Папялішча

Надзея СТАТКЕВІЧ

ПАПЯЛІШЧА

Раман

УСТУП

Дзень быў настолькі спякотны, што вуліцы Менска апусцелі і толькі ўвечары зноў павінны былі ажыць, напоўніцца звычайным бразгатам і гоманам. Такое надвор’е трывала ўжо другі тыдзень. Яшчэ не так даўно здавалася, што і марыць няварта было пра доўгачаканы дождж, але хмары, якія цяпер зганяў сюды бадзяга-вецер, пасля поўдня абяцалі выратаванне.

Адзінокая фурманка пад’ехала да будынка Менскай гімназіі і спынілася ля брам. Коні ленавата стрыглі вушамі ды адмахваліся хвастом ад надакучлівых аваднёў. Чалавек, які сядзеў у ёй, цярпліва чакаў, пакуль адчыніліся дзверы гімназіі, і на ганку з’явіўся юнак. Убачыўшы бацьку, ён замахаў рукамі і кінуўся з прыступак да яго. Мужчына прыгарнуў сына да сябе і доўга не адпускаў.

Старэйшы Офенберг быў моцнага целаскладу і даволі высокі. Яго валасы ўжо кранула сівое павуцінне, але ў чорных вачах яшчэ не згас агеньчык, што сведчыў пра моцную прагу да жыцця. Апрануты ён быў сціпла, як жыхар правінцыі, але ахайна. Ян быў вельмі падобны да бацькі. Пра такое звычайна гавораць: "Усе кропачкі пабраў". У яго быў той жа колер вачэй, русыя валасы і лёгкая смуглявасць скуры, толькі вось позірк іншы: дзікаваты, асцярожны і дапытлівы, як у ляснога кацяня.

Фурманка павольна пацягнулася ў накірунку Барысаўскага тракту, Ян жа зірнуў на небасхіл і сказаў бацьку:

— Загадай вазніцы паганяць: дождж хутка пачнецца.Пасля ўздыхнуў і дадаў:

— Ох, каб і ў нас ім трохі палі памачыла! Як там у Клічаве? Усё добра?

Бацька кіўнуў і чамусьці заўсміхаўся.

Ян засмуціўся.

— Я нешта не так сказаў?

— Наадварот, я рады, што ты не забыўся на хатнюю навуку. Добрым гаспадаром будзеш.

— Такое не забываецца.

— Але ж Стэфан з два тыдні, як прыехаў дахаты, але пра гаспадарку ў мяне нічога і не спытаў. Важдаецца са сваімі чарцяжамі дзень і ноч, а іншае яго не цікавіць.

Ян засмяяўся:

— А памятаеш, як аднойчы павёз нас у Асіповічы, каб паказаць чыгунку? Вось з таго моманту вочы ў яго толькі гэтым і гараць. Цяпер інжынерам хоча быць, у Інстытут пры Імператары паступаць рыхтуецца. Гаварыў тое?

— Гаварыў.

— Ну ці ж гэта дрэнна?

Бацька схіліў галаву.

— Я справу Стэфану хацеў перадаць, ды, напэўна, ты будзеш працягваць маю працу.

Ян змяніўся.

— Я планую заняцца медыцынай, бацька.

Цэзара здзівілі словы сына. Ён ведаў пра захапленне юнака, але ніколі не думаў, што той возьмецца за гэта сур’ёзна. Ян жа нават і не збіраўся тлумачыць. Ён загадаў вазніцы спыніць каля кніжнай лаўкі, выскачыў і падышоў да шыльды. Да яго падскочыў юнак у форме гімназіста і незадаволена буркнуў на вуха:

— Офенберг, каб цябе распёрла! Колькі можна прымушаць сябе чакаць? Кіраўнік гуртка называецца! У цябе што здарылася?

— Я з’язджаю дахаты.

— У Клічаў?

— Так.

— А як жа гурток?

— Шмат хто з нашых раз’язджаецца, так што пакуль прапаную адпачываць. Спадзяюся, за некалькі месяцаў запал не пройдзе?

Тут да кнігарні падышлі два жандары. Юнакі пераглянуліся.

— Ужо год з часу замаху прайшоў, а гэтыя ўсё шныраюць. Брыдота! Ты, дарэчы, назву гуртка з хлопцамі абмеркаваў?

Ян нічога не адказаў, а ўзяў дубец і на пыльным гасцінцы напісаў словы "Kotko samoksztatceniowe".

Гімназіст прачытаў і кіўнуў у знак згоды.

— Мне падабаецца. Якраз тое, пра што і гаварылі на апошняй сходцы. Тады да сустрэчы.

— Бывай.

Ян ужо накіраваўся да фурманкі, калі раптам таварыш падбег да яго, схапіў за рукаў і шапнуў:

— Слухай, даўно хацеў спытаць. Я тут уведаў... Табе Нікадзім Офенберг кім даводзіцца?

— Дзядзькам.

— Ён пасля апошняга паўстання ў Сібір высланы, і частку маёнтка ў вас пасля спісалі, так?

— Адкуль ведаеш?

— Я і не такое ведаю. Гэта так, удакладніць хацеў. Ты, мабыць, праз яго такім стаў. Адвага, Офенберг, або мёд п’е, або кайданы трэ, га?

Ён больш нічога не стаў выпытваць і пайшоў прэч. Ян вярнуўся да фурманкі, зноў усеўся насупраць бацькі і сустрэў яго дапытлівы позірк.

— Хто гэта быў?

— Мой сябра.

— Та-а-к, а чаму ж не пазнаёміў?

— Прабач, ён спяшаўся. Ты ўжо быў у Завішаў?

Цэзар пранікліва паглядзеў сыну ў вочы.

— Хочаш змяніць тэму размовы? Старога вераб’я на мякіне не ашукаеш.

Ян спахмурнеў.

— Не, проста пытаю.

— А ты ведаеш, што Іван непакоіцца за цябе? Ён падазрае, што ты ўдзельнічаеш у студэнцкіх хваляваннях.

— Яму падалося.

Бацька адмоўна пакруціў галавой.

— Не думаю. Ён разумнейшы за нас абодвух і больш асцярожны, але я перашкаджаць не буду. Ты мужчына і сам выбіраеш свой шлях... Між іншым, дзе твае рэчы?

— Стэфану аддаў. Пакінуў толькі падручнікі.

Ён наўмысна спыніўся, паглядзеў на бацьку і працягваў:

— Ты летась абяцаў, што распавядзеш пра гісторыю роду. Я хацеў бы нарэшце пачуць усю праўду.

Бацька памаўчаў хвіліну, пасля зняў з пальца правай рукі сыкгнет і падаў Яну. Юнак пакруціў яго ў руцэ і вярнуў.

— Ведаеш, што значыць слова сыкгнет?

— Пярсцёнак з радавой пячаткай.

— Так. Вось на гэтым — легенда роду Офенбергаў. Слова "офенберг" па-нямецку значыць "адкрытая гара". На срэбным полі нашага герба іх дзве, і яны ўказваюць на мясцовасць паходжання. Ты пра гэта павінен ведаць.

— Курляндыя.

— Менавіта. Наш продак, Іван Эбегард Фрэдэрык Юрый фон Офенберг, меў маёнтак Дайневічы ў Браслаўскім павеце. Па тэстаменту ён перайшоў да сыноў Дамініка і Сцяпана.

— Сцяпан пасля пераехаў у Рэчыцу і заняў пасаду скарбніка з падтрымкі свайго сябра менскага ваяводы Крыштапа Завішы.

— Правільна.

— Але чаму?

— Час быў такі... Палякі называюць яго "хатняй вайной". Пасля яе застало ся папялішча на месцы Вялікага Княства Літоўскага.

Ён задумаўся і зноў паўтарыў:

— Канфляграта...

— Раскажы.

Цэзар зрабіў паўзу і працягваў:

— Даўно гэта было. Хоць і моцнай была наша краіна, але падмурак быў з гнілля. Кароль, быццам лялька ў руках хітрага акцёра, танчыў на сцэне Рэчы Паспалітай, а магнаты і шляхта грызлі адзін аднаму горлы. Журботная, бы ў самотнай роспачы, чулася на прасторах краю песня жалейкі. Ты ведаеш гісторыю мінулага стагоддзя?

Ян кіўнуў і адказаў:

— Дзяржава тапілася ў бязладдзі...

Частка І

1739 г.

Дзверы сянец адчыніліся, і туды ўвалілася ў мокрым ад снегу кажушку малое дзяўчо. Яно паволі пасунулася ў хату, дзе завіхаліся маці з бабуляй, і прабубнела:

— Матулечка, усё зрабіла! Калі?

— Пачакай, доню. Вунь ідзі да дзеда на печ пагрэйся. Мы мо хутка ўправімся.

Малая скінула лапці і пачала караскацца на печ. Там яна заўважыла старога, які

сапеў пад вуркатанне коткі. Дзяўчына падсела да яе, схапіла хвост небаракі і моцна сціснула, ды так, што тая з лямантам саскочыла долу. Дзед прачнуўся, і Зуліся, як заўсёды, сваім дзіцячым паўкрыкам, папрасіла расказаць ёй казку.

— Вось жэўжык, а спаць калі буду? — прабурчаў дзед.

Але малая не сунімалася:

— Дзеду, а хто сёння прыйдзе? Мамка казала, што дзядкі.

— Дзяды, — выправіў стары. — Продкі нашыя прыйдуць. Твая матка з бабуляй сёння гатуюць вячэру, каб сустрэць іх і пачаставаць.

— Калі ж прыйдуць? — перапыніла Зуліся.

— Крыху пазней. Пойдзем, нас маці кліча.

Дзяўчынка шпарка саскочыла на падлогу і ўселася на лаву, а дзед патупаў у сенцы і адчыніў дзверы.

— Святыя дзяды, ідзіце сюды! — клікаў ён кагосьці з цемры.

Малая ж усё паглядала ў бок стала, дзе так смачна пахлі бліны з мёдам. Дачакаўшыся, калі дзед сядзе першы, Зуліся ўладкавалася і хуценька ўзяла адзін, але адчула яго позірк і страпянулася: "Во даўбешка, забылася пра канон! Дзед жа гаварыў з яго пачынаць вячэру! Вось ён зараз дасць за гэта лыжкай па лбе!"

Стары паківаў галавой і паставіў лучыну, прыпаленую ў печы, у келіх з зернем. Уся гэтая святочнасць захапіла дзяўчынку. Яна зачаравана сачыла за дзедавымі рухамі і словамі. Не пыталася ўжо, чаму ён зачэрпвае лыжкай з кожнай міскі і кладзе пасярод стала, чаму туды ж ілье гарэлку, і пры гэтым гарыць лучына. Увесь час стары ўспамінаў памерлых продкаў, гаварыў з імі, раіўся. Бабуля і маці слухалі, што ён казаў, часам самі прасілі даведацца ў продкаў пра будучы ўраджай ці падсабіць з надвор’ем улетку. Спачатку малая слухала ўважліва, але потым, забыўшыся на ўсё, пачала са смакам есці бліны. Даведаўшыся, што ежа пасярод стала продкам, малы зух лыжкай зачарпнула кашы і вываліла ў кучу:

— Я таксама хачу пачаставаць дзядоў!

Наеўшыся, дзяўчынка саскочыла з лавы, падзякавала і пашыбавала да палацяў. Змораная, Зуліся ўскочыла туды і праз некалькі хвілінак ужо сапела носікам. Не чула яна, як котка шмыгнула на печ, зачапіўшы дзедавы лапці, і рыпнулі дзверы, ці то ад ветру, ці то ад таго, што, як і абяцаў стары, у хату завіталі Дзяды. Паступова святло ад лучыны згасла, а вугельчыкі ў печы пачалі смылець.

На двары ў гэты час разгулялася завіруха. Дзве постаці ішлі па замеценым ёй гасцінцы ў бок вёскі. Ад холаду меншы з падарожнікаў ужо не адчуваў лытак і механічна апускаў ногі ў гурбы. Здавалася, што яшчэ не выняў нагу з такога мяккага, але халоднага сумёта, а злы вецер з крышталікамі лёду ўжо паспеў яго зацярушыць. Нарэшце яны дакандыбалі да хаты на ўскрайку, і старэйшы пастукаў у дзверы. Спачатку ціха, а потым усё гучней і гучней ён ляпаў змерзлай далонню, пачакаў і пачаў грукаць ізноў.

Да дзвярэй падышоў хтосьці і, трошкі памарудзіўшы, адшчапіў крук. Яны са скрыпам расчыніліся, і чалавек убачыў старога, які стаяў на ганку з віламі ў руках.

— Хто ты? — спытаў ён. — І што табе трэба?

— Упусці нас, дзед. Наша фурманка зламалася, і больш ісці мы не можам, — прагучаў уладны голас.

Стары пачухаў патыліцу.

— Адкуль мне ведаць, хто ты такі. Шмат цяпер па нашай зямлі ўсякіх немцаў ходзіць.

— Пачакай, халоп, пакажу і нямчура, і ляха! Ды гары яно гарам, толькі вазьмі хлопчыка, ён нічога кепскага не зробіць, — настойваў чужынец.

— Я не халоп! — раззлаваўся стары Тарас.

— Тады пусці нас, братэньку! — умольваў чалавек.

Было відаць, што ён вельмі непакоіцца за малога, бо той ледзь трымаўся на нагах. Чалавек злаваўся, крычаў на гаспадара, які ніяк не хацеў іх упусціць. Але калі стары паглядзеў на малечу, то прыгадаў сваю Зулісю і расчыніў дзверы:

— Уваходзьце.

Яны зайшлі ў сенцы. Там пахла пылам і капустай, якая была складзена тут у куце, бо ў склепе яе ў такое надвор’е захоўваць было нельга. Насупраць дзвярэй стаяў мех з яблыкамі, накрыты грубай ільняной коўдрай. Усялякія чыгуны, збаны і збаночкі, цэбры і ражка мясціліся на лаўках. Там жа стаялі вялікая ступа і жарнавы, на сцяне віселі лазовыя лапці, кошыкі і сушаныя травы.

Хлопчык так змёрз, што не мог расшпіліць кажух і вінавата лыпаў чорненькімі бліскучымі вачыма, спрабуючы сцягнуць з рук мокрыя, аблепленыя снегам і кавалачкамі лёду рукавіцы. Мужчына спрытна пачаў завіхацца каля яго, не звяртаючы ўвагу на зледзянелыя пальцы. Ён узяў рукі малечы, дзьмух на іх і расціраў ва ўласных вялізных мядзведжых далонях.

— Можаш яго занесці на печ і сам застацца там, а я пайду спаць на палаці, — са спачуваннем сказаў дзед, зірнуўшы на хлопчыка.

Чужынец усміхнуўся, узяў у ахапак малога і панёс да печы. Там ён асцярожна паклаў яго на дзяружку, нагрэтую ад камянёў, памацаў лоб, каб не было хоць жару ў малечы, і шапнуў:

— Спі, Феліцыян, спі. Цяпер Зюзя не дастане нас.

Малы не чуў гэтых слоў. Стаміўшыся ад цяжкага падарожжа, хлопчык адразу заснуў. Шляхціц жа яшчэ доўга варочаўся і ўздрыгваў.

Вецер суняўся, і на двары ціха падаў снег. Светлае вакенца было адзіным маяком у наваколлі, але і агеньчык знік, калі дзед пагасіў лучыну. Змрок ахутаў абшар.

***

Зуліся салодка пазяхнула і расплюшчыла вочы. У хаце было цёпла ад натопленай печы, а смачны пах варанай капусты прыемна казытаў нос. Дзяўчынка счула хаду маці, якая спяшалася хутчэй управіцца, каб потым не выходзіць на марознае паветра, і нечы незнаёмы голас. Ён зацікавіў малую, і тая, на дыбачках, каб не нарабіць грукату і не спужаць незнаёмца, вызірнула з-за сцяны. Незнаёмец сядзеў за сталом. Перад ім стаяла капуста ў алавянай талерцы, мяса, хлеб і келіх з медавухай. Госць жа з апетытам згрызаў з косткі мяса і паспяваў яшчэ ўстаўляць слаўцо-другое ў размову з гаспадаром, які плёў кошык.

— Ух і смачная ў вас медавуха! — крэкнуў Офенберг. — А вяндліна сама ў роце тае!

— Частуйцеся, — адказала Адарка.

— Я б еў і еў, гаспадынька! Ды з вялікай яды няма вялікае наўды: не забагацееш, ды запузееш.

— А ты паскачы, братка, а пасля зноў пачастуйся! — пакпіў стары.

— Ужо я табе братка, а з вечара яшчэ гаварыў, што нямчур, — рагатаў чужынец, — я ж тутэйшы, толькі прыехалі мы сюды здалёк. От, стары пень, неўзлюбіў мяне!

— Не крыўдуй. Не разбярэш жа ў поцемках, — апраўдваўся дзед.

— Не, пачакай, не мані, — паківаў галавой чужынец. — Вось праўду скажы: каб я яшчэ слова якое ляпнуў, пагасцяваў бы паміж вачэй тымі вілкамі? Ух, стары чорт! Ух, каб ты імі рыбу на тым свеце лавіў!

— Святыя бацечкі, ці я наўмысна?

— А то не! За тое цябе пан Езус на нябёсах яшчэ пажурыць ды медавухі не дасць.

— Ну прабач. Давай абдымемся!

— Давай!

Дзед саскочыў са слончыка і адкінуў кошык, а госць споўз з лавы, ледзь не зачапіўшы чыгун, і абодва пачалі божыцца, што цяпер яны будуць таварышамі, і "сам чорт іх не зможа развесці або пасварыць".

Жанчыны пасмейваліся з іх размовы, але не ўмешваліся. Цётка Адарка мяшала свінням, а старэйшая гаспадыня стаяла каля печы і падкладвала сушняку, каб паставіць пячы буракі і нагрэць вады для госця. Яе спрытныя пальцы хутка перабіралі ад рэшткаў бацвіння рэпу, якую пасля склала ў чыгун і заліла вадой. З-пад хусткі на маршчыністы твар старой выбіліся сівыя валасы. Тыя пасмы яна ўвесь час запраўляла за вушы кулаком, каб не расцерці па іх попел, у які былі запэцканы тонкія высахлыя рукі.

