Парыж ня бачыў я нiколi (на белорусском языке)

Уладзiмiр Арлоў

"Парыж ня бачыў я нiколi"

Нататкi з нагоды

Менск. Красавiк. Бронзавы Лукiч на пляцы перад Домам ураду трымае ўсунуты кiмсьцi з забастоўшчыкаў яму ў рукi бел-чырвона-белы сьцяг. Разгар страйкаў у сталiцы ды ў iншых беларускiх гарадох, а таму ацэнкi могуць грашыць празьмерным аптымiзмам i ад iх лепш устрымацца. Але што б там нi было, цяпер ужо нi ў кога язык не павернецца назваць Беларусь запаведнiкам непалоханых партакратаў.

Сёлета мы ўжо другi раз адкрыта адзначалi чарговую гадавiну абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублiкi. Вядома, сумеры нашага Дня Волi пакуль што цяжка параўнаць са сьвяткаваньнем Дня незалежнасьцi ў Балтыi. Дый завяршылася сьвята 25 сакавiка гераiчнай начной апэрацыяй: выконваючы загад вярхоў, якiя яшчэ маглi, доблесныя менскiя "пажарнiкi" сарвалi з будынку "Белрэстаўрацыi" ў Траецкiм прадмесьцi асьвячоныя царквою нацыянальныя сьцягi. Тым ня менш, апошнiя падзеi сьведчаць: iдэя незалежнасьцi ўжо выйшла за межы вузкага кола нацыянальнае iнтэлiгенцыi. Сярод мноства антыкамунiстычных, антыгарбачоўскiх i iншых "анты" лёзунгаў на красавiцкiх мiтынгах мне ўрэзаўся ў памяць плякат, якi трымаў на плошчы Ленiна (з трыбуны зноў i зноў гучаў vох рорuli - заклiк назваць яе пляцам Незалежнасьцi) хлапчына з чорнымi абадкамi пазногцяў. На плякаце было напiсана: "Нынешнее поколение будет жить в независимой Беларуси!"

Лёгiка гiсторыi цьвердзiць: у гэтага рабочага хлопца шанцаў нязьмерна болей, чым у тых, хто, выступаючы ад iмя гегемону, сем дзесяцiгодзьдзяў спакушаў народ прывiдам зямнога раю. Прынамсi таму, што ў iх нiякiх гiстарычных шанцаў, здаецца, ужо няма.

Iснуе гэтак званая "пашыраная думка", што ў апошнiя трыццаць гадоў андэрграўнда ў беларускай лiтаратуры не йснавала. Сёй-той гэтую думку не падзяляе. У прыватнасьцi, супрацоўнiкi Камiтэту дзяржаўнай бясьпекi, якiя займалiся ў 1973-74 гадох аўтарамi наваполацкага самвыдавецкага лiтаратурнага альманаху "Блакiтны лiхтар". У пятнаццацi выдадзеных рукапiсных нумарох зьмяшчалiся зусiм ня ўзоры "сацрэалiзму". Былi там i паэтычныя экзэрсiсы, што мелi нейкае дачыненьне да эротыкi, i абсалютна бяскрыўдныя практыкаваньнi ў "чарнiльнай лiрыцы", накшталт трыялету "Парыж ня бачыў я нiколi":

Парыж ня бачыў я нiколi

I ад таго чарнiла п'ю.

Сумую я аб сваёй долi:

Парыж ня бачыў я нiколi.

Бутэлька выпiта - даволi,

Сяджу на крэсьле i пяю:

Парыж ня бачыў я нiколi

I ад таго чарнiла п'ю.

Але галоўнае: студэнты Наваполацкага палiтэхнiчнага iнстытуту Вiнцэсь Мудроў, Валеры Шлыкаў, старшаклясьнiк Андрэй Грабаў i iхнiя сябры казалi ў сваiх вершах пра тое, аб чым шмат хто з масьцiтых нашых лiтаратараў адважыўся сказаць на поўны голас толькi ў эпоху "гласности": што "як раней мужык наш мае ўсё ў плямах сонца", што загналi ў кут i дабiваюць мову...

