыст таленавіты.

— Быў летуценнікам? Рамантыкам?

— I прагматыкам таксама.

— Паслухмяны перад тымі, хто быў над ім?

— 3 болем у душы, з пакутаю, але паслухмяны.

— Ці быў наіўны?

— Быў, бо верыў, што яго ідэі, дырэктывы, даручэнні выконваюцца.

— Верны сын сацыялістычнай эпохі?

— Так. I вельмі падобны на іншых кіраўнікоў свайго рангу, толькі больш здатны і разумны.

— Кіраўнік, які не памыляўся?

— Памыляўся, і па вялікім рахунку, але меў сілу, калі не прызнаць гэта прынародна, то ўсвядоміць.

— Каяўся ў грахах?

— Не ведаю.

— У жыцці лавіраваў?

— Наколькі было неабходна, а больш дакладна, наколькі былі магчымасці.

— Ці мог аддаць на заклание маскоўскім апрычнікам невінаватага чалавека?

— Мог, калі абараніць ужо не спадзяваўся ці пабойваўся, хоць і герой.

— Ці хаваў бы ад людзей катастрафічныя паследкі Чарнобыля? Ці адмовіўся б ад гуманітарнай дапамогі дзяржаў свету на наша пагарэлае?

— Думаю, што i не хаваў бы, і не адмовіўся б. А можа, і зрабіў бы, як загадалі. Хто ведае?

— Ці пераконваў бы цёмных і недасведчаных заставацца ў «зоне» ці вяртацца ў яе?

— Выселіў бы ўсіх, нават пад прымусам, і зрабіў бы іх лес сваім клопатам. Зону закрыў бы неперасягальнай заслонай. Радыяцыйны кантроль зрабіў бы законам, бо быў чалавекам адукаваным, дасведчаным.

— Ці жадаў сваім суайчыннікам шчасця?

— Жадаў, але даць не змог, у чым сам пераканаўся.

— Ці меў расчараванні ў сваіх дзеях?

— Меў ды яшчэ якія.

— Калі б быў жывы, як бы сябе паводзіў падчас «перабудовы»?

— Прыкладна так, як паводзілі сябе яго сябры Гейдар Аліеў і Эдуард Шэварднадзе, але аўтарытэтам карыстаўся б большым, чым названыя дзеячы. А можа, і пайшоў бы за Бразаўскасам. Шляхі такіх людзей неспавядзімы, а Масква яго добра-такі дапякла.

— Ці палез бы ў расійскі хамут, які яму дастаткова набіў плечы і намуляў шыю?

— Гістарычны шанс вызвалення ад каланіяльнай залежнасці выкарыстаў бы напаўніцу. А можа, кажу так, што мне гэтага хацелася б... Хоць незалежнасць была ў яго характары.

— Ці меў пачуццё гумару?

— Меў. I высокае. Да таго ж, быў насмешлівы і нават саркастычны, але ў межах прыстойнасці і інтэлігентнасці.

— Ці быў шчаслівы?

— Такія людзі шчаслівымі, бадай што, не бываюць.

Наколькі мне здаецца, Пётр Міронавіч Машэраў — фігура наколькі неардынарная, настолькі і трагічная, нават без той трагедыі, якая літаральна напаткала яго на крутой жыццёвай дарозе.

Адказаўшы ці не адказаўшы на самапытанні, усумніўся я, што не нарабіў памылак, і вырашыў праверыцца на чалавеку, які быў не каля, а пры П.М.Машэраве, і намнога даўжэй за мяне. Дык вось, таварыш К. з большасцю маіх адказаў на мае ж пытанні пагадзіўся, на паасобныя не адрэагаваў, а з тым, што Пётр Міронавіч лавіраваў, не быў шчаслівы і не даў шчасця сваім суайчыннікам, катэгарычна не пагадзіўся. У пытанні: ці палез бы ён сёння ў расійскі хамут, які яму «набіў плечы і намуляў шыю», мой «проницательный» суразмоўца ўбачыў не столькі машэраўскі адмоўны адказ, колькі маё жаданне і адразу ж папярэдзіў:

— Не трэба з Пятра Міронавіча рабіць апазіцыянера савецкай уладзе. Ён быў сам ва ўладзе. Ён быў сам уладаю. Ён быў яе ўвасабленнем. Думаю, што ён хацеў яе больш. Відаць, не мог змірыцца і з тым, што самай высокай ўладаю ў звышдзяржаве валодае нікчэмнасць.

— Вы хочаце сказаць, што састарэлая, дагматычна-замшэлая, у аснове сваёй хворая нікчэмнасць...

— Я гэтага не казаў, — перапыніў ён мяне.— А Пётр Міронавіч ва ўнутранай, закуліснай, назавём яе кадравай, барацьбе мог удзельнічаць і, бадай што, удзельнічаў. У высокіх сферах гэта звычайная рэч, але гэта зусім не азначае, што ён стаяў у апазіцыі да самога ладу. Яго магло не задавальняць кіраўніцтва партыі і краіны, але толькі не палітычная і эканамічная арганізацыя гэтай краіны. Словам, дзяржаўнаму ладу і ідэалогіі партыі ён быў адданы да канца.

— Тады пытанне: як бы ён павёў сябе сёння, хоць я і разумею, што гісторыя не мае «сослагательного наклонения».

— Мяркую, калі б не яго трагічная смерць, то ў пэўных варунках ён мог бы падняцца, як вы кажаце, над нямоглым Палітбюро. Для гэтага ў яго былі ўсе падставы і даволі высокі аўтарытэт у краіне. Мог дапамагчы і збег абставінаў. Мог жа з’езд партыі абраць Генсекам Гарбачова. Пры той раскладцы сіл у Палітбюро на месцы Гарбачова мог бы апынуцца і Машэраў. Я ду­маю, што пасля горкага вопыту са Сталіным з’езд не стаў бы абіраць у Ген­секi прадстаўнікоў неславянскага паходжання. I тады ў Машэрава не было б канкурэнтаў за выключэннем старога Грышына і маладога Гарбачова.

— I што, калі б?

— Калі б Машэраў узначаліў КПСС, гэта мела б сусветна-гістарычнае значэнне. СССР не стаў бы развалінай. Краіна Саветаў засталася б вялікай дзяржавай. Машэраў — гэта не Сакалоў з Малафеевым разам узятыя.

— Але вялікая дзяржава патанала ўжо ў багне сацыяльна-эканамічнага крызісу i дыхала на ладан. Расла нацыянальная самасвядомасць людзей у шматковай імперыі. Яна рана ці позна павінна была разваліцца, як разваліліся ўсе папярэднія імперыі.

— Машэраў пайшоў бы на крутыя рэформы. У яго хапіла б розуму і волі, каб утрымаць сітуацыю...

— А ці можна яе было ўтрымаць пасля таго, як Амерыка выматала нас эканамічна на гонцы ўзбраенняў і пасля паразы СССР у гарачай афганскай і халоднай вайне з усім светам?

— На гэта цяжка адказаць, а можа, і не варта, бо самі ж кажаце, што гісторыя не мае «сослагательного наклонения».

— Народ стаміўся змагацца за пустыя абяцанкі.

— Як гэта пустыя? За гады савецкай улады Беларусь дасягнула небывалага эканамічнага і навукова-тэхнічнага ўздыму! Па многіх паказчыках яна далёка за сабой пакінула іншыя саюзныя рэспублікі, у тым ліку і Расію.

— Але, на жаль, не іншыя цывілізаваныя краіны...

— Машэраў стаў прызнаным лідэрам нацыі. I ён быў шчаслівы ад усведамлення таго, што даў людзям цярпімае жыццё.

— Цярпімае — можа быць, але не шчаслівае. I сам ён не мог быць шчаслівы. Як чалавек, як дасведчаная, высокаінтэлектуальная асоба, ён разумеў, не мог не разумець, што Масква яго ігнаруе, абражае, а народ наш рабуе і трымае ў заложніках на заходняй граніцы.

— Пачакай!

— Рабуе нахабна і даўно.

— Гэта вы ўжо занадта...

— Занадта тое, што 40 працэнтаў нацыянальнага даходу, ствараемага ў рэспубліцы, забірала Масква. А гэта не многа не мала — 10-12 мільярдаў долараў. I Машэраў не мог не ўсведамляць гэтага рабаўніцтва калоніі. Не мог, як мне здаецца, спакойна адрываць такія кавалкі, каб раны на целе краіны пасля гэтага не крывавелі. Ёсць такое паняцце — «унутраная эміграцыя». Безумоўна, яно не тычыцца Машэрава. Але тое, што ён — сын зямлі беларускай — не мог пры гэтай сітуацыі не быць ва «ўнутранай апазіцыі», мне здаецца фактам. Па аналогіі, калі на тое пайшло, з тымі ж Аліевым, Бразаўскасам, Шэварднадзе і іншымі.

— Адносна Машэрава вы памыляецеся. Ён не быў Бразаўскасам.

— Шкада! Мог бы і быць.

— Пры Машэраве Беларусь стала...

— Рэспублікай вялікай хіміі, высушанага Палесся, разбураных, абязлюдзелых вёсак і гіганцкіх свінакомплексаў, ад дзярма якіх захлыналіся зямля і людзі?

— А што было рабіць?

— Вы хочаце сказаць, што настала самая пара зноў «інтэгравацца» ў Расію, не думаючы ўжо не толькі пра плечы і шыю, але і пра галаву? Абы свінакомплексы і вялікая хімія функцыянавалі...

— Перапынім гаворку, а то пасварымся.

— Толькі адно пытанне, каб я мог сам з сабою яшчэ паразважаць! Пятру Міронавічу было душна ў той атмасферы, у якой ён жыў?..

— Давай адкладзем размову да новай сустрэчы...

Новай сустрэчы не было. А час няўмольна бяжыць. Метраном адстуквае не толькі мне, але і ўсім маім суайчыннікам, хто на гэты час жыве на сваёй зямлі, у сваёй Айчыне. У якую новую-старую пашчу ўпіхнуць-усунуць нас нашы новыя «лідэры-куміры»?! А пакуль не ўпіхнулі, пакуль мы яшчэ адносна самі па сабе, я зраблю спробу прааналізаваць паводзіны П.М.Машэрава на падставе пэўных фактаў яго ўласных выказванняў пры пэўных абставінах і акалічнасцях. Ну сапраўды ж цікава, ці быў лідэр каланіяльнай нацыі ў апазіцыі да метраполіі, ці быў асабіста шчаслівы, ці прынёс шчасце і дабрабыт свайму народу, які яго нарадзіў, зрабіў сваім героем і ўзнёс над сабою так высока. I сёння ён хацеў бы параўнаць яго з некім на яго погляд значным...

Шчаслівым Першы сакратар ЦК КПБ П.М.Машэраў быў пад той час, калі атрымаў ад цэнтра велізарныя, як тады здавалася, грошы на так званае «преобразование Полесья», а дакладней, на яго асушэнне. Злосным і раздражнёным ён быў, калі невялічкая групка пісьменнікаў і навукоўцаў выступіла супраць загубы краю. Ён не мог зразумець, як гэта адукаваныя, інтэлігентныя творцы не могуць зразумець і прыняць таго шчасця, якое ён нясе людзям спрадвеку забітага Палесся, якое вякамі гніе ў балоце. Ён быў сканфужаным, абураным і гнеўным на псеўданавуку і вучоных-меліяратараў, калі праз некалькі гадоў зразумеў, што загубіў цэлы край, нанёсшы яго прыродзе непапраўную шкоду, не атрымаўшы таго эфекту, на які разлічваў. А разбуранай апынулася не толькі прырода, але і спрадвечны ўклад жыцця палешукоў, іх традыцыйная культура, іх мараль. Расколіна, зробленая гіганцкім плугам акадэміка Мацапуры, прайшла намнога глыбей, чым разлічвалі энтузіясты «пре­образования».

На адным з пасяджэнняў бюро ЦК, дзе разглядаліся па-дурному створаныя праблемы, якія лепш было б назваць экалагічнай катастрофай, Пётр Міронавіч разгублена пытаўся:

— Што ж гэта за меліярацыя, паважаныя тэарэтыкі і практыкі, калі ў засуху на Палессі вады няма, а ў дажджлівае лета яе больш, чым трэба? Мы ж з вамі хацелі меліярыраваць землі, як гэта зрабілі ў Галандыі ці Прусіі, а на праверку аказалася, што проста асушылі, загубілі цэлы край! Адсюль і засухі, і пажары, і паводкі, і чорныя буры, і разор людзям, якія чакалі ад нас свайго мужыцкага шчасця, бо за вякі насядзеліся ў балоце!