Зуліся непрыкметна пазірала з-за печы і сама ледзь не кісла са смеху: такі дзіўны быў гэты чужынец. Ён сядзеў на маленькім слончыку і разглядаў дзедавы кошыкі. Гледзячы на яго, можна было упэўніцца, што не перавяліся на зямлі волаты. Рукі Сцяпана былі амаль у два разы таўсцейшыя, чым ножка таго ж слончыка, а шырокія моцныя плечы падужаліся б і з дубам. Маленькія вочкі хаваліся за пульхнымі шчокамі, але адтуль ззялі, смяяліся, хоць у іх глыбіні ўсё ж была туга.

Увесь час чужынец размахваў рукамі, штосьці спрабуючы растлумачыць, і моршчыў лоб, калі жартаваў. Адзеты ж быў па-дарожнаму, але не як звычайны пілігрым. Гэта быў шляхціц, пра што сведчылі шабля і стары сыкгнет, што блішчэў на руцэ.

Офенберг нешта апавядаў пра знаёмага шляхцюка, якому "пад мухаю" (дарэчы, выжлукціў, напэўна, не адзін келіх медавухі) "давялося сустрэцца з гусаком, а ён, ёлуп, падумаў, што курыца, і пачаў дражніць. Потым уцякаў ад "чортавай птушкі" аж за тры вярсты, пакуль яе не з’еў сабака. Толькі чамусьці па апісанню той пасвіўся на лузе і меў дужа моцныя, бы з камення, капыты..."

Тут Зуліся не вытрымала і зарагатала. Звонкі дзіцячы смех ляцеў, як птушка, па хаце, адгукаўся ў кожным куточку. Незнаёмец спачатку не зразумеў, што здарылася, але потым убачыў яе і сам схапіўся за жывот.

— Што гэта тут за мыш такая з’явілася, га? Пакажыся! Ну, чаго рагочаш, птушанё малое?

Зуліся падышла бліжэй.

— Ух, якая лялька-прыгажунька! Мабыць, добрая будзе нявеста. Вось глядзі, праз год дзесяць буду ў цябе на вяселлі скакаць ды медавуху піць, — жартаваў дзядзька.

Дзед зірнуў на іх і паклікаў унучку.

— Зуліся, ідзі снедаць, а потым пакорміш цялё.

Малая ўселася на лаву, падсунула міску і пачала сёрбаць капусту, шыбуючы нагамі пад сталом.

— Зуліся, я што табе казала? — гукнула дзяўчынку маці. — Зноў чарцей на назе гушкаеш? Вось паселяцца ў хаце і будуць на цябе злыя сны насылаць!

Дзяўчынка супакоілася, але толькі на кароткі час, бо ёй было цікава: як гэта нячысцік сядзіць у яе на назе, але такі лёгкі, як аблачынка.

— Эт, не крыўдзіце мне малую, — заступіўся чужынец. — Чорт усюды, дзе ёсць медавуха, толькі ж бабы надта баіцца. Ёсць у мяне для цябе падарунак, лялька!

Чалавек злез са слончыка і пацёгся да свайго клунка. Там з крактаннем пачаў шукаць штосьці.

— Цьфу ты, кадук яго пабяры, во схаваў! — пракрактаў ён.

— Дзядзечка, не плюйцеся, — засмяялася дзяўчынка.

— Чаму ж гэта?

— Нельга. Дзед гаварыў, што як плюешся, то ў пекле будзеш лізаць катлы.

— То мана!

— Не. Ён учора, калі галавешка з печы ўпала, сказаў, што госці будуць, а вы тут сядзіце — значыць праўда.

— Ну добра. Паверу, бо жаніцца з магілай не надта хочацца, — рагатаў чужы­нец. — Але глядзі сюды, — і ён выняў гліняную свісцёлку. — Купіў для Феліцыяна, але ён цяпер не грае.

Шляхціц паднёс яе да вуснаў і падзьмуў. Прыгожая і журботная мелодыя напоўніла пакой, быццам заспявала, заплакала птушка.

— Трымай, гэта табе.

Зуліся асцярожна ўзяла цацку, нібы тая жывая і можа зляцець з далоняў. Птушка была прыгожа размаляваная фарбамі: на крыльцах стракацелі чырвоныя і чорныя пёркі, зялёны хвосцік тапырыўся, як у пеўня, а шыйку мастак аздобіў жоўтым колерам.

— Прыгожая. А вясёлыя песенькі яна ўмее спяваць?

— А то як жа. Няхай Феліцыян табе лепш пакажа, бо ў мяне не атрымліваюцца. Ён так і гэтак можа.

— Дзе ж ён?

— Напэўна, пабег кудысьці ў лес. У вас такія прыгожыя мясціны, а дубравы аж з нябёсамі шэпчуцца!

Зуліся накінула кажушок і выбегла на двор.

— Вось зух малы! Бач ты, паляцела. Гора мне з ёй: якое хлапчо як дзяўчо, а гэта дзяўчо як хлапчо. Ну, няхай сабе бяжыць. Святая Магдалена яе апякунка: без бацькі расце з братам.

Ён апусціў вочы і зноў прыняўся плесці кошык.

***

Калі малая адчыніла дзверы, то не ўтрымалася і заплюшчыла вочы. Снег ззяў на сонцы так ярка, што было цяжка на яго глядзець. Маленькія сцежкі, прачышчаныя дзедам праз намеценыя гурбы, вялі да хлявоў, веснічак і на вуліцу. Дзяўчынка з надзеяй зірнула ў бок склепа, дзе ў яме пад навесам звычайна спаў сабака. Там нікога не было, бо Туган збег яшчэ тры дні таму і не вярнуўся. Дзед казаў, што той быў стары і пайшоў паміраць у лес, але Зуліся не хацела даваць веры. Яна яшчэ ўчора ўвечары, каб не бачыла маці, лазіла ў падпечак і марна гукала Тугана. Дзяўчынка сумна паглядзела і пайшла па сцежцы на вуліцу.

Дзве спуджаныя сарокі зляцелі з яліны, калі ўбачылі яе. На другім баку гасцінца каля студні стаяў нехта і ўважліва разглядаў яе.

— Чаго лыбішся? — незадаволена буркнула Зуліся. — Ты Феліцыян?

— Так, — усміхнуўся ён.

Офенберг падышоў бліжэй да студні і паклаў далонь на лёд, які намёрз там ад пырскаў з вядра.

— Не глядзі туды, там Жалезная баба жыве. Вось зацягне да сябе...

Феліцыян засмяяўся:

— Смешная, як жа яна мяне схопіць? Не дацягнецца сюды.

— Падскочыць і схопіць сваім жалезным круком. Мне дзед сказаў, каб не падыходзіла блізка.

— Маніш! У нас гавораць, што Жалезная баба ловіць дзяцей, якія заходзяць адны ў палі і агароды, каб ірваць боб ці гарох.

— Не, яна сядзіць у студні!

— Дурніца, кажу табе, што яе там няма!

— Сам дурны. Я параіцца хацела, а ты тут цвялішся. Каб цябе кот узбрыкнуў!

Зуліся пакрыўджана надзьмула шчочкі і збіралася пайсці, калі Феліцыян схапіў яе за світку, каб затрымаць.

— Ды не крыўдуй. Што хацела спытаць?

— Як шчупак за нос цікаўных кусае. Адчапіся!

Яна пабегла па сцежцы ад студні, але не ўтрымалася на лёдзе і ўпала. Феліцыян падбег да яе і дапамог падняцца.

— Пабілася?

— Лытка баліць, — паскардзілася малая. — Учора яшчэ горай было, калі з зэдліка ўпала. Матуля сказала, што мяне Божачка пакараў, бо раніцай гарлач з малаком разбіла. Толькі тады котка нашкодзіла, а я атрымала бярозавай кашы.

— Нічога, я тваёй котцы хвост за гэта скручу. Пойдзем да таго камня. Ты трошкі пасядзіш, і боль сціхне.

З гэтымі словамі ён узяў яе за руку і павёў да вялізнага шэрага камня, які ляжаў недалёка ад студні. Зуліся ўселася на крайчык і паклала далоньку на халодны камень.

— Гэта фурманка маладых.

— Ты пра што?

— Мне дзед расказваў. Аднойчы гэтым гасцінцам праязджалі фурманкі з вяселля. Паніч закахаўся і насуперак волі бацькоў захацеў ажаніцца. Асабліва лютавала маці: увесь час кляла дзяўчыну, бо мусіла заручыць сына з іншай. На гэтым месцы яна паабяцала нячысціку душу, каб толькі не было вяселля. Затрымцела полымя, і фурманкі ператварыліся ў камяні. Вунь глядзі, ляжаць шэрагам адзін за адным.

— А што з людзьмі?

— Усе ператварыліся ў ваўкалакаў. Ходзяць цяпер каля вёскі зграяй з апушчанымі галовамі. Выюць, каб хто-небудзь зняў праклён, бо хваробы іх не бяруць.

— А як расчараваць?

— Гэта складана. Калі ўбачыш іх, то зайграй на скрыпцы вясельную песню або перакінь суконны пояс ці граблі.

У гэты момант гаспадыня паклікала малых, каб не мерзлі больш на двары.

У хаце было цёпла. Сцяпан з дзедам сядзелі каля агню і, убачыўшы дзяцей, узрадаваліся:

— А вось нашы жэўжыкі! Вы дзе так доўга былі? Мы ўжо думалі, што ў пекла праваліліся. Ідзіце да нас, пагрэйцеся і дайце нагам спакой.

Дзеці падышлі да печы. Зуліся першая ўселася каля яе і пачала глядзець на полымя. Феліцыян прымасціўся каля яе і таксама назіраў, як танчылі гарэзлівыя агеньчыкі на галавешках.

— Ды нікуды сёння не пойдзеце, — працягваў угаворваць стары госця. — Зараз сцямнее. З рання трэба было збірацца.

— Паедзем, — настойваў Офенберг. — Жывым не быць, калі час згублю!

— Табе што, дождж за карак ілье? Забыўся, як учора малы ледзь не скалеў? Упершыню на Асяніны такі мароз, быццам зіма пачалася. Не паспееце да змяркання дайсці да бліжэйшага мястэчка.

Пан зіркнуў спадылба, і дзед зразумеў, што хоць той нічога і не скажа болей, але зробіць па-свойму.

— Слухай што, — вымавіў ён. — Збіраўся паехаць праз тыдзень, але дапамагу табе, бо хлопца шкада. Паеду заўтра ў Кулішкі і давязу вас да мястэчка, а там ужо знойдзеце фурманку.

— Гэта мне падабаецца! Так бы адразу! — ажывіўся той.

Гаспадыня паклікала мужчын да стала і паставіла груцу, а малым пачала пячы аладкі, бо тая рошча, якую яна замясіла для хлеба, выбегла з дзяжы.

— Зуліся, не сноўдайся пад лапатай, — прыкрыкнула яна на дачку, якая шмыг­нула, каб дастаць місу з мёдам. — Расці не будзеш. Бяры вось аладкі ды частуй госця.

Дзеці дзялілі аладку пароўну і ласаваліся, мачаючы ў мёд. Выбіралі соты, клалі ў рот кавалкамі і жавалі так, што трашчала за вушамі. Пад’еўшы, яны выцерлі рукі і палезлі на печ. Там было цёпла ды ўтульна, але цёмна. Прыемна пахла сушанымі грушкамі і яблыкамі, з якіх зімой гаспадыня варыла смачны ўзвар. Стаяў мех з гарбузовымі семкамі, дзедавы лапці ляжалі ў куце, а каля іх котка ўладкоўвалася спаць на клунку з курынымі пёркамі. На сцяне віселі мяхі з цыбуляй, аборкі і старое рыззё.

Дзяўчынка запрыкмеціла котку і паглядзела на Феліцыяна. Той зразумеў яе позірк і пачаў ціхенька падкрадвацца да жывёліны, якая не бачыла іх змоўніцкіх поглядаў і працягвала мыцца. Яе прыгожая карычневая шэрстка з бела-жоўтымі плямамі ўся была ў пыле. Відаць, дзесьці ў кутку злавіла мыш і цяпер, сытая, прыбіралася. Хлопчык падцягнуў да сябе пусты мех. Крадучыся, ён на момант затаіўся, потым знянацку падскочыў і накінуў на котку, а Зуліся хуценька завязала аборкай.

Дзікі лямант падняўся ў хаце, быццам там сядзела не адна котка, а сто звар’яцелых чарцей. Мех пачаў падскокваць і вішчаць. Спуджаныя дзеці адхінуліся, а ён зваліўся з печы на падлогу. Падбегла маці і развязала аборку, а спалоханая котка выскачыла і знікла ў падпечку.

— Зуліся! Я цябе ў казіны рог скручу! — закрычала жанчына. — Чаго цябе чэрці дрэньчаць?

Дзед з госцем рагаталі, а малыя спужаліся і сядзелі ў кутку, як мышы пад мятлой.

— Глядзі мне ў наступны раз! — пагразіла ёй маці. — Зачыню цябе ў склепе з пацукамі, пашкадуеш тады.

— Ніколечкі! Яна мяне драпае ды шыпіць, — апраўдвалася дзяўчынка.

— Цётка Адарка, гэта я, — стаяў гарой за сяброўку шляхціц, — не лайцеся на Зулісю.

— Бог бацька, ведаю, хто шкоднік. Яна кожны раз ёй на хвост становіцца, а тут з мехам выдумала!

— Не, гэта я! — настойваў хлопчык.

— Хопіць, лепш кладзіцеся спаць. Сіл маіх не стае на гэтае дзіцё!

Зуліся ледзь не плакала. Феліцыян падсеў да яе і пачаў супакойваць:

— Што гэта вы тут шэпчацеся? — пачуўся голас старэйшага Офенберга, які, крэкчучы, поўз на печ.

— Справы ў вас швах. Ну і выдумалі сабе забаву!

Феліцыян узрадаваўся яго з’яўленню.

— Татка, раскажы Зулісі байку. Толькі смешную, каб больш не плакала, — папрасіў хлопчык.

— А думаеце, нашто я сюды залез? Пра што хочаце пачуць?

— Я пра ведзьмакоў люблю, — шморгнула носікам малая.

— От, якая спрытная! А слёзкі твае дзе? Ужо згубіла? Што б вам такое пра ведзьмакоў? Во, ведаю! Дык слухайце...

***

Феліцыян прачнуўся, бо нехта тармасіў за плячо.

— Падымайся хутчэй, толькі не пабудзі Зулісю — шаптаў Сцяпан малому, які сонна лыпаў вачыма. — Едзем.

Сані стаялі запрэжаныя, і дзед Тарас аглядаў папругу. Каля яго сноўдаўся госць, якога зацікавіла распісаная дуга.

— Садзіцеся ўжо ў сані, паедзем, — запрасіў гаспадар.

Цётка Адарка падскочыла да яго з вярэнькай.

— Бацька, гэта на дарогу. Там хлеба паклала, вяндліны ды цыбулі, а малому сушаных чарніц — не еў жа з ранку.

Стары ўзяў лубяны кораб і паклаў пад сена.

— Прынясі бараніцу, няхай ногі закрыюць.

Жанчына прынесла вялікае аўчынае пакрывала і захутала ім хлопчыка.

— Цёпла?

Той кіўнуў галавой.

— Грэйся, доўга ехаць.

Дзед развярнуў каня на двары і павёў да брам.

— А каб цябе воўк, дарогі не бачыш?! — вылаяўся ён, калі сані зачапілі слуп ад паркана.

Калі сані мінулі брамы і выехалі на гасцінец, стары заскочыў у іх і тузануў лейцы:

— Но-о, косю! Каб цябе!

Праз нейкі час яны заехалі ў лес. У гэтым некранутым каралеўстве марозу гулялася сонейка. Быццам россып дыяментаў, бліскацеў снег, а вакол стаяла такая цішыня, што можна было пачуць, як рыпяць пад капытамі мільярды сняжынак. Усё навокал: дрэвы, кустоўе, імшастыя пні ды бугры спалі моцным вусцішным сном.

Раптам елкі і сосны расступіліся, і вялізная паляна адкрылася вачам. Пасярод, як напамін пра штосьці страшнае, стаяў крыж.

— Што гэта? Могілкі? — спытаў Сцяпан.

— Ды не, вёска раней тут была, якую шведы спалілі, — адказаў дзед.

А потым дадаў:

— А можа, расейцы, бо палілі і рабавалі не горш. Старыя людзі казалі, што так яны шышоў вынішчалі.

Ён трохі памаўчаў і зноў пачаў распавядаць:

— А колькі расейцы пазганялі нашых халопаў і рамеснікаў да сябе. Яны нават пасля падпісання міру люд не вярнулі: вёскі пустыя стаялі. Кажуць, сталі нашы мужыкі халопамі іх халопаў.

Стары плюнуў і працягваў далей:

— Я гэтую вайну не памятаю, бацька ўсё расказваў. А вось іншую, калі ў хаўрусе разам з расейцамі супраць шведаў ваявалі, добра ведаю. Гэтыя шведы трохі дзіўныя. Ніколі не чуў, каб нашы жаўнеры з сабой жонак у войска бралі. Хіба нельга самому порткі памыць? Мы аднойчы да лагера з хлопцамі падкраліся, каб паглядзець на іх жанчын. Аж бачым — ідуць да рэчкі з бялізнай, сакочуць па-свойму, а як убачылі нас — завішчалі. Ну, мы лахі пад пахі і дадому.

Дзед пачасаў бараду.

— Шмат курганоў у нас пасля засталося. Кажуць, там шведы пахаваны. Хто пасмялей, нават капалі, ды нічога не знайшлі. Старыя шапталіся, што шведы былі чараўнікамі. Нашы мужыкі куды збожжа ні закапаюць, каб ім не аддаваць, усё роўна знаходзілі. Ай, цьфу ты, каб іх! Ну, чаго маўчыш, вазьмі вярэньку і пакармі сына.

