Перакуліся, перакуленае

Анатоль КАЗЛОЎ

Перакуліся, перакуленае

Чараўнік прапанаваў селяніну любую ўзнагароду, але з умовай, што сусед атрымае ўдвая больш.

«Выкалі мне вока»,— адказаў селянін.

3 фальклору

I

Сонца ляніва, з неахвотай, як быццам маладзіца, што недаспала, выпаўзла з-за выбоіста-няроўнай палоскі лесу. Ад расяной посцілкі травы, што густа расла адразу ж за хатай Лозікаў, на выгане, падымалася няроўная тумановая завеса. Як ні ўглядайся цяпер, пры ўсходзе сонца, на траву, але не згледзіш той зеляніны, таго буяння кветак, што кідаецца ў вочы пры дзённым святле. I не толькі вочы спатыкаюцца на пераменлівай незвычайнасці ранішніх фарбаў, але і вушы чуйна ловяць нязвыкласць цішыні. Яна, цішыня, быццам агортвае цябе, лашчыць, закалыхвае, нябачнай рукою праводзіць па вейках, разам з няўлоўным веграм казытліва шлыкоча па твары, забіраецца пад лёгкую кашулю, абмацвае босыя ногі і, нібы спатоліўшы цікавасць, нарэшце даносіць да тваіх вушэй далекаваты водгалас чужога голасу.

Усё. Цяпер ты не адзін на адзін з сонцам і раніцай. Нехта такі ж увішны далучыўся сюды, парушыў міражную ілюзію двухадзінства. I пачынае ніякавець паганскі парастак замілавання ў тваёй душы. Ён толькі-толькі нарадзіўся, але чужы і недарэчны голас стаптаў яго, знішчыў, не даўшы пусціць і лісточкаў, што сагравалі б тваю душу да наступнай раніцы...

Дуняша спахапілася. Спуджана лыпнула вейкамі, прабегла вачыма па старой дранкавай страсе, праз шчыліны якой крадком убіваліся першыя ніцыя промні ліпеньскай раніцы. Пахкае сена яшчэ дурманіла санлівую галаву. Соладка побач соп Лёнік, а думкі, як камары, што таўкуць кашу ў надвячоркавай цеплыні, завіравалі, запляліся, беглі наперагонкі, збівалі адна адну: «Авой, няўжо праспала? Падняліся хатнія. Маці спапяліць позіркам. А бацька... Бацька ж на парозе касу адсячэ. Адсячэ, далібог». I тут Дуняша ўсміхнулася. Бачком выпаўзла з-пад пяшчотнай рукі Лёніка, прысела. Пальцы рук прабеглі па кароткай стрыжцы на галаве, выбіраючы сыравата-адлеглыя за ноч сяніны з валасоў. «Ужо адсек,— больш адкрыта ўсміхнулася Дуняша, уздыхнуўшы,— але ж бавіцца не варта. Трэба пабудзіць Лёніка. Няхай адчыніць гэтыя рыпучыя варотцы. Сама не здолею, яй-бо. А як ён прыгожа спіць! Што тое дзіця, прыгрэтае пад бокам мамкі. Гарадчук Лёнік. Звыкся спаць да паўдня, не тое што ў нас, з пеўнямі на нагах ужо. Шкода будзіць, але ж рыпучыя варотцы, няхай бы хапіла іх ліхаманка».

— Лёнік, чуеш? Лёнік? — Дуняша асцярожна правяла далонню па чырванаватай шчацэ хлопца.

«Бач ты, якое шчэцце за ноч адрасло,— Дуняша ад незразумелага ёй задавальнення надзьмула пульхна-ружовыя вусны.— Сапраўдны мужчына ўжо Лёнік. А мо яшчэ няхай паляжыць побач? Ну што бацькі? Пасварацца, патлумяцца крыху і ўшчукнуць. Няхай прывыкаюць, не маленькая ўжо іх Дуняша. Нявеста я... Цьфу ты, дурніца, а крый бог, хто з суседзяў пабачыць, якой гадзінай дамоў прыбегла? Вой не. У нашых баб языкі горш бізуноў лупцуюць...»

— Лёнік, прачніся! — Дзяўчына шмарганула яго за вуха.— Спіш, быццам пасля кагаргі (трэба ж так сказаць, сама сябе ганьбую з нагаворамі гэткімі).— Дуняша спуджана адхапіла руку.

Лёнік з неахвотаю расплюшчыў вочы:

— Дуняшка... Чаго ж так рана, га?

— Бегчы мне трэба, сонца ўзышло, бач, як развіднела. Людзі да калодзежаў хутка пацягнуцца, як мне гады дамоў даскочыць? Адчыні варотцы.

— Навошта? Мы з табою да наступнай раніцы тут і праляжым,— ленавата паварочваючыся на посцілцы, Лёнік адной рукою абхапіў Дуню за плечы і прытуліў да сябе.— Вазьму і не пушчу анікуды!

— Табе ўсё жартачкі,— Дуняша ўперлася локцем у ягоную грудзіну, выслізнула з-пад рукі.— Ты паглядзі на двары, каб нікога не было. А то раптам маці твая поркаецца ўжо каля сянец,— папрасіла Дуняша, папраўляючы на сабе змятую за ноч сукенку.— Не хочу, каб чужыя вочы мяне бачылі. Ты ж, Лёнічак, хлопец, таму плётак людскіх не баішся, ды і ў свой горад хутка з’едзеш, а мне тут заставацца, вітацца з усімі, словам перакідвацца. А касыя позіркі горш за крапіву-жыгучку даймаюць.

Лёнік асцярожна споўз па драбінах з утаптанай і зляжалай ужо сціртачкі сена, праз шчыліну ў варотцах зірнуў на двор, хвіліну пачакаў і адкінуў зашчапку. Варотцы жалобна, з нуднай працягласцю зарыпелі. Здавалася, што яны спакон веку не адчыняліся, зрасліся ўжо з петлямі завесаў, ці мо дваровы гаспадар падпіраў іх з другога боку нябачным плечуком, хочучы, каб уся вёска ведала пра ганьбу Дуняшы, пра яе грэшна-ўцешную ночку на сене.

— I чаму б табе, Лёнічак, не змазаць варотцы дзёгцем, калгасная ж збруйная праз дарогу стаіць, там цэлыя бочкі без прыглёду,— дзяўчына прашаптала гэтыя словы на адным дыханні.

— Ды ўжо ж так і зраблю. Будуць яны як па масле коўзацца. А ты не бойся, вакол усё пуста. Можаш маладой козачкай да сваёй хаты даскочыць.

— Увечары зноў сустрэнемся каля рэчкі? — Дуняша ўмольна зазірнула ў шараватыя вочы палюбоўніка.— Давай у клуб не пойдзем, каб пра нас нічога не гаварылі. Баюся я плётак, хоць без іх у вёсцы, як без адзежыны на плячах, чалавек ходзіць. Пра кожнага нешта плявузгаюць, а нам ужо, дзяўчатам, уедлівых слоў па самую макаўку хапае. Значыць, Лёнічак, прыцемкам я падбягу на рэчку, пад дубкі.

— Я там буду яшчэ да заходу сонца.— Хлопец гулліва падміргнуў Дуняшы, яна сарамліва ўсміхнулася і, хуценька чмокнуўшы пухлымі вуснамі Лёніка ў шчаку, выскачыла за варотцы.

«Ну і дала Дуняшка жмыху, як усё роўна на плечы ёй уселася плойма заедзі. I чаго баяцца? Што тут нязвычнага?» Лёнік з хвіліну назіраў, як Дуняшына квяцістая сукенка мільгацела сярод шэрых ствалоў старых яблынь іхняга, лозікаўскага, саду.

Мінула ўжо чатыры гады, як Лёнік з'ехаў са сваёй вёсачкі Шышкаўкі ў горад. Скончыў дзесяцігодку і, як у бяздонны вір галавою, кінуўся ў «навуку». Так маці, жаргуючы, гаварыла суседкам.

Вір не вір, а студэнтам політэхнічнага інстыгуга Лёнік стаў. «Вырваўся ў свет белы»,— думаў ён сам сабе. I шчымлівая радасць заўсёды запаўняла яго сэрца. Праўда, радасць гэта была нейкая кволая і мімалётная, як сняжынка, што трапляе на цёплую руку і ад якой праз імгненне не застанецца былой прыгажосці, а толькі трымціць малюсенькая кропелька, якая ўсмоктваецца сухой тканінаю пальчаткі.

Ад чаго ўсё гэта, Лёнік так яшчэ і не зразумеў. А ўрэшце глыбока і не задумваўся. Бо, па яго разуменні, усё павінна праясніцца само сабою...

II

Надзюха, мабыць, першая з вяскоўцаў прачыналася ў Шышкаўцы. Яна — няхай то зіма ці лета — запальвала ў печы, калі не было і пяці гадзін раніцы. Звыклася «старая шэльма» (так Надзюху абзываў за вочы і ў вочы сусед Андрон) першай да калодзежа збегаць, нечапанай вады сербануць, сляды на росных гравах ды замеценых снегам сцежках «палістаць-пачытаць».

«3-за такога паганага нораву ў векавухах і засталася, недарослая вужэлка», — выгукваў ёй у спіну Андрон, калі сварыўся з Надзюхаю з-за курэй ці за сліўкі, якія абтрос вецер на яго, Андронаў, агарод, а Надзюха (яны ж на яе ўчастку растуць) увішна збірае ў кошык.

— Няхай бы людзі паспыталі, укінулі ў рот,— таптаўся ў такія хвіліны каля Надзюхі Андрон у вечных сваіх кірзачах.— Дзякуй хоць раз пачула б, старая ты шэльма,— не сунімаўся дзядок.

— Халеры ты з’еш, атопак падраны, мухамор трупехлы,— прарывала на голас і Надзюху.— Лепш свінням высыплю, чым табе, нягегламу пустадомку, пакідаць. Ты, чым сварыцца, лепш бы свой комін начысціў,— ушчувала Надзюха, сажы там таўшчыні ў кулак. А яна і загарэцца можа, перакінецца ветрам на маю страху. Пасаджу я цябе, Андрон, тады ніхто і скарынкі чэрствай у турму не прынясе. Папомніш маё слова.

Надзюхі і Андрона хаты стаялі ледзь не ўпрытык. Яны, быццам блізняты, ціснуліся стрэхамі адна да адной, глядзелі на вуліцу трыма вокнамі, адным на — агароды. Стрэхі, накрытыя дранкаю, даўно зацягнуліся тоўстым слоем мяккага зялёнага моху. Здавалася, кінь на гэтыя стрэхі добра ўсмаленую лучыну і тая захліпнецца, закуродыміць, а навошта гаварыць ужо пра іскарку сажы.

Вось і гэтай раніцай Надзюха не паспела яшчэ нават расчасаць грабеньчыкам ссівелыя валасы і завязаць на галаве хустку, а ўжо сагнулася над загнётам з запаленай паперчынай, якую ўвішна падтыкнула пад высахлыя з мінулай восені дровы. Агонь агарнуў паленцы, заскакаў па драбнейшых трэсках, лізнуў учарнелыя бакі чыгуноў і разліўся па ўсім сподзе печы. Дым лёгкім слупком пацягнуўся ў комін.

«Не патухне цяперася»,— сама сабе прагаварыла Надзюха і па звычцы, што складалася гадамі, зазірнула ў акно, што выходзіла на агароды.

Туман паспеў ужо спаўзці з вышэйшых мясцін у нізіны, толькі рэдка дзе яго бароды чапляліся за бульбоўнік і віхляста-няроўныя барозны. Ладны, рукамі не абханіць, сонечны шар, на вачах, чвэрць за чвэрцю, падымаўся, усплываў над няроўнай шчоткай вершалін ельніку.

— I сёння пагодліва будзе. Няхай бы пырскнуў дожджык, хоць на адно каліўка. Бульбоўнік пасмяг, а цяпер жа самая пара завязі ў сілу ўбірацца.— Надзюха, за доўгае жыццё ў адзіноце, звыклася гаварыць сама з сабою. Чуючы свой голас, прыслухоўваючыся да яго, ёй здавалася, што побач ёсць яшчэ нехта жывы, той, каго яна ўвесь час чакала і па сённяшні дзень чакае. Андрон, чаўпень прыдуркаваты, яшчэ спіць, вылежваецца, і не смыляць у яго бакі. Як жывой была Андронава Марына, то ніколі ад мяне не адставала, за прыклад усім ставіла. З'еў, паразіт, такую бабу. Андрону не ціхмяная Марына трэба была, а такая зубастая, як я. Во дзе апёкся б ён, пакруціўся, як уюн на гарачай патэльні. Але усяму свой лёс, свая матухна-долечка...

Так, гамонячы сабе, Надзюха згледзела на сцежцы, якая вытапталася паўз агароды, нечыю постаць. Па ўсім бачылася, што гэта дзяўчына, але можа быць і жанчына. «Цяпер яны, лярвы, таксама без хустак ходзяць, космамі трасуць. На тыя, мінулыя, часы іх бы мужчыны з вёскі выспяткамі гналі б. Але дзе цяпер тое? Далекавата маладзіца ад мяне, не разгледжу. Выйду-ка ў агарод, нібы бацвіння з буракоў наламаць, во тады нікуды яна не дзенецца, перастрэну і ўведаю, хто такая».

Надзюха паспешліва зашмаргнула на сабе матузы старога фартуха і піхнула дзверы ў сенцы. На ганку ўжо саўганула ногі ў абрэзкі патрэсканых гумовікаў, каб ногі ад расы не стылі, і прыгорблена, ледзь не подбежкам, кінулася па баразне ў дальні куток агарода, да дзялкі з хрумсткім бацвіннем буракоў. Там, паблізу ад плота, і пралягала сцежка. Надзюха паспела ўкінуць у фартух з дзесятак адламаных лістоў бурачніку і з напускною цяжкасцю разагнулася, быццам ёй звяло спіну.

Вось цяпер яна ўжо добра бачыла, хто бег па сцежцы. Сажняў за пяць ад яе, патупіўшы галаву, крочыла Дуняша Гарбацэвіч.