Другім яго расчараваннем і скрухаю быў крах яго ж ідэі суцэльнай і хуткай так званай перабудовы сяла ў маштабах усёй рэспублікі. Але Савецкая імперыя на такія дробязі не магла траціцца. Былі ў яе і больш грандыёзныя затратныя планы ў космасе, на Месяцы, на Кубе, на Блізкім і Далёкім Усходзе, у Афрыцы і бог ведае дзе яшчэ. Асігнаванні цэнтра (у параўнанні з тым, што з рэспублікі выпампоўвалася) на грандыёзную па маштабах перабудову сялянскага быту і сельскагаспадарчай вытворчасці былі такімі мізэрнымі, што будаўніцтва некалькіх, адзінкавых, узорна-паказальных цэнтральных сядзіб калгасаў і саўгасаў накшталт тых жа Верцялішак ці Новага быту, зацягнулася на дзесяцігоддзі. А паколькі так званым неперспектыўным пасёлкам, вёскам і сёлам было забаронена ўсялякае развіццё, яны даволі хутка зачахлі і абязлюдзелі. Маладыя сталі разбягацца, хто куды мог: у свае беларускія гарады і райцэнтры, на «новабудоўлі камунізму», на лесараспрацоўкі Поўначы і Усходу і асабліва на нафтапромыслы Сібіры. А што ім яшчэ заставалася рабіць у сваёй вёсцы, калі да яе ўжо не цягнулі святло, тэлефон, радыёлінію, калі ліквідавалі за непатрэбаю пачатковыя школы, «укрупнили» бібліятэкі і клу­бы, закрылі фельчарскія пункты і крамы? Нават спраўны мужык, не кажучы ўжо пра ўдаву ці ветэрана, не мог, не меў права не толькі пабудаваць новую хату, але і адрамантаваць старую, пакласці новы дах, паставіць новы тын.

Праз 10 гадоў такога неперспектыўнага жыцця тысячы вёсак апусцелі начыста і зеўраюць сёння на нас чорнымі дзіркамі гнілых аконных праёмаў. Звярніце з бойкай шашы, паглыбцеся на 10-20 кіламетраў і вы пабачыце сляды агульнанацыянальнай трагедыі. Вы пабачыце разбурэнне і тлен. Вы пабачыце мясціны, дзе Мамай прайшоў. Паправіць, аднавіць, адбудаваць тое, што назаўсёды загінула, ужо ніхто не зможа, ужо няма каму. Гэтыя сумныя пейзажы Айчыны давялося ўжо пабачыць і самому Пятру Міронавічу. Відаць, яны рабілі на яго ўражанне. Гнятлівае, страшнае ўражанне.

У адной бяседзе Машэраў пашкадаваў, што быў летуценнікам, рамантыкам, калі паспадзяваўся, што саюзная ўлада дасць сродкі на кардынальную перабудову сяла і яго гаспадаркі. Пра сродкі, якія гэта ўлада вымагала і выпампоўвала з Беларусі, змоўчыў, хоць, як мне здаецца, не падумаць пра гэта не мог. Логіка падказвала...

...Можна паспачуваць чалавеку, які без злых намераў загубіў не толькі Палессе, выклікаўшы экалагічную катастрофу, але і прынёс іншую вялікую шкоду свайму народу, за які ў свой час ішоў на смерць і здолеў стаць нацыянальным героем. Між іншым, ён быў не староннім сведкам, як вялікая саўковая імперыя рабіла яго народ няшчасным, бедным, забітым, адурманеным і дэнацыяналізаваным. Але не будзем абвінавачваць яго асабіста, ці толькі яго аднаго. Такі быў час, а ен быў з’яваю свайго часу. Ён служыў свайму часу. Служылі і тыя, на каго ён абапіраўся. Верылі ў прыгожую камуністычную казку.

Можа, хто іншы чуў ад П.М.Машэрава словы раскаяння ў тым, што менавіта ў яго гады праўлення ў сталіцы рэспублікі былі знішчаны апошнія беларускія школы. Я гэтага не чуў. На чужой, хоць і блізкай, мове працавалі ўсе вышэйшыя і сярэднія навучальныя ўстановы, уся дзяржаўна-бюракратычная машына. Пры ім і пад яго наглядам амаль усе газеты былі пераведзены на мову суседа, а тыражы беларускіх кніг утрымліваліся ў пэўным, мізэрным працэнце ад тыражоў кніг на рускай мове. Падтрымлівалася ў асноўным толькі культура народна-лапцюжная, этнаграфічная. Што-што, а гэта ўжо мне вядома. Бадай што Пётр Міронавіч, пры ўсёй яго адукаванасці і інтэлігентнасці, падзяляў ідэю зліцця ўсіх моваў у адну вялікую і магутную, а культуру будучага бачыў у выглядзе нейкага кангламерату культур, што спачатку ўзбагачаюць адна адну, а потым і зусім зліваюцца ў нешта адно яркае і грандыёзнае. А можа, і ён бачыў у гэтым толькі вялікі абсурд і чакаў часу, калі ў Палітбюро і ўсёй звышдзяржаве пройдзе ачмурэнне. А можа, і спадзяваўся на нешта іншае, больш радыкальнае. Але калі яго даклад, прысвечаны 60-годдзю БССР і КПБ «Па шляху сацыялізму і камунізму ў адзінай сям’і народаў СССР» не лічыць кан’юнктурным, то ні на што такое неардынарнае ён не спадзяваўся. Жыў і думаў як усе мы грэшныя і замбіраваныя саўковай ідэалогіяй.

I ў той жа час ёсць у мяне сумневы на гэты конт. Глядзеў ён крыху далей за іншых. Неяк у адной гутарцы, звязанай з праблемай культуры нацыянальнай і культуры наогул, Пётр Міронавіч сказаў:

— Калі я пачуў словы Мікіты Сяргеевіча пра тое, што для поўнага шчасця народа трэба сала і каўбаса, то зразумеў, што гэта канец усяму. I захацелася кінуць усё к чортавай мацеры і сысці некуды, каб і не чуць, і не бачыць... А на каго кінеш? I хто пасля цябе прыйдзе. I як падыме, і наогул, ці падыме тое, што ты кінуў...

Гады і падзеі нашых дзён пацвярджаюць, што тут ён глядзеў далёка... ва ўсякім выпадку, далей, чым мы сёння думаем.

Часам мяне здзіўляла і бянтэжыла такая яго адкрытасць і шчырасць. По­тым я знайшоў гэтаму сваё тлумачэнне.

Вельмі цікава было назіраць за П.М.Машэравым на пасяджэннях бюро ЦК. На розных з’ездах, пленумах, партыйна-савецкіх актывах і нарадах ён быў вельмі афіцыйны, строгі, нават недаступны. А на пасяджэннях бюро, як бы мовіць, у вузкім коле сутаварышаў і паплечнікаў станавіўся сам сабою, хоць талент свой акцёрскі эксплуатаваў напоўніцу. Сярод сваіх ярка праяўляліся яго гумар, дабрыня, насмешлівасць і нават з’едлівасць, а часам і жосткасць, калі таго вымагала сітуацыя. Першы, ён і быў Першым. Жорсткім, помслівым і па-сапраўднаму злым я яго не бачыў за выключэннем аднаго разу, але пра гэта ніжэй.

Сустрэч былі дзесяткі, асабліва падчас майго загадвання аддзелам куль­туры ЦК, а магчымасцяў назіраць і слухаць непасрэдна — многія сотні. I пакінуўшы ЦК, я меў магчымасць сустракацца з Пятром Міронавічам не раз і найчасцей па справах энцыклапедычных, у прыватнасці, па справах 140-томнага выдання гісторыка-дакументальных хронік «Памяць», атакі шавіністаў і манкуртаў на якое не спыніліся да сённяшняга дня.

3 замалёвак на пасяджэннях бюро ЦК перакажу толькі адну. Яна характэрная. Абмяркоўвалася пытанне аб правале будаўніцтва і зрыве тэрмінаў уводу ў дзеянне нейкага вельмі важнага аб’екта, а якога — не называлася. Хутчэй за ўсё гэта быў ваенны аб’ект, якімі сёння даволі густа нафаршыравана зямля беларуская. Справаздачу трымаў міністр будаўніцтва Архіпец — вопытны, біты і стрэляны будаўнік, які не толькі нешта правальваў але і многа будаваў добрага і грунтоўнага. Толькі тое, што здарылася з аб’ектам «ікс», выходзіла за звычайныя рамкі звычайных правалаў і з-за якога ўсчуванне і, відаць, не малое, атрымаў сам Першы ад маскоўскіх найпершасных. Па сур’ёзнасці, напорыстасці і з’едлівасці даклада Пятра Міронавіча гэта адчувалася паміж слоў жорсткіх і бескампрамісных.

— Вы, паважаны таварыш міністр, падвялі не толькі сябе, але ўсю рэспубліку і мяне асабіста. А я вам верыў! Я вас заўсёды падтрымліваў і абараняў! А вы мяне проста прадалі! I я ўношу прапанову: за зрыў тэрмінаў ўводу ў строй аб’екта асобай дзяржаўнай важнасці не толькі зняць вас з пасады міністра, але і выключыць з партыі. У іншыя часы за такі правал вы заплацілі б жыццём!

У зале стала вельмі ціха. Неяк зусім знік і ўвабраў галаву ў плечы Архіпец. Машэраў папрасіў членаў бюро выказацца і даць аб’ектыўную ацэнку ганебнаму факту. I тыя выказаліся, нібы яны былі не члены партыйнага камітэта, а судзі трыбунала. Ацэнкі іх былі на многа больш суровымі і жорсткімі, чым у дакладчыка. I вядома ж, усе далучыліся да прапановы Першага аб зняцці міністра з работы і безумоўным выключэнні з партыі. Маўчала толькі кандыдат у члены бюро Н.Л.Сняжкова — намеснік старшыні Савета Міністраў

— Прашу вас, Ніна Лявонаўна, выказацца, хоць вы і маеце дарадчы голас! — неяк нязвыкла сурова сказаў П.М.Машэраў.

— Я супраць такіх жорсткіх санкцый,— сказала Ніна Лявонаўна і села на сваё месца.

Здзіўлена і незадаволена загудзелі члены бюро. А потым зноў усталявалася прыкрая цішыня. Пётр Міронавіч выкарыстаў яе і голасам чалавека, які сумняваецца, сказаў:

— А можа, мы, мужыкі, сапраўды перагінаем палку? I Архіпец не адзін вінаваты ў тым, што здарылася,— націснуў ён на слова «не адзін».— I дзе раней былі члены бюро, якія са мною так лёгка пагадзіліся?— і на яго твары з’явілася хітраватая і нават саркастычная ўсмешка.— I наогул, ці варта нам так лёгка кідацца такімі камуністамі?

Зноў стала ціха. Члены бюро былі ў разгубленасці. Машэраў унёс новую прапанову: міністра ад пасады адхіліць, але ў партыі пакінуць. Члены зноў пагадзіліся, а кандыдат Сняжкова зноў спакойна сказала:

— Я супраць. У таварыша Архіпца ёсць усе магчымасці выправіць становішча. Бюро магло б, як мне здаецца, абмежавацца аб’яўленнем вымовы з занясеннем ва ўліковую картку.

Архіпец падняў галаву, уважліва абвёў позіркам прысутных, але ад нейкіх слоў ўстрымаўся, хоць і павесялеў.

— Тады дадзім апошняе слова абвінавачанаму, — сказаў Пётр Міронавіч мяккім добразычлівым голасам і не без хітрынкі паглядзеў на членаў бюро.

Архіпец цяжка падняўся з крэсла і пасля доўгай паўзы глухім голасам, які перарываўся хрыпатцой, вымавіў:

— У мяне заўтра дзень нараджэння і дата прыгожая, а вы замест таго каб мне ордэн уручыць, з работы здымаеце... з вымовай.

Ён не паспеў дагаварыць, бо Машэраў гучна і гарэзліва засмяяўся, а паглядзеўшы на разгубленых і збітых з панталыку членаў бюро, спытаў:

— А можа, нам абмежавацца абмеркаваннем, калі Ніна Лявонаўна здыме сваю прапанову наконт вымовы?