Сцяпан дастаў хлеб, адламаўшы кавалак і падаў Феліцыяну. Хлопчык адкусіў і адчуў у роце гаркаваты прысмак.

— Хлеб з жалудамі? — спытаў Сцяпан, які таксама пакаштаваў акраец. — Цяжкі год сёлетні?

— З іх. Але ў нас гавораць: "Не бяда, што ў хлебе лебяда, а бяда, калі хлеба няма". А каб цябе! Ледзь цягнешся, воўчае мяса! — прыкрыкнуў ён на каня.

— А коней я добра даглядаю, дык пан Незабытоўскі прыняў да сябе. Пчол трымаю і не галяк. Бочачкі, кашы з лубу раблю, дачка з жонкай дапамагаюць, мне больш і не патрэбна. Сярмяга не знявага, а жупан не вялікі пан. Беднасць не адбярэ ў чалавека ні годнасці, ні розуму.

— Ат, жыццё розных гасцінцаў падкіне. Мяне яно караваямі не частавала. Няўжо няма на свеце праўды?

— Некалі мо і была, але заржавела.

— А чуеш, братку, як наша зямелька енчыць? Мая Айчына далёка, але я палюбіў гэты край, як родны, бо тут так хораша, быццам жыў сам Бог. Жыў, але пакінуў... Нашто? Хіба тут яго не любяць? Паглядзі ўвечары на неба, там убачыш знічкі. Гэта імёны вашых славутых людзей. Калі жыве памяць пра продка, то яго імя зіхаціць на небе, а калі забылі — зорка падае, бо нашчадкі ўжо не ведаюць, кім быў і што зрабіў для Айчыны. Дык ведаеш, братку, кожную ноч бачыў, як падаюць вашы знічкі. Гэта згубіць народ, таму заклінаю: памятайце, рабіце ўсё, каб не знікалі. Хоць лавіце іх на далоні і прыбівайце туды цвікамі. Разумееш? Калі заходжу ў цэрквы, там стаіць безліч свечак. Не магу глядзець на іх, бо здаецца, што гэта капае не воск, а льюцца слёзы.

— Час цяпер іншы, не тое, што ў мае гады. Памятаеш, братэньку, як пры каралі Яне Сабескім жылося? Той быў добрым гаспадаром.

Сцяпан згодна кіўнуў галавой:

— Праўду кажаш. Гэта не Сасы. Адзін быў "нямым д’яблам" — нічога не разумеў і не гаварыў па-нашаму. Другі дурань. Гаспадарства наша ледзь шведам і расейцам не прадаў. А трэці — пудзель у парыку, якога цяпер трываць даводзіцца, са сваімі французскімі выбрыкамі паноў пры двары на вушы паставіў. Упартаму і дурному хоць кол на галаве цяшы, а ён усё сваё.

— Дык гэта не самая вялікая бяда, васпан. Народ яго не хоча ўжо слухацца, а магнаты даўно за роўнага не лічаць. Радзівілы, Агінскія сабе, а Пацы, Вішнявецкія, Сапегі і іншыя, не пералічыш, на сябе цягнуць, рвуць край на кавалкі. А на сеймах што робіцца?! Гэта наша пагібель, чуе маё сэрца.

— Сплюнь, братку, будзем прасіць Пана Бога, каб злітаваўся з нас. Бо калі Айчыну страцім, то ў слязах патонем.

Офенберг уздыхнуў і павярнуўся да хлопчыка.

— Табаку носам важыш? Паспі, ехаць доўга.

Хлопчык зашыўся ў мяккае пахучае сена, і праз некаторы час звёў вочы. Снілася малому лета, водар рамонкаў на лузе і спеў жаўрука. А там, высока-высока ў небе, ляцеў бусел. Зямля пад моцнымі крыламі была поўная жыцця, маладосці, а бусел ляцеў і ляцеў.

***

Данута выйшла на двор і ўзяла ў рукі начоўкі з бялізнай. Вузкая пакручастая сцежка бегла да ракі. Дзяўчына пакрочыла па ёй, уважліва гледзячы пад ногі, каб толькі не наступіць на гадзюку, што любілі выпаўзаць сюды і грэцца на сонейку. Каля ракі сустрэла Зулісю, якая рвала крапіву ў кошык. На шыі ў яе віселі каралі з ягад арабіны, якія, напэўна, зрабіла зусім нядаўна, налыгаўшы на тонкую і моцную травінку чырвоненькія бусінкі.

Недалёка хадзілі дзве дзяўчынкі і збіралі кветкі ў букет. Кожная старалася знайсці прыгажэйшую, чым у сяброўкі, хутка зрывала, падбірала да букету і ішла шукаць новую. Рвалі нават чартапалох, хоць той няшчадна калоў маленькія пальчыкі, але надта ж карцела пахваліцца лепшым букетам.

Зуліся падышла да Дануты і кіўнула ў бок дзяўчынак.

— Як мы, калі былі малыя.

— А ты і цяпер не дужа вялікая, — засмяялася тая.

Зуліся надзьмулася, але раптам штурхнула за руку і прапанавала:

— Давай навыперадкі!

Не дачакаўшыся адказу, яна рванулася ўперад і паляцела да ракі. Па вузкай сцеж­цы праз крапіву, якая парасла на лузе, яны дабеглі да берагу і спыніліся над стромай.

Над Вольсай вісела аблачынка з туману. Яе хвалі павольна каціліся і пеставалі жоўценькі берагавы пясок. Данута ступіла на кладку і азірнулася на сяброўку, але тая і не думала ісці да яе. Тады дзяўчына ўзяла начоўкі з ручнікамі і пачала мыць.

— Халодная вада? — пацікавілася Зуліся.

— Анягож. Сама ведаеш: пасля Іллі заўсёды так. Спускайся да мяне!

— Ну-ну, ужо палезла.

Данута засмяялася і кінула на бераг вымыты ручнік. Дужыя рукі пачырванелі ад холаду, але яна, не зважаючы ні на што, спрытна мыла і разгінала спіну толькі дзеля таго, каб кінуць чысты ручнік на бераг. Зуліся хапала яго і клала назад у начоўкі. Данута часам пазірала і смяялася з таго, як сяброўка ўварочвалася ад пырскаў. Калі засталося толькі два ручнікі, яна ўзяла большы і, размахнуўшыся, кінула Зулісі, але ён не даляцеў і плёхнуўся ў ваду. Данута войкнула і пабегла па беразе за ім.

— Вазьмі галіну і падчапі яго! Каб ты за Кастусём сваім так бегала, як за гэтым ручніком, дык я б даўно ў дружках на вяселлі сядзела! — крыкнула ёй сяброўка, якая стаяла на беразе і трымалася за бакі ад смеху.

— Лепш дапамажы!

— Сама кідала — то і лаві! Бяда вялікая!

Урэшце Данута падхапіла ручнік, выкруціла апошні і падышла да сяброўкі. Яна ўзяла начоўкі і пакрочыла па сцежцы, якая вяла да хат праз кустоўе.

— Чула, што ўчора дзядзька Антось выбрыкнуў? — запытала Зуліся.

— Не.

— Сказаў сваёй Ганне, што пойдзе паіць каня да ракі, а сам з дзедам Піліпам сівухі налізаўся. Прыцёгся дадому, а цётка аж рукамі плёснула. "Паіў каня? — пытае. "Паіў..." "Дык чаго морда сухая?" А дзядзька не разгубіўся і кажа: "Бо да вады не дастаў!" Пасля, канечне, пашкадаваў, бо Ганна сябе ў крыўду не дасць. Бедная тая дамова, дзе вала бадае карова!

Дзяўчаты засмяяліся.

— Слухай, чаму Змітрок раптам да дзеда прыехаў? — дапытвалася Зуліся.

Данута паціснула плячамі.

— Чорт яго ведае! Можа, да Улляны?

— Ды не, — яна засмяялася. — Бачыла, як замітусіўся Кастусь, калі яго запрыкмеціў? Куды толькі ціхмянасць падзеў? То падсядзе да цябе, кветку сарве, то слаўцо на вушка шапне. Ніколі яго такім не бачыла!

Данута змахнула рукой валасы з твару і пакрочыла шпарчэй. Зуліся дакранулася да начовак:

— Дапамагчы?

— Ды не. Хутка прыйдзем.

Зуліся памаўчала і зноў пачала:

— А каго з іх выбрала б, каб сватоў заслалі?

— Гарбузоў усім хопіць.

— Маніш. Ох, Данутка, разам дзвюх сарок за хвост не ўтрымаеш!

— Ды даліся мне яны! Адзін — вады не замуціць, як мыш пад мятлой сядзіць. Другі — млын пусты, бы вуж круціцца, усё нечага не хапае!

Зуліся зарагатала:

— Прыгледзься лепей! У Кастуся справа гарыць у руках, гаспадар добры і чалавек нядрэнны. За ім не прападзеш.

Дзяўчына нізка схіліла галаву і прыкусіла вусны. Яна прыслухалася да строкату конікаў. Вецер кранаў валасы, спрабаваў шаптаць нешта на вушка і цалаваў дзявочыя вусны. Зуліся глядзела і любавалася прыгажосцю сяброўкі, чакаючы, але тая не адказала.

Калі падышлі да паркана ля хаты Дануты, сяброўка дапамагла адчыніць веснічкі і пакрочыла да сваёй. Маці на двары не было, таму Зуліся хацела ўжо пайсці ў хату, як заўважыла, што засталіся непамытымі ўчарашнія бочкі і гладышкі з-пад заквашаных летась агуркоў, якія вынесла са склепа ўчора і забылася на іх. Дзяўчына падхапіла вядзерца з вадой на заваліне і плюхнула ў кожную бочку, затым адарвала травы і прынялася церці закарэлыя за ноч дошкі. Мыла доўга, пакуль не забалела спіна. У хату ісці ўжо не хацелася, таму пачала шукаць вачамі, дзе б сесці адпачыць.

Недалёка стаяла яблыня. Дзяўчына падышла да яе і легла на капу пад навесам з галля. Уважліва ўглядалася ў халоднае блакітнае неба, па якім ляцелі хмары. Праз прагалы між лісця, што толькі пачало жаўцець, неяк па-восеньску нясмела і сумна ўсміхалася сонца.

Калі прачнулася і расплюшчыла вочы, то заўважыла, што за ноч капы паменшала. Трава пад ёй утапталася і сселася. Дзяўчына вылезла з ямы, пастрасала з сукенкі сухія сцябліны, якія калолі ў спіну, і павольна пакрочыла па траве басанож, адчуваючы прыемную прахалоду ад кропель расы. На полі скуб канюшыну Рукас. Ён заўважыў, што гаспадыня прачнулася і павярнуў галаву ў яе бок, нібы чакаючы, пакуль яна наблізіцца.

— Ну, Рукас, праведаем дзеда?

Сказаўшы, схапіла ў адну далонь лейцы і грыву, другой узялася за хрыбет і лёгка ўскочыла на рысака. Яна ўдарыла босымі пяткамі каня па баках, на што той затрос грывай і перайшоў у галоп.

Ліпень сёлета развітваўся дажджамі. На працягу тыдня яны насыцілі рэкі, і тыя панеслі ваду далей, пазрываўшы кладкі і хісткія масты. Такое няшчодрае на іх лета перад апошнім сваім месяцам, здавалася, вырашыла выліць усё. Зуліся скіравала Рукаса да броду. Цяпер вада спадала, пачалі высыхаць берагі, і непрыемны пах рыбнай лускі ды гнілых водарасцей казытаў нос. Трава была аблеплена цінай, пяском і бітымі ракавінкамі. Хвалі ракі, якія даставалі вешніцы да босых пятак, схавалі частку берага з кветкамі незабудак, і трава, быццам водарасці, абвівала ногі і чаплялася за капыты каня. Між зялёных лістоў трыпутніку плавалі чародкі маленькіх рыбак, нават прапоўз рак. Дзяўчына засмяялася з гэтай недарэчнасці: Васілька з сакам аблазіў усе камяні і затонні, а тут жа трэба толькі руку працягнуць і схапіць рака за вусы.

На выгане яе сустрэў дзед.

— Мы з Васількам ужо думалі, што не прыедзеш, — сказаў ён.

Зуліся саскочыла з каня, зняла лейцы і пусціла пасвіцца разам з табуном.

— Штосьці здарылася? — спытала дзяўчына.

— Гурта жарабілася.

— Ой, якая яна малайчына! Дзе жарэбчык? Прыгожы?

— Ляжыць на выдме каля арэшыны.

Зуліся пайшла да кустоўя. Там адпачываў жарэбчык, падсунуўшы пад сябе доўгія і тонкія, як жэрдкі, ногі. Гурта стаяла побач і аблізвала яго сваім шурпатым языком. Малы матляў галавой, незадаволена фыркаў, але не падымаўся.

— Чаго ж ён ляжыць? Вось пястун! Зараз я яго падыму, добра?

Яна пачала казытаць жарабя, потым ціхенька пахлопала па спінцы, паварушыла шэрстку, узяла за вушы, асцярожна іх тузанула. Нарэшце малое не вытрымала і паднялося.

Зрабіўшы першы свой крок, жарэбчык ледзь не ўпаў. Ступіў другі, завагаўся і паглядзеў на Зулісю. Здавалася, тонкія ножкі-жэрдкі вось-вось не вытрымаюць цяжару цельца, і ён упадзе.

Жарэбчык тым часам падышоў да рамонка, тыцнуўся ў яго мордай і чхнуў.

— Расці вялікі, — засмяялася дзяўчына. — Дзеду, ты казаў, што я магу даць яму імя. Няхай ён будзе хуткі — Вецер.

Дзед кіўнуў галавой.

— Добра.

Зуліся выцягнула руку і паклікала:

— Вецер, ідзі сюды!

Стары ўважліва паглядзеў на яе локаць і надзьмуўся.

— Зуліся, што ў цябе з рукой? Яна здзёртая. Зноў з Рукана звалілася?

— Не! — спужалася дзяўчына. — Гэта. Гэта я на яблыню лазіла, бо на верхавіне яблыкі смачнейшыя.

— Глядзі мне! Я цябе ўжо папярэджваў!

Каб перавесці размову, Зуліся спытала:

— А дзе Васілька?

— Вудзіць недзе. Яшчэ з рання пайшоў.

— Я пайду да яго.

І ўскочыла ў чарот, які рос каля ракі, як сцяна паміж ёй і выганам. Там можна было схавацца ад пільных дзедавых вачэй. Спачатку яна ішла па сухім, але чым бліжэй падыходзіла да берага ракі, тым вузейшай станавілася сцежка, і босыя ногі тапіліся ў чорна-зялёнай твані.

Праз густы чарот не было відаць ракі, сцежка часам гублялася, але, ведаючы ўсе хованкі, якім аддаваў перавагу брат, яна хутка знайшла патрэбную. Па ёй выйшла да месца, дзе рака звужалася, а берагі былі злучаны хісткай кладкай, калі яе можна так назваць, бо гэта былі два бервяны, звязаныя аборкай. Месца тое было глыбокае, рыбнае, і Васілька заўсёды кідаў туды падкормку.

Пра гэтую таямніцу не ведаў ніхто, акрамя Зулісі і Жданца, з якім часта Васілька хадзіў па рыбу.

Сёння хлопец вудзіў адзін, і ў торбе ўжо ляжала пяць ладных акунёў ды дзве колюшкі.

Зуліся асцярожна падкралася і хацела напужаць брата, але калі падышла бліжэй, хлопец папярэдзіў:

— Цішэй! Як мядзведзь сюды тупаеш! Зараз яшчэ аднаго злаўлю і пойдзем дахаты.

Зуліся села побач.

— Ты нават не азірнуўся, а пазнаў. Вушы на патыліцы маеш?

— Дык хто, апроч цябе, так гучна крочыць? Як знайшла?

— Ой, то невялікая бяда! Яблыкі хто еў, калі сюды па сцежцы ішоў?

А потым дадала:

— Чаго ў сад да старой Войцехі лазіў? І не аднеквайся, такія ў дзеда не растуць. Сваіх мала?

— Там смачныя, а ў нас адно кіслоцце. Ды і нашто ёй яблыкі — зубоў усё роўна не мае?

— Маці дазнаецца — атрымаеш бярозавай кашы.

— Не твайго носа палоса! Можа, сама раскажаш?

— Ведаеш, што маўчаць буду, — буркнула дзяўчына і зазірнула ў торбу. — Ух, якія ладныя! А колюшкі котцы?

— Угу.

Зуліся асцярожна дакранулася кончыкамі пальцаў да гладзі вады. Халодныя хвалі прыемна казыталі іх сваімі грабеньчыкамі.

— Васілька, дазволь павудзіць.

— Адчапіся! Бачыш, зараз кляваць будзе.

— А я тады рыбу паскрабу.

— Не дам! Ідзі адсюль. Прычапілася, як дзядоўнік!

— Я толькі аднаго злаўлю.

— У той раз цэлы мех налавіла! Можа, забылася, як вуду мне зламала?

— Дык вось ты які? — надзьмулася Зуліся.

Яна падскочыла да брата, спіхнула яго і засмяялася:

— Пакупайся!

Але сама не ўтрымалася і звалілася следам у ваду. Васілька правёў па роўнядзі рукой, каб усе пырскі паляцелі на Зулісю, і зарагатаў. Дзяўчына адказала тым жа. Мокрыя, як пасля дажджу, яны папляліся на бераг. Пясок, сухі і непрыемны, ліпнуў да ног і калоўся. Тонкі шматок засохлай ціны з куклянкамі і водарасцямі ляжаў на беразе. Васілька тузануў яго і пацягнуў да вады.

— Нашто ён табе? — здзівілася Зуліся. — Пакінь.

— Гэта ж вадзянік. Вылез, мусіць, з затоння пагрэцца і заснуў, а сонца прыпякло, вось і засох. Калі ў ваду закіну, то ажыве і дапамагаць мне будзе: рыбу ў сетку загоніць ці патануць ёй не дасць.

— Дурны. З нячысцікамі толькі млынары водзяцца.