— Добрага рання табе, дзеўка! — на поўны голас павіталася Надзюха.— Ранняя ты пташка, адкуль такой гадзінаю ляціш? У твае гадкі я яшчэ б у пасцелі млела, сны салодкія бачыла. Ці не матка некуды адпраўляла? — Надзюха ўедліва, з яхідцаю ўсміхнулася.

«Старая карга ўсё ж высачыла. Ніхто і нішто міма яе вачэй не пройдзе. Як жа выкруціцца? Што б праўдзівае прыдумаць, каб затыкнуць паганы рот старой?»

Дуняша нехаця прыпынілася, коса зіркнула на Надзюху Перазімчыху і з натужна зробленай абыякавасцю адказала:

— Учора ў падругі ў Міхалевічах была, позна загуляліся, во я і заначавала. А каб мамка не дужа сварылася, вырашыла дамоў раней прыйсці.

— Шкода цябе, дзеўка, што пры месячыку з Міхалевічаў выйшла, га? Не блізкі свет адтуль датупаць,— старая па-змоўніцку мірганула Дуняшы.— Ды і дарогу ж ты выбрала дзіўную. 3 Міхалевічаў яна да другога, процілеглага, боку вёскі падыходзіць, а мо я па старэчай дурноце ўжо нешта і зблытала. Галава не такая ў мяне светлая, як у цябе. Але ж я не чула, каб новую шасейку праклалі праз лес з Міхалевічаў у Шышкаўку. Яй-бо, бабы анічагусенькі пра такое не казалі.

Дуняша на хвіліну сумелася.

«I як гэта я ляпнула пра Міхалевічы? Яны і сапраўды з другога боку. Да чаго ж уедлівая Перазімчыха. Чым з адною ёй сустрэцца, лепш няхай бы паўвёскі мяне пабачыла. Як ні круці, а нявыкрутка выйшла. Цяпер ужо ўсё роўна паляціць па вёсцы навіна. Ну і няхай, навошта далей сцяліцца з апраўданнямі перад старой пляткаркаю».

— Усяго вам добрага,— урэшце выгаварыла Дуняша і знарок павольна, напяваючы сабе пад нос немаведама адкуль узніклую мелодыю, пакрочыла далей па сцежцы.

— I табе няхай ладзіцца. Матцы прывітанне перадай, добрая яна ў цябе жанчына, праўдзівая.— Сказаўшы гэтыя словы ў спіну дзяўчыне, Перазімчыха з непрыстойнай радасцю ўсміхнулася. — Глядзі ж, не забудзь перадаць прывітанне,— гучней крыкнула яна.

ІІІ

Андрон бачыў праз акно, як перастрэўшы Дуняшу на сцежцы каля свайго агарода, гаманіла з ёю Перазімчыха. Сыпун узіраўся ў цьмяную шыбіну і пыхкаў самакруткаю з тытунём. Ён, як ведалі шышкаўцы, штогод садзіў на сваіх сотках ці не з паўтысячы каліваў зелля. I ў яго хто б ні папрасіў шчэпаць тытуню, заўсёды займее жменю.

«От, заразлівая баба,— думаў сам сабе Андрон Сыпун,— нікога не прапусціць, усіх вачыма ўпасвіць, языком перахрысціць. I адкуль такія людзі плодзяцца на зямлі? Ці ў іх сваіх турботаў мала? Па мне, дык няхай чалавеча робіць што хоча, абы не ў злобу бліжняму, толькі б на карысць самому чалавеку ды і ўсім другім было.

Але ж і праўда: адкуль у такую пару бяжыць дзеўка Гарбацэвічаў? Гы,— хмыкнуў Андрон у пракураныя да ржавага адцення вусы,— дзела яно маладое. Ці мала дзе галубіцца можна...»

Сыпун, як толькі заўважыў, што Надзюха, наламаўшы фартух буракоўніку, ідзе да хаты, выйшаў на ганак. Глытнуў на поўную грудзіну ранішняга, водарна-пахкага паветра, закашляўся — глуха і глыбока.

— Во халера курыва, глядзі, і вантробы выверне,— плюнуў Андрон узбоч сябе.— Як колам па плячах уздзявуліла.

Надзюха ад нечаканасці аж прысела.

— Ты яшчэ жывы? — замест прывітання папыталася яна.

— Не дачакаешся. Паглядзіш — на тваіх хаўгурах я чарку вып'ю і песню зацягну. Ды такую, каб уся вёска падхапіла.

— За жывое няхай цябе хопіць,— неўзлюбіла Надзюха.— Калі сваю жонку са свету звёў, дачасна ў зямлю загнаў уедлівасцю, то каб мяне дастаць — у цябе рукі задужа кароткія.

— Навошта мне ты, старая шэльма, гібей пад сонцам, сама ў дамавіну папросішся, а яе і не будзе. Думаю, дошак, каб збіць труну, яшчэ ж не навалачыла на гарышча. Папрасіла б мяне. Удвух іх прынеслі б ад калгаснай лесапілкі. А там, глядзіш: чарачку б наліла, а я паціху і па-суседску вечную дамавіну табе састроіў бы. На тым свеце паненкай сябе адчуеш, мяне штодня прыгадваць пачнеш.

— Няхай цябе балотныя жабы прыгадваюць. Дамавіну ён мне суліць, Конетоп бязбожны!

На Андрона, падалося. як быццам нехта нябачны вядзёрны чыгун вару выліў. Ён жвава саскочыў з веснічак і кінуўся да плота, які падзяляў агарод суседзяў.

— Не чапай, гадаўка, коней, а то прыдушу ў баразне і не каўкнеш, паганка ты языкастая. Коні ёй дарогу перабеглі!

— Конетоп, Конетоп,— як саплівае дзіця, даймала Надзюха Андрона.— Што, рыбкі цяперака ўжо не хочаш, бо не з рукі коней тапіць, ды і рэчка абмялела, возера перасохла, га, Конетоп?

Сыпун спрабаваў пералезці ўжо цераз плот, але Надзюха, перабіраючы хуценька нагамі, шуснула ў сенцы.

— Во і сядзі там, шэльма старая, бо калі ўпалюю, то ўжо ў падполле да пацукоў галавой упіхну. Не будзь я Андронам.

Сыпун абапёрся спінаю на плот, зняў з галавы зношаны і выпалены сонцам капялюш, пашкроб лысую макушку. затым павярнуўся, зірнуў яшчэ раз на зачыненыя суседчыны сенцы і паціху патупаў да сваёй хаты.

3 даваенных часоў замацавалася ў Шышкаўцы за Андронам Сыпуном мянушка Конетоп. А ўсё пачалося з таго, што патрапіў Андрон у маладыя гады на далёкую рэчку Аку. Пайшоў ён у тыя мясціны не па сваёй волі, а лёс пагнаў, галадуха ды нішчымніца. Заўсёды ж здаецца, што ў далёкім краі і грыбы вышэйшыя, і ягады буйнейшыя, а хлеб мякчэйшы. Пабыў на далёкіх і лепшых харчах Андрон, а гадкі праз два, якраз за зіму да вайны з немцамі-фашыстамі, прыехаў ён дамоў, у Шышкаўку.

Кожнаму свежаму чалавеку, які з'яўляецца ў вёсцы, Надзюха Перазімчыха расказвала пра Андрона-Конетопа прыкладна так: «Наглядзеўся гэты недавумак чужых звычак ды забабонаў у далёкіх землях і захацеў каб прыжыліся яны ў нас. Гадоў некалькі не вялася ў шышкаўскім возеры рыба, і ў рэчцы яе паменела. Тады ўжо вазамі шчупакоў ды карасёў з плоткамі не вазілі. Колькі мужчыны ні стараліся, а ледзь-ледзь на юшку налоўлівалі. Рыба як усё роўна выпарылася з нашых вод. Усялякія здагадкі хадзілі, а каб нешта путнае прыдумаць, такога не знаходзілася. Вось тут і заявіўся наш Конетоп. Уведаў ён пра бяду, а сам жа быў заядлым рыбаком, і адным вечарам, якраз пад саменькую вясну, сабраў Сыпун мужчын у матчынай хаце і давай ім росказні нагаворваць, раіць, як бяду агораць. Даводзіў ён усім, хто прыйшоў на сходку, што ўсё горачка з рыбаю з-за таго, што ўзлавалі, не залашчылі нашы мужчыны мясцовага азёрнага і рачнога вадзяніка. (У гэтым месцы гаворкі Надзюха весела, па-маладому смяялася, закінуўшы галаву, і хапалася за бакі, калі гаварыла стоячы, ну, калі сядзела пры гамонцы, то абхоплівала рукамі свае худыя, вуглавата-касыя плечы.)

Нашаптаў Конетоп, каб сабралі мужчыны па некалькі рублёў і адправілі яго шукаць цыганоў. А на той час іх і не дужа цягалася па вёсках, новыя законы забаранялі, і міліцыянты палявалі на іх, застрашвалі, на зямлю ўсадзіць хацелі. Ды дзе вы бачылі, каб цыган за плугам хадзіў, а цыганка з сярпом спіну гнула. Дулю пад нос. У страшным сне і то не ўбачыш.

Але сабралі шышкаўскія рыбакі па рублю і адправілі Сыпуна (Надзюха, усе гэта ведалі ў вёсцы, мо толькі разы са два назвала Андрона па імені. Ёй здавалася, што, завучы яго па мянушцы, яна быццам бы ганіць і помсціць старому) шукаць валачобных цыганоў. Тыдні два яго не было, і ніхто яго не бачыў. Знік Сыпун і грошы знёс. Той-сёй гаварыў, што такой крутнёй-гаманою сабраў ён грошы, каб з’ехаць як падалей у свет белы ды і абжыцца па-людску. Але на трэці тыдзень, пад вечар, Сыпуна ўбачылі ў вёсцы. Ішоў ён, ледзь цягнучы ногі, а на повадзе вёў коніка-дахадзягу. 3-пад конскай скуры адны маслакі тырчэлі. Зірнеш і думаеш: во падзьме большы сіберны вецер і ўзнясе пад хмары і чалавека, і каня. Выкупіў, значыць, дурніла ў цыганоў самую нягодную каняку і, як сам гаварыў мужчынам, без «торгу». Такое правіла быццам бы. Загадаў яшчэ Сыпун усім рыбакам з хатаў прынесці па прыгаршчах ячменю ці аўса, а хто зможа, то і канопляў. А бясхлебіца ж пад вясну, пад кожнай страхой голад скуголіць, дзе тут набярэшся ячменю, не кажучы пра каноплі. Мужчыны ж, няхай яны спруцянеюць (заўсёды бачылася, што ў гэтым месцы свайго казання Надзюха пачынала злавацца, яе сухенькі маршчыністы тварык усыпаўся чырвонымі плямамі, у жвавых, бясколерных вочках успыхвалі гняўлівыя іскаркі, пачынала трэсціся барада з рэдзенькімі сівымі валаскамі), крадком ад жонак з засекаў насеннага зерня нацягалі. Усё для каня-дахадзягі.

Тры дні Сыпун адкормліваў яго. А ў апошні, трэці, вечар павалокся дурніла Сыпун да Яўхіма-медавіка. Той калод пятнаццаць пчолаў меў. У яго і вытаргаваў Конетоп карэц мёду. Змяшалі яго рыбакі з соллю і вымазалі галаву беднай худобе. А ўсё ж рабілі тайком, каб мы, бабы, не бачылі. Ды халера з імі. Усё роўна даведаліся пра іхнія выбрыкі.

Апоўначы, так казаў нябожчык Пятрок, ён разам з усімі мужчынамі быў, павялі гуртам каня да рэчкі, у тое месца, дзе яна ў возера ўпадае. А ўжо крыгаход пачаўся, лёд трашчаў, што палатно, якое на анучы рвуць. Цёмненька вакол, бойся, што вока на галіне павісне. Пазапальвалі яны квачы з дзёгцем і стоўпіліся на беразе. Душагубец Сыпун загадаў звязаць намазанаму каню ногі не толькі пярэдыія, але і заднія. Сам жа стаў ракам і да вады прыслухоўваецца. Доўга ці не так стаяў ён, я не ведаю, але ж, гаварылі мужчыны, раптам усхапіўся, нібы гадаўка балотная яго ўджаліла, і з усяе сілы піхнуў каня з берага ў прорву рзчкі, на паламаны лёд. Конік і голасу не падаў, як вада яго з’ела. Шчубоўкнуўся ён на пачастунак вадзяніку, каб той (Надзюха зноў залівіста смяецца), прачнуўшыся пасля зімы, не мучыў малую рыбу, не разганяў вялікую, а ўлагодзіўся пачастункам-конікам ды сцярог, аберагаў, прыманьваў з другіх, далёкіх, вод да сябе, гэта значыцца ў нашу рэчку і возера, ёмкіх рыбін.

Калі ж вярнуліся мужчыны з рэчкі, то цалюткую ноч брагу жлукцілі. Пераказвалі, што Сыпун спецыяльна яе зрабіў да таго дня. Дзіва, адкуль Конетоп на той час расчыны ўзяў для бражкі?..»

Надзюха звекавала ў дзеўках. Па маладосці, як гаварылі цяпер ужо старыя жанкі, то была яна на выгляд і не дужа брыдкаю. Куды больш горшых і нягеглых нядайдзіц хлопцы падабралі ў Шышкаўцы, калі не свае, дык з суседніх вёсак ці выпадковыя, наезджыя, якіх было не так і мала. Шышкаўка мясцілася паміж двума райцэнтрамі — Прапойскам і Маластоўкаю. Вось адтуль і набягалі малойцы, падчышчалі ў Шышкаўцы незамужніх, звозілі да сябе, на брукаваныя вуліцы, у святлейшыя хаты. Надзюха ж заставалася жыць з бацькам, па невядомай прычыне абміналі жаніхі дворышча Перазімкаў, як усё роўна там чамярыцы нехта сыпануў.