— Я сваю здыму, калі вы сваю здымеце.

Цяпер ужо смяяліся ўсе, хоць і не ўсе здагадаліся, што Першы даў ім добры ўрок прынцыповасці і прыстойнасці паводзінаў калі вырашаўся лёс чалавека, і не проста чалавека, a іх сябра, аднапартыйца, аднадумца.

Я занатоўваў у блакнот сцэнку, а Пётр Міронавіч заўважыў гэта і на імгненне спыніў на мне позірк. Гэта не ўслізгнула ад загадчыка ідэалагічнага аддзела Савелія Паўлава — мы сядзелі побач, — і ён саркастычна выціснуў:

— Мольер на бюро...

Гэта было так нечакана, што я не знайшоўся як адказаць, нібы пагадзіўся, а ён падкрэсліў у маім праекце нейкай чарговай пастановы фразу «музыкальныя салоны на сяле» і зноў здзекліва:

— Таксама мне прыдумалі тэрмін — «музыкальныя салоны»...

— А чым кепскі тэрмін?

— Ён не кепскі, а буржуазны,— быў знішчальны адказ.

— Калі мы з вамі давядзем музыкальную культуру на сяле да ўзроўню буржуазнай, лічыце, што сваю місію мы выканалі на «выдатна».

Настала яго чарга папярхнуцца. Hi ён мяне, ні я яго больш ніколі не ча­палi, хто б з нас і што ні занатоўваў, седзячы на бюро ЦК.

...Выпадак, калі Пётр Міронавіч прыйшоў у ярасць, здарыўся пры разглядзе надзвычайнай сітуацыі, звязанай з масавымі пажарамі на Палессі. Міністэрства ўнутраных спраў хавала інфармацыю пра гэта. Маўчалі абласныя і раённыя начальнікі. Выявілася ўсё вельмі нечакана, калі Пётр Міронавіч парушыў свой маршрут і верталёт завітаў на Палессе. Ён быў літаральна шакіраваны разгулам вогненнай стыхіі. Гарэлі лясы, палі, тарфянікі, сенажаці і ўсё іншае, што магло гарэць.

— Я здыму з вас разам з генеральскімі пагонамі і штаны з лампасамі! — крычаў ён на міністра ўнутраных спраў Генадзя Мікалаевіча Жабіцкага.

Але, як кажуць, з вялікага грому атрымаўся малы дождж. Генеральскія пагоны ў міністра засталіся на мундзіры, а штаны на тым месцы, дзе ім і належыць быць. Гром заціх, а моцныя зацяжныя дажджы пагасілі пажары і без пажарнікаў А што згарэла, тое згарэла. Яно і зараз гарыць штогод. I зорак на пагонах генералаў і палкоўнікаў ад таго не памяншаецца, а нават наадварот... I ахвотнікаў сушыць Палессе не паменела...

...Шчодра сыпаліся зоркі-званні і на мінскіх архітэктараў якія, будуючы новую сталіцу, рушылі і разбуралі ўсё тое, што было пабудавана за 3—4 стагоддзі да іх. Знішчаліся цэлыя вуліцы старой забудовы, узрываліся цэрквы, касцёлы і нават першы гарадскі тэатр, што стаяў на плошчы Свабоды, пайшоў пад бульдозер. Здаецца, гэта была апошняя ахвяра дурноце, якую паднёс Малоху сакратар ЦК Барташэвіч, перамогшы ў гэтай ганебнай справе сакратара ЦК Кузьміна, які абараняў тэатр.

Але гэты выпадак быў ужо пасля П.М.Машэрава. Пры ім і з яго згоды вандалы зруйнавалі старую Нямігу — адзіную гістарычную суцэльную забудову, што ацалела ад войнаў. Ніхто не палічыўся з тым, што ў час нямецка-фашысцкай акупацыі тут было яўрэйскае гета, што менавіта адсюль пайшлі на смерць да знакамітай «ямы» дзесяткі тысяч людзей. Разбурана была і старэйшая сінагога Мінска. Цяпер на яе друзе стаіць вышынная будыніна, што прыціснула сваёй масіўнасцю два праваслаўныя і адзін каталіцкі храмы. Адзін з іх дадушыў ужо ў апошнія гады архітэктурны «помнік», на якім сёння красуецца шыльда «Империя».

А што ж Няміга? А нічога людскага. Была вуліцаю, а стала пустэчаю. I хто ведае, што яшчэ будзе «возведено» на другі бок ад універсама. Кажуць, што праектуецца гігантскі гараж-паркінг. Усё можа быць, гэта ў нашым стылі. Адно ясна: аднаўляць Нямігу, як у Варшаве аднаўлялі стара мяста, ужо ніхто і ніколі не будзе.

Памятаю, што руйнаванне Нямігі вельмі ўзрушыла творчую і навуковую інтэлігенцыю горада. Першым пісьмо-пратэст у ЦК прыйшло ад навукоўцаў Інстытута фізікі Акадэміі навук. Яго падпісалі больш за 150 чалавек. Потым такія пісьмы пайшлі касякамі. Усе яны збіраліся ў мяне, а я не ведаў, што з імі рабіць, бо быў згодны з іх аўтарамі. Не памятаю цяпер — ці то непасрэднае начальства мяне падставіла, ці я па ўласнай ініцыятыве трапіў пад руку Пятра Міронавіча з гэтымі пісьмамі. Даўшы маёй папцы неабходнае паскарэнне, каб яна магла прыехаць да мяне па паліраваным стале, ён вельмі адчужана і незадаволена сказаў:

— Няхай фізікі займаюцца фізікай, а лірыкі — лірыкай! А калі некаму з іх шкада клапоўнікаў на Нямізе, няхай пераселяцца туды з сваіх шыкоўных кватэр. (Відаць, ён лічыў што фізікі і лірыкі жывуць у шыкоўных кватэрах.) Думаю, што жыхары Нямігі пярэчыць супраць абмену не будуць. Так і скажыце аўтарам гэтых пісем.

3 гэтым я і выйшаў. 3 аўтарамі, канешне, не гаварыў. Пісьмы тыя першы памочнік Машэрава Крукаў спісаў у архіў, а Нямігу нашы «зодчие» ператварылі ў руіны. Там і фільм здымалі «Руіны страляюць ва ўпор». Можна сказаць: ва ўпор стралялі па свайму мінуламу, па сваёй гістарычнай памяці... Але то была кіношная вайна, а не бой з герастратамі. Герастраты па тым часе хадзілі ў героях. Замах на Верхні горад сталіцы зрабілі з помпай, з папярэдняй артпадрыхтоўкай па начальству. У зале бюро ЦК былі развешаны прыгожыя малюнкі і планы «рэканструкцыі» Верхняга горада. Тут жа на шырокім стале стаялі макеты і фрагменты макетаў горада. На адным планшэце велізарных памераў была намалявана лесвіца-спуск ад Цэнтральнай плошчы да Нямігі. Яна па-сапраўднаму ўражвала грандыёзнасцю задумы.

Сабраліся айцы горада, кіраўнікі сталічнай вобласці і, вядома ж, «цвет» саюза «зодчых». Выйшаў са сваёй бакоўкі Пётр Міронавіч і члены бюро ЦК. Настрой у яго быў цудоўны. Гэта адразу ж перадалося іншым. Галоўны архітэктар горада зрабіў бліскучы даклад-прадстаўленне праекта, яго аўтары выступілі з судакладамі. Асноўным «высокородным» памкненнем вандалаў было жаданне «распахнуть», як яны казалі, Цэнтральную плошчу (сёння — Кастрычніцкая плошча) на пойму Свіслачы, зялёную зону, Мінскае возера, а галоўнае — на забудову Паркавай магістралі. Праекты забудовы яе на той час ужо былі абнародаваны. Архітэктары даказвалі, што такой «распахнутой» плошчы яшчэ няма нідзе ў свеце, што гэта будзе нейкая своеасаблівая аглядальная пляцоўка навакольнага хараства, якое яны абяцалі стварыць. На месцы зруйнаванага Верхняга горада планавалі збудаваць лесвіцу з фантанамі, «як у Пецяргофе».

Словам, «энтузіясты» здолелі многім замыліць акуляры. Без цяжкасцяў удалося ім пераканаць і Пятра Міронавіча.

Над гістарычнай рэліквіяй сталіцы навісла смяротная небяспека. А архітэктары бесцырымонна прыспешвалі начальства, усімі сродкамі прапагандавалі «праект веку». А ў ЦК КПБ зноў пачалі ісці калектыўныя пісьмы-пратэсты супраць новай разбуральнай акцыі. Гэта нервавала Машэрава, але ён не спяшаўся адступіць ад свайго рашэння знесці Верхні горад. Надзвычай жа прыгожыя былі малюнкі, падрыхтаваныя архітэктарамі. Падтрымалі ідэю замяніць Верхні горад на лесвіцу з фантанамі і многія іншыя кіраўнікі рэспублікі і горада.

I тут я пайшоў на авантуру, бо быў перакананы, што розум і разважлівасць людская перамогуць, павінны перамагчы. Знайшоў геадэзіста з тэадалітам і папрасіў яго зрабіць «прастрэлы» праз контур-схему Верхняга горада з розных пунктаў плошчы і нават з урадавай трыбуны. Той даволі аператыўна зрабіў планшэт, з якога вынікала, што можна будзе ўбачыць з плошчы, калі разбурыць Верхні горад. Аказалася, калі гэта зрабіць, то можна будзе бачыць глухую сцяну манастыра, царкву і комін старой кацельні другой клінічнай бальніцы, што па вуліцы Горкага. (Цяпер вуліца Максіма Багдановіча.)

Перш чым ісці да Пятра Міронавіча, зайшоў я з планшэтам да Аляксандра Трыфанавіча Кузьміна — сакратара ЦК па ідэалогіі. У гутарцы адчуў, што ён падзяляе і маю трывогу, і маю настырнасць. Каб не парушаць субардынацыі, сказаў што хачу паказаць Пятру Міронавічу не толькі планшэт, але і ма­кет адбудовы і рэстаўрацыі Верхняга горада, па-майстэрску зроблены групай маладых архітэктараў-энтузіястаў з апісаннем таго, як адрэстаўраваны Верхні горад можа быць выкарыстаны ў культурных мэтах. (Як гэта ні дзіўна, а былі і такія архітэктары.)

Аляксандр Трыфанавіч быў лаканічным, толькі і сказаў:

— Хочаш звярнуць сабе шыю, тады ідзі,— і дадаў: — Пётр Міронавіч не адступае ад сваіх рашэнняў.

I я пайшоў... Пётр Міронавіч з паўгадзіны моўчкі разглядаў то планшэт, то макет. Курыў адну цыгарэту за другой. А потым толькі і сказаў: «Ну, ладна...»

I правёў некалькі сустрэч з радавымі, але па-сапраўднаму руплівымі за зберажэнне нацыянальнай спадчыны архітэктарамі, мастакамі, археолагамі, гісторыкамі і пісьменнікамі. Пра адну з іх мне ведама. У ёй узялі ўдзел архітэктар Анатоль Занеўскі, мастак Віктар Кастанюк, археолаг Міхась Чарняўскі, пісьменнік Уладзімір Караткевіч і намеснік старшыні Савета Міністраў Ніна Сняжкова, якая вяла пытанні культуры. Размова на той сустрэчы атрымалася грунтоўнай, шчырай, зацікаўленай і прынцыповай. Запрошаныя ў адзін голас адстойвалі Верхні горад і шкадавалі разбураную Нямігу. Віктар Каста­нюк і Анатоль Занеўскі расказалі Пятру Міронавічу пра абуральны факт, калі па ўказанні галоўнага архітэктара Мінска Юрыя Грыгор’ева з выставы архітэктурных праектаў забудовы Мінска быў зняты дэталёва распрацаваны вялікі (2x2 метры) макет адрэстаўраванага Верхняга горада, каб ён як-небудзь не перашкодзіў аматарам «распахнуть» Цэнтральную плошчу.

Пётр Міронавіч бачыў тую выставу і той вернуты на яе макет Верхняга горада. Мне стала зразумела акцыя маладых архітэктараў і мастакоў з малым макетам. А Пётр Міронавіч адступіў ад сваёй згоды на разбурэнне Верхняга горада. Хоць, на вялікі жаль, пасля яго амаль разбурылі, а на Цэнтральную плошчу пасадзілі «саркафаг», які і засланіў сабою тое, што ад гістарычнай забудовы яшчэ засталося ў чаканні свайго канца.