— І бортнікі, сама казала.

— Наш дзядуля не такі.

— Адкуль ведаеш? Шмат чаго людзі гавораць.

— А ты слухаеш.

— Ціха, вунь ён ідзе.

Дзед Тарас падышоў бліжэй і, зірнуўшы на ўнукаў, схапіўся за бакі ад смеху.

— Каб рыбу есці, трэба ў рэчку лезці! Тады нашто вам вуды? Можа, уюноў пасвіць ці шчупакоў бараніцца?

— Ды гэта Зуліся, — штурхнуў сястру хлопец.

— Зноў Зуліся! Воўк кожны год ліняе, але нораву не змяняе. Ну, паказвай торбу! Колькі навудзіў?

Васілька паднёс яму ўлоў. Стары крэкнуў:

— Ух, ну нічога. Няхай Зуліся адвязе дахаты, а ты можаш застацца і павудзіць яшчэ. Зуліся, скажаш матцы, што прыеду заўтра ўвечары.

— Дзеду, а можна і мне застацца? — папрасіла дзяўчо.

— Не. Лепш заўтра зранку прыедзь мне падсабіць.

Зуліся надзьмулася, але не стала пярэчыць і накіравалася да табуна, каб злавіць Рукаса.

***

Пыл курэў пад капытамі коней і аблокамі звісаў над зямлёй. Па шляху ехалі два вершнікі. Звярнуўшы з гасцінца, яны з’ехалі на вузейшую сцежку. Яна прывяла да ракі, з зарослымі чаротам і аерам берагамі. Ля вады коні спыніліся, каб здаволіць смагу, а потым праз брод пайшлі ў бок вёскі.

Вершнікі былі апрануты сціпла. Абодва ў шэрых кунтушах, падпярэзаных доўгімі пунсовымі паясамі, а ў іх, каб выглядалі больш шырокімі, было ўкладзена па ручніку. Спераду ж быў прывязаны "гуз", што, нібы бохан хлеба, абвісаў ледзь не да каленаў. Коні пад імі ішлі павольна, цяжка. Відаць, доўгі шлях ім прыйшлося пераадолець.

— Дзе пераночым, браце? — запытаў раптам Няміра. Я ў гэтую вёску ніколі не заязджаў. Чаму не пажадаў застацца ў пана Незабытоўскага, калі прапаноўваў?

— Думаў, што паспеем даехаць да Кулішак. Я заўсёды там спыняюся ў Хмаркоўскіх. Яны старога роду і да таго ж гасцінныя гаспадары. Спынімся тады ў Старым Боры. Тут знаёмы майго дзядзькі жыве.

— Ну, калі так, то я згодны.

Панічы заехалі ў вёску, якую з боку рэчкі не было бачна з-за хмызняку. Хаты стаялі насупраць адна адной, выходзячы пасадам да ракі, але тут, на ўскрайку, гэты парадак збіваўся, і астатнія вокнамі глядзелі на лес. Нікога не было на вуліцы, толькі з аднаго двара выйшла жанчына і накіравалася да студні. Пакуль яна набірала ваду, Феліцыян пад’ехаў бліжэй.

— Пані, дзе тут двор Тараса Валашэвіча?

Цётка Адарка ўважліва паглядзела на шляхціца.

— Нашто вам?

— Спынімся на два дні ў яго. Нам пан Незабытоўскі параіў сюды заехаць.

— Гэта мой бацька.

Жанчына ўздыхнула, падхапіла вядро і пайшла да брам.

— Ідзіце за мной. Бацька сёння не вернецца: паехаў на выган.

— Дазвольце толькі, цётка, нам не ў хаце, а ў садзе заначаваць. Ноч цёплая, у пуні не змерзнем.

— Як паніч сабе хоча. Зараз прынясу чаго пасцяліць.

На двары было хораша, свежа. Прыемна дыхалася лясным паветрам, да якога далучаўся водар кветак, сярод якіх у траве гучна стракаталі конікі. Вецер асця­рожна дакранаўся да лісточкаў бяроз, ашчадна гладзіў кветкі ільвінага зеву, якія жоўтым дываном густа раслі перад брамамі. Недзе выў сабака, чуўся стук дзятла, і сэрца прасілася ператварыцца ў апошні промень сонца, каб яшчэ раз перад захадам убачыць хараство наваколля, што тапілася ў чырвані. Маладыя шляхціцы пайшлі ў сад.

— У пуні яму захацелася! — прабурчаў Якаў. — Дурань! Яснавяльможны будзе спаць у пуні! Дзе твая годнасць? Мала таго, што едзем у такім адзенні, як апошнія халопы, дык і тут ты не па-людску робіш. За намі не сочаць, і я лічу, што не трэба больш прыкідвацца!

Ён сарваў з галіны яблык, укусіў і адразу выплюнуў:

— Фу, кіслоцце адно! Аж у роце расце.

Сябра ўсміхнуўся, падышоў да іншага дрэва і падняў ападак.

— Хіба такія цяпер рвуць? На, вось гэты пакаштуй.

Якаў з недаверам паглядзеў на пагрызены восамі ападак, але адкусіў і ажно чмякнуў:

— Салодкае!

— Канечне. Тыя плады, што птушкі і восы ядуць, заўсёды смачныя.

Пуня стаяла за хлявом, напалову запоўненая сенам. Хлопцы пераглянуліся і абодва з разбегу заскочылі туды. Яны закапаліся ў мяккае сена і так ляжалі доўга. Пахла полем і кветкамі, а яшчэ пылам і дурнап’янам. Якаў прыціх і ўтаропіўся ў зорнае неба.

— Глядзі, Феліцыян, зоркі, як раскіданае зерне. Вунь тую я б хацеў падарыць сабе.

— Нашто?

— Ат, была б замест ліхтара.

— Дурань. Калі б не маніў, то ўсё праўда была б.

Якаў перакульнуўся на другі бок і паглядзеў на неба, туды, дзе ззяла адзінокая зорка.

— А што там за самая яркая?

— Мілавіца. Так нашы халопы зорку Венеру называюць.

— Прыгожа, мне нават так больш падабаецца. Глядзі, які месяц ладны сёння!

Феліцыян усміхнуўся:

— Мне дзядзька жарт пра яго распавёў. Кажа, бачыў, як каля дзвярэй карчмы п’яненькі цыган ляжаў і на месяц лаяўся: "Дарма ў Бога хлеб ясі! Свеціш, але не грэеш!"

— Што-што, а ў карчму мне ўжо не трапіць, — уздыхнуў Якаў і пацёр бок, які не пакідаў балець.

— Ты там пабіўся з Рыгорам?

— Ну. Біўся, — рагатаў ён. — Я яму як даў... я толькі ўставаць, а ён мне яшчэ раз! Твой дзядзька расказаў?

— Ага. Гаварыў, абодва п’янымі былі, добра, што шаблі ў вас пазабіралі, дык на кулакі перайшлі.

— Што яшчэ? Пакпіў з нас? Я ж яго ведаю.

— Сказаў: "Бульба з булкай біліся, бульба булцы як дала — булка сплюшчылася!"

Якаў пакрыўдзіўся:

— Г эта пра мяне так?

Феліцыян зарагатаў і адказаў:

— А пра каго яшчэ? Рыгор на булку не вельмі падобны, а больш на гарбуз.

— Фу, не гавары пра яго! Каб яму лёгенька ікнулася, свінні той! Уцёк я тады; каб не, то даў бы ўсім дыхту!

Тут сябра не ўтрымаўся і схапіўся за бакі ад смеху.

— Калі б не ўцёк, то сёння б на тваіх хаўтурах поліўку еў!

Якаў не адказаў. Ён паглядзеў на Феліцыяна, які ўтаропіўся ў зорнае неба. Той заўважыў погляд і сказаў:

— Спі, заўтра ехаць рана.

— Сам чаго не спіш?

— Ды так.

Тут Феліцыян не ўтрымаўся і спытаў:

— Чуў, як твой бацька казаў, бы збіраецца на святога Роха на кірмаш?

— Ведаю.

Сябра аж падскочыў і са здзіўленнем паглядзеў на Якава.

— А каб цябе заняло! Чаму тады не сказаў?

— Нашто? Сам пакуль не ведаю, што за пава. Бацька не толькі прыгажуню шукае, але і пасаг каб добры быў. Я так сказаў: "Калі паненка прыгожая, то пасагу не шмат трэ, а калі няўдалая, ды яшчэ і рабая, то трэба накінуць грошыкаў на рабацінне". Я ж даўно з бацькам наконт панначкі адной гаворку вёў. Вельмі ж за сэрца схапіла яна, бо ў вёсцы, што на пасаг бацькі даюць, гавораць, не толькі пшаніца, але і цыбуля ў полі, дзе не пасадзі, добры ўраджай дае. Таму сэрца цягнецца да. ўрадлівай глебы!

Ён зноў улёгся і на гэты раз неспадзёўкі захроп, як кавальскі мех. Офенберг жа яшчэ ляжаў і глядзеў на небасхіл. Там прыгожа ззялі зоркі, і адна з іх, самая яркая, нібы падміргнула яму.

***

Хата Панасавай Галінкі знаходзілася на ўскрайку вёскі каля лесу. За агародамі да яе стужкай падступала рэчка, на супрацьлеглым беразе якой кожны вечар збіралася моладзь.

Полымя вогнішча, такое яркае і чароўнае, з гучным трэскам жэрла галіны сушняку. З розных бакоў паляну абступаў хмызняк і рачны чарот, таму было страш­на нават паварушыцца ці адысці ад вогнішча ў чорную цемру. Таму хлопцы вызначылі паміж сабой чаргу, згодна з якой, калі заканчвалася галлё, па двое ішлі за ім. Аднак кожны стараўся расказаць нешта такое, каб напужаць дзяўчат, а тыя, верачы іх узятым з галавы байкам, аж вішчалі ад жаху. Пасля перавялі гаворку на аповеды пра скарбы, і палахліўкі крыху сцішыліся.

— Мой бацька гаварыў, што чуў, як сарока скарб знайшла, — уставіў сваё слаўцо Змітрок, зух і лапатун. — Пасвіў нейкі пастух каля лесу кароў, — працягваў ён, — аж бачыць — сарока корпаецца ў зямлі. Патрашчыць сабе на галінцы, потым зляціць на зямлю, возьме ў дзюбу штосьці і нясе ў гняздо. Чалавеку, вядома, цікава стала. Падышоў, а там убачыў манеты.

— У Мікулішках, гаварылі, свіння аднойчы скарб вырыла, — сказала Данута.

Змітрок пакруціў галавой.

— Маніш.

— Не, я таксама чула, — запярэчыла Галінка. — Свіння вырыла яму, а калі гаспадыня падышла закапаць, то знайшла бот з некалькімі дукатамі.

— Вось каму пашанцавала! — уздыхнуў нехта.

— Лепш было, калі б яшчэ адзін бот знайшла! І купляць не трэба, — засмяяўся Адась.

— Не маркоцься, — падміргнуў яму Змітрок. — Заўтра тваю з хлява выганім!

Усе засмяяліся. Тут Зуліся заўважыла двух незнаёмых хлопцаў, якіх сустрэла ўвечары каля лесу. Яна нахілілася да Г алінкі і спытала:

— Што тут тыя два панічы робяць?

— А ты і не ведаеш? У вашай жа хаце спыніліся! Улляна іх убачыла і сюды запрасіла.

— Я толькі ад дзеда прыехала, нават у хату не заходзіла. Ух, Улляна! Скажы калі ласка, якая хуткая!

— Яшчэ як! Вунь, Міхась з яе погляду не зводзіць, а яна страляе вочкамі таму чарняваму. Макам перад ім рассыпаецца, ды толькі патрэбна яму як леташні снег. А вось бялявы, здаецца, той на яе вока паклаў.

Зуліся прыгледзелася да панічаў. Сапраўды, Якаў упадабаў Улляну. Нават калі спрачаўся са Змітраком, то краем вока пазіраў на яе.

— Ды лухта ўсё, — запярэчыў ён. — Скарб знойдзе толькі бязвінны чалавек. Мне расказваў дзед пра старога Бялуна. Бывае, ідзе чалавек паўз жыта, а ён выходзіць адтуль. Сам маленькі, слабы і просіць уцерці нос. Чым нос вытраш — туды за дабрыню золата і насыпле.

— Гэта Дзедка, — перапыніла Зуліся. — Стары з чырвонымі вачамі і рудой барадой.

— Можа, і так, — паціснуў плачыма Якаў, — толькі не чуў я пра рудую бараду.

Ён зірнуў на Улляну, перахапіў яе погляд і, задаволены, пачаў распавядаць далей.

— Мне яшчэ расказвалі, як крот дапамог знайсці скарб. Аднойчы халоп хадзіў па сваім полі і бедаваў, што крот нарыў шмат. Раптам бачыць — нешта блішчыць. Падышоў бліжэй — залаты дукат. Яго крот наверх выкінуў.

— А я вось заўтра пайду па агародах шукаць скарбы, праўда, Улляна? Ды на твой абавязкова завітаю. Калі цябе спаткаю, лічы — знайшоў, — зноў уставіў свае тры грошы Змітрок.

— Прыходзь, калі ляйчына пад хвост трапіла. І свінню сваю вазьмі. Можа, пашанцуе, — засмяялася дзяўчына.

— Усе чулі? Яна сама мне спатканне прызначае! Заўтра не зможаш адмовіцца, — пачаў заляцацца хлопец, адным вокам цікуючы за Данутай.

— Ці не перад дажджом ты, Змітрок, разгуляўся? З брахні ў нас не мруць, ды брахунам веры не даюць! — сказала і павярнулася да яго спінай.

Гучны рогат заглушыў адказ хлопца. Ён збянтэжыўся і больш нічога не гаварыў, толькі зірнуў употай на Дануту, але тая адвярнулася і сціснула вусны.

Зуліся тым часам паглядзела на Феліцыяна. Той усміхнуўся, дзяўчына пачырванела і ціхенька адвярнулася. Крыху пачакаўшы, яна падышла да Дануты і нешта шапнула ёй.

— Адна пойдзеш? — здзівілася сяброўка. — Можа, правесці?

— Не трэба.

Калі Зуліся знікла, Феліцыян таксама звярнуўся да Якава:

— Я пайду.

— Куды? Пачакай, дождж за карак не лье, пазней разам пойдзем.

— Ды чаго мне тут сядзець?

— Ну-ну, сапраўды, — падпікнуў паніч. — Тая ж дзеўка толькі што адсюль збегла. Ідзі, можа, зловіш.

Сябра ўсміхнуўся і нічога не адказаў.

Зуліся ішла па мяккім дарожным пыле. Ночы пасля Іллі былі яшчэ не зусім халодныя. Але хутка павінна было пачацца жніво, а далей — вераснёвая імгла, калі ўжо босай не выйдзеш на двор. Не чуваць было і птушак, якія пасля Афінагена заціхлі да самай вясны. Дзе-нідзе жоўценькія лісточкі на дрэвах, водар спелых яблыкаў у паветры, пах вільгаці і жыта, калоссе якога ўжо нізка схіліла галаву да глебы — усё сведчыла пра набліжэнне восені.

З такімі думкамі крочыла па сцежцы, калі раптам нехта гукнуў яе. Дзяўчына азірнулася.

— Ці не страшна ісці адной дахаты? — спытаў Офенберг.

— Ніколечкі. Хіба чорта кульгавага трэба баяцца? Гавораць, соўваецца тут часам ды дзевак казыча.

Феліцыян усміхнуўся:

— Далёка твая хата?

— Не, а паніч далёка збіраецца?

— Ды мне туды, куды і панне.

— Чула б гэта мая маці. Добра б дубцом пачаставала! Але ж дзе сам паніч спыніўся?

— У Тараса Валашэвіча, ведаеш такога?

— Як жа не ведаць. А шаноўны не круціць носам, калі начуе ў хаце таго, хто нейкім ліхам жыве каля халопаў?

— У пуні.

— Што?

— Начую.

— У пуні? — засмяялася дзяўчо. — Што гэта за пан, калі ў пуні спіць?

Зуліся паправіла расплеценую касу і адкінула на плячо. Краем вока юнак цікаваў за ёй і мілаваўся. Вабілі малінавыя вусны, адкрыты праніклівы позірк, русыя доўгія валасы, якія кранула сонечная пазалота, і плаўная нетаропкая хада дзяўчыны.

— Чаму ж адна да хаты ідзеш?

— Сяброўкі каля вогнішча засталіся, — адказала яна.

— Сама ведаеш, не пра іх гаворка ідзе. Ці такая ганарліўка не падпускае і блізка хлопцаў?

— Лепш ніякі, чым абыякі.

— Пакрыўдзіць жа можаш.

— Вас паспрабуй яшчэ чым пакрыўдзіць!

Калі яны дайшлі да хаты, ён спытаў:

— Заўтра прыйдзеш да ракі?

— Нашто пану ведаць?

— Можа, яшчэ пабачыць хацеў.

— Дык няхай глядзіць цяпер. Каб на два дні хапіла!

Шляхціц замаўчаў і апусціў вочы.

— Добра, — згадзілася Зуліся. — Ведаю, што васпан шукае Тараса Валашэвіча. Пакажу тады, як даехаць да выгана. Ранкам буду чакаць паніча на беразе рэчкі каля дуба.

Феліцыян кіўнуў.

— Добрай ночы.

— Добрай.

Толькі цяпер дзяўчына падумала пра тое, што рабіць. Феліцыян чакаў, і Зулісі прыйшлося зайсці ў суседскі двор. Добра, што лайдак-сабака спаў, таму, зайшоўшы за свіран, схавалася, а калі шляхціц пайшоў, пабегла дахаты. Пералезшы праз паркан, накіравалася праз агарод да дуба, дзе так салодка спалася ўчора ў капе. Яна зноў зашылася ў мяккую пахучую траву і паглядзела на небасхіл. Сярод зорак сёння на ім з’явіўся тоненькі серп маладзіка. Прыгадаўшы, што на новы месяц можна варажыць, яна пачала калупаць сена пад правай нагой, захапіла трошкі пылу пад сенам і кінула ў рукаў са словамі:

Маладзік малады,

Твой рог залаты!