Сарамацілася напачатку Надзюха, калі яе пагодачкі замуж павыскаквалі, дзецьмі абсыпаліся, а пазней, калі трыццаць гадкоў адгукала, зжылася з думкаю, што прыйдзецца застацца ёй у бацькавай хаце адной-адзінюсенькай. Праўда, у вайну прыбіўся да Надзюхі акружэнец: някідкі такі мужчына, гадоў на дзесяць старэйшы, але руплівы і нязломак. Разам са старым Перазімкам хату за лета ператрэслі, зрабілі новы падрубак пад ніз, на шуллё дубовае паставілі замест падмурка — абнавілі хату. Радавалася Надзюха, цешылася шчасцем. Здавалася, і яе Бог аблашчыў, не забыў, не пакінуў стаптаным быльнягом пры дарозе. Толькі ж прыйшлі савецкія войскі, пагналі немчуру, і знік акружэнец, па сённяшні дзень ад яго і водгаласу няма. Сумавала Надзюха, пісьмы паўсюль пісала, у архівы запыты пасылала, да людзей старых хадзіла, а чалавек быццам скрозь зямлю праваліўся ці, як вада ў чыгунку, на палкім агні выпарыўся і следу не пакінуў. Думала-думала Надзюха і ўрэшце вырашыла, што падмануў яе акружэнец, не сваім імем і прозвішчам назваўся. Калі дайшла розумам Перазімчыха да такой высновы, то і палягчэла на душы, знікла, перагарэла пякучая стрэмка ў сэрцы, лягчэй дыхаць стала і на божы свет глядзець. Не яе, значыць, было гэта шчасце. Пагрэлася крыху душою і целам каля чужога агеньчыка-цяпельца — і досыць. Усяму меру трэба ведаць. Жыццё рэдка дорыць каму адно безагляднае шчасце. Як дзень змяняецца ноччу, так і шчасце — журботаю ды слязамі. Але Надзюха не плакала, здаецца, ніхто з шышкаўцаў не бачыў яе пякучых слёз. Яна, наадварот, стала ўедлівай, з языком, што наточаны серп, а вочы-вужэлкі так і джгалі вакол, выглядвалі, сачылі, прыкмячалі.

IV

Лёнік з бацькам толькі што прыйшлі з лугу, падварочвалі надоечы скошанае сена. Густая, з кветкамі, трава добра падвяла, шархацела пад граблямі, а вакол, у прагрэтым зіхаткім паветры, хмельна пахла зёлкамі, разагрэгым дзёрнам ад купін рудых земляных мурашоў і гаркавай лісготай лазоўніку, які густа і шчодра рос паўз рэчку. Адтуль, ад вады, вецер даносіў да разгарачаных целаў пяшчотныя і лагодныя подыхі прахалоды.

Лёніку здавалася, што ўся гэта шматгранная гама пахаў прынесена ім і бацькам у хату.

— Гаспадынька, ці думаеш карміць парабкаў? — весела гукнуў Сяргей Лозік, Лёнікаў бацька.— Гарачыня на лузе, не прадыхнуць. Калі з дзянёк пастаіць такая пагодзіца, то сена, лічы, у хлеве ўжо ляжыць. Чуеш ты мяне, Маруся?

— Зараз, пачакайце, мужчынкі, дакончу з халаднічком і настаўлю вам яго на стол,— Маруся вызірнула з-за перагародкі кухні.— Папіце пакуль малака, яно ў лядоўні. Толькі дужа не ўлягайце, а то горла прастудзіце. Кажаш, Сяргей, што праз дзень і грэбці можна сена? Во добра было б. Утрох мы хутка ўправімся, і клопат з галавы зляжа. Але забалбагалася я,— перапыніла на хвілінку гамонку жанчына.— Чуць не забылася. Табе, Лёнічак, там на падаконні пісьмо ляжыць. Паштарка нядаўна прынесла.

— Мам, ты яго хоць не адпячатвала? — з’ёрнічаў хлопец з непрыхаванай весялосцю, а ў душы ўсё ж хвалюючыся. Хто яго ведае, цікаўнасць роднага і блізкага чалавека можа і на такое піхнуць. Але ж у іх сям'і не прынята чапаць лісты, якія адрасаваны пэўнаму чалавеку, нават тыя пісьмы, што прыходзілі ад дзядзькоў ці іх жонак на імя Сяргея ці Марусі Лозік, ніхто іншы ў сям’і не чытаў без дазволу.

— Ды ўжо ж на памяць вывучыла і паспела нераказаць Перазімчысе, каб тая па ўсёй Шышкаўцы разнесла нечаканую навіну. Добра ты пра мяне думаеш, сыне. Ай-яй-яй, не сніла і не гадала, што будзеш мяне, Лёнічак, у нечым падазраваць.

— Я дзеля смеху папытаўся,— пакрыўджана апраўдваўся хлопец.— Ты ў мяне самая лепшая з усіх на свеце мамуль.

Лёнік мітусліва паспяшаўся шукаць пісьмо. Зірнуў на адно падаконне, на другое, але там нічога не было, акрамя бацькавых акуляраў ды старых, зжаўцелых на сонцы газет.

«Мо пажартавала маці? Яна ў мяне такая — любіць сыпануць за каўнер жменьку ячменных вусоў — нечакана, каб паказытала чалавеку, а пасля, ужо разам, скупа і ўсміхнуцца».

— Няма тут нічога,— расчаравана гукнуў Лёнік.— Зноў смяешся з мяне, як з хлапчука бясштаннага.

— Авой, глядзі ты — пакрыўдзіўся,— выйшла маці з кухні,— бацьку перарос, а губы надзімаеш. Чаго яно тут будзе ляжаць? Занесла яго на чыстую палавіну і на першае акно паклала. Галавою думай, хлопча. А почырк на канверце дужа ж зграбны, залюбавацца можна, буквіна ў буквіну выведзена, не тое што твае каракулі. Кумекала я, хто б гэта мог быць, але не дадумалася. Ранейшых перапісчыкаў усіх па почырку пазнавала, а тут хоць застрэлься — не магу ўспомніць. Нехта новы з'явіўся.— Маруся хітравата прыжмурыла вочы. — Няйнакш будучая нявестка піша.

— Бабскі язык, што мятла,— азваўся бацька, седзячы за сталом.— Лёнік яшчэ маладзён, няхай гуляе ды вольнай вольніцы радуецца. Цуглі паспеюць на яго ўздзець, тады не параскашуеш. А яна ўжо нявестку па почырку выбірае. Ты лепей на стол яду нясі, а не мянці языком, ён сам разбярэцца.

Лёнік далей не слухаў гамонку бацькі з маці, а, хуценька адчыніўшы дзверы, шуснуў у залу і кінуў позірк на першае падаконне. Сапраўды, за цюлевай фіранкаю ляжала пісьмо. Ён хуценька, як быццам хто пекануў у спіну, падскочыў да акна і спадыспаду фіранкі выхапіў ліст.

«Почырк Веранікі!» — адразу ж пазнаў Лёнік, на адваротным адрасе, акрамя слова «Мінск», больш нічога не было.

— Усё ж напісала! — сам сабе мармытнуў хлопец.— А я думаў, што жартам кажа...

Гэтай вясною пазнаёміўся ён з Веранікай на мітынгу, які праходзіў у парку Янкі Купалы. Людзей тут сабралася нямала, выступалі прамоўцы. У майскім, надзіва цёплым, нават гарачым, паветры для такой часіны, луналі, трапяталі сцягі, людскія галасы падхоплівалі лозунгі, якія гучна выляталі з узмацняльнікаў. Паўсюль бачыліся каржакаватыя постаці міліцыянтаў, ёмкія хлапечыя постаці ва уніформе, там-сям на шыракаватых сцежках-тратуарах стаялі брызентавыя спецмашыны і «уазікі», якія дужа не любяць выпівохі і зладзеі. Усё было як звычайна аношнім часам у сталіцы, але... Але, нягледзячы ні на што, моладзь радавалася вясне і сонцу, кволка-клейкай маладой лістоце на дрэвах, паху разагрэтага асфальту, які яшчэ не паспеў абрыднуць,— хацелася кахаць, шчыра ўсміхацца і па-заліхвацку рагатаць, не шкадуючы лёгкіх і горла.

Пасля выступлення апошняга прамоўцы, калі людзі пачалі паціху разыходзіцца, расцякацца па вузейшых сцежках ручаямі, а па больш шырокіх і ёмкіх — плынню, Лёнік і сутыкнуўся плечуком з Веранікай. Нехта міжволі яго падпіхнуў у натоўпе, і ён, не жадаючы таго, выбіў сумачку з рук дзяўчыны. Яна войкнула і наважвалася падняць з асфальту неад'емны дзявоча-жаночы атрыбут, але дзе там ёй, кволай, справіцца з няспынным і напорыстым людскім гуртом. Лёнік, распіхваючы ўсіх торсам, на нейкае імгненне змог нахіліцца і падхапіць па яго віне выпаўшую сумачку. Да самага праспекта, дзе заканчваўся парк, яны ішлі побач. Лёнік знарок не адставаў ад дзяўчыны, а яна, худзенькая, але з расчырванелым на сонцы тварыкам, здавалася, і не спяшаецца.

Ідучы ўжо не па такой шматлюднай вуліцы, Лёнік адважыўся і папрасіў прабачэння за ненаўмысны штуршок.

— Гэта вам вялікі дзякуй,— адказала дзяўчына,— калі б не вы, то мяне растапталі б разам з сумачкай,— яна прыязна ўсміхнулася.— Вось бы пагуляла сёння.

— А вы на мітынг трапілі выпадкова?..— Лёнік зірнуў у шырокія, колеру арэха, вочы новай знаёмкі.

— Так.

— Зусім выпадкова?

— Ну вядома ж. Прагульвалася па праспекце і пачула голас узмацняльніка, стала цікава, і я шуснула ў сквер. А вы спецыяльна прыйшлі?

— Ыгы.

— Я не адважылася б.

— Чаму?

— Ну самі ведаеце... Такі час цяпер.

— I тым не менш вы былі ў парку.— Лёнік усміхнуўся, калі заўважыў, як устрапянуліся танюткія шнурочкі-бровы над пераноссем у дзяўчыны.

— Была выпадкова,— яна надзьмула пульхненькія, як бутончык ружы, умела падмаляваныя вусны.

— Хай будзе так, навошта крыўдаваць,— заспяшаўся ўлагодзіць дзяўчыну Лёнік.

— Ай, хто вас ведае. Перад тым як нешта сказаць, трэба падумаць.

— I хто такой мудрасці навучыў?

— Сама дайшла розумам.

— Але калі не супраць, давайце знаёміцца. Я — Лёнік, а прозвішча, толькі не смейцеся, Лозік.

— Веранікай усе мяне клічуць. Але давайце лепш без прозвішчаў. Няўжо гэта так важна пры першым знаёмстве?

— Ды не. Як хочаце.

— Не люблю я цырымоній. Мы ж не старыя, каб «выкаць» адно аднаму. Давай прасцей, тады адчуваеш нейкую блізкасць, няма той мяжы, якая аддзяляе і нібы адштурхоўвае. Я нават недзе чытала, што ў вас, беларусаў, увогуле было раней не прыняга адзін аднаго называць на «вы».

— А вы, Вераніка, не беларуска?

— Бацька ў мяне з Украіны, а маці мясцовая, з-пад Мінска. У пашпарце я значуся рускай,— яна дзіўна хіхікнула, падхапіўшы Лёніка пад руку.— Так будзе лепш.

— Што лепш? — не зразумеў хлопец.

— А ўсё, — Вераніка зноў хіхікнула. — Паглядзі, колькі цюльпанаў на клумбах. Яны і нарцысы — мае самыя любімыя кветкі. Кожны год, як толькі з'яўляюцца, то не праходжу міма бабулек, каб не купіць букецік тых ці другіх. Ёсць у іх нешта непараўнальна прыгожае, ненавязлівае, шчырае і праўдзівае. Ты так не лічыш?

— Чаму ж?

— Тады купім у той бабулі, што каля падземнага перахода стаіць.

Лёнік да кветак адносіўся абыякава. Не прывык да іх. 3 дзяцінства помніў, што каля іх дома маці ніколі не садзіла і не сеяла на градках кветак. Яна, як практычная жанчына і гаспадыня, пад вокнамі хаты, на прыгожа і зграбна зробленых градках, высаджвала цыбулю і часнок, моркву ці фасолю. I самае цікавае — глядзелася ўсе гэта міла і люба, лашчыла вока. сагравала душу...

Цяпер Вераніка ішла з букецікам жаўтлявых нарцысаў у руцэ. Яны здаваліся халоднымі і пругка-дзябёлымі, як толькі з маразільні. Дзіўна, чаму ў вясновай гарачыні яны не набіраюцца цяпла і пяшчоты ад прамяністага сонца, ад подыху ветру, які лашчыць усё жывое. I не толькі. Нарцысы — нібы мёртвыя, ашклянелыя кветкі, якія Лёніку ніяк не хацелася б трымаць у сваёй далоні.

— А ты сам адкуль? — зірнула арэхавымі вачыма Вераніка.

— 3 Магілёўскай губерні.

— Вучышся тут, у Мінску?

— Ага.

— Калі не сакрэт, то дзе?

— У політэхнічным.

— Які курс?

— Чацвёрты.

— Хутка ўжо скончыш. Зайздрошчу,— дзяўчына непадробна ўздыхнула.

— Ты пра мяне ўсё ўведала. Цяпер мая чарга. Ты згодная?

— Давай.

— Пункт першы: вучоба і курс?

— Інстытут культуры, трэці курс.

— Адкуль, з якога роду і племя?

— Мінчанка карэнная, з вуліцы Пляханава. А далей каб не пытаўся, то скажу шчыра. Мая сям’я такая: маці, тата, сястра і я. Кватэра двухпакаёвая, так што, бачыш, нявеста я не дужа завідная. Але маем яшчэ і дачу з дзесяццю соткамі. Праўда, на яе не рвуся.

Лёнік не ведаў чаму, але, ідучы разам з Веранікай, гледзячы на расквечаныя тратуары рознакаляровымі, лёгкімі жаночымі сукенкамі, маладой лістотай на каштанах і, урэшце, кідкімі плямамі клумбаў паўз вуліцы, пачуваў сябе лёгка і вольна. Хацелася вось так ісці і ісці, не зважаючы на таўханіну і шматлюддзе тратуараў, на прыдушліва-спёртае, да казытання ў горле, паветра — машыны смуродзілі празмерна. Толькі ж і ў іх няспынным бегу і гуле, рыпенні тармазоў, вохканні і шыпенні каля святлафораў бачылася невыказная шчырасць радасці вясне.