Іншы раз думаеш: каб тыя, хто акружаў Першага, менш баяліся за свае шыі і пасады, то многае ўдалося б зберагчы з нашай багатай, але ж не бяздоннай спадчыны.

Дарэчы, пра «саркафаг». Калі Пётр Міронавіч ахаладзеў да ідэі «распа­хивать» Цэнтральную плошчу за кошт разбурэння Верхняга горада, ён даручыў паасобку А. Т. Кузьміну і мне, падшукаць месца для «пасадкі» Палаца Рэспублікі. Не згаворваючыся, мы назвалі адно і тое ж месца — вышыню паміж Паркавай магістраллю (цяпер праспект «Пераможцаў») і Свіслаччу, дзе цяпер узвышаецца помнік гораду-герою Мінску. Пётр Міронавіч пагадзіўся з нашымі прапановамі, але ўзвесці тут будыніну яму не было наканавана. Цэн­тральную плошчу загубіў яго наступнік Ц.Я.Кісялёў. Густы начальнікаў неспавядзімы, калі не грэх так перайначваць афарызмы з Святога Пісання.

Даступнасць, дэмакратызм, разважлівасць Пятра Міронавіча дазваляла многім вырашаць з ім самыя складаныя пытанні і праблемы. Але ж не з кож­ным пытаннем і праблемай можна было дабегчы да яго. I тым не менш, заняты вышэй галавы, ён не закрываў свае дзверы наглуха. Наадварот, іншы раз здавалася, што ён рады твайму прыходу. Можа, гэтак здавалася ад яго выхаванасці і інтэлігентнасці, а можа, і не толькі ад гэтага. Неяк аднойчы, калі я зайшоў з нейкім пытаннем ці за парадаю, ён апярэдзіў мяне і з ціхім сумам сказаў:

— Толькі што пазваніў Грышын, член Палітбюро, і папрасіў... вельмі настойліва папрасіў, каб я прыслаў яму пад Новы год дзевяць тысяч малочных, распатрошаных парасятак, — і змоўк, а потым,— і самае гнюснае ў тым, што я пашлю яму гэтых парасятак,— і больш ні слова пра тую просьбу, а толькі да мяне: — Што ў цябе?..

Гадоў праз пятнаццаць пасля гэтага былы памочнік другога сакратара ЦК КПБ ад сябе расказаў пра тых загубленых парасятак, якіх, вядома ж, адправілі ў Маскву пад нейкае свята. А я сёння думаю, чаму Пётр Міронавіч сказаў мне пра тых парасятак, і што ў яго было на душы ў той час? Якія яшчэ словы не зляцелі з вуснаў? Бо не толькі я ведаў пра гаспадарлівасць, беражлівасць, нарэшце, пачуццё ўласнай годнасці гэтага чалавека, якое было нахабна абражана высокапастаўленым, магутным хамам.

Парасяткі — гэта толькі дробны прыклад маскоўскага нахабства. А што да сапраўднага эканамічнага рабаўніцтва, то яно ўзмацнялася з года ў год. Прапітай метраполіі трэба было нечым закусваць. Масква патрабавала ўсё большых і большых паставак мяса, масла, каўбас, вяндліны, садавіны, агародніны, грыбоў, ягад і іншых прысмакаў. На поўную моц дзень і ноч працавалі заводы і фабрыкі Беларусі, каб узброіць і адзець Савецкую Армію, якая к таму часу ўжо ўляпалася ў вайну з Афганістанам і аказвала «інтэрнацыянальную дапамогу» цэлым кантынентам.

Патрабаванні ад беларускага улуса былі пастаяннымі, настойлівымі, нахабнымі, а часам і гранічна цынічнымі — туды пасылаліся не парасяткі, а нашы хлопцы.

Такіх званкоў ад самых розных хамаў ён, напэўна ж, атрымліваў нямала. Метраполія была там. У нас была падмандатная тэрыторыя. Яго тонкая нату­ра не магла гэтага не адчуваць. Адчувала, здаецца мне, і пакутавала, пазбаўленая якіх бы там ні было перспектыў на іншае абыходжанне.

Напрыканцы 70-х усё часцей і часцей можна было заўважыць кепскі на­строй, самотнасць і нейкую пастаянную прыгнечанасць Пятра Міронавіча. Ён стаў хутчэй стамляцца ад уласных выступленняў нават на бюро і невялікіх нарадах, не кажучы ўжо пра доўгія афіцыйныя даклады. Стамляўся хутчэй, а гаварыў даўжэй. Некаторыя думкі паўтараў, нібы не верыў, што яго пачулі, зразумелі, прынялі. Усмешка на прыгожым, але самотным твары з’яўлялася не так часта, як раней. Пра гэта сталі пагаворваць у апараце: здае, маўляў, Першы. Чуткі, прыдумкі кадравага кшталту даляталі з Масквы. Думаю, што яны яму былі вядомы. Hi добрага настрою, ні здароўя не прыбавіла і аперацыя на нырцы. I ўсё ж гэта не было галоўнай прычынай яго прыгнечанасці, а часам і раздражнёнасці. Прычына была не столькі ў здароўі — мужнасць яго не пакідала,— колькі ў маральным тэроры з боку «добразычліўцаў» з Палітбюро. Хадзілі чуткі, што яго пабойваецца, а таму і не любіць састарэлы Ген­сек. Не выключана, што гэтыя чуткі нараджаліся і ў асяроддзі Палітбюро, дзе кожны старац у перспектыве бачыў сябе Генеральным сакратаром, «вы­дающимся деятелем современности», «настоящим ленинцем». Нібы ў нас былі ці маглі быць «ненастоящие» ленінцы. Не трэба забываць і таго, што ў Палітбюро былі не толькі састарэлыя члены, але і аднагодкі Пятра Міронавіча, і маладзейшыя за яго. Члены такога органа ўсё пралічвалі, па магчымасці і ўмеру ўласнай «испорченности» «пакостили» адзін аднаму, выкарыстоўваючы маразматычны стан Генеральнага і подласць яго галоўнага халуя Чарненкі.

Не сакрэт, што «любоў» іх светласці састарэлых членаў да свайго маладзейшага калегі выклікала ў яго адэкватную рэакцыю. Напрыклад, Пётр Міронавіч па магчымасці не браў удзел у дэлегацыях ЦК КПСС у іншыя краіны, бо добра ведаў абмежаванасць кіраўнікоў гэтых дэлегацый. Яны ў сваю чаргу не імкнуліся трапіць у тыя дэлегацыі, якія ўзначальваў Пётр Міронавіч, бо на фоне яго адчувалі сябе нікчэмнасцю. Сваю непрыязнасць да «умника» прыхоўвалі ўсе, акрамя Чарненкі. А той, напрыклад, пасля абмеркавання ў Палітбюро 6-томнай гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, на якім П.М.Машэраў зрабіў грунтоўны даклад-разбор выдання з шэрагам крытычных заўваг і пажаданняў, мог сказаць: «Машеров, как всегда, умничает».

Можна толькі здагадвацца, што ён уводзіў у вушы Генеральнаму і як характарызаваў «умника» з правінцыі.

Цвярозасць, розум і годнасць П.М.Машэрава была, бадай што, асноўнай прычынай таго, што яго так і не выпусцілі з кандыдатаў у члены Палітбюро, хоць ён узначальваў 600-тысячную партыйную арганізацыю і 10-мільённую рэспубліку. Тут, трэба думаць, і прычына таго, што ён апошнім з кіраўнікоў саюзных рэспублік атрымаў званне Героя Сацыялістычнай Працы, хоць Беларусь займала адно з першых месц у развіцці эканомікі і навукова-тэхнічнага прагрэсу.

Як дзёрзкі выклік палітыцы партыі і ўрада была ўспрынята членамі Палітбюро катэгарычная нязгода кандыдата ў члены Палітбюро П.М.Машэрава з іх рашэннем на афганскую авантуру, а дакладней, агрэсіўную вайну супраць народа сумежнай краіны. 3 таго пасяджэння Палітбюро ён вярнуўся літаральна скрышаным, раздушаным, некалькі дзён не мог апамятацца. Брату Паўлу Міронавічу ў роспачы толькі і сказаў:

— Што яны нарабілі?! Яны нават самі не разумеюць, што адбылося! Усё рашылі 2-3 чалавекі. Астатніх нават не спыталі...

Цяпер ужо вядома, што кожная паездка ў Белакаменную была для Пятpa Міронавіча пакутаю. Не прадуманая, а ў шэрагу выпадкаў абсурдная палітыка краіны, якая з-за гонкі ўзбраенняў, халоднай і гарачай вайны, развалу сельскай гаспадаркі, таталітарнага ўціску зверху да нізу фактычна спыніла яе развіццё і паставіла на край усеагульнага крызісу, катастрофы. Ці не адсюль душэўны надлом чалавека, які ўсё гэта бачыў і разумеў але што-небудзь змяніць ці перайначыць не мог.

Меў Пётр Міронавіч і ўласныя траўмы, якія не загойваліся часам. I былі аматары ў гэтых траўмах пакалупацца, запусціць плётку, пасеяць нейкія сумневы адносна яго асобы. Першая «балячка» — рэпрэсіраваны бацька. А пра другую трэба сказаць асоба. У апараце ЦК было вядома, што былы сакратар Вілейскага падпольнага абкама партыі І.Ф.Клімаў інтрыгаваў супраць Пятра Міронавіча. Пацвердзіў гэта пісьмова былы сакратар ЦК КПБ М.Я.Аўхімовіч. У пераказе і перакладзе запісу гэта гучыць так: «Не разумею, чаму Клімаў мне гаварыў у свой час, што Машэраў працаваў у немцаў настаўнікам? Няўжо гэта была інтрыга, нагавор??? Можа быць».

Бачыце, Аўхімовіч сцвярджальна кажа «можа быць». Хто-хто, а ён ведаў, што Машэраў ніколі і ні ў якой нямецкай школе не працаваў Ён выкарыстаў савецкую школу, каб часова «мець дах» для камсамольска-маладзёжнага падполля перад тым, як пайсці ў партызаны. Што да клімаўскай «вуткі», то яна невыпадкова запускалася. І.Ф.Клімаў як сакратар абкама падпісваў прадстаўленне ў Цэнтр на прысваенне П.М.Машэраву звання Героя Савецкага Саюза. Яму належыць і «жарт», што ён мог бы падпісаць гэта прадстаўленне і на любога іншага хлопца. Трэба думаць, што Клімаў не толькі ганарыўся тым, што «зрабіў» Машэрава Героем, але і выкарыстоўваў эксплуатаваў гэту шчаслівую для сябе нагоду. А тое, што ён быў чалавекам недалёкім і, мякка кажучы, дрэнна выхаваным, ведалі і ведаюць многія. Можа, таму Аўхімовіч і пакінуў запіс пра тое, што «калі б не было такога (дзеяча), як Машэраў, то клімаўшчына захліснула б савецка-партыйны апарат».

Зразумела, у савецка-партыйным апараце працавалі далёка не святыя, але дапусціць, што яго захліснула «клімаўшчына» было б і няправільна, і несправядліва ў першую чаргу да П.М.Машэрава. Будучы чалавекам добрага гарту, ён быў строгім і рашучым у дачыненні да сваіх кадраў. I калі некага цярпеў ці вымушаны быў цярпець, то і пра свой, як цяпер кажуць, імідж клапаціўся. А рэйтынг быў вельмі высокім не толькі ў рэспубліцы, але і ў краіне. Менавіта на яго дыскрэдытацыю і была зроблена стаўка, калі Палітбюро накіравала Пятра Міронавіча на перамовы да Фідэля Кастра. Адносіны з Кубай к таму часу былі настолькі сапсаваныя, а паводзіны Палітбюро ў адносінах да «свабоднай тэрыторыі Амерыкі» былі настолькі непаслядоўнымі і неразумнымі, што Вялікі бунтар стагоддзя нікога не прымаў і нікога не хацеў бачыць з Саюза ССР.