Сасніся мне той,

Хто будзе мой!

Сказаўшы тое, паклала, як малая, рукі пад галаву і заплюшчыла вочы.

***

Як толькі Васілька з’явіўся на двары, Адарка пацерла рукі: "Ну, зараз ачастую цябе бярозавай кашай!".

Хлопец нічога не заўважыў і панёс рыбу ў склеп, каб пастаяла ў холадзе і не сапсавалася за дзень, пакуль збярэцца пачысціць. Жанчына адламала некалькі сцяблін крапівы каля паркана і падышла да сына. Васілька ўжо паставіў сак у хлеў і зачарпнуў коўш вады з цэбра на заваліне. Шухрай павярнуўся, каб нешта сказаць, толькі замест гэтага разявіў рот і выпусціў яго з рук.

— А ну падымі! — загадала Адарка.

Васілька павольна пачаў нахіляцца да зямлі, але не адрываў вачэй ад крапівы. Ён намацаў рукой коўш і паклаў на заваліну.

— Мама, во рыбы налавіў, — прамармытаў ён. — Ды ракаў трохі.

Жанчына пагразіла яму крапівай.

— На рыбу ты са Жданцом увечары пайшоў, а вось што днём рабілі?

Хлопец не адказаў і схіліў галаву.

— Ну, чаго маўчыш?

Васілька заўважыў, што праз пералаз сярод бярвенняў за ім назірае Жданец. Гэта ён учора падбухторыў залезці ў гарох да пана, які жыў у Куліках. Адарка ж убачыла, што сын не збіраецца адказваць, і загаварыла сама.

— Сёння праязджаў чалавек і распавёў, што два хлопчыкі залезлі ў яго агарод.

Васілька зразумеў, што адпірацца няма чаго. Ён памкнуўся назад, абапёрся аб

паркан спінай і пачаў апраўдвацца.

— Мы толькі ў далоні нарвалі.

— Ат, чэрці лазатыя! Ды чаго вы туды наогул пацёгліся? Ці не казала надоечы табе, каб не хадзілі ў Кулікі?

Васілька гучна шмыгнуў носам і выцер рукавом кашулі слёзы. Адарка яшчэ больш раззлавалася, плюнула і сцебанула яго па нагах.

— Палезеш, я цябе навылет бачу. Зноў гэты гад печаны, Жданец твой, падбухторыць, а ты лупня заробіш!

— Мамка! — узмаліўся Васілька.

— Добра, — уздыхнула маці, — ідзі ў хату і паеш. Увечары зноў на рыбу пойдзеш?

Хлопец матнуў галавой. Ён адразу і не паверыў, што так лёгка ўсё абышлося і пакасіўся ў бок пералазу. Жанчына таксама заўважыла Жданца і прыгразіла:

— А ты што смяешся? Бягом дахаты, а то пакажу, дзе горкі перац расце! Няма на цябе добрага дубца!

За плеценню адразу пачуўся вэрхал, і Жданец кулём выляцеў адтуль.

Ужо ўвечары, сядзячы ў чоўне, яны абмяркоўвалі сваю вылазку і дубец Васількавай маці.

— Што, ногі не шчыпле? — пацікавіўся Жданец.

— А чаго ім? Звыклыя. Я вось заўчора на арэшыну лазіў, дык зваліўся ў маліннік, падзёр лыткі, а на наступны дзень хадзіў, быццам нічога і не было.

Ціха было навокал, лодка павольна плыла па вадзе.

— Каб яго чорт! — не вытрымаў Васілька. — Навошта ж гэты пан скардзіцца ездзіў?

— Скнара. Але добра яшчэ, што не пайшоў судзіцца ці не пабіў.

— Дык жа не такі багаты, каб за жменю гароху спрачацца. Такі пан, што ў сало­ме спіць, а зубамі блох б’е.

Васілька цяжка ўздыхнуў:

— Каб не тупік, то не дагнаў бы нас.

Тут каля лодкі гучна плюхнула хвастом рыбіна.

— От, гэрва, каб яе! Смяецца ж з нас!

Жданец схапіў падсачак і нахіліў да плыні.

— Пакладзі: сплыла даўно. Тое вадзянік здзекуецца.

— Юрась з Хомкам яго ўчора бачылі ў затонні, калі ўвечары купаліся.

— Маняць.

— А мо і не. Казалі, што скура блішчыць, пуза, як бочка, ногі качыныя, а барада доўгая-доўгая.

— Дурні. У наступны раз сустрэнеш — па вуху дай кожнаму. Не бачылі яны нікога.

— Што, можа, не падобны?

— Падобны, але жывымі не вярнуліся б: пасля захаду сонца вада адпачывае, таму нельга купацца, бо вадзянік гэтага не любіць.

— А можа, у яго і так тапельцаў хапала?

— Хапала ці не, але ўсё роўна не адпусціў бы. Ды і жыве ён пад млынам твайго бацькі, а не ў затонні.

— Ага, мне татка таксама казаў, — згадзіўся хлопец. — Сам бачыў, як ён перад Вадохрышчам на двары калёсы пераварочваў, абы вадзянік не ўзяў. Яму той патрэбны, каб дзетак сваіх звезці, пакуль крыж святы ў ваду не апусцілі, а то памруць.

— Можа твой бацька сябруе з ім? Стары Цімох бажыўся, што бачыў, як ён у час першых замаразкаў апускаў пад кола млына кавалак сала.

— Дык жа патрэбна, — пачаў апраўдвацца Жданец, — каб калёсы не рыпелі. А не дасі сала — усе замазкі з бурсаў і восяў павылізвае! Твой жа дзед — бортнік, дык таксама мог вадзяніку душу прадаць. Так пра ўсіх бортнікаў і млынароў гавораць.

— Адкуль мне ведаць, — Васілька паціснуў плячамі. — Добра, не сярдуй.

Жданец адвярнуўся і сядзеў мочкі, а Васільку карцела спытаць.

— Слухай, праўда тое, што твой бацька аднойчы на Купалу спёк хлеб, асвяціў у царкве і з’еў, а цяпер ніколі праз гэта не патоне?

— Не ведаю. Я аднойчы таксама спытаў у яго.

— Ну?

— Па шыі атрымаў.

— І нічога не расказваў?

— Трохі. Распавёў, што на Купалу ўсе вадзянікі каля млына збіраюцца, дурэюць, колы круцяць. Можа, пайсці калі паглядзець на іх?

— То можна. Толькі чаго раней не сказаў? Цяпер прыйдзецца наступнага лета чакаць.

Човен бязгучна плыў па рацэ. За апошнія дні вада паспела трохі сысці, і цяпер кустоўе па берагах было аблеплена ссохлай цінай.

Смярдзела рыбай і вільгаццю, але прысутнічаў і пах хуткай восені. Ён звычайна з’яўляўся нечакана і невядома адкуль. Лета пакідала зямлю незаўважна. Толькі тады можна было зразумець, што лета прайшло, калі нешта незвычайнае было ў паветры: ці то водар спелых яблыкаў у садзе, ці то холад з ночы, а, магчыма, проста блізкі подых зімы, якая неўзабаве хутка і восень зменіць.

Васілька дзівіўся, што ён можа адчуваць гэта, разумець нябачную сувязь, незаўважную нітачку штогадовых змен. Ён яшчэ раз увабраў паветра ў грудзі, паглядзеў на Жданца і спытаў:

— Адчуваеш пах?

— Які?

— Дык ты не чуеш?

Жданец прынюхаўся:

— Смярдзіць дужа рыбай, што тут незвычайнага?

— Ат. Сцюдзёна сёння. Хутка холад пачнецца: шчупак бярэ прыманку толькі з глыбіні.

— Ага, — пагадзіўся Жданец і налёг на вясло.

***

З пачаткам жніўня ночы сталі даўжэйшымі. Ілля нарабіў гнілля, прынёс белыя ранішнія туманы і астудзіў хвалі рэк. У зялёных шатах дрэў прабіваліся залатыя косы, што нагадвалі пра хуткі прыход замаразкаў і надакучлівых дажджоў. Вецер зрываў жоўтае лісце, кружыў яго ў паветры і губляў на прагалах у лесе, налыгваючы на ігліцу ялінак. Нагуляўшыся ўдосталь, ён сціхаў, а залатыя пёркі плаўна апускаліся на ваду. Імклівая рачная плынь пасля несла іх за сабой, вірыла і тапіла хвалямі.

Вечарам дзед Тарас сядзеў каля вогнішча. Каля яго ляжалі прыгатаваныя на кошыкі драўляныя жэрдачкі і лазовыя пруты. Стары ўзяў адну жэрдку да сябе, пакруціў у руках, прыцэньваючыся, і пачаў габляваць з яе лыжку. Так доўга сядзеў маркотны і падкладваў сушняк у агонь. Зірнуўшы ўверх, ён ўбачыў самотны ветах, які дагараў на цёмным небе. "І я хутка... — падумаў стары. — Ад смерці няма зелля".

У гэты час затрашчала кустоўе, і з боку рэчкі вышлі два хлопцы. Абодва бялявыя, танклявыя, як маладыя клёнікі, але ў аднаго вочы шэрыя, як небасхіл увесну, а ў другога — зялёныя і з хітрынкай.

Сябры неслі ламачча да вогнішча.

— Ну што, ірадава племя, налавілі рыбы на вячэру? Добра, што не з пустымі рукамі да вогнішча прыйшлі.

Адзін хлопец наблізіўся да дзеда і паказаў яму торбу.

— Рукамі лавілі каля дуба ў траве, дзе рака з берагоў выйшла ў час залевы.

— Ух, ты! Малайцы. Застанешся, Васілька?

Хлопец матнуў галавой:

— Угу. Позна зараз ехаць, хутка чэрці на кулачкі пабяруцца.

— Тады і Жданец няхай застаецца. Каля вогнішча ўсім месца хопіць.

Сябры пачалі грэць далоні каля полымя. Васілька дастаў з торбы сліву і падаў старому.

— Дзед, бяры.

— Каля бору нарвалі? А вушы баба Волька не скруціла? Еш сам. Я да Спасу не ў рот, гэта вы, маладыя.

Ён перакрывіўся і дадаў:

— Зялёная ж яшчэ, кіслоцце.

Васілька паціснуў плячыма і пачаў збіваць бакі слівы аб тоўстую галіну. Потым укусіў і, крывячыся, высмактаў кіслы сок. Задраўшы галаву, хлопец зірнуў на зорнае неба, дзе гэтай ноччу густа падалі знічкі.

— Дзеду, — спытаў ён, — а чаго сёння цмокі на небасхіле разлёталіся?

— Ат, кадук іх бяры, табе не ўсё роўна? Нейкаму пану скарб носяць. Хціваму, напэўна, бо ніяк ён не здаволіцца.

У гэты час на небасхіле зноў успыхнула знічка і згасла.

— Глядзі! Цмок золата панёс. Ох, каб да мяне ў хату! — уздыхнуў Жданец.

— Чаму золата, можа срэбра?

— Не, золата, бо след жоўты.

Каля вогнішча ляжалі два вялікія сабакі. Жданец ніяк не мог прымасціцца бліжэй да цёплага полымя, бо пабойваўся іх. Васілька назіраў за ім і пасмейваўся ў рукаў.

Над іх галовамі ўзвышаўся доўгі шост з насаджаным на яго конскім чэрапам, які ўкапаў сам дзед Тарас, калі на гэтым полі пачалі пасвіць коней. Недалёка стаяў табун, а за ім таксама палілі вогнішча. Пастухі вартавалі з двух бакоў, бо мінулай ноччу Кумяган — нячысцік у абліччы чалавека і каня — адвёў ад табуна лепшую кабылу і замучыў. Малодшы конюх бажыўся, што бачыў цень з чалавечым тулавам, але конскай галавой і капытамі, які пагнаў кабылу да лазняку і пачаў душыць, а калі паспелі туды дабегчы, дык Кумяган уцёк, а кабыла здохла. Пан Незабытоўскі лютаваў, крычаў, што пастухі самі чагосьці далі коням, каб здохлі, але тыя жагналіся і спуджана глядзелі ў бок стайні. Той плюнуў і пайшоў адтуль, загадаўшы добра глядзець статак, бо ў наступны раз усіх пакараюць на стайні.

Дзед паглядзеў у той бок, дзе знаходзіўся табун. Не верыў ён аповеду Міхася. Яго сястру пан ажаніў не так даўно са сваім вазнічым. Не проста вяселле наладзіў, шапталіся, што хацеў схаваць цяжарнасць дваровай халопкі. Міхась жа мог атруціць коней, бо падавалася дзіўным, што здохлі самая лепшая ў табуне кабыла і рысак, панскі ўлюбёнец.

Стары павярнуўся да хлопцаў і сказаў:

— Васілька, схадзіце разам са Жданцом, паглядзіце жарэбчыка, а я дапяку рыбу.

Хлопцы падняліся і пайшлі да табуна. Васілька ішоў першы, за ім — Жданец, якому не хацелася адыходзіць далёка ад вогнішча.

— Васіль, а Кумяган жарэбчыка таксама задушыць, як тую кабылу? — спытаў ён.

— Не, адвядзе ў бок лесу, а там ваўкі з’ядуць.

— Дык чаго яго пастухі не заб’юць?

— Г эта пачвара да каня вельмі падобна, масць лёгка мяняе, ты нават не здагадаешся, што ў хлеў упусціў.

— А Канькач таксама коней душыць?

— Не, гэты добры, дапамагае. Дзед казаў, што ён зёлкі коням падмешвае ў корм, ад якіх яны дужэюць і растуць.

Жарэбчык спакойна ляжаў і нават не спужаўся, калі дзеці падышлі да яго.

— Ляжыць, пойдзем назад, — кіўнуў сябру Васілька.

— Ага, адтуль так рыбай пахне! Засмажылася, напэўна.

Дзед ужо выцягваў рыбу. Ён асцярожна выкалупаў яе з гарачага вуголля, развярнуў ліст дзядоўніку, у які абгарнуў, каб не насыпала попелу, і з асалодай удыхнуў водар.

Дзеці падселі да вогнішча і ўзялі па рыбіне.

— Смачная, — аблізнуўся Жданец. — Зараз бы Цішку ёй падражніць. Маці кажа, што пакуль годзіка не споўніцца, яму нельга есці, а то маўчаць, як рыба, усё жыццё будзе.

Дзед засмяяўся і паклаў яшчэ сухога галля.

— Старыя так гаварылі, а яны благога не параяць. Раней і людзі былі іншыя — моцныя, як дубы, і высокія, як сосны.

— Асілкі? — спытаў Васілька, і вочы ў яго заблішчэлі.

— Так.

— Мусіць, яны зёлкі чароўныя елі, то і былі дужымі?

Дзед засмяяўся:

— Не. Кажуць, даўней у людзей былі чортавы рэбры, бы абручы. З таго такая моц.

— А чаго цяпер іх няма?

— Зніклі. Згінулі праз сваю ганарлівасць. Захацелі аднойчы падужацца з Богам, і ён за гэта пакараў: ператварыў у малых кволых людзей.

— Вось дурныя! От, былі б мы, каб не яны, асілкамі! Я тады мог зайсці ў самае глыбокае возера і рыбу рукамі лавіць!

Стары не ўтрымаўся і плюнуў:

— Дурны ты, Васілька! Зусім з глузду з’ехаў са сваёй рыбай, толькі пра яе і думаеш.

— А ўзімку што есці будзем? Так я хоць карасёў насушу, ды і пост хутка — маці сама скажа, каб налавіў.

— Як сабе хочаш, толькі не забудзься мне лазы нарэзаць і лыка надраць, каб узімку кошыкі і лубянкі плесці.

Стары зірнуў на Жданца. Той, скурчыўшыся, драмаў каля сабакі. Дзед усміхнуўся і шапнуў унуку:

— Бач, цяпер і не баіцца. Вочы ў страха па яблыку. Прымгні і ты, а раніцай абодвух падыму — падсабляць будзеце.

Сам дзед Тарас не клаўся. Ён сядзеў і ўглядаўся ў цемру, дзе стаялі коні, прыслухоўваўся да кожнага шоргату чароту, стракатання конікаў і трэску сушняку ў вогнішчы.

Ціха шапталася лісце, люляла, і вочы самі пачалі зліпацца. Тады стары плюнуў і пачаў хадзіць вакол. Агледзеўся, нацягнуў на лоб саламяны капялюш і дзівіўся сабе, як гэта малым, якія ляжалі зусім блізка каля агню, не пячэ. Доўгім дубцом ён падсунуў галіны ў вогнішча. У самога яго гарэлі твар і рукі, але як толькі адыходзіў ад полымя, то налятала такая хмара камароў, што прыходзілася зноў вяртацца на сваё месца.

"Ат, каб вас кадук, крывасмокі, — падумаў ён. — Чуеце ўжо, што хутка перадохнеце, калі халады прыйдуць, то і чапляецеся. Зусім пашалелі!"

Нейкі цень прабег сярод коней і раптам знік, калі пастухі, што сцераглі з другога боку, падняліся агледзіць табун.

Хоць з узростам зрок у Тараса стаў горшым, але стары ўсё заўважыў, прыкмеціў, і нядобрая думка з’явілася ў галаве. Ён укінуў у вогнішча галавешку, якая выкацілася адтуль, і прамармытаў сабе: "Трэба будзе заўтра пагутарыць з Міхасём".

***

Калі ў пуню трапіў першы сонечны прамень, Феліцыян расплюшчыў вочы.

Побач варочаўся Якаў, які вярнуўся з гадзіну назад, стомлены паваліўся на мяккае сена ды захроп на ўсе засаўкі.

Як толькі Феліцыян пачаў варушыцца, сабака, які ляжаў у нагах гаспадара, так-сама прачнуўся, расплюшчыў спачатку адно вока, потым другое, навастрыў вушы і слухаў, што далей будзе рабіць чалавек. Феліцыян саскочыў на зямлю і выбраўся з пуні. Сонца сляпіла бляскам прамянёў, прымушала жмурыцца і хаваць вочы, якія яшчэ не прызвычаіліся да святла.