Размаўляю па-беларуску...

Як у трамваi глядзяць на зайца,

Так глядзяць на мяне этрускi

Ад Асьвеi да Лунiнца.

Жыцьцё паэтаў "Блакiтнага лiхтара" склалася па-рознаму. Трагiчнай загадкаю застаецца сьмерць у каравуле, на службе ў Савецкай Армii, Андрэя Грабава, бадай, самага таленавiтага, якi ў восьмай клясе пiсаў:

Рушу па Беларусi... У небе маланка палае.

Пад прыгнётам усходнiм стогне наша зямля.

Песьнi жальбы лунаюць ад краю да краю...

Аднак:

Але хутка - ходзяць чуткi

Паўстане моладзi атрад.

У выдавецтве "Мастацкая лiтаратура" нарэшце выходзiць кнiга прозы Вiнцэся Мудрова. Колькi разоў зьяўлялiся ў рэспублiканскай пэрыёдыцы вершы Валерыя Шлыкава. А нехта горка смуткуе аб сваiм удзеле ў альманаху, якi перашкодзiў зрабiць партыйную кар'еру...

Спадзяюся, што "Блакiтны лiхтар" дачакаецца свайго дасьледнiка. Гаворка, вядома, не пра лiтаратуразнаўцаў у цывiльным, што бачылi крамолу ня толькi ў радку "бруд кастрычнiцкiх дарог", але i ў самой беларускай мове, якая мусiла ўжо цiха сканаць i раптам - нi з пушчы, нi з поля! - ня дзе-небудзь, а ў iндустрыяльна iнтэрнацыянальным Наваполацку на ёй пачынае складаць шкоднiцкiя вершыкi ледзь не дзясятак гарадзкiх хлапчукоў.

Але мушу астудзiць запал тых, каму заманулася пагрузiцца ў сьвет думак i вобразаў наваполацкага самвыдаву пачатку 70-х. З часоў ягонага разгрому ён даступны адно крытыкам з вайсковымi званьнямi...

Наступнiцы "Блакiтнага лiхтара", "Мiлавiцы", пашанцавала болей. Машынапiсны альманах, выдаваны ў сярэдзiне 70-х гадоў купкаю студэнтаў гiстарычнага факультэту БДУ, у бяздонныя сутарэньнi ўсемагутнага ведамства ня трапiў. Зрэшты, фатакопii кожнага зь пяцi нумароў у адпаведных тэчках бясспрэчна ляжаць: трапiўшы ў рукi факультэтаўскiх камсамольскiх актывiстаў, "Мiлавiца" зьнiкала падазрона надоўга - ведаю не па чутках, бо меў гонар належаць да яе выдаўцоў.

На маiм пiсьмовым стале трэцi нумар альманаху, якi адкрываецца вершам Iгара Чарняўскага "На сьмерць Бэма" (па матывах жалобнай рапсодыi Чэслава Немэна на вершы Цыпрыяна Норвiда).

А мiг сумленьня сьпiць,

Царуе тут вiно.

Ну хто гэта глядзiць

У цёмнае вакно?..

Гэта радкi з баляды Генадзя Кулажанкi, якi не вярнуўся з Афганiстану. А вось страфа зь верша "Супрацiўленьне матэрыялаў" Юрася Бандаровiча:

Калi лiчыць чарговы стаў вар'ят

Сябе героем, ўзяўшы ўладу ў рукi,

Напомнiце яму пра супрамат

Бо ёсьць такая мудрая навука.

Мне хочацца працягваць цытаваньне - i вершаў Эдварда Зайкоўскага, i мiнi-эсэ пра пiваiзм (ад слова "пiва"), i, далiбог, сьмешнага аддзелу сатыры й гумару, i "псыхалягiчна-фiзыялягiчнай" драмы "Глiст-нiгiлiст"...