Стаўка была бяспройгрышнай. Калі дружалюбныя адносіны з Кубай Саюзу ССР удасца аднавіць, то тым лепш будзе Саюзу. А калі місія Машэрава праваліцца, то яму і будзе горш. Па прыездзе на востраў Свабоды сітуацыя складвалася не на карысць сустрэчы з Фідэлем. Ніякія захады не давалі плёну. Ён адмаўляўся сустракацца з кім бы то ні было з савецкіх. I толькі за лічаныя мінуты да ад’езду П.М.Машэрава дамоў партызан і нацыяналъны герой Кубы Фідэль Кастра пагадзіўся сустрэцца з партызанам і нацыянальным героем Беларусі Пятром Машэравым. На сустрэчу было адведзена паўтары гадзіны. Прагаварылі партызаны больш за чатыры. Было не толькі з бляскам выканана безнадзейнае даручэнне Палітбюро, але і засведчана пабрацімства партызан-герояў Пятра і Фідэля. У гэтым пераканалася ўся краіна, калі Кастра Рус нанёс афіцыйны візіт у Беларусь.

Для душы нашага героя гэта была маральная перамога. На нейкі час яна аддаляла непазбежную расправу над «умником».

Уціск, залежнасць, падножкі, якія нярэдка межавалі з правакацыямі, рэгламентацыя дзеянняў ад нечага важнага да дробязяў нервавала, непакоіла і злавала першую асобу ў рэспубліцы, якая не магла ступіць кроку, не ўзгадніўшы яго з так званым Цэнтрам і яго чынавенствам.

Толькі адзін прыклад. Памёр галоўны рэдактар Беларускай Савецкай Энцыклапедыі Пятрусь Броўка. У Пятра Міронавіча былі да яго асобыя адносіны. Трэба было неяк увекавечыць добрую памяць аб народным паэце і заснавальніку энцыклапедычнай справы ў Беларусі. Мне давялося пісаць першасны праект прапаноў на гэты конт. Разам з іншымі меркаваннямі ўпісаў я і пра тое, што варта было б ператварыць Галоўную рэдакцыю БелСЭ у выдавецтва і надаць яму імя Петруся Броўкі, бо «Галоўная рэдакцыя», маўляў не гучыць...

Пятру Міронавічу спадабалася такая пастаноўка пытання, але ён без цяжкасці разгадаў «хітрасць» стварыць самастойнае энцыклапедычнае выдавецтва.

— Я згодзен, што «Галоўная рэдакцыя імя Броўкі» сапраўды не гучыць і нават прыніжае. Разумею і тое, што вы хочаце заместа рэдакцыі, хоць і Галоўнай, стварыць самастойнае выдавецтва. Але мы не маем права без Масквы ствараць выдавецтвы. На жаль, гэта іх прэрагатыва. А калі папросім — не дазволяць. Перакананы, што не дазволяць... А вось калі явачным парадкам нададзім выдавецтву імя Петруся Броўкі, то, можа, і не адменяць нашай пастановы. Можа, і не даруюць самавольства, але змоўчаць. Броўка ёсць Броўка,— разважаў Пётр Міронавіч услых.

3 разлікам на гэта і было прынята рашэнне аб стварэнні выдавецтва імя Петруся Броўкі. Самавольства гэта выклікала непрыкрыты гнеў агітпрапа ЦК КПСС. Пастанова ЦК КПБ аб выдавецтве БелСЭ была адменена. Агонь на сябе прыняў агітпрап на чале з А.Т.Кузьміным.

Якое там выдавецтва?! Мы звычайнай брашуры, не кажучы пра энцыклапедыі, не мелі права выдаць без блаславення Белакаменнай. А хіба толькі энцыклапедыі Беларусь не магла рабіць без «высочайшего» дазволу? Праект тапарышча, лапаты ці рэцэпт торта трэба было ўзгадняць з саюзнымі інстытутамі. Можна з дакладнасцю меркаваць, якія пачуцці ўсё гэта выклікала ў кіраўніка «самастойнай» Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Многія цэкоўцы ведалі, якія страсці-мардасці бушавалі ў ЦК КПСС пасля знакамітага пленума ЦК КПБ, які абмеркаваў даклад П.М.Машэрава аб бядотным стане сельскай гаспадаркі і яго прапановы аб карэнных зменах падыходу дзяржавы да гэтай галіны народнай гаспадаркі. Даклад заняў у газетах некалькі палое. Яго фрагменты з каментарыямі былі перадрукаваны ў шэрагу замежных уплывовых газет, перададзены замежнымі радыёстанцыямі. А такія рэчы не дараваліся нікому.

А як магла адчуваць сябе Першая асоба ў непарушным саюзе рэспублік «свободных», пазбаўленая элементарнай свабоды як у маральным плане, так і ў элементарных дзеяннях, пастаўленая ў ганебную залежнасць ад крамлёўскіх «небожителей», пазбаўленая хоць якой-небудзь самастойнай дзейнасці і ўласнага волевыяўлення ў невымерна вялікім таталітарным калгасе пад назвай СССР. Яшчэ адзін красамоўны факт.

У гонар 25-й гадавіны вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў Пётр Міронавіч рашыў зрабіць ветэранам вайны падарунак і тым самым выказаць прыязнасць да абаронцаў Айчыны і сваёй уладай адмяніў для іх аплату за праезд у гарадскім транспарце. Гэты фактычна сімвалічны, а не фінансавы акт не наносіў ніякіх страт Саюзу ССР і яго эканамічнай устойлівасці, бо білет на трамвай каштаваў 3 капейкі, а на тралейбус — 4. А якое абурэнне выклікаў у Белакаменнай. Як пасмеў?! Хто даў права самастойна прымаць такія «сепаратысцкія» рашэнні, праяўляць такую нечуваную самастойнасць?! I пакарысталіся былыя франтавікі і партызаны падарункам толькі некалькі дзён — пакуль Масква выхоўвала Мінск у паслухмянасці, пакоры і прыніжэнні.

Мне сёння здаецца, што ад дурноты сваіх маскоўскіх шэфаў Пётр Міронавіч часам ратаваўся ў вельмі звычайных, чалавечых, добрых справах. На ўсіх яго не хапіла, але паасобным людзям усё ж шанцавала. А можа, і ён тады-сяды гуляў у дэмакрата, бо ў гэту гульню і да сёння, і сёння гуляюць усе правадыры-правіцелі без выключэння — толькі адны гуляюць таленавіта, а другія бяздарна.

Аднаго разу Пётр Міронавіч прызнаўся:

— Прыслаў мне пісьмо рускі паэт Віктар Бокаў. Мы з ім не былі знаёмы ні асабіста, ні праз яго паэзію. Давялося прачытаць тое, што знайшоў. Паэзія аказалася проста выдатнай — глыбокай, лірычнай, нейкай асабліва шчымлівай. Многае проста хацелася завучыць на памяць. Словам, усхвалявала па-сапраўднаму. Даўно не адчуваў такога душэўнага ўзрушэння. А можа, добрыя вершы пад настрой трапілі... рашыў я напісаць пісьмо Бокаву.

Атрымалася яно даволі доўгім, нешта накшталт рэцэнзіі, толькі вельмі ўзнёслай. Калі астыў і перачытаў рашыў опус свой не пасылаць. Пабаяўся, што паэт можа падумаць: чаго гэта ён, партыйны функцыянер, узяўся мае вершы аналізаваць.

Карацей кажучы, усумніўся. А да цябе будзе такая просьба... Бокаў піша, што сустрэўся яму недзе ў тайзе надзвычай цікавы і таленавіты малады мас­так. Каранямі з Беларусі. Хацеў бы вярнуцца на зямлю продкаў. Часова прыпыніўся ў Мінску. Просіць знайсці яму хоць які вугал пад жытло і майстэрню. Пераконвае, што не пашкадуем.

Паэты — народ шчыры. А такога ўзроўню, як Віктар Бокаў лгаць не будзе. Словам, знайдзі мастака, пазнаёмся, усё вывучы, потым уражаннем сваім са мною падзелішся.

Знайшоў я таго мастака. Аказаўся ён вельмі маладым і даволі сціплым хлопцам. Паказаў некалькі сваіх работ і цэлы канверт слайдаў з іншых твораў што засталіся ў Сібіры. Тыя слайды я і прынёс Пятру Міронавічу. Мно­гае яму спадабалася, нешта падалося незавершаным, эскізным, але цікавым па задуме... Вырашана было падтрымаць юнака і хадайнічаць перад гарвыканкамам аб аднапакаёвай кватэры. У хуткім часе да кватэры ўдалося знайсці і галубніцу для майстэрні.

Прайшло пасля таго месяцы два-тры, і прыйшоў да мяне мастак з невялічкай карцінай, акантаванай у просценькую рамку. Назавем яе ўмоўна «Балерына перад выхадам на сцэну». Творца і наважыўся падарыць яе Пятру Міронавічу. На добрую памяць.

Гэта ўжо было больш складана, чым здабыць кватэру. Як Пётр Міронавіч успрыме сам факт дарэння? Ці не шугане ён мяне разам з мастацкім творам? I я пайшоў на маленькую хітрасць. Званю Пятру Міронавічу і кажу, што прыйшоў бокаўскі мастак, цікавую карцінку прынёс. Можа, ёсць час паглядзець?

— Ты ж мяне не ў карцінную галерэю запрашаеш. А на адну карціну час знайду. Заходзь.

Я пайшоў адзін, прыхапіўшы карціну.

— А дзе мастак? — пытае.

— У прыёмнай,— кажу і адразу паказваю твор, каб ён на час забыўся пра мастака.

— Выдатная работа. I дзяўчына прыгожая.— I ўжо ў захапленні: — Умеюць жа людзі падгледзець такое хараство! I як падгледзець!.. Талент! Безумоўна талент! Кліч, я яго павіншую... Далібог харошая работа!

— Справа ў тым,— кажу,— што гэгу работу ён хоча падараваць вам... Але вельмі саромеецца.

— Як падараваць? — губляецца Пётр Міронавіч.— Ты з гэтым не жартуй! Я ў майстэрнях многіх мастакоў пабываў але такога не было...

— Ну, а гэты сам прынёс,— спрабую я звесці гаворку на жарт. — Не возьмеце — пакрыўдзіце хлопца. Ён мне паказаўся вельмі шчырым і даволі баязлівым. Не прыме, кажа, Пётр Міронавіч падарунак — згару ад сораму.

— А ты згарэць не баішся?

Раімся, як лепш паступіць. Я пераконваю, што няма тут нічога незвычайнага ці страшнага. Чалавек хоча выказаць сваю павагу. I падарунак зроблены яго ўласнымі рукамі. Бачу, у такой сітуацыі Пётр Міронавіч, бадай што, ніколі не быў. I прынцыпаў сваіх мяняць не хоча, і хлопца пакрыўдзіць баіцца. Урэшце ён здаецца на мае ўгаворы і сам ідзе ў прыёмную, каб запрасіць госця да сябе. Дзякаваць Богу, усё заканчваецца лепшым чынам. Сёння гэта карціна адзінока і сіратліва вісіць у адным з пакояў яго былой гарадской кватэры.

П.М.Машэраў разбіраўся і ў прозе, і ў паэзіі, і ў оперы, і ў балеце, і ў жывапісе. Ён не жаліўся, як гэта робяць яго «спадкаемцы», на занятасць дзяржаўнымі справамі. Многа чытаў, праглядаў усе фільмы нашай кінастудыі, не прапускаў цікавыя спектаклі, наведваў усе больш-менш значныя выставы, шчыра радаваўся ўдачам творчых людзей. Напярэдадні першага паказу знакамітай серыі карцін Міхаіла Андрэевіча Савіцкага «Лічбы на сэрцы» пазваніў мне па ўнутраным тэлефоне, сказаў, што зараз жа едзем у Палац мастацтваў паглядзець экспазіцыю выставы да яе адкрыцця, што пра паездку па­куль ніхто не павінен ведаць. (Пра карціны было многа размоў, і Пётр Міронавіч нікога лішняга не хацеў бачыць у зале Палаца.) Мінут пяць-сем у нас пайшло на пераезд ад ЦК да Палаца. Мінут пяць у зале не было нікога, апрача мастацтвазнаўца Эмы Грамыкі. Пётр Міронавіч паздароўкаўся з ёю, але просьбу правесці экскурсію не выказаў. Ад карціны да карціны прайшоў адзін. Да некаторых вяртаўся і зноў ішоў далей да новых твораў а іх было больш за 10. У гэты момант у зале з’явіўся адзін, а потым і другі мастак, і яшчэ адзін «аматар» выяўленчага мастацтва. Пётр Міронавіч незадаволена паморшчыўся. Відаць, якраз іх ён і не хацеў тут бачыць. Усе трое бесцырымонна абкружылі яго і пачалі даваць свае знішчальныя каментарыі работам Савіцкага. Бестактоўнасць і некарэктнасць «крытыкаў» абурыла Пятра Міронавіча, і ён рэзка перапыніў няпрошаных субяседнікаў:

— Дзякуй! Як-небудзь сам разбяруся,— і ўжо мякка і добразычліва да Эмы Грамыкі.— А калі не здолею, мне дапаможа вось гэта мілая жанчына,— і ўзяў яе пад руку.