Навокал усё прачыналася. Нейкая казяўка на каменьчыку распраўляла крылы.

А вось жук, які сядзіць на камні, паспеў паснедаць і чысціць доўгія вусы, але праляцела ластаўка, і няма яго, толькі вусы і засталіся. Адзін з промняў упаў на лісцік трыпутніка. Кропля расы, што ляжала на ім, заззяла мільёнам рознакаляровых агеньчыкаў, а потым згасла, калі цень аблокаў раптам заслаў сонца. Феліцыян адвязаў каня і павёў па сцежцы праз гароды да ракі.

Над поймай узвышаўся вялізны дуб. Ні адзін лісцік ні шапацеў на ім. Ён раскінуў свае таўшчэзныя галіны па-над пагоркам, а верхавіну цягнуў у неба, і, здавалася, нават чапляўся за бялюткія бакі аблокаў. На зрэзаным трэшчынамі ствале выразна былі бачныя дзве маршчыны, якія напоўніла жывіца брудна-рудога колеру.

Феліцыян правёў па ім далонню, дакрануўся да трэцяй, што выходзіла з самой верхаліны.

Офенберг падышоў да самага берага. Вада ў рацэ была празрыстая, як шкло. Было нават бачна, як над жоўтым дном плаваюць чароды верхаводак. На грэбнях хваль бегалі павучкі, а каля берагу ім нешта шаптаў чарот. Магутны Божа, ты перанёс часцінку раю на зямлю!

Ён некалькі хвілін стаяў у захапленні перад дываном з квецені лугу, пакуль не пачуў крокі. Шляхціц азірнуўся і ўбачыў Зулісю.

— Падабаецца? — спытала яна.

Дзяўчына схілілася над кветкамі і асцярожна правяла рукой па блакітных пялёстках.

— Я кожны дзень сюды прыходжу, каб паглядзець на іх.

— Не рвеш?

— Не. А навошта? Яны ў збане пастаяць і высахнуць, а так усё лета вока цешыць будуць.

Яна накіравалася па сцежцы да дуба, дзе быў прывязаны Рукас, і хадзіў конь шляхціца. Дарогу ёй заступіў Парбус. Сабака ўважліва паглядзеў на незнаёмага яму чалавека, але не загырчаў. Феліцыяна гэта здзівіла.

— Прыгожы сабака. З такім не страшна і сярод ваўкоў.

Дзяўчына выцягнула руку, каб пагладзіць. Сабака натапырыўся, але дазволіў дакрануцца да чорнай шэрсткі.

— Ты яму спадабалася, бо нават не скаліцца.

— Не баюся, таму і ён не хвалюецца, што магу скрасці твайго каня. У мяне таксама быў такі.

— Што з ім здарылася?

— Васпану сапраўды цікава?

— Я ж сам спытаў. Або гэта таямніца?

— Збег кудысьці і не вярнуўся. Дзед гаварыў, што так усе сабакі робяць, калі прадчуваюць блізкую смерць. Я малая была і не верыла гэтаму, чакала.

— Прыйшоў?

Яна пакруціла галавой.

— Не.

— Нават пасля таго, як палезла ноччу яго ў падпечак гукаць?

Зуліся здзіўлена зірнула на яго:

— Адкуль паніч тое ведае?

Феліцыян усміхнуўся.

— Сама калісьці расказала.

Тут усё пранеслася перад вачымі паненкі: Асяніны, святло лучыны, казачны Дзед Барадзед і цацка, якую ён падарыў, а пасля хлопчык каля студні, чырвоныя вуглі ў печы ды помста котцы. Яна зірнула на юнака, чые чорныя вочы цікавалі за ёй.

— Паніч дагэтуль памятае?

— Так. А ты, бачу, забылася.

Коні ішлі нага ў нагу, чмыхалі і неспакойна стрыглі вушамі. Побач з рысаком Феліцыяна бег Парбус. На зямлі, вільготнай ад ранішняй расы, заставаліся вялікія сляды яго моцных тоўстых лап. Коні ўвайшлі ў раку. Яны пілі паволі, быццам хацелі толькі памачыць пысу, і нервова адбіваліся ад аваднёў. Вершнікі цярпліва чакалі, калі яны спатоляць смагу.

Вада ў гэтым месцы была невысокая і, з-за хуткай плыні, халодная. Бераг разбілі колы калёсаў, якія нярэдка рабілі тут пераправу, каб звярнуць у бок гасцінцу, што вёў да Менска. Блізка знаходзілася і кладка, ды яе б ніхто нават не знайшоў, каб не тоненькая нітачка — сцежка, пратаптаная бабамі да суседняга лесу.

Зуліся адкінула лейцы і саскочыла ў раку. Яна пачала адганяць куслівых мух і аваднёў, пакуль Рукас піў. Пасля набрала ў далоні вады і пырснула на конскую морду. Дзяўчына засмяялася, абняла яго, але ногі ў холоднай вадзе змёрзлі, таму яна выйшла на бераг. Рысак пайшоў следам.

Феліцыян не вытрымаў і крыкнуў:

— Чым ты яго прычаравала? Ідзе следам, як сабака!

— Можа і так, — адгукнулася Зуліся, гладзячы конскую шыю, — толькі не бізуном, як ты, а пяшчотай.

Яна выпрасталася і паказала яму далоні.

— Паглядзі, паніч! Пяшчота далоняў — мацней за чары!

І зноў засмяялася.

"Чараўніца, — падумаў Феліцыян. — І няхай не адмаўляецца, што не варажыла ніколі. Бачыў я такіх!"

Дзяўчына тым часам ускочыла на Рукаса і паклікала Феліцыяна. Надвор’е пачало псавацца, небасхіл зацягнула хмарамі. Сонца схавалася, а вецер пачаў кідацца, як шалёны. Вада пацямнела, завірыла, і хуткія хвалі з’явіліся на роўнядзі Вольсы.

Вершнікі пагналі коней праз поле. Хмары цяпер закрылі ўвесь небасхіл. Раптам бліснула маланка, і за ёй палілося з неба. Зуліся прытулілася да шыі Рукаса і паспрабавала расплюшчыць вочы, але з-за моцнага ветру, павевы якога да болю рэзалі зрэнкі, яна нічога не бачыла. Мокрыя валасы прыліплі да твару, а дзяўчына ўсё гнала каня галопам. Яе нагнаў Феліцыян, крыкнуў, каб не скакала так хутка, але яна не паслухалася і спынілася толькі тады, калі Рукас дамчаў да лесу. Зуліся саскочыла на зямлю, дабегла да дуба, што рос каля сцежкі, прытулілася і закрыла твар далонямі. Феліцыян кінуўся да яе і накрыў разам з сабой буркай.

— Ну што ты так дрыжыш? — шапнуў ён спалоханай дзяўчыне. — Спужалася?

Яна кіўнула.

— Смешная. Чаго тут баяцца? Навальніца хутка скончыцца.

Дзяўчына дзікавата зірнула на яго.

— Пярун забіць можа!

— Што? У старых багоў верыш? — Феліцыян пранікліва паглядзеў на яе.

Зуліся спужалася:

— Не!

— Чаму тады галаву схіліла?

Зуліся скурчылася, вінавата зірнула спадылба і адказала:

— Усе так у вёсцы гавораць. Калі град ідзе, то што-небудзь вострае за ганак выкідваюць. У Кулішках малым да года пасму валасоў абразаюць, каб Перуна не баяліся.

У гэты момант зноў пачуліся грымоты.

— Вой! — спужалася дзяўчына і ўткнулася ў хлапечае плячо.

Феліцыян ахутаў яе буркай і засмяяўся пра сябе.

— Чаго зубы скаліш? — буркнула дзяўчо.

— Перуна твайго прыгадаў. Чым жа цябе заб’е?

— Стрэламі.

— Ці ж гэта стрэлы?

— А што яшчэ?

— Агонь.

— Не, — пакруціла яна галавой, — стрэлы. Я летась бачыла выгарэлыя сляды на хляве, у які маланка трапіла, дык на стрэлы былі падобны. Каменныя стрэлы забіваюць, а агонь спальвае. Вось так.

— А грымоты? Таксама Пярун весяліцца?

— Ён. Два велізарных жарнавы трэ, адтуль такі гук.

Яе дзіцячая наіўнасць і шчырая вера ў забабоны падабаліся Офенбергу. Феліцыян глядзеў і дзівіўся простай і ненайгранай прыгажосці дзяўчыны. "Калі б ведалі ўсе паненкі, — думаў ён, — што краса тады становіцца яркай, калі яны перастаюць страляць вочкамі і пра яе нават не здагадваюцца. Г этая ж і не ведае, а сама прыгажэйшая за Венеру".

— Чаму ж ён так злуецца?

— Пярун не злы, а толькі чорта забіць хоча. Часам можа ў чалавека ненаўмысна трапіць. Людзям, у каго ён пацэліў, на тым свеце лепш жыць.

— Добры дзядок, значыць?

— Ды не дзядок! Ён прыгожы, велічны, валасы чорныя, а барада доўгая і залацістая. Яшчэ жонка ў яго ёсць.

— Няўжо?

— Ага. Грамаўніцай клічуць.

Яна стала папраўляць валасы, потым выцерла твар рукавом мокрай сукенкі, якая прыліпла да тонкага стану. Раптам дзяўчына паглядзела на яго і замаўчала.

— Ты чаго спужалася?

— Нашто лыбішся? Адвярніся!

Яна пачала выкручваць палы сукенкі, паглядаючы час ад часу на шляхціца, які стаў спінай.

— Баішся мяне?

— Не.

— Чаму ж?

— Няўжо, вашамосць, хочаш напужаць? Над жыватом халопаў пан мае ўлады, але ж я не з іх. Мой прадзед за службу вялікаму князю атрымаў герб і званне.

— А жывяце з халопамі.

Дзяўчына не адказала нічога. Яна паправіла сукенку і наблізілася.

— Творца ўсіх з адной гліны ляпіў. Паспрабаваў бы ты зараз рукі распускаць, то і каб халопкай была, не пабаялася б. Чула я пра адзін выпадак і табе раскажу, каб ведаў, што годнасць не ад тытулаў залежыць. Ведаеш жа пра вайну нашага Княства са шведамі?

— А то не!

— У гэтыя часы і было. Войска ў вёску суседнюю зайшло, каб фуражу ўзяць. Аднаму жаўнеру наша дзеўка прыглянулася. Што далей было б, ведаеш сам, ды халопка пачала прасіцца, каб адпусціў. За свабоду абяцала расказаць сакрэт бессмяротнасці. Жаўнер не верыў, і тады яна прапанавала самому пераканацца: ссячы ёй галаву. Па яе словах, галава павінна была адрасці.

— І як?

— Ён паслухаўся і ссек.

Офенберг з недаверам зірнуў на яе:

— Няўжо на самай справе чараўніцай была?

— Не, шляхціц. Яна не была чараўніцай, і галава не адрасла.

Дзяўчына сумна ўсміхнулася і апусціла галаву.

— Але і я такія "чары" прыняла б грэхам на душу, каб...

Феліцыян усміхнуўся:

— Не ведаў, што ты такая. Прываражыла мяне, чараўніца.

Офенбергу здалося, што менавіта гэтую дзяўчыну ён бачыў у сне ў жытнім полі ў вянку з валошак. Паніч нахіліўся да тонкіх малінавых вуснаў і пацалаваў іх.

***

Над поймай Свіслачы ўзышло сонца. Яно афарбавала плынь у пунсовы колер і схавалася за шатамі. Два шляхцічы сядзелі на беразе і назіралі за ўзыходам нябеснага дыска. Якаў устаў і падняўся да выгарэлай зямлі каля ракі, дзе гэтым летам агонь выеў слой торфу аж да чырвонай гліны. У ямах яшчэ нічога не паспела вырасці, а попел прыбілі кроплі ўчарашняга ліўню. Юнак нахіліўся, узяў адтуль жменю зямлі і сціснуў яе ў далоні. Паміж яго пальцаў пацяклі па скуры кроплі рудога колеру.

— Феліцыян, глядзі — як кроў!

— Дурань.

Якаў падышоў да вады, каб змыць бруд. Ён апусціў руку ў халодную плынь і, спужаўшыся, адскочыў. Яму падалося, што хвалі афарбаваліся спачатку ў пунсовы, а пасля ўжо ў руды колер.

Феліцыян заўважыў, што сябра перасмыкнула, і паспрабаваў яго супакоіць.

— Гэта гліна, Якаў. Зямля гарэла, агонь спыніўся на пласце гліны. Паехалі!

Панічы знайшлі брод і пераехалі раку. Недалёка цягнуўся гасцінец і знікаў у

гушчы лесу. Якаў нацягнуў лейцы свайго рысака і азірнуўся ў бок вёскі. Яна пачала "ажываць": дзе-нідзе рыпелі веснічкі, паілі скаціну, тапілі печы, і нізка схіляў над студняй галаву журавель.

Яны мінулі Стары Бор. Гасцінец доўга слаўся праз лес і вывеў да гаці. Неабдымнае балота падступала з усіх бакоў. Тонкая сцежка насцілу з бярвенняў разбівала чорна-зялёнае люстэрка багны. Хто ведае, колькі сялянскіх жыццяў зжэрла за стагоддзі гэтая чортава пастка. Халопаў зганялі на рамонты такіх шляхоў ледзь не кожную вясну, радзей — летам, а часам будавалі ўзімку, калі замярзаў багністы грунт, і тады ледзяная вада ўразалася ў чалавечае цела, як лязо шаблі.

Якаў пад’ехаў бліжэй і скасавурыўся на мост.

— А іншага шляху няма? Тут бярвенні старыя, то і глядзі — пойдзеш да шайтана ў госці.

Феліцыян кіўнуў.

— Тры чвэрці да смерці. Ездзіў калі шляхам ад Мазыра на Князь-возера?

— Не. Чаму пытаеш?

— Я там быў. Ад Дзякавіч да Азяран трынаццаць вёрст цягнеца адна суцэльная гаць. Калі едзеш, то яна хістаецца пад нагамі.

— Цьфу, — скрывіўся Якаў, — хутчэй бы выбрацца адсюль. Нават вёскі тут як нежывыя. На абшарах паміж Бярэзінай і Друццю толькі рэха і пачуеш.

— А што ты хацеў? Глеба там бы каменне, балоты. Расейцы пад бокам — калі вайна, то туды ў першую чаргу сунуцца. Няшчасная зямля — як мёдам намазана для іх.

— Г эта я мёдам памазаны, — віскнуў Якаў, адбіваючыся ад камароў. — Няўжо яшчэ не перадохлі? Ух, крывасмокі, каб вас агонь спаліў! Ну дзе там хоць якая карчма?

— Ты спачатку на сухое выедзь, а пасля ўжо карчму шукай. Думаеш, яна табе пасярод гаці стаяць будзе?

Якаў прыціх, паглядзеў на чорную ваду і плюнуў.

— Не здзіўлюся, калі тут з чортам сустрэнемся. Слухай, чаму тая халопка ска­зала, што нам два броды ехаць?

— Так шмат дзе гавораць. Шлях вызначаюць не вёрстамі, а колькасцю перапраў — брадоў.

— Цёмныя людзі. Яны ў жыцці, акрамя балот, нічога і не бачылі.

— Балот тут сапраўды шмат. Мой дзядзька расказваў, што ў часы апошняй вайны са шведамі тыя дайшлі аж да Пінску. Карл XII упадабаў горад, але быў здзіўлены бясконцым морам балот і рэк. Я сам бачыў надпіс на вежы езуіцкага калегіума ў Пінску, які ён надрапаў на сцяне: "Non plus ultra". Гэты дзівак лічыў, што далей няма нават кавалачка зямлі. Такі ж дэвіз, дарэчы, быў і на гербе Гішпаніі, пакуль не адкрылі Амерыку.

— Спадар Карл пралічыўся, — усміхнуўся Якаў.

Нарэшце яны выехалі на сухое. Цяпер шлях ляжаў праз лес, густы і цёмны. Падарожнікі ехалі моўчкі, пакуль не пачало змяркацца, і неба зрабілася блакітна-чырвоным. Хмары нібы аддзяліліся ад яго, плылі, здавалася, зусім нізка. Нібы сарамлівыя дзяўчаты, схілілі галовы палявыя валошкі, ім знізу ўсміхаліся рамонкі. Паўсюль адчуваўся пах мёду, які дурыў галаву водарам так, што хацелася спыніцца, легчы на ложак з кветак і заснуць, захлынуцца п’яным зеллем мядовых траў.

Насустрач з лесу выйшаў халоп, а за ім цягнулася падвода. Упрэжаная худоба ледзь перастаўляла капыты. Гаспадар з бледным высахлым тварам і шэрымі вачыма, босы, у простай світцы трымаў у руках дубец. Патрэбы ў такой грознай зброі не было, але ён упарта падганяў бедную жывёлу.

Калі халоп убачыў шляхціцаў, то спыніўся зняў саламяны капялюш і нізка схіліўся ў паклоне. Юнакі накіравалі сваіх рысакоў да яго.

— Можаш разагнуць спіну, а то ад такіх паклонаў хутка пераломіцца, — сказаў Якаў. — Чаму не шкадуеш сваю скаціну?

— Яна не мая, — ён бліснуў ікламі, — суседа.

Якаў пагардліва паглядзеў на яго.

— Чый?

— Хвядзько. Князя Радзівіла халоп, сам з Асіповічаў.

— Ведаеш, дзе тут бліжэйшая карчма?

Хвядзько пачухаў патыліцу.

— Якая? Заезная ці незаезная? Панічу патрэбна на ноч спыніцца ці гарэлкі выпіць?

— Дурань, не бачыш, што вечарэе? Канечне, заезная!

Хвядзько зноў пайшоў па розум.