То была першая сустрэча Лёніка з Веранікай, іх першы дзень. Яны доўга хадзілі па горадзе, няспешна блукалі па невялічкіх скверах, прысаджваліся на крэселцах пад вялікімі парасонамі каля кавярань, пілі фанту і колу, разы два смакавалі густую чорную каву і цешыліся сустрэчай (ва ўсялякім разе так здавалася Лёніку).

Далёка за поўдзень яны дайшлі да вуліцы, дзе жыла Вераніка. Даўгавагы пяціпавярховік хаваўся ў двары, на якім густа раслі гонкія бярозкі. Некаторыя з іх выцягваліся аж да апошняга паверха. Тут было суцішна і прахалодна, а калі не лічыць трох мальцоў на дзіцячай пляцоўцы, то і бязлюдна.

— Давай прысядзем на лавачцы, вунь пад тым адзінокім клёнікам,— папрасіў Лёнік.— Не хочацца разыходзіцца, а карціць пабыць разам яшчэ хоць хвілінку.

— Можна пасядзець і тут,— Вераніка сарамліва адвяла позірк,— але ў мяне дома нікога няма. Я ж табе гаварыла, што мае паехалі на дачу, то чаму б не зайсці ў кватэру, паспрабуеш, як гатую я каву.

Лёнік не чакаў такой прапановы, на нейкую хвіліну разгубіўся, а сэрца моцна затахкала ў грудзіну, быццам пасля спрынтарскай стометроўкі.

Вераніка была першай з дзяўчат, з якімі ён сябраваў і якая вось так проста, у першы дзень знаёмства, запрашала да сябе.

Яны няспешна падняліся на чацвёрты паверх, ключ шчоўкнуў два разы ў замку, і ласкавая прахалода кватэры агарнула іх, закалыхала, залашчыла, прытуліла адно да аднаго.

V

— Лярва ты бяздумная, шэльма непрытульная! — загаварыла з парога Вольга Гарбацэвіч.— Ці ў цябе мазгі градам адбіла, ці ўжо ў няцерпіцу зашлыкатала між ног, каб так родную матку ганьбіць! Калі ўжо смыліць бязмерна шлунне тваё, я знайду, чым лячыць, махнаткі ў мяне пад рукамі шторання, выхаплю і ўпіхну ў тваю кумагерку, за адзін уздых усё выпаліць дашчэнту. Выгадавала сабе на галаву дачушку, лепей, чым ты адна, няхай бы ў мяне пяць хлопцаў гадавалася, погань ты паршывая, гадаўка! А ну прызнавайся, да каго ноччу на злучку бегала! — Вольга бяссільна села на табурэтцы каля чапельніка, звялай рукой сцягнула з галавы лёгкую хустку і цярнула ёй памакрэлыя вочы.

— Шышкаўка гудам гудзіць, быццам выдраны мядзведзем рой, бабы на мяне глядзяць, як на залатушную. А я ж, дурышча, гавару ім пра тое ды сёе, гаманю, як штодня, пячонкай адчуваючы няладнае, а яны смяюцца ў вочы, зубы сушаць на сонцы, няхай бы іх косці высушыла. Скуль мне знаць, што дачушка мая скурвілася.— Гарбацэвічыха перавяла дых, машынальна цярнула з барады тыльным бокам вольнай рукі няспынна набеглыя слёзы, глуха выдыхнула, як быццам з плячэй скінула гнёткі мех.— Пытаю апошні раз — з кім ноч была, блудніца? Маўчыш? Ну-ну, памаўчы... Гэта ж каб не кума Наста, так і хадзіла б я, ліха не ведаючы, а бабы нашынскія цешма б цешыліся. Ці ж я дабра табе не хацела ці не хачу? Лялькай у мяне жывеш, як яечка, берагу цябе, парушынкі здзімаю, а яна наравіць, каб ад горкіх дум у мяне, маткі. каўгун завёўся. Кажы, дзе і з кім была! Перазімчыха ўсіх «абзваніла» каля калодзежа, усім данесла пра гвае гульбішчы-любішчы.— Вольга задыхана ўсхапілася з табурэта, падскочыла да прыціхлай Дуняшы, якая ляжала з кнігаю на невялічкай рыпучай канапцы паўз дзверы, што вялі ў чысты пакой-залу, і хусткай затрапала па светлавалосай галаве дачкі. Дуняша не абаранялася, а толькі прыкрыла твар далонямі. Ды і якую шкоду магла зрабіць лёгкая хустка маці? Сагнаўшы крыху злобу, Вольга прысела побач:

— Дачушка мая, ці ж я табе вораг? Як самой сабе верыла, а што цяпер? Мо ты нічога бяздумнага і не зрабіла, а бачыш, што людзі гавораць, як у вочы мне смехам-соллю сыпяць. Не дай бог, у вушы бацьку ўвядуць, ён жа цябе на вуліцу і светлым днём не выпусціць, не кажучы ўжо пра вечар.— Вольга зноў памаўчала, наставіўшы локці рук на калені, а далонямі абхапіла галаву, захітала ёю, нібы старалася абтрэсці з валасоў, зачэсаных на патыліцу, нябачную павуціну ўедлівага суму, пякучага дакору, што сціскаў яе, мацярынскую, душу і цела.

Так прайшло некалькі хвілін. У куце пад іконаю, там, дзе стаяў стол, пакрыты саматканым, яшчэ свекрыві, белым абрусам з мудрагелістымі карункамі на сподзе, мірна і заспакоена цікаў нядаўна куплены будзільнік. Па шыбінах двух акон стомлена, але настойліва зумкалі некалькі мух, парываліся вырвацца на двор. Хатнім яны пакуль што дужа не дакучалі, гэта ж табе не спасаўскія і не восеньскія мухі, што джгаюць, прыліпаюць да цела і кусаюць пякучым агнём.

— Прызнайся, дачушка, і мне палягчэе, буду хоць ведаць, каго за сватоў лічыць, з кім у першую чаргу на вуліцы вітацца. Мо пабярэцеся з гэтым хлопцам? — Вольга ўстрапянулася.— Ён хоць наш, шышкаўскі? — Адчувалася, што Гарбацэвічыха паспакайнела, стала больш разважлівай і ўдумлівай.

«Ну і што, калі дачка прыйшла дамоў разам з маладым сонцам, якое пабудзілі гарластыя пеўні? — падумала сабе.— Ці мала дзе магла дзяўчына затрымацца, заседзецца? Гэга ж яшчэ не канец божага свету. Гады ў яе такія: няхай адпачне і палашчыцца, толькі б галавы не губляла. А яна, Дуняша, у яе, Ольгі, кемлівая і наравістая, у крыўду сябе ніколі не дасць, радзілася такой, пайшла характарам у Івана, бацьку свайго.

Тое, што старая пляткарка Перазімчыха вярзе, дык няхай ёй скула на языку ўскоча. Сваіх дзяцей ніколі не мела, то за чужымі і цікуе, небыліцы розныя ўзводзіць, без агню дыму шукае. Не, не буду я Вольгай, калі не перацягну старую па спіне кіем. Хай ужо і грэх на душу вазьму, толькі ж хто абароніць роднае дзіця, калі не я, матка... А бабы нашанскія ўжо такія цацкі, смехам душацца, колка пазіраюць. Няхай не забываюцца, што кожная, лічы, сваю незамужнюю дачку мае, во за імі няхай і прыглядаюць, кволяцца. А то ж Шаўчыха, даруй ёй Божа, два гады таму дапякала Кацярыну Перагудаву, у якой дачка зацяжарала ад прыблуднага шафёра, што, калі б мая дачка такое зрабіла, то яна б, Шаўчыха, ні хвіліны не думаючы, паклала б даччыну галаву на парог і сякерай па шыі. Праз гадок жа і яе донечка-дзесяцікласніца ў падоле двойню прынесла — хлопчыка і дзяўчынку. Шкода, што мёртвымі нарадзіліся. Няхай бы раслі дзеткі, усім месца на матухне-зямлі хопіць».

Вольга цяжкавата паднялася з канапы, на якой моўчкі так і ляжала Дуняша, адвярнуўшыся тварам да сцяны.

— Як крыху спадзе жара, выберы на градах гуркі, замачы іх гадзіны на дзве ў выварцы, а вечарам разам упарадкуем. Сама пайду на дальні гарод, пагляджу, ці счэзлі жукі з бульбоўніку, бацька ўчора труціў іх тамака. Ты мяне чуеш? Анямелай ляжыш! Перш чым зрабіць нешта, падумаць трэба, во тады і ладам усё ісці будзе. Глядзі, гуркоўніку не пакамеч, а то ён і так жаўцець пачаў.— Вольга начапіла сваю, здаецца, нязменную лёгкую хустку, якую ўсё трымала ў руках, і, лёгка націснуўшы клямку дзвярэй, выйшла ў двор.

«Ну ўсё, здаецца, абышлося і ўляглося крыху». Дуняша ўсхапілася з канапы, задаволена пацягнулася, прыгладзіла далонямі кароткія светлыя валасы на галаве, зірнула на сябе ў старое цьмянае люстэрка, што вісела на сцяне паміж двума вокнамі, і, саўгануўшы ногі ў напаўзношаныя тапкі маці, выскачыла з прахалоднага пакоя хаты ў дзённую спякоту.

Сонца напаліла паветра так, што калі яго ўдыхаеш. то здаецца, апякаеш лёгкія. Не раўнуючы, як у лазні, калі заходзіш у парыльню са студзеньскага марозу.

Дуняша прысела на лаўцы каля ўзорыстай веранды. Добра, што тут яе ніхто не мог бачыць. Бацька абгарадзіў двор высокімі дошкамі з разнымі варотамі. I будзь ты хоць два метры ростам, але нічагусенькі не ўбачыш, што робіцца на двары у Гарбацэвічау.

Дуняша пасля дзесяцігодкі паступала ў Магілёўскае медвучылішча. Ёй вельмі хацелася хадзіць у белым халаціку, які насіла б абавязкова вышэй калень, а на галаве — высачэзны хрумсткі каўпак. Пры яе сярэднім росце яна мела б яшчэ і туфелькі на высокім абцасіку-шпільцы. Тут ніводзін хлопец не ўстояў бы, зірнуўшы на яе. Але... Вярнулася яна з Магілёва пасля першага іспыту заплаканая і расчараваная.

«Значыць, не лёс, дачушка,— суцешвалі бацька з маці,— знойдзеш сваю яшчэ дарогу ці сцежачку ў жыцці. Толькі рукі апускаць, як тапельцу, нягожа».

Пагаравала Дуняша тыдні са два, а праз месяц нанялася працаваць у кааператыўны кіёск у Маластоўцы, іх раённым цэнтры, які знаходзіўся за пяць кіламетраў ад Шышкаўкі. Гэта ўсё ж табе не вёска, людней і весялей, моладзі і аднагодкаў болей. А яшчэ і тое-сёе модна-дэфіцытнае можна перахапіць, прытрымаць і самой выкупіць. Што крывіць душою, капейчына вальнейшая ў кішэні з’явілася. Гаспадар кіёска Халіл, а ў яго іх было каля дзесятка, не дужа каб улягаў ды сачыў за ўсім.

Дуняшы, можна сказаць, ён заўсёды верыў на слова, абы выручку не загрымлівала, своечасова здавала. Разоў колькі Халіл падлабуньваўся да дзяўчыны. Яна ж адпіхваць не адпіхвала, але вельмі і не гарнулася, не давала празмернай зачэпкі для больш інтымных адносін. Гаспадар ёсць гаспадар, яму ўсміхнешся нават тады, калі сэрца ў грудзіне сукравіцай сыходзіць, а на душы гаркота, мацнейшая за настой палыну.

Але ў Дуняшы такое рэдка здаралася. Чаго ў яе гадкі дужа ўбівацца і сумаваць? Усё яшчэ наперадзе, і яе казачны прынц недзе блытаецца, дарогі пакуль не знайшоў да кіёска. Толькі ж Дуняша ўмее чакаць, яна ўпартая і настойлівая — нікуды не дзенецца, прыедзе-прыскача, вось тады яна і пакажа, на што вартая...

Зусім нечакана прынца дзяўчына ўбачыла ў сваёй Шышкаўцы. Колькі гадкоў яна побач хадзіла з Лёнікам Лозікам, у клубе сустракаліся, перакідваліся слоўцам-другім, а гэтым летам быццам усё змянілася, прасвятлела. Калі шчыра прызнавацца самой сабе (хоць Дуняша адганяла гэты ўспамін), то яшчэ два гады таму спазнала яна ласкавасць Лёнікавых рук і прагную, неўтаймаваную любашч ягоных губ.

Было тое на пачатку жніўня, у бункеры жытняй саломы на калгасным полі. Але ёй усё тое падалося недарэчнай дзіцячай забавай, як гавораць у Шышкаўцы, «балаўством». I вось сапраўднае каханне. Ад яго проста-такі дранцвела цела, нічога не хочацца есці, а толькі б знаходзіцца побач з Лёнікам, слухаць яго жартаўлівыя словы, гладзіць па стрыжаным вожыку валасоў, цалавацца, затаіўшы дыханне, аж пакуль не пацямнее ўваччу.

Ужо з тыдзень Дуняша начуе ў Лёніка ў хлеўчуку на сене.

«Усё ладна было б, каб не зоркія (няхай яны зацягнуцца бяльмом) вочы Перазімчыхі. Угледзела. Добра, што хоць не бачыла, адкуль бегла. Лёніку ад пушчаных старой каргой плётак ніякай шкоды не будзе. Дый хлонцу гэтыя пагалоскі ганьбы не нясуць.