Крытыкі, што называецца, адразу «адвалілі», а экскурсію-агляд павяла Грамыка. Пётр Міронавіч нічога ў яе не пытаўся, не перапыняў. Ён толькі слухаў і глядзеў, глядзеў і слухаў. Відаць было, што карціны зрабілі на яго вельмі моцнае ўражанне і па-сапраўднаму ўсхвалявалі. Дарэчы, у мяне ёсць каля дзесятка аматарскіх здымкаў пра тое, як Машэраў глядзіць Савіцкага. Іх выпадкова зрабіў малады мастак з Віцебска.

Да машыны Пётр Міронавіч ішоў моўчкі. I ў машыне таксама маўчаў. Толькі каля танка-помніка, што каля самага будынка ЦК, вымавіў:

— Нарэшце ён вырваўся.— I нібы схамянуўся.— Міхаіл Андрэевіч нарэшце вырваўся. — I зноў маўчанне.

Адбылося прызнанне майстра. Пазней яго вынікам было адкрыццё спецыяльнай карціннай галерэі «Лічбаў на сэрцы» ў будынку Музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. А тады, у машыне, падумалася: хто ж гэта і навошта паведаміў тым двум мастакам і «аматару» выяўленчага мастацтва з ін’яза, што П.М.Машэраў паехаў у Палац мастацтваў калі пра тое ведалі толькі ён і я? Нават ахоўніка не было з намі...

Дарэчы, пра асобную ахову Пятра Міронавіча. На той час мы не ведалі такіх паняццяў як спецназ, АМАП, асобы міліцэйскі батальён, мабільная брыгада МУС, міліцэйскі шчыт, шлем, бронежылет для ахоўніка і ахоўваемага. Усё гэта шчасце разам з трэніраванымі на людзей ваўкадавамі прыйдзе паз­ней. Нічога пералічанага, акрамя палкоўніка Сазонкіна — абаяльнага і добразычлівага чалавека,— пры Пятру Міронавічу не было, калі не лічыць напарніка-зменшчыка Сазонкіна і міліцэйскага паста ў пад’ездзе дома, дзе жыла сям’я Першага сакратара ЦК КПБ і кандыдата ў члены Палітбюро ЦК КПСС. Тут ужо хочаш ці не хочаш, а будзеш цярпець ахову. Тут ужо была інструкцыя і парадак па інструкцыі. I тым не менш ён вельмі часта не браў ахоўніка ні ў машыну, ні ў верталёт, з якога не вылазіў вясну, лета і восень. Любіў футбол, але не выходзіў на футбольнае поле ці лёд у буцах ці з клюшкай. Спартландыю з Беларусі не рабіў, лядовымі палацамі не захапляўся. 3 усіх «уцех» быў у яго верталёт з маскоўскім экіпажам.

Муж маёй сястры Павел Станішэўскі, былы бухгалтар калгаса імя Фалько з Дзяржыншчыны, без асаблівага здзіўлення расказваў, як аднойчы на ўскрайку жытняга поля раннім ранкам спусціўся верталёт, з якога выйшаў Машэраў, памахаў майму сваяку рукой, каб той яго пачакаў, парукаўся пры сустрэчы, і яны накіраваліся да камбайна, які чакаў, пакуль асядзе начная раса. I ніякіх ахоўнікаў вакол яго не было. I сам ён не баяўся, што бухгалтар выстраліць у яго з шарыкавай ручкі, а камбайнер кінецца з гаечным ключом. Пагаманілі мужчыны пра сялянскія справы і развіталіся па-людску. Камбайнер пачаў жніво, а ён паляцеў, каб зноў апусціцца дэсантам там, дзе яго менш за ўсё чакала мясцовае начальства. I не набываў ён сабе ні ўласнага самалёта, ні цеплахода, ні камуфляжнай ці маршальскай формы, і ніхто не прымушаў мінчукоў закрываць форткі і вокны, калі ён ехаў па вуліцы свайго горада, скажам, на МТЗ ці МАЗ. Не забараняліся і прыпынкі аўтамашын на Паркавай магістралі...

I на той раз, калі мы з ім суправаджалі ў падарожжы па партызанскіх раёнах вядомага кінарэжысёра Элема Клімава, які збіраўся здымаць фільм «Ідзі і глядзі!» па сцэнарыі Алеся Адамовіча, у верталёце не было ахоўнікаў ні ў жылетах, ні без жылетаў. Адзін Сазонкін. Верталёт спакойна ішоў над азёрна-ляснымі прасторамі партызанскага краю. Пётр Міронавіч быў у добрым настроі, ахвотна і ўзбуджана расказваў рэжысёру пра баі, блакады, перамогі і паражэнні, пакуль не прытаміўся, — строкат матора абцяжарваў гаворку. А калі верталёт трапіў пад нізкія дажджавыя хмары і зямля ахуталася ў шэрую смугу, Пётр Міронавіч замаўчаў, надзеў навушнікі і паглыбіўся ў нейкія свае невясёлыя думы.

Прымоўклі і ўсе, хто быў у салоне. Я сядзеў насупраць Пятра Міронавіча. У руках была аматарская кінакамера. Калі пачаў накручваць спружыну камеры, ён кінуў на яе вокам. А я папытаўся больш на мігі, чым словамі, ці можна мне яго паздымаць. У навушніках ён не мог чуць голасу, але зразумеў маё жаданне, і толькі павекамі даў зразумець, што не пярэчыць. Я не вельмі назаляў, але тое, што хацелася зрабіць, зрабіў. «Мой» Машэраў атрымаўся зусім не падобны на таго, якога мы бачылі на сходах, мітынгах і дэманстрацыях. Шкада толькі, што стужка па тэхнічных прычынах не можа быць выкарыстана на шырокім экране.

Канцавым пунктам нашага падарожжа над партызанскім краем былі Віцебскія, а больш дакладна — «Суражскія вароты». У вайну гэта быў шырокі пралом у нямецкай абароне, праз які партызаны хадзілі за фронт, а дыверсійныя групы з-за фронту ў партызанскую зону. Праз гэтыя ж вароты ратаваліся нашы людзі ад палону і загубы. Было што расказаць кінамайстрам.

Мясцовыя жыхары вёсачкі, якая ляжала ля тых «варот», ужо чакалі госця і сабраліся на роўным пляцы, дзе павінен быў прызямліцца верталёт. На­роду было шмат, але ў асноўным жанчыны і дзеці, і, вядома ж, мясцовае начальства. Як толькі высокі госць выйшаў з машыны, маладжавая жанчына кінулася да яго і літаральна павісла на шыі. Расточкам яна была па плячо высокаму Пятру Міронавічу. Ён крышку нахіліўся, а яна вельмі таропка пачала цалаваць яго ў шчокі, лоб. А потым прыціснулася галавою да грудзей, заціхла, і плечы яе ўздрыгнуліся. Жанчына плакала, смяялася і гаварыла вельмі ўсхвалявана:

— Пецечка, родненькі, як жа даўно ты ў нас не быў!..

— Таму, як бачыш, і прыляцеў на крылах.

— А ці надоўга? Можа б, заначаваў?! Я дужа ладнай самагоначкі выціснула,— і папярхнулася сваімі словамі, калі пачула дружны рогат мясцовых начальнікаў, якія назіралі сцэнку.

— На жаль, ненадоўга я,— з сумам сказаў госць і патлумачыў жанчыне: — Да заходу сонца машына павінна падняцца ў паветра. Такая ў лётчыка інструкцыя.

— Хіба што інструкцыя,— неяк адразу пагасла жанчына.

— Ты не бядуй, я ў другі раз на самагоначку загляну,— пажартаваў Пётр Міронавіч, а нам патлумачыў што Марыя была медсястрой у яго атрадзе.

Я вельмі пашкадаваў, што не ўзяў у паездку прафесійнага кінааператара, бо спадзяваўся, што рэжысёр Клімаў будзе мець свайго. Такія выпадкі і сцэнкі не паўтараюцца.

Наогул жа, Пётр Міронавіч не любіў кінатэлевізійнага суправаджэння. I можа, таму, што ведаў і бачыў, як яго калегі па Палітбюро пунктуальна вядуць свой уласны кіналетапіс. Памятаю і добрую вывалачку, якую я атрымаў ад яго за тое, што не забяспечыў кіназдымку пасадкі ў самалёт Гейдара Аліева, калі той пакідаў Беларусь пасля ўрачыстасцяў прысвечаных нейкай важнай беларускай падзеі. Яго памочнік мне назвоньваў пасля гэтага з паўгода, пакуль я не сабраў усе фотаздымкі і фотастужкі, дзе быў «запечатлен» Гейдар Аліевіч.

На вялікі жаль, звычайных, натурных, па-чалавечы цёплых кінакадраў пра Пятра Міронавіча засталося нямнога. А сюжэты былі непаўторныя і па форме, і па зместу і ляжалі, як кажуць, на паверхні. Аднойчы, калі ён збіраўся на верталётную вылазку ў раёны Палесся, я папрасіў дазволу накіраваць туды «ў заса­ду» кінааператараў. Ён катэгарычна забараніў мне гэта рабіць. А я не паслухаўся і па маршруту яго экспедыцыі зрабіў дзве засады. Адзін з трафеяў той заса­ды — кінакадры, дзе Пётр Міронавіч надзіва спрытна закручвае анучу і абуваецца ў гумовыя боты, каб разам з палешукамі прайсці пракос праз балацянку... Пасля ўжо з гэтай балацянкі ён і ўвойдзе ў дакументальны фільм пра яго.

Самавольства мае з засадамі кінааператараў абышлося без вывалачкі, і, асмялеўшы, я папытаў у Пятра Міронавіча дазволу «паздымаць» на кінакамеру юбілейную ўрачыстасць, калі сябры-паплечнікі і саслужыўцы прыйдуць у яго кабінет, каб павіншаваць з шасцідзесяцігоддзем. Адказ быў катэгарычны: не! I толькі калі да яго зайшлі загадчыкі аддзелаў ЦК, а ў кабінеце было ўжо даволі многа кветак, юбіляр, звяртаючыся да мяне, сказаў у добрым настроі:

— Калі ўсё гэта хараство, усю гэту прыгажосць я перавязу ў Дразды і зраблю добрую экспазіцыю на прыступках, прышлі свайго аператара, няхай здыме. Кветкі яны і ёсць кветкі і, на жаль, жывуць нядоўга...

— А пры іх — вы з сям’ёю, з унучкамі...

— Не,— адказаў, нібы шкадуючы, а я адчуў, што трэба адчапіцца.

Кветкі, якія і адцвітаюць, і вянуць, былі зазняты. Толькі кветкі... Пройдзе больш за 19 гадоў, і я даведаюся, чаму Пётр Міронавіч не захацеў здымацца з сям’ёю на фоне кветак. Даведаюся, што, прагледзеўшы кінастужку, на якой былі зазняты кветкі, ён скажа: «Цяпер я ведаю, як мяне будуць хаваць...»

Да гэтых жахлівых і загадкавых слоў мы яшчэ вернемся.

А пад юбілей і доўга пасля яго людзі будуць здзіўляцца і рабіць здагадкі, чаму гэта такому важнаму, высокаму і заслужанаму юбіляру зорка Героя Сацыялістычнай Працы не была ўручана своечасова, як гэта рабілася са звычайнымі старшынямі калгасаў дырэктарамі саўгасаў ды свінаркамі з даяркамі.

Чарга з уручэннем узнагароды да нашага героя дойдзе не скора. I якраз гэты час — ад узнагароды да ўручэння — будзе запоўнены рознымі чуткамі, здагадкамі і плёткамі. А падчас самога акта ўручэння Залатых зорак гораду-герою Мінску і асабіста Пятру Міронавічу (уручэнне рабілася паасобку) давядзецца яму перажыць горкі дзень і брыдкія гадзіны. Такія брыдкія, што ад адной-двух мінут такой брыдоты можна было калі не праваліцца ў прадонне, то абвугліцца ад сораму... за генеральнага госця.