— То гэта недалёка. Калі проста паедзеце па шляху — праз дзве вярсты ўбачыце карчму на скрыжаванні, якую клічуць Астатні Грош. Калі ж яснавяльможныя паны праз вярсту звернуць улева, то заедуць да Ёханавай карчмы. Гаспадар там лепшы, ды і ў сівуху вады не дабаўляе, як Зэлян.

Шляхцічы завярнулі рысакоў і памкнуліся проста па гасцінцы. Праехаўшы з вярсту, яны звярнулі па шляху ўлева, і гасцінец ператварыўся ў сцежку. Праз нейкі час сябры натыкнуліся на старую хату, што стаяла на выжарыне. Яна была больш падобна да вялізнага спарахнелага грыба, чым да карчмы, з-за нізкай, ледзь не да зямлі, саламянай страхі. Сама хатка стаяла на паляне, абкружаная старымі ялінамі. Двор здаваўся невялікім, але акуратным. Праз якіх дваццаць крокаў была студня, за ёй — фурманка і сані пад павеццю. Спрытнасць і цягавітасць гаспадара былі бачны ва ўсім.

Юнакі накіравалі коней да карчмы. Насустрач ім выбег сабака з прастрэленай лапай і пачаў кідацца на коней, спрабуючы ўкусіць. Рысакі натапырылі вушы і неспакойна перабіралі нагамі. Якаў раззлаваўся, дастаў крамянёвае ружжо і пацэліў у сабаку. Той завішчаў, і тут прагучаў яшчэ адзін стрэл амаль каля яго вуха. Шляхціц спалатнеў і паглядзеў на Феліцыяна. Сябра кіўнуў у бок адчыненых дзвярэй хлява.

— Стралялі адтуль. Трымай падрыхтаванае ружжо.

Якаў кіўнуў і павярнуў каня. Феліцыян паехаў следам.

Раптам зноў пачуўся свіст кулі, і паляцелі трэскі з дрэва, ля якога спыніўся Якаў. Ён нацягнуў лейцы і заўважыў, што трава каля студні запэцкана крывёй. Пясок на двары быў стаптаны дзясяткам коней. Юнак кіўком папярэдзіў Феліцыяна.

Людзі, якія затаіліся ў хляве, больш не стралялі, але цішыня была напружаная, нібыта вось нешта здарыцца.

Тут Якаў падняў руку і крыкнуў:

— Гэй, хто б там ні быў! Мы не разбойнікі, у нас добрыя намеры!

За дзвярыма пачулася перашэптванне, нешта затрашчала, і грубы мужчынскі голас гаркнуў:

— Які чорт вас сюды прывёў? Прэч!

Юнакі пераглянуліся.

— Мы хочам спыніцца ў карчме да раніцы.

У хляве завязалася валтузня, пасля ўсё сціхла, і да іх выбег стары. Ён паваліўся на калені перад панамі і пачаў прасіць:

— Я гаспадар карчмы. Не злуйцеся, яснавяльможныя! Мы стралялі, бо думалі, што вы разбойнікі.

— Што тут здарылася? Чаму кроў каля студні?

Карчмар схапіўся за валасы і зароў:

— Мы мірныя людзі, нікога не чапалі, а тут... — ён ледзь гаварыў, — разбойнікі ўчынілі наезд. Гора ў нас, паніч. Затапталі коньмі нявестку маю. Каб не гэта, дык зімой сыну памочніка нарадзіла б.

З-за дзвярэй выйшаў малады бялявы хлопец са страшнымі вачыма, якія блішчэлі нянавісцю. У руках ён трымаў стрэльбу. Якаў акінуў яго вокам і спытаў:

— Г эта ты так страляеш? Вельмі добра.

Хлопец надзьмуўся і прамармытаў:

— Каб страляў на ўсю моц, то, ваша мосць, не хвалілі б мяне.

Якаў аж пачырванеў ад злосці.

— Што?! Ды ты... — Якаў у шаленстве схапіў шаблю, але руку перахапіў стары.

Ён зноў упаў на калені і пачаў прасіць:

— Змілуйся, васпан! Сын не ведае, што гаворыць, бо яго вуснамі Люцыфер завалодаў! Гора ў нас, вось і ашалеў.

Якаў павярнуў каня і пад’ехаў да карчмы. Сын гаспадара не зводзіў з яго вачэй і моцна сціснуў стрэльбу ў руках. Феліцыян тым часам нахіліўся да карчмара і ціха шапнуў:

— Скажы сыну, каб прыціх, а то ў цябе ў хаце другую труну ставіць прыйдзецца.

Ёхан памаўчаў, а пасля дадаў:

— Не ў добры час вы прыехалі. Гора ў нас, каб яшчэ чаго не здарылася.

— Пагражаеш?

— Як магу? Але ці да твару заставацца такім панічам у хаце з нябожчыцай?

Офенберг ухмыльнуўся.

— Калі б захацеў, то ты труну б вынес на двор, а мы адпачылі б у хаце.

Стары яўрэй нізка пакланіўся, а Феліцыян паскакаў прэч. Карчмар жа паваліўся на зямлю, сціснуў у кулаках пясок і завыў.

Карчма, якую арандаваў у князя Радзівіла габрэй Зэлян, сярод тутэйшых называлася Астатні Грош і знаходзілася зусім недалёка ад гасцінца. Хата дзялілася сенямі на дзве паловы. Злева жыў арандатар з сям’ёй, там жа можна было выпіць куфаль піва ці кварту сівухі. З іншага боку спыняліся на начлег пастаяльцы, з якіх пад такую ласку звычайна пападалі купцы і шляхта. Халопаў Зэлян не любіў, але большую частку прыбытку забяспечвалі менавіта яны, бо па загаду князя Радзівіла яго халопы павінны былі піць сівуху толькі ў корчмах, што належалі магнату, і да таго ж устанавіў норму, нават для тых, хто не меў гэтай звычкі.

Калі падарожнікі ўвайшлі, то там яшчэ было некалькі чалавек. Стары цыган сядзеў каля дзвярэй, а за ім заліваў у сівусе горыч пастух. Асобна ад усіх у куце прымасціліся два панічы і, напіўшыся ўдрызг медавухі, часалі языкамі.

Як толькі гаспадар убачыў новых кліентаў, то адразу падскочыў да іх і, лісліва ўсміхаючыся, вымавіў:

— Шаноўныя паны, запрашаю! Чым частаваць спадарства?

Якаў усеўся на лаву і крыкнуў:

— Медавухі прынясі!

Гаспадар пакорліва пакланіўся і выйшаў, каб узяць з кладоўкі пітво. Тым часам з далёкага вугла, дзе сядзелі шляхціцы, пачуліся крыкі.

— Браточкі! Пахвалёны пан Езус! Хто вы?

— Князь Офенберг і пан Няміра, — спакойна адказаў Феліцыян. — З кім я маю гонар гаварыць?

— Паны Ракутовічы. Вядзём коней на кірмаш. А ваш шлях куды вядзе?

— У Варшаву.

— О! То няблізка. Няхай дапамагае Бог!

У шляхцюкоў ад колькасці выпітай медавухі язык ледзь паварочваўся, таму іх цікавасць хутка згасла. Праз хвіліну яны наогул захраплі на лавах.

Якаў грэбліва зморшчыўся і прамовіў:

— Шарачкі. З тых, хто крычыць пра годнасць, а самі ў лапцях гной на поле возяць.

— Адкуль ведаеш?

— Па іх адразу відаць. Што за час! Цяпер нават халоп, калі займее грошы, можа набыць герб. Чуў пра "Кнігу хамаў"? Ну...

— Ну...

— Зусім нядаўна судзіліся пан Уняхоўскі і пан Выбіцкі: першы другога халопам абазваў. Суддзі і не ведалі, што "яснавяльможныя" паміж сабой дамовіліся. Выбіцкі наскроб грошыкаў, падкаціўся лісою да нейкага пісара ў канцылярыі, і той каля яго прозвішча слова "nobilis" падпісаў. Ведаеш, што значыць?

— А то!

— Вось так, братка! Як толькі справа была зроблена, то Выбіцкі падкупіў Уняхоўскага, каб той спрэчку пры сведках пачаў. Абодвум прынеслі ў прысутнасці сведак "позву", справа пачалася, а суддзі куды ў першую чаргу звернуцца? Канечне, у канцылярыю, а там усё зроблена. У якасці "довадаў слушных" Выбіцкі ім нейкія паперы прынёс і перамог. Яму далі выпіску пра гэта з судовых кніг з подпісамі і пячаткамі. Цяпер во павай ходзіць. Каго ліслівым слоўцам да сябе наблізіць, каму грошай пазычыць...

— Дзе ты чуў тое?

— Сарока на хвасце прынесла! Пан Уняхоўскі з маім бацькам любіць сівухі пасля ловаў выпіць. А як нап’ецца, то языком, што мятлой, чэша!

З каморы прывалокся гаспадар з медавухай і вяндлінай. Ён змахнуў рукавом крошкі са стала і паставіў пачастунак.

— Я чуў, як пан гаварыў, што едзе да самай Варшавы. Ці не слухачамі на сейм вас адправілі?

— Не твайго носа палоса, — прабубнеў Якаў, запіхваючы ў рот вялікі кавалак мяса. — Прынясі яшчэ кіўбасы!

Той паслухаўся, зноў пацёгся ў каморку, але калі вярнуўся, то працягваў дапытвацца.

— Што новага ў свеце, паночкі?

— Шмат чаго. За ноч не раскажаш. А вось тут у цябе пад бокам...

Карчмар навастрыў вушы і адхіліў руку з бутэлькай ад келіха, з-за чаго пітво палілося на стол.

— Глядзі, куды льеш! — крыкнуў Феліцыян.

Зэлян схамянуўся і пачаў выціраць.

— Нешта здарылася? — спытаў ён.

— У карчме, якая ў лесе стаіць, сёння хаўтуры.

— Божа міласэрны, — войкнуў той, — няўжо Ёхан памёр?

— Ды не, нявестку разбойнікі коньмі затапталі.

Тут з боку дзвярэй, дзе сядзеў пастух, пачуўся голас.

— А ты рады, поскудзь, чужому няшчасцю. Усе ведаюць, што і з чортам не збаішся звязацца, абы табе добра было.

Карчмар аж падскочыў.

— Сядзі ціха, Андрэй, — прашыпеў ён.

— Нечага мне рот затыкаць! І так пра тваю разбаўленую сівуху маўчу. У Ёхана добрая гарэлка, не тое, што ў цябе. Ды і чалавек ён, а ты — змяюка!

— Чаму ж да яго ў карчму не пайшоў, га? — аскірзнуўся Зэлян.

— Сам ведаеш. Ты арандатар у князя Радзівіла, а ён загадаў, каб на дукат кожны месяц халопы гарэлкі ў яго корчмах выпівалі.

Андрэй павярнуўся і накіраваўся да дзвярэй, плюнуўшы ў бок гаспадара. Зэляна аж перакруціла, і ён зароў:

— А не баішся, халоп, што твае словы князю перадам?

— Я ўжо нічога не баюся. Прапаў мой век, як макаў цвет.

Ён зрабіў яшчэ некалькі крокаў і шапнуў на вуха карчмару:

— Сцеражыся, воўчая падаль, бо чырвоны певень на тваёй страсе запяе, калі ў мужыкоў апошнюю світку здзіраць будзеш і дурнап’ян з гарэлкай разбаўляць.

Карчмар затросся ад злосці, але прамаўчаў, і дзверы за селянінам зачыніліся.

— Г арласты халоп, — сказаў Феліцыян. — Што ў яго за бяда?

— Князь жонку з дачкой прадаў за картачны доўг. Яснавяльможны ўсё чуў?

Феліцыян кіўнуў.

— Тады чаму не адсек галаву гаду?

— Да такой гадзюкі ў мяне больш павагі, чым да ліса. Ты ідзі пасцялі, пойдзем адпачываць.

Зэлян крыва ўсміхнуўся і махнуў рукой.

— Прашу ісці за мной.

Яны прайшлі ў правую частку карчмы, дзе на глінабітнай падлозе ляжалі падрыхтаваныя кулі з саломай.

— Накорміш коней, — загадаў Феліцыян. — Што стаіш?

— Я магу, калі паніч жадае, за невялікія грошы павартаваць коней, — сказаў ён і кіўнуў у той бок, дзе сядзеў стары цыган. — Добрыя ў вас коні, некалькі вёсак каштуюць.

Офенберг адмоўна пакруціў галавой.

— Ты майго сабаку бачыў?

— А то не! Такога ваўкадава не заўважыць цяжка!

— Дык ён ужо трох такіх пагрыз, а да коней нікога не падпусціў.

— Цыган?

Феліцыян прымружыўся і гаркнуў:

— Карчмароў!

Зэлян вышчарыўся, але не пярэчыў і пайшоў прэч.

Сябры ўладкаваліся на саломе. Яна смярдзела сівухай і ванітамі. Цяпло, якое ішло ад печы, яшчэ больш узмацняла непрыемны пах і не давала заснуць. У куце пеў цвыркун, пішчэлі мышы. У цемры маленькі пакой ператварыўся ў суцэльную бездань змроку, які ціснуў сваёй маркотай і пачуццём першабытнага жаху. Ні адбітак полымя свечкі ў іншым пакоі, ні агеньчыкі зорак, што відаць былі з вакенца, не маглі яе перамагчы. Тым часам гаспадар прыцягнуў з другога пакоя тых двух п’яненькіх панічаў і паклаў недалёка на падлогу без саломы.

— Я дам параду пану, — звярнуўся ён да Феліцыяна. — Ён мне не верыць, а я не веру гэтым двум пастаяльцам. Калі пан хоча працягваць сваё падарожжа ў ботах, то няхай іх пакладзе пад галаву і спіць.

Ён так сказаў і пайшоў прэч.

***

Жаць пачыналі з малітвай. Потым шэптам прасілі Спешку-Спарышку абдарыць спорам у працы, каб лёгка жалася. Жанчыны бралі калоссе ў сцёртыя далоні, зразалі і клалі ў снапы. Дзяўчаты жалі моўчкі, не разгінаючы спіны, а жанчыны час ад часу зачыналі песню. Тужлівая, яна ляцела далёка над полем, ды толькі хутка абрывалася. Мужыкі ж слухалі іх і бурчалі: "Як на могілкі ідзяце". Дзядзька Антось, не вытрымаўшы, гаркнуў, што грошы заплоціць, абы маўчалі. Сказаўшы тое, адразу пашкадаваў, перахапіўшы позірк жонкі.

Тыдзень таму ніхто не верыў, што будзе так горача, бо дажджы ішлі амаль кожны дзень. Цяпер жа спякота стаяла нясцерпная, і жнеі часта падыходзілі да барылкі з вадой. Маладуха Марта бегала больш за ўсіх, але не спатоліць смагу, а да калыскі з малым. Дзіця пакутавала ад спякоты, раўло, як не ў сабе, і гэтым раздражняла ўсіх. Бедная Марта не ведала, што рабіць. Яна прытуляла яго да грудзей, люляла і гушкала, але малое не сунімалася. Каб жаць пачалі на тыдзень раней, быў бы яе Ягорка жытнікам.

Жалі штодзень ад усходу сонца і да змяркання. Не прыйсці ж было нельга, бо гайдукі, прыстаўленыя, каб назіраць за працай, добра выконвалі ўсе даручэнні пана Незабытоўскага. Нават за невялікую правіну ці затрымку ў ход ішоў бізун. А праз два тыдні панскія палі былі пустыя. Мужыкі звезлі снапы, і толькі "барада" на межах, абвязаная стракатымі стужкамі, нагадвала пра тое, што не так даўно тут каласілася жыта.

Дзяўчатам жа свая радасць. Шукаюць у жыце падвойны колас і варожаць на замужжа. Рабілі і па-іншаму. Зажынаючы апошні сноп, яго не звязалі, а пакінулі для варажбы. Дзеўкі падбягалі з бакоў і хапалі кожная сабе па жмені аўса. Сабраўшыся, яны глядзелі, у каго зерня болей, тая і выйдзе за багатага жаніха. Пасля прыйшла чарга сярпоў. З віскам і рогатам дзяўчаты бралі ў рукі і кідалі за сябе, а потым кружыліся вакол Дануты, чый серп упаў бліжэй за ўсіх, — знак таго, што яна першая гэтай восенню замуж пойдзе.

Старыя бабы тым часам пачалі раіцца, каму надзець дажыначны вянок.

З гурта дзяўчат яны часцей пазіралі на трох: Улляну, Галінку Панасаву і Дануту. Бабы спрачаліся, старая Войцеха злавалася, нават крычала, а ёй не хацелі саступаць. Яна была падобна на вялікую чмяліху сярод іншых жанчын, усё жужжала і бурчэла, пакуль, нарэшце, на тое пагадзіліся. Войцеха адразу ажывілася, заміргала маленькімі вачыма і расплылася ў задаволенай усмешцы. Жанчыны паклікалі Улляну і адзелі ёй на галаву вянок, у які прыгожа былі ўплецены кветкі і стужкі. Апошні сноп жыта дзяўчаты таксама аздобілі кветкамі, потым надзелі спадніцу, завязалі паверх каласоў хустку і з песнямі панеслі на панскі двор.

Па дарозе Войцеха настаўляла Улляну: — Ты ж глядзі, каб усё добра было. Усміхайся пану і яго жонцы.

Улляна кіўнула, а старая раптам нахілілася і шапнула:

— Яшчэ кажуць, што паніч малады прыехаў, ён у пранцузаў вучыўся. Можа, таксама выйдзе, дык не стой, як слуп, сама ж ведаеш. Будзь з ім ласкавая, бо і выбралі цябе таму, што не будзеш стаяць з адкрытым зевам, калі пан ці пані чаго запытаюць.

Пад гукі дажыначных песень жнеі ішлі па гасцінцу:

Прачыста маці ішла зажынаці

У чыстае поле з пшоным пірагом.

З пшоным пірагом, з залатым сярпом.

У левай руцэ пшоны піражок,

У правай руцэ залаты сярпок:

Я раз разну — я сноп нажну,

Я і два разну — я капу нажну!

Сноп ад снапа — на валовішча,

Капа ад капы — паўтараста крокаў!