Што б прыдумаць такое важнае і бяскрыўднае, каб маці адпусціла сёння вечарам з дому? Лёнік жа будзе чакаць каля возера. Перагавару-ка я з Наташай, яна, як суседка, няхай зойдзе да мяне, быццам каля хаты на лаўцы пасядзець, а там ужо ніхто не зможа ўтрымаць. Палячу да свайго прынца ластаўкай. Добра, што хоць адпачынак цяпер, не трэба ў Маластоўку ездзіць, інакш не ведаю, што і рабіла б... Адно дрэнна — у Лёніка хутка заканчваюцца канікулы, але ён паабяцаў, што прыме мяне ў горадзе пасля восені на зіму. Вось там раздоліца, ні на каго звяртаць увагі не трэба, рабі што хочаш і як хочаш. Хутчэй пачалася б зіма».

Дуняша так задумалася, што не пачула, як на двор зайшоў бацька.

— Ты чаго, дачушка, сядзіш на санцапёку? Пачырванела, што печаны рак. Яшчэ рана косці грэць, сабралася б ды на рэчку ці возера разам з дзяўчаткамі схадзіла. Вада дасюль угрэлася, і жаніха сабе выбрала б. А то я з вамі, бабамі, замучыўся. Удзвёх як уссядзеце, хоць каравул крычы.— Іван Гарбацэвіч аж рагатнуў ад свайго дасціпнага жарту.

Быў ён высакаваты і падцягнуты, шэрыя і выразныя вочы хаваліся над шырокімі густа-чорнымі брывамі, а квадратны, з ямінкай, падбародак, які між тым не выглядаў грувастка-цяжкаватым, здавадася, вытачаны ўмелай рукой майстра. Між брывамі, на нацягнутай скуры лба, пралягала вертыкальна глыбокая баразёнка.

Дуняша зірнула з цёплай любасцю на бацьку. Ён хоць і быў строгім мужчынам, так усе лічылі ў Шышкаўцы, але да яе, дачкі, адносіўся пяшчотна, ніколі не падвысіў голасу, не кажучы ўжо пра славутую папругу, якой звычайна іншыя бацькі выхоўваюць сваіх дзяцей. Іванава рука ніколі не наднялася на адзіналюбую Дуняшу. Хутчэй маці магла раней перацягнуць неслуха-дачку чым-небудзь па плячах ці галёнках — бацька ж ані разочку.

— Я і пайшла б, толькі маці загадала гуркі выбраць на градах,— неяк абыякава азвалася Дуняша.— Калі не зраблю да яе прыходу, сам ведаеш, колькі папрокаў начую.

— 3 ёю разам мы справімся. Толькі ж куды яна збегла?

— Пайшла на дальні агарод.

— Так-так, інспекцыя па кантролю ў дзеянні, здаецца, гэтак пісалі ў нашай маластоўскай райгазеце.

— Усё ты помніш, тата.

— Ну я ж у цябе яшчэ не сівабароды дзед, і на печ ты мяне пакуль не падсаджваеш. Ці правы я, га?

— Вядома, тата.

— Значыць так: збірайся і ідзі на возера, там вада цяплейшая, а гуркі нікуды не дзенуцца, да суседзяў з градак не перабягуць, плот не пусціць. А я папалудную і зноў у гараж. На рамонце стаю сёння.— Бацька зайшоў у хату.

«Дзякуй табе, Божа, ніякіх плётак не чуў,— з радаснай палегкаю выдыхнула Дуняша.— На рэчку, дык на рэчку. А бабскія нагаворы няхай спрахнуць разам з іхнімі доўгімі языкамі. Я нікога не забіла і нічагусенькі не скрала. Навошта ж сябе зводзіць, па-дурному перажываць!»

Дуняша ўскочыла ў веранду, схапіла з шуфляды камода яркі купальны касцюм, доўгі мяккі ручнік і, як вясенняя мачанка, шуганула за вароты на вуліцу.

VI

Андрон пад дрывотняй перабіраў пні-смалякі, якіх нацягаў мінулым летам з дзялянак. Іх цэлая брыгада падрыўнікоў дынамітам выдзірала з зямлі для раённай смалакурні. Ці не з месяц у вёсцы толькі і чуліся прыглушаныя вухканні ўзрываў. Спачатку Андрону, мо дні з тры, было ніякавата і жахліва. У памяці адрадзіліся, здавалася, ужо даўно забытыя адгалоскі вайны. Але пакрыху прывык і ўжо праз які тыдзень не ўздрыгваў ад лясных узрываў, а вечарам, узяўшы тачку-двухколку, ішоў на дзялянку і з вялікіх яршыстых грудаў пнёў выбіраў самыя ядраныя і, як гусіны тлушч, жоўтыя смалякі. Зімою на падтопку ў печы лепшага і не прыдумаеш. Сякерай тоненька наскяпаеш некалькі жменяў і жыві прыпяваючы. Не трэба табе ані газета ці папера нейкая. Ды і адкуль яму, Андрону, узяць тую паперу: дзяцей або ўнукаў-школьнікаў няма, спісаных і непатрэбных сшыткаў ці кніжак — таксама. Газет жа ён і падаўней не выпісвае — дорага. На пенсію па цяперашнім часе дужа не нараскашуеш. Вось тут смалячкі і прыдадуцца, выручаць.

Андрон упарадкаваўся ўжо з пнямі-смалякамі, лепшыя адклаў на зіму, а тыя, што жывіцаю напоўнены не вельмі, пакінуў бліжэй пад рукамі. Яны пойдуць на падтопку летам і восенню. Сыпун выйшаў з-пад паветкі, прысеў на калодзе паўз хляўчук, выцягнуў з кішэні старога, працёртага на локцях пінжака пачак папярос, размерана і павольна, як усё ён рабіў, чыркнуў запалкай па карабку, закурыў. Тут, у цяньку пад страхою, добра сядзелася і вальней дыхалася. Па двары, які зарос густым мурагом, сонна праходжваліся некалькі курыц, яны ляніва, быццам не хочучы, сашчыпвалі траву, грэбаліся ў трэсках, якія Андрон не паспеў прыбраць. Гэта, можна сказаць, і ўся гаспадарка Сыпуна. Да Пасхі трымаў ён яшчэ і парсюка, але перад самым святам закалоў, памагаў яму Іван Гарбацэвіч. Добры, спагадлівы мужчына. Андрон з ім вадзіў сяброўства. Ды і Івану, відаць, падабалася тады-сяды пасядзець са старым, пагаманіць, паслухаць пра ранейшае, тое, што яшчэ жыло ў памяці Сыпуна.

Андрон сабраўся ўжо ісці ў хату, засіліць коўшык хлебнага квасу, які ўвесь час рабіў па сваім рэцэпце, ды прагнаць у горле свербна-гаркавы прысмак ад тытуню. Але нечакана рыпнулі варотцы, і на двор узбеглі цыганяты-падшыванцы. Яны адразу ж заўважылі старога і подбежкам падскочылі да яго.

— Дзед Андрон, мы прыйшлі да цябе па грушкі. Хлопцы казалі, што яны ўжо саспелі. Учора вечарам лазілі праз штыкетнік і дужа хвалілі,— старэйшы, Васька, гаварыў узахлёб.— Ці можна назбіраць нам, дзед Андрон?

— Гаворыш, лазілі ўчора? — задумаўся Сыпун.— Во ўжо калыглуззя неўгамоннае, а я-то кумекаю сабе, хто б гэта мог пацерці так бульбоўнік над грушкаю?

— То ж не мы лазілі, дзед, а хлопцы большыя,— з перасцярогаю пачаў тлумачыць Васька.

— Ведаю, ведаю,— супакоіў малых Андрон,— калі б вы лазілі, то не прыйшлі б прасіць. А хто гойсаў праз частакол? — хітравата прыжмурыў вочы Сыпун.— Ці скажаш мне па-сяброўску, га?

— Мы не ведаем,— спуджана зірнуў хлапчук на брата з сястрою,— проста на вуліцы чулі, як нехта гаварыў. Праўда-праўда, дзед.

— Ну няхай будзе так. Ідзіце збірайце, але дужа не тапчы- цеся, асцярожненька бульбоўнік разгортвайце, а то спляжыце тое, што яшчэ засталося пасля ўчарашняга набегу.

Дзеці пайшлі на агарод. Андрон правёў іх позіркам, уздыхнуў. «Цыганяты. Якія яны цыганяты? Трошкі цямнейшыя ад іншых ды гавораць не зусім так, як усе ў Шышкаўцы. Ведама ж — прыезджыя. Аднекуль з Расіі лёс закінуў. Бацька з маткаю ў чарку ўлягаюць, а яны, бедалагі, на падножным корме лецейка цалюткае. Трэба па скібцы хлеба з цукрам даць ім. Ці не, з паўбатона белага яшчэ засталося з учарашняга». Андрон зірнуў на агарод. Разлапістая і кучаравая груша з рэдкімі ўсохлымі галінамі выпроствалася вышэй страхі хаты. Ранняе і адзінокае ў Сыпуна пладовае дрэва. А яшчэ тры гадкі таму больш дзесяці яблынь, груш, сліў і вішань густа расло на яго агародзе. За адно лета-лецейка ўсе ўсохлі. Быццам пошасць напала на сад. 3 вясны ж і лісточкі на кожным дрэве распусціліся, белай і ружовай квеценню галіны шчодра ўсыпаліся, а праз месяц няўклюдна змізарнелі, яшчэ праз тыдні два ўчарнелі, што вуголле на папялішчы, і стаяў сад голы-галюткі, быццам зіма на вуліцы, а не краснае лета. 3 кім толькі ні раіўся Андрон, што толькі ні рабіў ён, каб выратаваць сад, але ўсё дарэмна. Паадставала кара ад ствалоў яблынь і груш, аблупілася голле на слівах ды вішнях, і стаялі дрэвы над высокім цёплым небам, як абвараныя. Адно што мазолілі вока ды болем адгукалася бяда ў сэрцы. Без патрэбы цяпер заміналі яны на агародзе. Вохкаў і войкаў Сапун, ходзячы па мёртвым садзе, гладзіў шурпатыя дрэвы, там, дзе яшчэ кара засталася, лашчыў вузлавата голыя, як выветраныя на сонцы косткі, ствалы, а ніякай рады даць ужо свайму саду не мог.

Са скупымі слязамі ўчыніў Андрон вядро бражкі, выціснуў-выгнаў трохлітровік самагону і паклікаў пляменніка Віцьку, каб той прыхапіў бензапілу і пазразаў з кораня дрэвы. Было гэта ўжо глыбокай восенню. Каб не бачыць, як ляжа сад аднойчы і назаўсёды на зямлю, Сыпун пайшоў з дому. Узяў кошык і патупаў у лес, быццам назбіраць позніх апенек. А вочы засціла слязівіца-смуга, праз яе не то што грыбоў, сцежкі Андрон не бачыў.

Віцька пасля, калі ўжо сядзелі ў хаце, а белавата-цьмяныя пянькі блішчэлі ў надвячоркавым сутонні, расказваў Сыпуну, як цікавала за ім Надзюха Перазімчыха, некалькі разоў падыходзіла са свайго агарода да плота Андрона і, усміхаючыся, крыху прыкрыўшы бяззубы рот далонню, пыталася:

— Віцечка, ці гэта здурнеў на сыходзе веку Андрон, што наважыўся спляжыць такі сад? Ён мо да наступнай вясны і набраўся б сілы ды моцы, а яго бяздумна пад жалезны ножык пускаеце. Няхай бы пастаяў яшчэ, відаць, год неспрыяльны для Сыпуновых дрэў. Але я помню, такое ж было перад самай вайною ў Пракопа Дуліча. Высах увесь сад, а праз Седміцу і сам Пракоп Богу душу аддаў, то мо і па Сыпуну будзем хутка салодкія бліны есці?

Андрон тады змоўчаў, адно што абыякава махнуў рукою ды наліў у чаркі яшчэ пітва. Віцьку за работу, а сабе, як на памінках па нябожчыку, ва ўспамін аб садзе. Пякучы самагон драў нутро, гарчыў душу, выціскаў з вачэй старога ніцую слязіну. Перажыў Сыпун і гэта гора, адлягло, памякчэла на сэрцы, крыху забылася. Але ўсё роўна, ідучы міма ўчарнелых пнёў на агародзе, ён спыняецца каля кожнага і адчувае ў роце смак баравінкі і цітаўкі, залатой налівістай антонаўкі і мяккага, па яго зубах, белага наліву.

Пакуль памінаў ды ўзгадваў сваё, на двор выскачылі цыганяты. Кішэні ў зашмальцаваных і там-сям падраных штоніках няроўна тапырыліся, і ў руках па некалькі грушак. Самая ж меншая дзяўчынка (Андрон нават не ведаў яе імя) назбірала сакавітых пладоў у прыполле сваёй сукеначкі.

— Дужа не ўлягайце на зяленіва, а то жываты паўздувае,— параіў стары,— хадземце ў хату, хлеба з цукрам дам.

Дзеці зашлёпалі босымі нагамі па масніцах у сенцах, зайшоўшы ў пярэднюю, селі паўз печ на самаробнай разной лаве. Андрон пачаставаў цыганят, і яны, адкусваючы па ладным кавалку прысалоджанага хлеба, увішна жавалі, раз-пораз крадком кідаючы позіркі на стол, дзе застаўся ляжаць акраец батона і стаяла драўляная, зробленая ў даўнія гады Сыпуном, цукроўніца. Стары перахапіў позіркі дзяцей, раскроіў рэшту хлеба, зноў пасыпаў цукрам і, калі яны даелі, падаў па новай лусце.

— Дзеду, а праўда, што ў цябе пад печчу жыве дамавік? — церануўшы рукавом кашулі рот, нечакана для Андрона запытаў Васька.

— Хто вам такога нагаварыў, дзеці? — здзіўлена зірнуў ён на цыганят.

— Баба Перазімчыха страшыла. Казала, каб мы не хадзілі да цябе, інакш твой дамавік нас зачаруе і вушы абарве.

«Во лярва старая,— узлаваў пра сябе Андрон,— ужо дзяцей адпуджвае. Сама век нікога не пачаставала, не прывеціла, а цяпер завідкі бяруць, што цягнуцца да мяне на дворышча мальцы-падшыванцы, не абходзяць бокам. Няхай ад злосці жоўцю сваёй захлібнецца. Дзяцей не абманеш, яны сэрцам, хоць і маленькім, адчуваюць, хто да іх з душою і спагадай ставіцца».