Пётр Міронавіч чакаў сваю ўзнагароду даволі доўга. Бачыце, Генсек гадамі быў настолькі заняты, што не мог траціць свайго дарагога часу на такую дробязь, як уручэнне Зорак гораду-герою і лідэру нацыі беларусаў. I каню, як кажуць, было зразумела, што справа не ў занятасці яго вялікасці, а ў тым, што нацыянальнаму герою хацелі паказаць і паказалі сваё месца «под луною», якая можа крыху падсвятліць, але ніколі не сагрэе.

Пастаўце сябе на хвіліну на месца мужнага, годнага, гордага, культурнага і выхаванага Пятра Машэрава, і вы зразумееце, што тварылася ў яго душы ў гады чакання прысвоенай узнагароды...

I нарэшце «звышзорка» — «суперстар», як яе называлі амерыканскія прэзідэнты, з’явілася на нашым Паўночна-Заходнім небасхіле. Яе сустракалі з неверагоднай помпай, як і павінны былі сустракаць «величайшего деятеля со­временности» — аркестры, хоры, хлеб-соль, дзяўчаткі ў нацыянальным, мора кветак ў руках аддрэсіраваных дзетак, партыйна-савецкага актыву ўсяе Беларусі і пераапранутых курсантаў школ КДБ і міліцыі. Усе чакалі нечага накшталт Краснага сонейка, а ў дзвярах спецвагона з’явіўся вельмі стары дзед з неверагоднымі брывамі, адутлаватым попельным тварам і патухлымі вачыма. Каб стары не зваліўся з прыступак, слугі ў цывільным літаральна вынеслі яго з вагона і паставілі на няўстойлівыя старэчыя ногі. Было шкада глядзець на небараку з чатырма зоркамі на грудзях, і неяк само сабою падумалася: можа, табе, небарака, лепш было і не прыязджаць. Ды было не да роздуму. Партыйна-савецкі натоўп рынуўся да яго вялікасці, але шчыльнае, у некалькі радоў, кольца прывезенай з сабой аховы цара-бацюшкі стрымала націск «верноподданых». Па вузкім калідоры мажных малайцоў, падобных на нашага чэмпіёна Мядзведзя, падтрымліваемы пад крылы стары датэпаў да чорнага браніраванага членавоза з прыцемненымі вокнамі, з цяжкасцю сеў у яго, бо ні спіна, ні ногі не хацелі гнуцца,— і той даў газу. Не дасягнуўшы паліткайфу ад «созерцания вождя», чынавенства паныла пабрыло да сваіх лімузінаў, каб з’ехаць у гатэль на казённае снеданне з падагрэвам.

...Не шырокі, але вельмі высокі саўпартактыў у перамежку з «мядзведзямі» ў цывільным чакаў Генсека і нашага віноўніка ўрачыстасці ў Габеленнай зале ЦК. У прызначаны час яны выйшлі з-за знакамітага «ленінскага» габелена і былі сустрэты бурнымі, доўга не змаўкаючымі апладысментамі, пераходзячымі ў авацыю, як любілі ў тыя часы пісаць газеты. Калі ўсталявалася ўрачыстая цішыня, дзед, падсмоктваючы зубныя пратэзы, нешта прашамкаў па паперцы ў тым сэнсе, што ён прыехаў і хоча «с чувством глубоко­го удовлетворения»... Апошняе слова аказалася такім цяжкім для вымаўлення, што мне зноў стала шкада старога і хворага чалавека, якога выстаўляюць на здзек і пасмешышча. Добра, што яго спрытныя асістэнты хуценька паднеслі дзеду каробачку з зоркаю, і той непаслухмянымі, старэчымі пальцамі доўга-доўга спрабаваў прымацаваць яе да пінжака юбіляра. Пад гэтую прыкрую паўзу мне і ўспомніўся эпізод з «Ціхага Дона» М. Шолахава, калі сіяцельная асоба ў ваенным шпіталі хоча ўручыць Грышку Меліхаву Георгіеўскі крыж за адвагу, а той просіцца да ветру.

Відаць было, што Пётр Міронавіч адчувае сябе вельмі ніякавата і надзвычай скавана, але трымаецца па-геройску, бо куды ты дзенешся — тут жа табе не шпіталь і не нейкая там сіяцельная асоба, а сама яго вялікасць з са­мымi лепшымі да цябе намерамі. Нарэшце з дапамогай асістэнта зорку ўдаецца надзейна замацаваць, і дзед лезе з пацалункамі і абавязкова ў вусны — была ў яго такая брыдкая звычка, якая засталася ў спадчыну наваяўленым маскоўскім царам і царадворцам, ды і не толькі маскоўскім.

Са словамі ўдзячнасці, як і прадугледжвалася сцэнарыем, за гістарычны візіт «верного ленинца» і «выдающегося деятеля», а таксама за асабістае ўручэнне высокай узнагароды наш двойчы Герой па крамлёўскай традыцыі выступаў па паперцы. I, вядома ж, не таму, што не мог без яе абысціся, а толькі з тае прычыны, што не мог прынізіць «их императорское величество», якое не здольна ўжо было сказаць ні па паперцы, ні без паперкі. Прамова ўдзячнасці па ўстаноўленых правілах павінна была пералічыць усе званні і абойму неверагодных эпітэтаў у гонар тытулаванай найвышэйшай асобы і таму аказалася не толькі трафарэтнай, але і даволі прытарнай ад залішняй патэтыкі і патакі.

— Я обещаю вам, дорогой Леонид Ильич, что и дальше буду отдавать все свои силы... — сказаў Пётр Міронавіч, адарваўшыся ад тэксту, але фразу не скончыў.

— Что ты клянёшься... посмотрим... время покажет, — перапыніў яго Брэжнеў

Ці то прысутныя не расшалопалі сэнс сказанага, ці то прынялі словы цара за ўдалы, свойскі жарт, бо зала страсянулася ад іх бурных апладысментаў...

...Другі раз за адзін дзень я пабачыў «нашага» Мао ў тэатры оперы і ба­лета на так званым урадавым канцэрце, за які мы з міністрам культуры адказвалі галавою. (Было такое папярэджанне.) Каб мы не зблышылі ў які-небудзь адказны момант і мелі б магчымасць любую пагрэшнасць своечасова выправіць, пасадзілі нас у першым радзе. Побач сеў і сакратар ЦК па ідэалогіі і, між іншым, не прамахнуўся, бо ЦУ яго на тым памятным канцэрце аказалася вырашальным. Па цэнтры ў чацвёртым радзе сеў высокі госць, а побач з ім Пётр Міронавіч. Другі і трэці рады занялі ўсё тыя ж мядзведзі ў цывільным. Нашы крэслы былі крыху ўправа ад цэнтра, і гэта давала магчымасць бакавым зрокам назіраць і за госцем, і за гаспадаром. (У такой сітуацыі галавой круціць не будзеш.) Перад самым канцэртам, калі ў зале наступіла адносная цішыня, было добра чуваць, што глухаватаму старому гаворыць гаспадар, але нельга было разабраць, што шамкае госць, падцмокваючы пратэз ці то па патрэбе, ці то па прывычцы.

Падцмокванне гэта было з нейкім вельмі непрыемным подсвістам. Для тых, хто сядзеў бліжэй да старца, гэта было даволі добра чуваць. Мне падалося, што Пётр Міронавіч з прыкрасцю і нецярпеннем чакае, калі той канцэрт пачнецца. А за кулісамі, як назло, марудзілі. А можа, пад напружаннем тыя секунды так марудна беглі. Ды яшчэ кінатэлекамеры — і свае і маскоўскія — сфакусіравалі сваю ўвагу на адну кропку — нібы ў тым кадры быў сам бог ці, у крайнім выпадку, прышэлец з іншай планеты.

А святло тым часам паволі згасла, аркестр зайграў урачыстую уверцюру, а як адкрылі заслону, дзед наш ужо соладка спаў, схіліўшы галаву на грудзі, што зіхацелі залатым сузор’ем. Праўда, на прыемны, узмоцнены радыёапаратурай голас маладзенькай вядучай прачнуўся. Ненадоўга. Толькі пакуль артыст патэтычна чытаў верш-панігірык. На арыі знакамітай опернай артысткі зноў кімарнуў. На шумлівым, заліхвацкім народным танцы прачнуўся і даволі гучна папытаўся, ці будуць танцы яшчэ. Гаспадар паўшэптам запэўніў госця, што танцы будуць. I той зноў адключыўся. Спаў спаконна, аж пакуль не далі ці «Лявоніху», ці кадрыль, а разгублены Пётр Міронавіч не ведаў што рабіць — ці будзіць, ці няхай сабе стары паспіць на здароўе, тым больш што ў прыцемках залы не кожны гэты канфуз бачыць. Пасля танца, калі юныя таленты зайгралі на скрыпачках, дзед нечакана падняўся над залай і па складах даволі выразна вымавіў:

— Домой...

Пятру Міронавічу не без цяжкасці ўдалося пасадзіць на месца дарагога госця. А сакратар па ідэалогіі шэптам закамандаваў бегчы за кулісы і даць любы танец. Я завагаўся і цягнуў паўзу, а ён не без злосці і пагрозы ў голасе гучна прашаптаў:

— Та-нец!

Я апынуўся за кулісамі, але зрабіць што-небудзь было немагчыма. Та­нец не быў «зараджаны», а на выхад стаяла знакамітасць з «Салаўём» Аляб’ева. Я вярнуўся і салгаў шэфу, што зараз будзе танец. Тым часам над залай рассыпаўся пошчак салаўя, а наша суперзорка зноў паднялася. Зала здзівілася, салавей папярхнуўся, а зорка прамовіла:

— Домой.— I ўжо зусім настойліва: — Я хочу домой!

— Занавес! — закамандаваў сакратар міністру, і той, прыгнуўшыся, кінуўся за кулісы.

Заслона накрыла салаўя. Зала зашумела ад здзіўлення, а Першы сакра­тар ЦК КПБ, кандыдат у члены Палітбюро ЦК КПСС, згараючы ад сораму, пад пахі выводзіў з залы ўбок урадавага пакоя здзяцінелага Генеральнага сакратара «ума, чести и совести нашей эпохи». Саўпартактыў здзіўлена лыпаў вачыма і пытаўся сам у сябе:

— Што, ужо ўсё?!

Тэлегледачы, што прыліплі да экранаў прамой перадачы, задаць такога пытання магчымасцяў не мелі і, хутчэй за ўсё, паспадзяваліся на тое, што поўны ўрадавы канцэрт паглядзяць у запісе. (Блажэнныя заўсёды на нешта спадзяюцца.)

3 тэатра здзяцінелую суперзорку, прыкладна праз паўгадзіны, прывезлі ў рэстаран гатэля «Юбілейны», каб пад яе промнямі і з яе блаславення падняць чаркі за горад-герой Менск, які ўрэшце атрымаў сваю заслужаную ўзнагароду, якую чакаў з 1974 года. А тутэйшыя апраўдалі тым, што лепш позна, чым ніколі.

Сталы ламаліся ад заморскага і айчыннага пітва, якому адпавядала за­кусь. За імі ўжо сядзела найвышэйшае і вышэйшае партыйнае чынавенства і нудзілася тым, што зорка недзе затрымалася ў дарозе, а без яе святую трапе­зу нельга было распачынаць. Пацелі і слязіліся бутэлькі, вызваліўшыся ад лядовых камер. Падтайваў лядок пад шампанскім, падсыхала на вольным паветры ікорка. Балычкі, паляўнічыя каўбаскі, заліўныя язычкі, салацікі і іншыя прысмакі чакалі свайго незайздроснага лёсу.

Яго пад мікіткі прывялі ў залу і пасадзілі за доўгім сталом, які звычайна называюць сталом прэзідыума і за якім сядзяць толькі самыя-самыя на чале з найсамейшым. Пакуль найсамейшы тэпаў ад парога да гэтага стала, чэлядзь наладзіла авацыю і, як мне здавалася, не столькі ад «верноподданнических чувств-с», колькі ад «предвкушения-с» звыклага кайфу ад напояў закусі і прамоў. Калі па-праўдзе, то да прамоў і тостаў справа не дайшла, хоць яны загадзя не толькі меркаваліся, але і пісаліся. 3 дапамогаю асістэнтаў-ад’ютантаў наш імператар устаў на свае ногі. Зала заціхла ў чаканні нуднай і коснаязыкай прамовы яго вялікасці. А яго вялікасць нечакана адсунула ўбок паперкі і пайшла на экспромт просты, як аглобля:

— Ну что, товарищи, врежем?!