Дык цi справядлiвая "пашыраная думка", калi, прынамсi два самвыдавецкiя лiтаратурныя альманахi, два правобразы цяперашнiх "Лiтаратуры", "Ксэраксу Беларускага" ды iншых сёньняшнiх i будучых падобных выданьняў, мы ў тую цiхую Варфаламееўскую ноч 70-х гадоў усё ж мелi?

Беларуская лiтаратурная эмiграцыя.

У выдавецтве "Мастацкая лiтаратура" я быў рэдактарам анталёгii заакiянскай паэзii. Памятаю, у адным iнтэрвiю празьмерна захоплена казаў, што гэта сапраўдная паэтычная Атлянтыда, якая ўсплывае з прадоньня забыцьця, - са сваiмi горнымi вяршынямi й пласкагор'ямi, зь вялiкiмi талентамi й сьцiплымi сумленнымi працаўнiкамi.

Але ж, апрача паэзii, у беларускай эмiгранцкай лiтаратуры йснуе й багатая проза, у прыватнасьцi, мэмуарная. Нават пасьля "Архiпэлягу Гулагу" моцна ўражвае выдадзеная ў ЗША кнiга Аўгена Калубовiча "На крыжовай дарозе". Чаго вартыя хоць бы старонкi, што апавядаюць, як у разгар рэпрэсiяў увязьненыя беларускiя iнтэлiгенты ствараюць у камэры менскае турмы новую "сталiнскую" канстытуцыю рэспублiкi.

"Дзяржава мае назоў БССР: Будуйце Самi Сваё Рабства. Ганаровае права мець грамадзянства БССР належыць дзьвюм катэгорыям ейных жыхароў: тым, хто ўжо арыштаваны, i тым, хто будзе арыштаваны. Дзяржава ўрачыста гарантуе: права на працу - у вынайдзеных Ленiным i Сталiным для росквiту сацыялiстычнага грамадзтва канцэнтрацыйных лягерох; права на адпачынак - у спэцыяльна абсталяваных дамох адпачынку, якiя капiталiстычная прапаганда называе турмамi; права на сьмерць - ад кулi ў патылiцу..."

Лiтаратурны мэтар нашае гадоўлi цалкам паважна кажа з "блакiтнага экрану", што мы ўжо памахалi ручкаю "жизни во лжи". Значыцца, ужо ня хлусiць нам "Правда"? Значыцца, ня хлусiць ЦТ, аддадзенае на кармленьне Л. Краўчанку, аднагалосна выключанаму днямi са свайго творчага саюзу калегамi па маскоўскай журналiсцкай арганiзацыi?

Значыцца, можна без уздрыгу ўспомнiць студзень, падзеi ў Летуве. Там гiнулi ад куляў бяззбройныя людзi, а на экранах сьпявалi аголеныя прыгажунi ды йшло нiзкапробнае, замяшанае на самых прымiтыўных страсьцях "Аляксандар-шоў".

Памятаю, уключыў тэлевiзар у надзеi злавiць няўлоўную ў тыя днi праграму ТСН i ўбачыў мардаваротаў у чорных камбiнэзонах, якiя, зьмятаючы ўсё на сваiм шляху, несьлiся па лесьвiчных пралётах. Першая думка: штурм летувiскага парляманту! I раптам на экран выплыў месяцападобны, зь вясёлаю ўхмылкаю твар кумiра ахвiцэрскiх жонак Сашы Масьлякова. Аказваецца, гэта толькi шоў, прысьвечанае сьмелым i мужным хлопцам - "нашым".

Польскi афарыст Станiслаў Ежы Лец раiў: "Памыляйцеся калектыўна!" Вяртацца да праўды таксама больш надзейна й бясьпечна гуртам.

Улаўраны сацрэалiст паведамiў нам, што мы ўжо апынулiся ў "жизни без лжи".

Так i жывем.

Ура!

Красавiк, 1991 г.