— Не бойцеся, дзеткі. Дамавікі ў кожнай хаце жывуць. I ў вашай таксама. А мой зусім добры, любіць вас, бачыце, сахарку з хлебам прыбярог, каб падсаладзіць у роце.

— Дзеду, раскажы нам пра дамавіка, а то, дзе раней мы жылі, іх там не было.

— Так і не было?! — з непрыхаванай сярдзітасцю буркнуў Андрон.— Яны, дамавікі, ні аднаго дворышча не абмінаюць. Вось паслухайце, што я перакажу, ад маіх бацькоў яшчэ чутае, а ім-то верыць трэба, дужа ж праведнымі людзьмі былі, сапраўднымі хрысціянамі, праваслаўнымі, вернікамі. Ды што вам пра гэта гаварыць і пераконваць — верце на слова. Дык вось, дамавік цэлы год жыве смірна і ладна ў любой гаспадарцы, клапоціцца пра ўсё дома і на двары, лепш чым другі мужык-нядайдзіца ці гаспадыня-раскідуха. Глядзіць дамавік за агародам, не дае разгуляцца ў садзе лесавіку, адганяе ведзьмаў ад кароў ды коней. У добрага дамавіка ўсё ў хаце спраўна, ад усяго прыбытак, усім сытна і наедна. А бывае другім разам, што і ўзбунтуецца ён немаведама чаму. У такія часіны, дзеткі,— Сыпун пахітаў перад сваім носам заскарузлым пальцам,— ён злуецца на ўсіх, гатовы разбурыць хату, пазганяць усю жыўнасць на балота, можа коней падперці пад саменькія яслі, а ў кароў адбіць ахвоту да яды — веры не дасцё — перакусае ўсіх сабак, па двары параскідае сані ды калёсы, самому гаспадару, які не ўлагодзіў, падкотваецца пад ногі. А ўсё гэта бывае, каб вы ведалі, не раней, як у канцы сакавіка, калі ў бярозках сок ускіпае, неба сіняй глыбінёю поўніцца, а каля сваіх дамкоў шпакі цвінькаюць. Буяніць раз на год дамавік, як і гаварыў я, звычайна трыццатага сакавіка. Запомніце гэта добра, не пашкодзіць. У гэты дзень пачынае ён сваё гульбішча з ранняй зоркі-зараніцы і да поўначы, як заняюць першыя пеўні. А пасля ўлагоджваецца і зноў дбае пра свайго гаспадара, яго хату і саму гаспадарку.

Многія гаварылі, што на пачатку вясны скідае дамавік старую скуру і ад гэтага так бесіцца, боль жа невычэрпны пераносіць ён, а другія нашанскія старажылы завяралі, што ў той дзень нападае на дамавіка чорная чума, ну хоць бы як і на сабаку ці карову, і ад гэтага ён так сваволіць і шкоду прыносіць на ўсё дворышча. А бацька казаў, што ў гэты дзень прыходзіць расправа дамавікам ад нячыстай сілы на цалюткі год. Матка ж мая, пухам няхай ім зямля будзе, спорыла з бацькам, пераконвала, што глумлівы дамавік трапляецца толькі тым, хто паспрачаўся некалі з вясковым знахарам Гардзеем, вось ён і надзяляе сям’ю такіх сварліўцаў злым і непакорлівым дамавіком.— Андрон зірнуў на цыганят. Яны ціхенька сядзелі на лаве, прыціснуўшыся плечукамі адно да аднаго. Меншая дзяўчынка не зводзіла вачэй з падпечча, каля якога стаяла бляшаная закопчаная засланка. Чорныя вочкі дзяўчынкі сіліліся нешта выгледзець у густой цемры падпечча.

— Ну вось і напужаў я вас,— скупа ўсміхнуўся Андрон,— але вы дужа не лякайцеся. Мой жа дамавік добры, любіць дзя- цей, я пра гэта напачатку гаварыў. Так што не бойцеся прыходзіць. Як толькі чаго захочацца, адчыняйце дзверы ў маю хату, я і падсоблю, чым змагу. Добра, Васька? — Сыпун падняўся.— Бяжыце цяпер пагойсайце, а то заседзеліся разам са мною, байкі слухаючы. Ды і мне не выпадае без справы час церці, плот хачу падправіць, частаколіны мацней прыбіць, а то вашыя дружбакі пашкуматалі яго добра. Эх-хэ-хэ, цяжка папрасіць. Я ж не адмовіў бы, бярыце і ежце ад пуза. Мне ж аднаму ўсё не спажыць, заходзьце, дзеткі, часцей і не слухайце бабу Перазімчыху, яна ўжо з розуму выжыла.

VII

Вечарэла хутка. Натруджанае за дзень сонца скочвалася за вёску паспешліва. Яно імкнулася саступіць нябеснае бязмежжа свайму вечнаму брату-вандроўніку, месячыку. Быццам гэтым гаворачы, што няхай і ён, пасля доўгага дзённага спачыну, паслужыць не толькі сусвету, але і тым людзям, каму яшчэ не спіцца, хто шукае пад яго халаднаватым вокам свайго шчасця і спаталення душы і цела.

Лёнік выйшаў за брамку свайго дворышча ў лёгкай кашулі з кароткімі рукавамі — і ў даволі паношаных джынсах. Ён спадзяваўся мінуць некалькі суседніх дамкоў і загароддзем, абыходзячы выган, прайсці паўз самы лес да возера. Туды вяла ўтаптаная сцежка. Але не паспеў хлопец зрабіць і дзесятка паспешлівых крокаў, як яго аклікнула некалькі галасоў з супрацьлеглага боку вуліцы. Хоцькі-няхоцькі, але ён адгукнуўся, запаволіў хаду і павярнуў, на першы погляд, да нябачнай людской купкі. Разгалісты стары вяз хаваў іх ад цікаўнага чужога вока.

— Куды гэга ты навастрыўся, сябрук? — пазнаў Лёнік голас Жэнькі Кузьміцкага.— Клуб, здаецца, у другім баку. Ці ты забыўся ўжо?

— Не, ён любіць кругі наразаць,— хмыкнуў Віктар Кавалёў.— У горадзе ж па прамой ніхто не ходзя. Там больш за ўсё зігзагамі ўвіваюцца. Я праўду кажу, Лёнь?

Лозік змоўчаў. Адно павітаўся з вяскоўцамі за руку. Дастаў пачак цыгарэт, пстрыкнуў запальнічкай.

— Ого,— пацягнуўшы носам да сябе выпушчаны Лёнікам тыгунёвы дым зацяжкі, загаманіў плюгавенькі Сяргейчык Маньчын.— Хлопцы, ён курыць нянашанскія цыгарэткі, дым зусім не смярдзіць, а пахне дарагім дзікалонам. Дай і мне адну, Лёнік.

— Любіш ты, Сяргейчык, дармавое,— штурхануў яго локцем Кузьміцкі.— Мы вось вырашылі трошку падагрэцца перад клубам, вінцом пабалавацца,— гэта ён тлумачыў Лёніку.— Пагаворваюць, што сёння прыедуць шчупаць нашых дзевак ельненцы. Мы і хочам учыніць ім гарачы прыём. Сербані трохі і ты,— ён працягнуў Лёніку бутэльку.— Разгані згусцелую за дзень кроў. Няхай яна шпарчэй пабяжыць па жылах. Нашы ўсе дамовіліся сабрацца ў клубе гадзін у дванаццаць, калі самы разгар будзе.

Лёнік зрабіў некалькі глыткоў. Усярэдзіне пацяплела.

— Не саромейся, пі,— надахвочваў Віктар Кавалёў,— у нас яшчэ непачатых тры «фаўсты».

— Хопіць з мяне, хлопцы,— аднекваўся Лёнік.

— Давай, давай, цягні,— не адставаў і Жэнька.

— Глядзіце, а то вам застанецца мала,— сам сабе ўсміхнуўся Лёнік і добра-такі прыклаўся да рыльца.— Ух, праняло,— аддаючы бутэльку Віктару, выдыхнуў Лозік.

Хлопцы зарагаталі.

— Ну, мне грэба бегчы.

— Баішся, што тваю козачку другі ў кустах пакрые? — з’яхіднічаў Сяргейчык.— Не бойся, мы яму тое-сёе на вузел завяжам.

Усе зноў прыцішана гагатнулі ад дасціпнага жарту сябра.

— Бярыце па цыгарэце, а я пабег.

Хлопцы моўчкі апалавінілі пачак, задымілі.

— Глядзі, не пазніся!

— Твой кулак не лішні будзе!

Словы сяброў ляцелі ўслед за Лёнікам.

Колькі сябе памятае Лёнік, нават яшчэ з бясштаннага, як гавораць, дзяцінства, а міру паміж моладдзю Шышкаўкі і Ельні ніколі не было. Варта толькі прыехаць ельненцам да іх у клуб — адразу разборкі і бойкі. Мо ўсё з-за таго, што ў Шышкаўцы было напалову больш хлопцаў, чым дзяўчат, і яны раўніва аберагалі іх. А тыя, наадварот, льнулі да чужакоў, заводзілі сабе кавалераў-ельненцаў, тым самым грэбуючы сваімі. А каму такое даспадобы прыйдзецца?

Лёніку, крыху захмялеламу, прыгадаўся мінулагодні прыезд ельненцаў. Было гэта ці не ў такі ж сяродлетні час. Лёсікава Кацярына, ёмкай косткі дзяўчына, была яшчэ не замужам. За ёй убіваўся шышкаўскі Андрэй, а з Ельні ўлягаў за дзяўчынай стаматолаг-зубнік. Вось ён, як потым уведалі, падгаварыў, перад гэтым добра напаіўшы ельненскіх хлопцаў-забіяк, правучыць Андрэя, адбіць у яго ахвоту заляцацца да Кацярыны. Слова за слова, і пачалася «кулікоўская бітва». Усім хапала, але бедалагу Андрэю найбольш. I калі Кацярына заўважыла, што зубнік ледзь не скача па змэнчаным ад рук ельненцаў яе Андрэю — не вытрымала. Схапіла яна ацынкаванае вядро прыбіральшчыцы і ўварвалася ў самую гушчэчу бойкі. Праз дзве хвіліны ўсё было скончана. Кацярына так сплюшчыла вядро аб галовы і целы ворагаў і сваіх, што яго прыйшлося выкінуць на сметніцу. Вось так яно — ведай нашых. А недзе праз месяц Кацярына з Андрэем згулялі вяселле і забыліся на дарогу да клуба.

Месячык высвечваў сцежку. Лёніку ішлося добра, на душы было прыемна і ўзнёсла. Ён не задумваўся, ад чаго гэта, мо ад блізкай сустрэчы з Дуняшай, а мо ад выпітага. У галаве злёгку шумела, але ўсё роўна здавалася, што ён ясна чуе, як дробныя хвалі на рэчцы набягаюць, шапочуцца з абгладжанымі вадою каменьчыкамі, лашчацца, любяцца між сабою. А вецер, як сапраўдны бацька ўсясвету, ненавязліва і асцярожна гайдае на сваіх урасянелых крылах гэту святую ідылію вечнасці. Але ж да рэчкі яшчэ далекавата, і цячэ яна крыху воддаль ад сцежкі, што бяжыць да возера. Лёнік успомніў, як мінулай восенню ці не з самага ранку ішоў ён вось па гэтай жа сцежцы, няхітрыя вуды боўталіся на плячы, угіналіся сваёй пругкасцю ў такт хады. Свяціла скупаватае сонца, не, яно не было яшчэ сцюдзёна-халодным, пад яго промнямі, у зацішку, добра было пагрэць плечы, але нечакана на неба вецер нагнаў табунок воблакаў, і на зямлю пырснуў шклянавата-халодны дождж, зацюкаў па рэдкіх, зжаўцелых, агніста-яркіх лістах бялёса-зялёных асін. Чаму гэта зараз Лёніку прыгадалася? Чаму менавіта ўжо даўно забыты той восеньскі дзень? Навошта ён хаваўся ў глыбіні памяці, у падсвядомасці? Можа, прыгадаўся з-за цяперашняга нястрымнага і багатага трымцення лістоты на асінах? Яны дрыжаць, трасуцца пад няўлоўным ветрам. Няма ім спакою з Хрыстова прышэсця на зямлю. Ліхаманіць асіны, прабірае іх няведамы жах, менавіта жах, а не нейкі там лёгкі сполах. I нават чалавеку, так здаецца Лёніку, які ідзе паўз густую сцяну асінніку, на душы робіцца трывожна і вусцішна. Быццам робіш кожны крок у невядомасць. Што чакае там цябе, за наступным паваротам, узгоркам ці лагчынай? Якім будзе слова, сказанае за першым? I чаму ў чалавека пачынае балець без дай прычыны душа сярод асінніку? Няўжо ж такое паганае яно дрэва? Толькі ж зімою для ласёў, а разам з імі і зайцоў яны, асінкі, найлепшая спажыва. Эх, асіны, асінкі...

Лёнік перайшоў неглыбокі роў па хісткіх кладках, абагнуў топкую балацявіну, якая штогод адсвечвае ржавай асакой-разучкаю, і выйшаў на вольнае месца. Адсюль ужо добра бачыліся дубкі, а далей, за імі, цямнела, хутчэй угадвалася шырачэзная азёрная прахалода. Толькі ж прахалода возера ўгадвалася, але сёння не адчувалася. Лёнік ведаў, што возера дыхае цеплынёю, ад вады падымаецца пакуль нябачная яму пара і сцелецца па бліжэйшых кустах лазы і цупкіх сцёблах валяр'янніку.

Калі падышоў бліжэй, то хлопец не адразу заўважыў Дуняшу. Яна, відаць, знарок схавалася за кражысты ствол дрэва. Быццам гаворачы гэтым: «Ага, даражэнькі, ты ўжо тут, а мяне няма, мамка з таткам узялі і не пусцілі». 3 хвіліну Лёнік узіраўся наўкол, вышукваў знаёмую постаць. Дарэмна. Дзіўнавата хмыкнуўшы сам сабе, ляпнуў далонню па кішэні, дастаў пачак цыгарэт, наважыўся прыпаліць, вось тут і вынырхнула Дуняша.