Зала ўзвыла ад захаплення мужыцкай прастатой правадыра і па яго добраму прыкладу ўрэзала да донцаў. У засмучанага і разгубленага Пятра Міронавіча, відаць, было ўдакладняючае алаверды, але сказаць яго ён не паспеў Не паспеў пачуць віншаванняў і ў свой адрас. Правадыр намагаўся падняцца i, як той знакаміты арганчык, апісаны Салтыковым-Шчадрыным, заладзіў:

— Домой... Я хочу домой!.. И не возражайте, если я хочу! — і скіраваўся да выхада.

Ніхто «не возражал». Пётр Міронавіч адступіў убок. Слугі амаль вынеслі нямоглага да машыны. Да чыгуначнага вакзала картэж з маскоўскімі гасцямі праводзіла высокае рэспубліканскае чынавенства. Астатнія ж, праявіўшы здаровы сэнс, засталіся на сагрэтых седалах і пілі да раніцы «за себя и за того парня».

Пра самаадчуванне Пятра Міронавіча падчас гэтакіх урачыстасцяў і пас­ля «высочайшего посещения» можна не гаварыць. Яно не прынесла яму ні радасці, ні светлых перспектыў Здавалася, што абгаворы, здагадкі, плёткі запоўнілі ўсю затхлую прастору правінцыі. Адносна П.М.Машэрава сталі выстройвацца неверагодныя праекты і пражэкты, аж да тых, што дні яго на пасадзе Першага «сочтены». Каму ўся гэта свістапляска была патрэбна, здагадацца няцяжка. Абывацеля нібы рыхтавалі да развітання са сваім героем, якога вялікі госць не «удостоил» сваім начлегам, а з’ехаў, можна сказаць, не развітаўшыся.

Маральны тэрор з першапрастольнай актывізаваўся і ўзрос. I асабліва пас­ля таго, як Пётр Міронавіч прыняў дэлегацыю сенатараў кангрэса ЗША. Кіраўнік той дэлегацыі, дарэчы, наш зямляк са Слоніма, вярнуўшыся ў Вашынгтон, у адказе карэспандэнту на пытанне, хто можа быць пераемнікам састарэлага Брэжнева, нібы адказаў што ў Палітбюро ўсе архістарыя. Ёсць, маўляў там толькі адзін адукаваны, інтэлігентны і яшчэ не стары Пётр Машэраў з правінцыі.

Калі гэтага на самай справе і не было, то павінна было б быць выдумана ў асяродку членаў і кандыдатаў у члены Палітбюро ці ў апараце ЦК КПСС, дзе з нецярпеннем чакаліся вялікія кадравыя перамены і безумоўна ж распрацоўваліся сцэнарыі гэтых перамен. Паралельна са сцэнарыямі прыдумляліся і анекдоты пра састарэлага Ільіча. Гісторыя даўно засведчыла і сёння пацвярджае геніяльнасць расійскага чынавенства ў закулісных кадравых інтрыгах і дварцовых пераваротах.

Варта ўспомніць плёткі і, як бы мовіць, больш радыкальнага кшталту. Пляткар-прафесіянал нібы пытаўся: чаму гэта Машэраў не загінуў у час арышту яго немцамі ў 41-м? Чаму гэта яны толькі патрымалі яго пад арыштам і адпусцілі? Не трэба быць вялікім дэтэктывам, каб здагадацца, што такія плёткі вакол такога чалавека фіксаваліся службай і клаліся на паперу, а паперы, магчыма, клаліся на стол аб’екту плётак. А Аўхімовіч занатаваў гэта невыпадкова, бо пра інтрыгі ведаў. I ці не быў наш Першы пад каўпаком нашага Мюлера? Незадоўга да гібелі Пётр Міронавіч расказаў Івану Яўцеевічу Палякову, што ён быў у палоне ў немцаў і ўтрымліваўся ў Барысаўскім канцлагеры. I яшчэ сказаў што ён хутка памрэ. I павісне пытанне, а як П.М.Машэраў вызваліўся з канцлагера, які быў у ведамстве абвера?..

Не стрымлівае і тое, што вызваліўшыся з канцлагера і ўцёкшы да партызанаў, даў падставы немцам расстраляць яго маці.

А чаму было і не даць зразумець «умнику», што ён на кручку, як можа быць на кручку любы звычайны савецкі вінцік. Пачнеш тузацца, і паплавок падкажа, што пара падсекчы.

...Думаецца мне, што адхіленне ад пасады Пётр Міронавіч неяк перажыў бы. А ці перажыў бы ён правакацыйную беспадстаўную дыскрэдытацыю і ўласную дэгераізацыю, сказаць цяжка, бо быў ён не проста героем, а геро­ем нацыянальным. I намёк на каўпак Мюлера не жарт.

Ведаю, i дакладна, што апошні месяц-паўтара перад сваёй гібеллю на рабоце ён неяк яшчэ трымаўся, а «дома быў як ў ваду апушчаны» — гэта значыць самотны, задуменны, негаваркі да замкнёнасці; першым не выходзіў на кантакты з блізкімі, калі не лічыць настойлівых парад жонцы паехаць на адпачынак у Чэхаславакію без яго. 3 цяжкасцю, але яму ўсё ж удалося пераканаць яе.

А перад гэтым Пётр Міронавіч быў на ўрачыстасцях у Алма-Аце. 29 жніўня 1980 года тэлепраграма «Время» крупным планам паказвае Л. I. Брэжнева. Яго ад імя прысутных вітае П.М.Машэраў. I тут адбываецца нешта беспрэцэдэнтнае — генсек-маршал адварочваецца з грымасай непрыкрытай незадаволенасці, раздражнёнасці і гідлівасці...

...У той трагічны дзень 4 кастрычніка 1980 года ён апрануў святочны касцюм, узяў з сабой дыпламат, які некуды знік пасля катастрофы...

«Цяпер я ведаю, як мяне будуць хаваць»,— скажа ён адразу пасля свай­го юбілею. Што гэта? У шэсцьдзесят гадоў чалавек прадчувае смерць? Рыхтуецца да яе? Ведае, як яго прыгожа-юбілейна будуць хаваць? Бачыць сябе мёртвым? Папярэджвае старшыню Вярхоўнага Савета I.Я.Палякова, што хутка памрэ?.. I навошта расказвае пра барысаўскі палон, аб чым дагэтуль ніхто не ведаў? I расказвае аднаму з лепшых сваіх сяброў... (А пасля ўжо палякоўскі пераказ слоў Машэрава занатуе Шамякін і ціскане ў часопісе.)

...Хавалі героя прыгожа, але дзіўна. Для сотняў тысяч людзей толькі ў сталіцы гэта была трагедыя, і яны настаялі на тым, каб час доступу да труны нябожчыка быў падоўжаны. Для начальства, ды даруе мне Бог, — гэта было мерапрыемства. Начальства было ў трывозе: хто заменіць Машэрава?..

Дзіўна i тое, што з Палітбюро і наогул з ЦК КПСС у адрас сям’і нябож­чыка не паступіла ні аднаго тэлефоннага званка, ні адной спачувальнай тэлеграмы. Чаму там забылі на элементарную прыстойнасць, пра якую ўжо тысячагоддзі ведае звычайны homo sapiens? А можа, не забылі, а кіраваліся нечым іншым, а не прыстойнасцю? Тады чаму і чым кіраваліся? Што хацелі сказаць нялюдскім маўчаннем?

Дзіўна i тое, што кіраўнік рэспублікі, лідэр нацыі гіне раніцай 4 кастрычніка, а народу пра гэта паведамляецца толькі 6 кастрычніка, хоць той жа народ ведае гэта з замежнага радыё менавіта 4 кастрычніка. Два дні рэспубліканскія газеты пішуць пра нарыхтоўку бульбы, асваенне космасу, падрыхтоўку жывёлагадоўчых фермаў да зімы. «Советская Белоруссия» паведамляе пра пасяджэнне Савета Міністраў БССР, на якім было разгледжана пы­танне «О мерах дальнейшего укрепления материально-технической базы кон­цертных организаций и творческих союзов». Маўчаць толькі пра смерць П.М.Машэрава. Чаму? Спадзяюцца ажывіць нябожчыка ці схаваць саму яго смерць? Дзіўна! Бязглузда! Загадкава!

Дзіўна i тое, што Палітбюро забараняе выезд на пахаванне кандыдата ў члены Палітбюро ўсім першым сакратарам кампартый саюзных рэспублік, і тыя паслухмяна пагаджаюцца з такой грахоўнай забаронай. Нарэшце, не ад праказы ж ці чумы загінуў іх калега?! I доступ да яго труны адкрыты... Адзін сусед, Першы сакратар кампартыі Літвы П.П.Грышкявічус, скажа: «Я пахаваю друга, а тады няхай са мною робяць, што хочуць!» — і прыедзе ў Мінск. Па ўласнай ініцыятыве прыедуць яшчэ касманаўты-землякі В.У.Церашкова, У.В.Кавалёнак і П.І.Клімук. Яшчэ ад уласнага імя сям’і нябожчыка прышле тэлеграму К.Т.Мазураў. Двурушнікі-крывадушнікі з Палітбюро падпішуць некралог, у жалезабетонную форму якога вымушаны будуць уціснуць наступны змест: «Перестало биться сердце пламенного коммуниста, известного дея­теля Коммунистической партии и Советского государства, вся сознательная жизнь которого была отдана делу строительства коммунизма. П.М.Машеров на всех участках работы проявлял творчество и инициативу в осуществ­лении политики партии. Его отличали беззаветная преданность великим иде­алам коммунизма, огромная энергия и страсть в работе, партийная принципи­альность и человечность, личное обаяние и скромность. Всё это снискало ему признание, высокий авторитет в партии и народе».

Фармальна? Фармальна. Праўдзіва? Праўдзіва.

Гэта і ёсць мастацтва крывадушнасці.

Спачуванні ад ЦК кампартый, Вярхоўных Саветаў і Саветаў Міністраў саюзных рэспублік таксама будуць, але ў асноўным без уласных подпісаў кіраўнікоў гэтых высокіх устаноў. I гэта ўжо зусім не дзіўна — раз на пахаванне нельга паехаць, то навошта ж рызыкаваць з уласнымі подпісамі? Праўда, Д.Кунаеў з Казахстана, А.Э.Вос з Латвіі і Э.А.Шэварднадзе з Грузіі ўсё ж рызыкнуць і падпішуцца ўласнаручна.

Расійскую дзяржаву на пахаванні будзе прадстаўляць Старшыня Вярхоўнага Савета РСФСР М.А.Ясноў. КПСС — сакратар ЦК па ідэалогіі М.В.Зімянін. Ён скажа казённую, трафарэтна-фармальную прамову ў духу некралога і не больш за тое, хоць заўсёды лічыўся не толькі земляком нябожчыку, але і пабрацімам па партызанска-камсамольскіх справах. Гэта той самы Зімянін, які дзесяцігоддзямі зайздросціў П.М.Машэраву, раўнаваў яго да высокай пасады і да якога ў Пятра Міронавіча, мякка кажучы, былі стрыманыя адносіны.

Пасля пахавання «пламенного коммуниста, известного деятеля Комму­нистической партии и Советского государства... партийная принципиальность и человечность, личное обаяние и скромность» якога «снискала ему» і гэтак далей пры поўнай інфармацыйнай блакадзе імя нашага героя знікне з ужытку так званымі СМІ і не будзе ўпамінацца гадоў дзесяць.

Чаму? 3 якое прычыны? Пахавалі ж яго не за агароджай могілак...

Было такое ўражанне, што наступнікі яго тут, у «Северо-Западном крае России», баяцца ценю свайго папярэдніка як чорт ладану, у той самы час калі звычайныя людзі абкладваюць яго магілу тысячамі велікодных яек...

Як некалі пісаў Францыск Скарына, «тайна сія над розумам маім...».

...Пётр Міронавіч дужа любіў слова «паісціне». Мне і хочацца скончыць гэты сумны аповед словамі: паісціне неспавядзімы шляхі твае, Госпадзі... Драматургічная ж логіка паказвае, што ў гібелі П.М.Машэрава не ўсё можна успрымаць адназначна. Але гэта ўжо іншы сюжэт. I іншая, між іншым, версія гібелі...