Меншы святочкі носяць снапочкі,

Святы Ганны бабкі стаўляюць,

Святы Барыс бабкі злічае...

Так дайшлі да агароджы. Далей пачынаўся парк, у сэрцы якога стаяў маёнтак. Тут жанчыны змоўклі і ішлі няўпэўнена і асцярожна. Высокія ўязныя брамы абвіў павой, і сваім таўшчэзным ствалом злучыў не горш за жалезныя пруты агароджы. За брамамі пачынаўся брукаваны чырвоным каменем шлях, які вёў да самага маёнтка праз алею са стройных ліп і вязаў. Яны стаялі на невялікай адлегласці, каб не зацяняць дагледжаныя кусты руж паабапал.

Жней сустрэлі самі гаспадары ў акружэнні дваровых людзей. Пан Незабытоўскі з жонкай і дзецьмі чакалі на ганку маёнтка. Данута глядзела на пані Марыю і дзівілася яе прыгажосці. Залацістыя валасы былі ўплецены ў складаную прычоску, якая ёй вельмі пасавала. Адзета пані была па апошняй модзе, у якую зусім нядаўна ўвайшла рагоўка — спадніца з палатна, да якой падшываліся тры абручы з кітовага вуса. Іх дазвалялася насіць толькі шляхцянкам. Абручы тыя не былі круглыя, як на бочцы, але прыплюшчаныя, падоўжаныя — накшталт авальнай ванны. Пані апранула спачатку падшытую спадніцу, пасля рагоўку, а на тую ўжо была ўсцягнута сукенка блакітнага колеру з залацістай вышыўкай. Такога ж колеру былі і шаўковыя чаравічкі, упрыгожаныя спражкамі і вышыўкай. Яна трымала на руках маленькага Станіслава, а побач з імі стаяла гувернантка і лагодна ўсміхалася, калі выхаванец, як маленькі француз, вымаўляў завучаныя чужыя словы.

Пан Міхал не ўхваляў змен, якія адбываліся не толькі ў фасонах адзення і прычоскі, а і ў палітыцы дзяржавы. Гэта можна было заўважыць па яго знешнім выглядзе, дзе быў падкрэслены сармацкі дух. Кароткі суконны кунтуш з шасцю вялікімі гузамі ў форме пладоў глогу быў падпярэзаны слуцкім поясам і апрануты паверх пунсовага жупана, на якім пад шыяй блішчэлі срэбныя гузікі з дробненькімі рубінамі, асаджанымі па баках. Галава пана была старанна выгалена, і пакінуты толькі чуб, але затое аж да плячэй звісалі доўгія вусы. Незабытоўскі трымаўся годна, з гонарам. Часам ён паглядаў на дзяцей, падміргваў ім і ўсміхаўся. Было бачна, што яго весяліў сялянскі звычай.

Усе кропачкі маці ўвабрала ў сябе маленькая Людовіка. Такія ж бліскучыя малахіты вачэй, золата валасоў у доўгай касе, пераплеценай стужкамі і аздобленай шаўковымі кветкамі, сціплы позірк. Дзяўчынка стаяла побач у жоўценькай сукенцы і не адрывала вачэй ад Улляны і вянка.

Альберт быў падобны да бацькі. Толькі колер валасоў — русы ў пана Міхала і бялявы ў сына — быў адзіным адрозненнем паміж імі. Альберт быў гожым, але ўся прыгажосць знікала, калі ўважліва зазірнуць у вочы: нахабны і пусты погляд быў накіраваны ў бок Улляны.

Старая Войцеха заўважыла гэта і штурхнула ціхенька Агату:

— Бач ты, а нашыя дзяўчаты не горшыя за пранцузкіх! Паніч з Улляны вачэй не зводзіць!

Тая кіўнула ў знак згоды і дадала шэптам:

— Калі б Улляна была панскай дачкой, то ад шляхцюкоў адбою не было б.

— Ну, не за таго яе матку аддалі: сям’я не бедная была, а ўсё да гэтага Марціна хілілася.

— Дык цяпер жа добра жывуць, у гаспадара залатыя рукі.

— Калі б за панскага гайдука пайшла, што таксама залёты строіў, то бліжэй да паноў была б. А цяпер што?

— Кахаюць адно аднаго.

— Ат, — Войцеха махнула рукой.

У гэты момант пані Марыя паклікала дзяўчат. Яны абступілі гаспадыню і пачалі вадзіць карагод. Пані кружылася разам з імі і спявала. Музыкі стараліся: гудзела дудка, ёй падыгрывалі жалейка і трашчоткі, звонка пелі дзяўчаты. Пан Міхал не хаваў свайго здзіўлення, смяяўся і плёскаў у далоні, а малая Людовіка падбегла да маці і закружылася разам з ёй. Яе падхапілі пад рукі жнейкі і павялі ў карагод. Калі ж пані стамілася і спынілася, дзяўчаты скончылі танчыць. Улляна падышла і адзела ёй на галаву свой вянок, а пану аддалі "бараду". Г аспадыня пачала раздаваць жнейкам пернікі. Маленькая Людовіка стаяла каля маці, пасля нарэшце падышла і папрасіла:

— Падары і мне вянок.

Пані Марыя ўсміхнулася і перадала Улляне свой вянок, які тая адзела на галоўку дзяўчынцы.

— Maman, peut-elle rester chez nous comme une domestique? — папрасіла яна ў матулі.

Жанчына падумала крыху і адказала:

— Il me semble, que oui, mais veux-tu vraiment qu’elle reste dans notre domaine? Tu as une gouvernante deja.

— Oui, mais elle m’apprend le franfais, cette fille jouera avec moi. Elle m’apprendra a tresser une couronne si belle qu’elle a sur sa tete.

Пані Марыя зірнула на мужа. Ён кіўнуў, і тады жанчына звярнулася да Улляны:

— Застанешся ў маёнтку.

Людовіка запляскала ў далоні і абняла маці, узрадаваўшыся, што ў яе з’явілася новая цацка. Улляна разгублена агледзелася і пабялела. Халопы схілілі галовы і маўчалі. Хто ж будзе пярэчыць панскаму загаду? Але ніхто і не заўважыў, як нядобрым бляскам загарэліся вочы Альберта.

***

Ад попелу Паўночнай вайны Менск доўга не маглі адмыць цёплыя дажджы, якія лілі свае слёзы над спустошаным і разбураным горадам. Эпідэмія чумы, ці чорнай смерці (так клялі яе ў кожным доме), скасіла ў першым дзесяцігоддзі так, што вуліцы былі пустыя. І ажываць горад пачаў у другой палове стагоддзя: прыкметна адбудаваўся і пашыраў свае межы за кошт забудовы ўскраін у напрамку трактаў, якія ішлі на Вільню і Барысаў. З тых напрамкаў сцягваліся выгнаныя адтуль вайной гандляры ды халопы, якіх гарадское паветра рабіла свабоднымі ад паноў і арандатараў.

Так прайшло амаль паўстагоддзя, і на вуліцах зноў замітусіліся людзі. На рынкавай плошчы быў чутны крык гандляроў: колькасць "душ" рамеснікаў ужо пераваліла за тысячу, тым больш, што сярод іх не ўлічваліся прамыслоўцы, да якіх належалі мяснікі, вінакуры, півавары, медавары, рыбаловы, фурманы і іншыя. Уся гэтая брація складала добрую палову, калі і не большасць, агульнага ліку ўсіх жыхароў.

Менскія купцы вялі буйны гандаль і далёка за межамі горада. Астатнія мяшчане займаліся дробным гандлем. Ім належалі невялікія крамы ў дамах, рознага тыпу лаўках, хоць для шмат каго такі гандаль быў дадатковым заняткам да гаспадаркі. Большасць жыхароў, як і раней, мелі агароды, сады і нават трымалі свойскую жывёлу.

Для ўсіх жыхароў горада важнае значэнне мелі два кірмашы, якія праводзіліся штогод. На летні кірмаш з’язджаліся ў асноўным сяляне са збожжам, быдлам, вясковым сукном, хлебам, драўляным і гліняным посудам, а таксама прыганялі коней. За адзін дзень плошча напаўнялася народам, гулам, крыкамі, але на наступную раніцу ўсё знікала, быццам нічога і не было. Мясцовыя гаспадыні не шкадавалі грошай на соль, алей і селядцы, што гандляры прывозілі ў вялікай колькасці і мелі неблагі прыбытак. Мужчынская ж палова біла рэкорды, скупаючы тытунь, жывіцу і дзёгаць. Вывозілі ж воск, мёд, шчацінне і мясцовае футра, а менскія купцы закупалі лён, пяньку, зерне, лясныя матэрыялы і рагожы, адначасова змяніўшы напрамак вывазу. Шляхі ў Вільню, Гродна, Крулявец і Гданьск ажылі, і на іх заварушыліся, як мурашы, людзі. І ў дзень, і ў ночы там рыпелі колы шматлікіх фурманак на шырокіх гасцінцах.

Зусім па-іншаму адбывалася вясной. На гэты кантрактовы кірмаш прыязджала шляхта не толькі з усяго Вялікага Княства, але і з Украіны. Яны заключалі кантракты на продаж, здавалі ў заклад ці арандавалі зямлю. І гэты кірмаш прымаў гасцей тут аж на працягу некалькіх тыдняў.

Феліцыян спыніў каня і агледзеўся. Стракаты натоўп мільгаў перад вачыма, навокал мітусіліся людзі, крычалі гандляры і купцы. Офенберг спешыўся і пакрочыў да палаца Завішы. Хоць цяпер яго шлях ляжаў да Нясвіжа, дзе яны павінны былі сустрэцца з Якавам, паніч вырашыў наведаць старога сябра. Той даўно запрашаў да сябе.

Завіша быў добрым сябрам іх сям’і і вельмі гасцінным чалавекам. Часам, канечне, яна пераходзіла межы. Аднойчы ён нават загадаў схаваць каня Офенберга, калі дазнаўся, што той мае намер вяртацца ў Рэчыцу. Феліцыян тады б затрымаўся надоўга, калі б не дзядзька.

— Госць у дом — Бог у дом! — вітаў гаспадар, які сам выйшаў насустрач госцю.

Феліцыян сціснуў яго ў абдымках.

— Служба, братка.

— Ох, ну і схапіў жа! Мядзвежыя абдымкі. А, можа, гэта я ўжо стары? Што новага раскажаш?

— Здаецца, як было, то і засталося.

— А ў нас учора вядзьмарку судзілі. Цёмныя людзі, але што з іх возьмеш? Калі з-за "чараў" здараецца шкода, духоўныя суды прылічваюць тое да крымінальнага злачынства. Падасць ім які дурань пратэстацыю з пералікам зробленых чараўніцамі шкод, і пачынаецца катаванне.

— Г эта калі віну не прызнае?

— Так. Бачыў калі-небудзь такі працэс?

— Не. Я чуў, дарэчы, што яны не плачуць.

— Дурное. Лічыцца, быццам чараўніца не можа выціснуць з сябе слёз. А калі дзеўка проста напужалася да смерці? Я сам не выціснуў бы і слязінкі! У Княстве хоць не спальваюць, як у Кароне.

— Думаеце, што суд вады, які бядачка праходзіць, лепшы? Кажуць, справядлівая вада не прыме саўдзельніцу д’ябла, і вядзьмачка некаторы час не будзе тануць нібыта з-за таго, што павінна быць лёгкай, каб магла на мятле лётаць на Лысую гару. А іх жа завязваюць так, што некаторы час на вадзе змогуць утрымацца. Правую руку з левай нагой і наадварот. Атрымоўваецца накшталт чоўна. Калі на аборцы асцярожна спусціць на ваду, то.

— Не нашай галаве аб гэтым балець, — абарваў яго Завіша. — Пан Бог дапаможа невінаватым, а нас могуць яшчэ і асудзіць...

Феліцыян прамаўчаў і падышоў да стала, дзе былі раскіданы паперы.

— Тут і чорт ногі зламае!

— Ат, то быў заняты справамі! Вось ты на свежую галаву скажы. Як напісаць: "пан брат" ці "прыяцель"?

— "Пан брат" пішацца толькі нашаму брату, а вось "прыяцель" — якому мешчаніну ці купцу. Гэта значыць, не яснавяльможным. У Княстве толькі які Радзівіл ці Сапега можа дазволіць сабе нават да пана напісаць "прыяцель", але тое яны.

— Не кажы! Ды тут такая справа. Учора яшчэ пісаў да аднаго "мой ласкавы", а сёння "братку", бо той раптам з плебея яснавяльможным стаў.

Феліцыян кіўнуў:

— Сказаў, як звязаў! Такі ўжо час. Давялося некалі чуць пра Багуслава Радзівіла? Дык той, маючы да будучага маршалка Трыбунала, але не ведаючы, хто будзе выбраны, паслаў агента з двума лістамі. Адзін з братэрскім тытулам, другі — з прыяцельскім. Наказаў жа так: "Глядзі! Калі хто роўны мне будзе, ці з каралём звязаны, то аддасі першы канверт. Калі паніч які — то таму і другога хопіць!"

— Бач ты! Выкруціўся, гад печаны!

— Я і не здзівіўся. Зараз наогул — шляхціц без тытулу, як сабака без хваста.

— А то не! Нават сыноў саноўнікаў вітаюць па званню бацькі, а ўнукі не грэбуюць тытуламі дзядоў!

— Хамы! Тыя іх у бітве здабывалі, а тут нейкі вісус для ўласнай пыхі. Цяпер за грошы, прычым і не такія вялікія, не толькі тытул стольніка, падчашага ці падстоліча, але і мечніка са скарбнікам набыць можна. Давай, братку, лепш пра што больш прыемнае пагаворым.

— Маеш рацыю. Мне вось хутка адзін татарын павінен кабылку прывесці!

— Парода?

— Ахалтэкінская.

— Ух! Шыкуеш!

— Але. З блакітнымі вачыма, далікатная, ды рэзвая. А тэмперамент — агонь! Калі ўбачыў яе, то адразу думкай каб купіць загарэўся.

— Гавораць, імчаць яны хутчэй за сокала.

— Праўда. А яшчэ верныя, як сабакі.

Завіша задаволена ўсміхнуўся.

— Дарэчы, добра, што загаварыў пра сокалаў. Хачу падарыць табе, сябра, дрэмлюга.

— Шчодры падарунак, браце.

— Для цябе нічога не шкада. Пайшлі, пакажу табе яго, ды адначасова паглядзіш збраёўню.

Ён падхапіў Офенберга пад руку і павёў у наступны пакой.

***

Над бездапаможнай зямлёй схілілася залітае чырвонаю юхаю неба. Стомленае сонца вісела над лесам. Яго косы з вялікай неахвотай падалі на ссохлую траву, верхаліны дрэў і адлюстроўваліся ў брудна-жоўтым шкле рачной плыні. З ёй перашэптваўся чарот, а пасля абвяшчаў усе таямніцы наваколлю, на што раззлаваныя хвалі круцілі віры, але не паспявалі адпомсціць і разбіваліся аб бераг пенай.

На лузе паміж лесам і рачулкай ляжаў юнак. Недалёка скуб траву конь і стрыг вушамі, нецярпліва пазіраючы час ад часу на гаспадара, але чалавек, паяднаўшыся духам з прыродай, не звяртаў ні на што ўвагі. Рукі Офенберга былі раскінуты ў бакі, спіна адчувала мяккую траву, а пальцы ног, вызваленыя ад скураных ботаў, казытаў вецер. Слабасць разлілася па ўсім яго целе, але праз некаторы час адпусціла.

Над ім плылі кліны гусей, самотна кірхалі і знікалі ў далячыні. "Не сядзіцца ім нешта, — падумаў ён. — Навошта так рана? Здраднікі! Маглі б застацца яшчэ крыху". Феліцыян паспрабаваў падняцца, але не змог і паваліўся на траву, згубіўшы прытомнасць.

Прачнуўся ён ад праніклівых павеваў ветру. Цемра авалодала наваколлем, а чорныя хмары вірыліся на небасхіле. Неба падзялілася на дзве паловы: чырвоную і чорна-шэрую, і першай імкліва меншала. Вецер падымаў пыл, кідаўся ў розныя бакі і выў. Да яго падышоў Парбус, вільнуў хвастом і пачаў лізаць твар.

— Добра, Парбус, рушым.

Праз якую гадзіну яны пад’ехалі да Нясвіжа, і Феліцыян цяпер стрымліваў рысака, шукаючы сярод камянічак карчму. Праехаўшы колькі, ён нарэшце ўбачыў адну, саскочыў і пачаў грукаць у дзверы.

Адчынілі не адразу. Карчмар стаяў з каганцом у руках і лыпаў вачыма, чакаючы, што скажа шляхціц.

— Чаго стаіш?! — гаркнуў Феліцыян. — Дай прайсці! Чаму так рана зачыняеш?

— То ж у такое надвор’е ніхто і не прыйдзе, — пачаў апраўдвацца бядак.

— Скажы жонцы, каб ставіла на стол.

— Адзін я.

— То сам.

Гаспадар знік, а паніч усеўся на лаву і стаў чакаць. Праз некалькі хвілін ён прыцёг бутлю медавухі і вяндліну. Шляхціц задаволена рохкнуў і накінуўся на паедак. Карчмар паглядзеў на яго, пасля некуды выйшаў і вярнуўся з боханам хлеба і кіўбасамі. Офенберг кінуў кавалак мяса сабаку і паглядзеў на гаспадара.

— Напаі майго каня і дай яму аўса.

— Ужо зрабіў.

— Ух, шухрай! — здзівіўся шляхціц.

— Люблю, каб быў парадак, — адказаў карчмар.

— Як тваё імя?

— Пётр.

— А гаспадыня дзе?

— Памерла. Тры зімы мінула.

— Дык жа чаго кукуеш? Узяў бы сабе маладуху.

— Не хачу. Чорт з гэтымі бабамі! І без іх дрэнна, а з імі яшчэ горш.

Шляхціц засмяяўся і зноў запытаў:

— Што мне раскажаш пра Радзівіла?

Пётр насцярожана зірнуў на яго.