— Ты нягоднік, Лёнік, Лёнік-нягоднік,— капрызліва штурханула яна ў грудзіну хлопца.— Я з паўгадзіны, як чакаю, вочы прагледзела, сэрца тугою скруціла, а яму хоць трава не расці. Вось так мяне ты кахаеш. Можа, гуляеш, як той кот з мышкаю, а калі надакучу...— Дуняша змоўкла, недагаварыўшы, што ж тады будзе.

— 3 хлопцамі парай слоў перакінуўся. Яны збіраюцца ельненцаў сёння таўчы.— Крыху памаўчаўшы, дадаў: — Віном пачаставалі, прасілі, каб і я прыйшоў у дапамогу.

— Псіхі.

— Ну.

— Неспакойна нешта ў мяне на сэрцы, Лёнічак. Клопатна неяк. Увесь час думаю, што з'едзеш ты ў свой горад і забудзеш, што я па табе сохну. Канечне, там у вас дзяўчат, як проса ў мяшку, а што я? Я так сабе...— Дуняша гаварыла ўсё гэта з тайнай думкаю, што Лёнік адразу кінецца пераконваць яе, клясціся і запэўніваць пра сваю адзіную любоў-каханне да яе, Дуняшы. Хлопец жа маўчаў і дыміў прыпаленай цыгарэтай.

— Вось ты нічога і не кажаш,— скрушна ўздыхнула і дзяўчына, тулячыся спінаю да шурпатага, парэпанага старасцю ствала дуба.

Памаўчалі. Дуняша загаварыла нершая.

— Людзі ўжо языкамі менцяць, што гуляшчая я. Абы толькі каго ў штанах убачыла, то і гатовая, як курыца пад пеўня прысесці.

— Дуняш,— Лёнік падышоў бліжэй, таксама плечуком упёрся ў ствол дрэва,— бязглуздзіцу ты нейкую гародзіш, у якую і сама не верыш. І чым больш я пачну пераконваць цябе ў адваротным, тым злей пачнеш даказваць сваю праўду.

— Халодны ты сёння, Лёнік.

— Давай абнімемся. Ну, давай, Дуняша,— ён асцярожна абняў дзяўчыну за плечы, прытуліў да сябе, адчуўшы, як па целе прабегла дрыготкая хваля.— Ну, любая, які я, га? Сіберна-халодны ці, наадварот, быццам з лазні?

Лёніку было сорамна за свае бязглузда-пустыя, недарэчна-смешныя словы. Што ж паробіш з сэрцам? Хлопцу больш усяго хацелася быць вось тут, каля возера, пад шацістымі шапкамі гэтых магутных дрэў з Веранікаю. Цяпер пакуль такой далёкай для яго. «А мо Вераніку зараз таксама нехта абдымае, туліць да сябе? Ці яна пад кімсьці ўжо? Божа мой!» Лёнік аж сцепануўся ўсім целам.

— Што з табою? — заклапочана спытала Дуняша, ловячы позірк вачэй хлопца ў месячным скупаватым святле.— Табе блага? — Дуняша, як клапатлівая маці, асцярожна дакранулася да лба хлопца. — Вой, які халодны, а ўвесь успацелы. Не грэба піць было разам з алканаўтамі той атрутнай заразы. Яны звычныя да ўсяго, а табе, сам бачыш, як кепска.

«Не ад выпітага мне блага»,— круцілася на языку ў хлопца. Душа зашчымела ў яго ад жадання хутчэй патрапіць у горад, пабачыць Вераніку, абняць яе, прытуліць да сябе і моўчкі глядзець у глыбіню яе вачэй, адчуць, як б’ецца сэрца пад пругкімі грудзямі ўпадабанай дзяўчыны. Вераніка больш гаваркая і падатлівая. Яна ніколі не азіраецца, не баіцца, што хто-небудзь з суседзяў пабачыць іх разам, данясе бацькам і тыя ўчыняць разборку. Вераніка столькі разоў, без усялякага хвалявання і перасцярог, прыходзіла да Лёніка ў інтэрнат, заставалася начаваць. Праўда, сусед Лозіка па пакоі, Валодзька Кухар, бурчэў, што яму часта прыходзіцца шукаць сабе месца, каб перадрамаць да раніцы. Але ж справы маладыя. I Лёнік тады-сяды кімарыў у пакоях сяброў. Валодзька ж не манах. Сам каханак прыводзіў неаднойчы. Дзіўнавата адно: Кухар шчупленькі, хіленькі, як падлетак, а дзяўчат выбіраў заўсёды ёмкіх, круглатварых, як у вёсках гавораць — дзеўкі-крэмень. А Валодзька з імі спраўляўся. Як? Для хлопцаў усяго інтэрната заставалася тайнай...

— Давай прысядзем? — папрасіла Дуняша.— Тут і пагорак за дзень сонцам прыгрэты. Табе палепшае. I слухай мяне: каб гэтай брыдоты, што жлукцяць хлопцы днямі, нават не тое што ў рот не браў, а не прыгубліваў. Чуеш?

— ЬІгы,— толькі і выціснуў з сябе Лёнік.

«І лядзі ты, ужо і загады аддае. Быццам я законны мужык у яе. Не, так усё можа далёка зайсці. Так далёка, што і выбрацца, скінуць цуглі не змагу. Усё добра тое, якое добра заканчваецца».

— Зноў маўчыш. Я ж цябе нічым пакрыўдзіць не хацела.— Дуняша бліжэй пасунулася да хлопца, прытулілася падстрыжанай галавой да яго пляча, глыбока ўздыхнула: — Сёння, Лёнічак, я не пайду на сенавал. Баюся, што маці сачыць будзе, у колькі гадзін дамоў прыйшла. Трэба нам асцярожней цяпер. I ўсе турботы праз нягодную Перазімчыху.

— Няхай плявузгае, нам жа ад гэтага не свярбіць і не колецца,— Лёнік абняў Дуняшу за плечы.

«I ўсё ж не благая яна дзяўчына. Шкода будзе, калі патрапіць у дрэнныя рукі».

Дуняша быццам адчула думкі хлопца. Яна ласкава, як кошка, цярнулася шчакой аб шчаку Лёніка і прыцішаным голасам спытала:

— Ты мяне не падманеш? Праўду гаворыш, што пасля восені забярэш да сябе ў горад, паможаш уладкавацца на работу? А там, калі ўсё добра складзецца, то пад вясну і пажэнімся. Я так гэтага, Лёнічак, хачу. Заплюшчу вочы і бачу, як мы з табою разам жывем, як я цябе чакаю, гатую вячэру і стараюся, каб смачна было, табе падабалася...

«Во, дурніца, без мяне мяне жаніла. Нават не дадумалася спытаць, ці хачу я гэтага. Ну і разуменне ў дзеўкі, калі з тыдзень крадком паспаў з ёй, то і пад вянец весці павінен, смех ды і годзе. Так, улежнасцю тут больш не свеціць. Трэба неяк рваць когці. А то і на самай справе ажэніць на сабе».

— Скажы ж, што праўду гаварыў, не жартаваў, га, Лёнічак? — Дуняша спаднізу зазірала ў вочы Лозіку. Яна нечым нагадвала запалоханага звярка, які даверыўся чалавеку, а зараз У сумненні: ці правільна зроблена, ці не падвёў прыродны інстынкт самазахавання?

— Прыедзеш. Чаго дарэмна хвалявацца,— неяк занадта абыякава, быццам адмахнуўся ад надакучлівага бомкалы-чмяля, прамовіў Лёнік. I адразу ж спахапіўся. Больш цяплей і лагодней дадаў: — Я ж нікуды не дзенуся з таго горада.

Хлопец ямчэй абняў Дуняшу, наблізіў яе твар да свайго і крыху сасмяглымі пасля выпітага віна губамі намацаў пульхныя і падатлівыя вусны дзяўчыны.

Месячык лашчыў сваім нязмушана мяккім святлом разгарачаную пару на беразе возера. Нагрэтая за дзень вада аддавала цеплыню наваколлю. Яна тумановай павуцінай падымалася над люстраной гладдзю і роўнай суцэльнай паласой напаўзала на кусты і чарот, на ўрасянелую траву і лугавыя кветкі, на Лёніка з Дуняшай. Прырода спрыяла каханню, аберагала яго ад чужых, непатрэбных тут вачэй. У недалёкім кустоўі гаманліва і залівіста спявалі начныя птахі. Іх галасы гарманічна спляталіся са шматграннасцю казачнай ночы. Нават пугач, які сядзеў на старым ссівелым дубе, прыцішыўся, не спяшаўся залапатаць крыламі, а цярпліва чакаў заканчэння рамантычна-ўзнёслых хвілін любові і замілавання тых, хто ў хмельным забыцці кахання зачынаў новае жыццё, жыццё ЧАЛАВЕКА.

VIII

Андрон збіраў першы ўраджай з незлічоных каліваў свайго тытуню. Ён асцярожна і звыкла абрываў ніжнія лапушыстыя лісты і складваў у кошык. Да гэтага стары паспеў ужо абшчыкнуць на кустах кветкі. Праўда, кожны год ён пакідаў дзесяткі два каліваў нечапанымі. Яны цвілі і спелі да глыбокай восені, да той пары, калі пачыналіся ўедлівыя штодзённыя дажджы. Вось тады Сыпун абрываў карычневыя выспелыя тытунёвыя бомбачкі на насенне, пакуль жа да гэтага яшчэ далёка. Цяпер трэба справіцца з першым ураджаем, затым будзе другі, а пасля і насенне. Радаваўся Андрон, што дачакаўся першага збору, што хутка зможа зрабіць самакрутку са свайго «табачку», а не душыцца папяросамі ды цыгаркамі з крамы. «I як іх толькі людзі штодня кураць? — дзівіўся ён, зацягваючыся «беламорынай» ці «Астрай».— Гэта ж не курыва, а смярдзенне адно». Мінулым годам стары садзіў таксама вялікую дзялку тытуню, думаў, што ніколі не здолее апрастаць ладны, вядры на два, мяшэчак, аж не — разышлося. «Дзякуй Богу,— заўсёды ўсміхаўся Сыпун,— нашы, шышкаўскія, мужчыны падсобілі».

А яно і сапраўды было так. У вясковай краме часта здараліся перабоі з прывозам цыгарэт, ды і ў райцэнтры, Маластоўцы, танныя рэдка былі, а ўсё замежныя, дарагія. Вось шышкаўцы і адведвалі Андрона, прасілі на самакруткі. А ён і рады быў, штодня можна з людзьмі пагаманіць, пра навіны даведацца, якія адбыліся не толькі ў вёсцы, але і далей, на белым свеце. I ўсё гэта ўведаеш, не выходзячы з падворка.

Сёння Андрон цешыўся цёмна-зялёнаму, хрумсткаму ўраджаю. Кожны лісток з куста ўзважваў, аглядаў, абтрасаў рэдкія камячкі зямлі і асцярожна, быццам шкляную цацку, клаў у кошык. Ён не спяшаўся. Засталося некалькі каліваў абарваць. Дзень нагодлівы. Паспее яшчэ насноўдаць шпагатных вяровачак у некалькі радоў пад страхою і паразвешваць пукі тытуню, каб сохлі.

Пракуранымі, як кара алешыны, пальцамі Андрон абрываў на некаторых лістах жаўтлявыя плямкі. Гэта, як ён ведаў, атрымлівалася ад хімічных угнаенняў. Напрыканцы вясны стары «падкормліваў» расаду чырвоным калійным россыпам. Здаецца ж, і асцярожна ўсё рабіў, шчапоткаю сыпаў але дзе-нідзе і недагледзеў, крупіцы патрапілі на лісточкі. Нічога, бяды вялікай няма, а карысць ад «падкормкі» ого якая — тытунь рос, не раўнуючы, як на дражджах.

Сонца ўдушліва прыпякала, нават шолаху ветру нідзе не чутно. Здаецца, што стаіш над дубовай бочкай, у якую для запаркі пад гуркі вылілі вядро кіпню. I ты, нахіліўшыся над яе прадоннем, дыхаеш густою, задушлівай, аж слёзы на вачах выбівае, параю.

Ці не з тыдзень не было ўжо дажджу. Сонца, як прывязанае, з самага ўсходу і да вячэрняга змяркання, нястомна выпальвала, высушвала зямныя сокі, пацямнела, абвяла лістота на бярозках ды ліпах, зжоўкла трава на пагорках, але затое дачасна выспелі чарніцы ў лесе. На небе ж ані аблачынкі.

«Дзіўна ўсё ў прыродзе,— маракаваў сам сабе Андрон,— то непрасветныя дажджы заліваюць, то спёка, што не вытыркнуць галавы з хаты. I чалавеку ніяк нельга ўгадзіць. Усё яму не так. У халады хочацца цяпла, а ў спёку хоць нейкай хмурынкі. Забываемся мы, людзі, што ўсё робіцца па волі божай, што ён адзіны валадарыць над намі. Гасподзь карае за грахі нашы, але ж ён міласцівы, даруе нам і на шляхі праведныя ўзводзіць!»

Здароў, дзядзька! — нечакана пачуў за спінаю Андрон. — Гляджу, што заюшыўся так, хоць мяшок на галаву ўздзявай.

— Няўжо ты, Іван, прыйшоў? — распраміўся стары і паціснуў працягнутую руку Гарбацэвіча. — Збіраю во на зіму прыпасы,— кіўнуў галавою на дзялку тытуню Андрон.— Трэба ж, каб і вам было што ў замець ды мароз курыць. Інакш ачахнеце без самасаду.

— Праўду кажаш, дзядзька. Без гэтай, прабач, заразы, як без хлеба.

— Пайшлі ў цянёк, пасядзім,— запрасіў Сыпун.— А то ў мяне ўжо спіну разломвае, хоць пудовы камень да яе прывязвай.

— А ты б не перасільваўся. Як гавораць — у Бога дзён многа.

— Яно-то так, Іванка. Але калі ўжо ўзяўся за нешта, то хочацца зрабіць, не адкладваць у доўгі сяннік. Сам ведаеш: адклад не ідзе на лад. Вось я з раніцы і шчыплю, абразаю лісцейкі. Думаю, што калі раней з гэтым спраўлюся, то і другі збор лепшы будзе. Кусты сілу набяруць, а ніжнія лісты сокі цягнуць лішнія перастануць. Сядай вось тут, на ганку, бачыш, як заценіста, лацве і пасядзець.

— Папяроску будзеш? — выцягнуў Гарбацэвіч з кішэні пачак.— Учора ў Маластоўцы купіў.

— Давай засмалім. Усё не дачакаюся свайго самасаду. Але такой пагодаю тыдні праз два пачну самакруткай пыхкаць.

Хвілінку памаўчалі, пускаючы перад сабою шызаваты дым.

— Я, дзядзька, вось па якой справе,— пачаў Гарбацэвіч,— ці дасі ты пару сталоў на заўтрашні дзень. У кума Петрака вяселле збіраецца.

— Няўжо Колька яго жэніцца? — шчыра здзівіўся Сыпун.

— Нягож хто,— Іван зласнавата цыркнуў слінай праз зубы.— Смаркач яшчэ, нават у войску не служыў, а жанілка спакою не дае, смыліць. Прывёз дзеўку, такую ж зялепуху, з-пад Краснаполля. Заўтра заадно і справяць вяселле. Каб быў маім сынам, то я паказаў бы яму жаніцьбу на спіне. Вусы яшчэ як след пад носам не прабіліся, а ён ужо пладзіцца надумаў. Няхай бы толькі мая Дуняша заікнулася пра вяселле...

— I нічога ты не зрабіў бы,— перапыніў Андрон Гарбацэвіча.— Збіраў бы сталы і на стол. А што да Колькавых вусоў, не дужа гэта і важна,— Сыпун зноў шчыра ўсміхнуўся і аж закашляўся ад дыму.— Калі хочаш, то раскажу, як мяне падшыванцам вадзілі ў сваты. Канечне, дзеля смеху, а ўсё ж...

Галадуха ў той год выдалася — страшна ўспамінаць. Да Дабравешчання ў засеках і клеці ўсё падабралі. Душылася сям'я такой-сякой нішчымніцай, абы ногі, як гавораць, не працягнуць. Ратоў жа ў нашай хаце было аж дзесяць, праўда, разам з татам і маткаю. Маладога шчаўя і крапівы, думалі, што і не дачакаемся.

Але такое не ў адных нас было. Ці не большасць людзей у вёсцы клалася спаць пад буркатлівую, аж у вушы аддавала, музыку жыватоў, з ёй жа і падымаліся.

Я ў сям'і быў перадапошнім з хлопцаў. Ішоў мне дзевяты год. Адным вечарам мы ўжо павячэралі, пасёрбалі жыдкай бульбы. Калі не ведаеш, то тлумачу табе, што гэта за патрава.

— Я ведаю.

Андрон прымаўкае, выкідвае далей ад ганка дакураную папяросу і нейкую хвіліну засяроджана ўглядаецца паўз частакол агарода на лугавы выган.

— I што далей, дзядзька? — асцярожна пытае Іван.

— Зараз і далей будзе,— вусны старога скрывіліся ў нацягнутай усмешцы.— Значыцца, дзевяты год мне ішоў. Худы ж быў, як цапок. Хоць гладкіх, уедзеных на той час у вёсцы знайсці было цяжэй, чым канапляніну ў горцы проса.

А недалёка, двары праз два ад нас, жыла сям'я Смалякоў, перад вайной з’ехалі яны ў Расею. І была ў Смалякоў дачка Праскута. Дзеўка два дзесяткі гадкоў размяняла, а ў сваты ніхто не ішоў. Дужа ж брыдкаю з твару ўдалася. Самі Смалякі жылі заможна: і хлеба мелі, і скаціны ў хляве. Адным словам, не галадалі.

Вось у той зімні вечар браты, пухам ім няхай зямля будзе, і надумалі звадзіць мяне ў сваты да Смаляковай Праскуты.

— Якія сваты? Табе ж, дзядзька, дзевяць было, а ёй за двацпаць,— здзіўлена перапыняе Андрона Іван.

— Ты слухай, слухай,— усміхаецца стары.— Хоць і галоднымі былі, а жартаваць умелі. Значыцца, збіраюць мяне ў сваты, нейкую торбачку спакавалі, у пляшку вады налілі. Усё сур'ёзна робяць, і я не адмаўляюся. згодны ісці. (Браты казалі, што ў Смалякоў кожны дзень буду есці ад пуза.) Ужо апрануліся, да парога падыходзім, а тут бацька з печы і гаворыць: «Слухайце, хлопцы, як вы Андрона паведзяце ў сваты, у яго ж яшчэ і яйцы не касматы».

Што ж рабіць? Забедавалі браты, а найбольш за ўсіх я. Тут нечакана бацька з печы зноў параду дае: «Вы прывяжыце Андрону аўчынку, вось і гатовы жаніх пад вянец».— Сыпун ад смеху зноў закашляўся, аж слёзы на вачах выступілі.

Іван Гарбацэвіч жа, ляснуўшы па каленях далонямі, зарагатаў так, што напалохаў пеўня, які корпаўся недалёка, за перагародкаю двара, у смецці.

— I што? Прывязалі-такі аўчынку? — праз рогат пытаецца Іван.

— А куды дзенешся. Сяк-так прывязалі з’едзены моллю лапік ад старога кажушка. Я не працівіўся, а рады быў, што ў Смалякоў цяпер пачну жыць ды штодня смачна есці. Але ж браты-бэйбусы, пасля таго як усё зрабілі, ад смеху каталіся па падлозе, а я горкімі слязамі заліваўся і ўсё прасіў іх ісці да Праскуты ў сваты. Вось як яно, Іванка, бывае. А ты кажаш, што ў Колькі яшчэ і вусы як трэба не выраслі.

Успомні Мікіту Шавэркіна. У яго за ўсё жыццё ні аднаго воласа на твары не было. Баба бабаю на выгляд, а васьмёра дзяцей састругаў. Ніколі, да самай смерці не галіўся, не расло шчэцце, і ўсё тут. Помніш жа, які ён гладкі быў ды ёмкі. Адзін трохпудовыя камяні з агарода зносіў, на дзвюх кароў сена за тыдзень накошваў. Вось табе і безбароды.

— Клопатаў лішніх затое не меў,— пагаджаецца са старым Іван Гарбацэвіч.— Добра яму было.

— О не, хлопец,— перапыняе Андрон.— Каб ты ведаў, колькі кпінаў ды брыдкіх жартаў Шавэркін зносіў, не пазавідаваў бы ты яму. Мікіта, бедалага, цураўся хадзіць у лазню разам з другімі мужчынамі. Сам для сваёй сям'і зляпіў нейкі буданок-баньку, там і мыўся. Усё ж мужчына павінен быць мужчынам. Трэба, каб і барада з вусамі расла, ды і яшчэ там-сям кучаравілася.

— Слухай, а чаму ў старых і пажылых баб вусы і барада пачынаюць перці, як не ў сябе,— далікатна пытае Іван.—Вазьмі хоць Перазімчыху. Ёй самы час начаць галіцца. Ты б, дзядзька, зрабіў суседцы добрую паслугу. Клікнуў бы як-небудзь вечарком ды разам і саскрэблі б валассё з твараў, а там, глядзіш — і пабраліся б разам. Весялей жылося б і цяплей зімою спалася.

Іван ведаў, як варагуюць між сабою старыя, таму знарок сказаў гэта. Хацелася паглядзець на рэакцыю Андрона, паслухаць, што ён скажа.

Сыпун здзекліва зыркнуў на Івана, хмыкнуў сабе пад нос і надзіва няспешна загаварыў:

— Ты, хлопча, падтруньвай над сваімі равеснікамі, а нада мною — без пользы гэта. У хаце барадатым ды вусатым павінен быць нехта адзін. Значыць, я ў сваёй гаспадару, а яна ў сваёй парадак вядзе. Ды і ўрэшце, што дрэннага я зрабіў табе? — Андрон напусціў на твар штучна наіграную пахмурнасць. У вачах жа жэўжыкамі скакалі прыхаваныя іскрынкі ўсмешкі.— Я слепаваты ўжо. Баюся, што парэжу Перазімчыху, калі галіць пачну, а ты з зоркім вокам мог бы і паспрыяць старой. Яна, глядзі, паўлітэрак табе за ўвішнасць не пашкадуе. Га, Іван?

— Ну і сказаў ты, дзядзька, як у бочку кашлянуў! Хочаш, каб без нажа, адным языком Перазімчыха мяне з белага свету зжыла? Лепш усё жыццё непітушчым быць, чым пасквапіцца на яе паўлітэрак. Няхай у тваёй «сяброўкі» хоць да пупа барада адрастае, а вусы за вушы зачэсвае. Не, не піць мне яе гарэлку, як ніколі не галіць і не стрыгчы. Во, пакуль гаварыў, аж задыхаўся.— Гарбацэвіч прымоўк. Маўчаў і Андрон.

На вёсцы стаяла цішыня. Не чутно было нават дзяцей. Яны, відаць, у такую спёку, як маладыя вывадкі качанят, боўталіся ў прахалодзе рачной ці азёрнай вады. Лацвей, што Шышкаўка стаіць у такім прыдатным месцы: вакол лес, шырокі луг, глыбокае возера і хуткаплынная, вірлівая рэчка. Разумны, гаспадарлівы быў той чалавек, хто першы выбраў для вёскі такое добрае і зручнае месца...

— Ці чуў ты навіну?

— Якую? — зірнуў на Гарбацэвіча стары.

— Бойка ў клубе была паміж нашымі хлопцамі-прасталыгамі і ельненцамі. Жонка гаварыла, што Віцьку Кавалёва прымясілі. Увесь у сіняках і нос зломлены.

— I чаго ім не хапае, гэтым маладым? Як пеўнікі-сёлеткі, між сабою дзяўбуцца? — забедаваў Андрон.— У мае зялёныя леты такога не было. Ад жыру цяпер бесяцца. Каб пра хлеб думалі ды з мазаля жылі, глядзіш, і кулакі б не распускалі. Не хапала б на такое балаўство часу. 3 зараніцай штодня падымаліся б і пры святле поўні на падушку галаву клалі б. Вось і ўвесь мой сказ... А Дуняша твая ці бегала ў клуб? Мо яшчэ што расказвала?

— Пэўна ж, была і яна там. Я не дапытваўся, а сама нічога не гаварыла. Ты, дзядзька, пра ўсё дазнайся ў Перазімчыхі. Хто-хто, а яна кожную навіну, як на споведзі, выкладзе,— Іван скрытна ўхмыльнуўся, апусціўшы галаву.

— Яд-дрытваю за нагу! — не стрымаўся Андрон.— I дакуль ты нада мною ёрнічаць будзеш? Ведаеш жа пра нашу любоў з Перазімчыхай, а ўсё падколваеш, кпіны строіш, як малец. Сур'ёзны ж мужчына, а над старым падтруньваеш. Глядзі, пажалюся тваёй Кацярыне, яна спуску не дасць. Жонка ў цябе разумная і не балбатлівая, у каршэнь атрымаеш.

— Ды я так, дзядзька, дзеля жарту,— пачаў апраўдвацца Гарбацэвіч.

— I я жартую,— піхнуў Івана ў плячук стары,— што ж, нам і пасмяяцца над сабою ўжо нельга? Разумныя людзі кажуць: лепш з сябе зубы пасушы, чым з чужога чалавека.

— Яно і праўда,— згаджаецца Гарбацэвіч,— нікому балюча не зробіш, а самі сябе, дзядзька, мы і так ведаем... Заседзеўся я.— Іван падняўся з ганка, разганяючы кроў, зварухнуў плячыма.— Прыбірай са сталоў, панясу ўжо, а то кум падумае, што пайшоў і затапіўся. На вяселле, думаю, і цябе паклічуць. Прыгубіш чарку ды нагою тупнеш яшчэ.

— Не, Іванка, адпіў і адтанчыў я сваё. Бывае, што і без гарэлкі галаву з боку ў бок водзіць, перад вачыма нябачныя мухі лятаюць. Весяліцеся ўжо вы, маладыя, а мая весялосць — на печы ляжаць ды балбатню з радыё слухаць. На мінулым тыдні зламіўся тэлевізар. Паказваць паказвае, а маўчыць. Шамкаюць у ім людзі ратамі, як рыбіны безгалосыя, хоць бы слоўца прарвалася. Трэба некага клікнуць, няхай бы паглядзеў ды наладзіў. Усё ж весялей вечарамі сядзець. Не так адзінота агортвае тады.

— Днямі я падскочу, нешта з дынамікам у тэлевізары,— паабяцаў Гарбацэвіч.— Думаю, што змагу наладзіць, счакай трохі.

— Добра, добра, Іванка. Хадзі забірай сталы... Я хацеў яшчэ вось што параіць: ты мужчына самастаяцельны, завідны ў вёсцы, то не перабірай дужа гарэлкі. Кажуць, што яна цяпер занадта дрэнная. Многа разоў чуў — людзі труцяцца ёю, дачасна ў дамавіну кладуцца. Ды і Перазімчыха, калі перабярэш, абславіць паўсюль. Яна ж ведае, што з табою дружкуем. Будзе папракаць мяне. Маўляў, я цябе да гарэлкі прывучыў. Як толькі зойдзеш, то быццам і стаўлю на стол пляшку. Дурнаватая баба. Каўтун галаву з’еў, а яна не каецца, спакою не набярэцца.

«Дзяцініцца стары Андрон,— вырашыў пра сябе Іван Гарбацэвіч,— але ж і гады ў яго зайздросныя. Бач, папярэджвае, як бацька. Прыемна, што чужы чалавек, а клапоціцца».

IX

Дачакаліся нарэшце шышкаўцы дажджу. 3 самай раніцы сонца, якое сляпуча вісела на неабсяжным нябесным прасцягу, хуценька пачало зацягвацца богведама адкуль нахапіўшыміся аблокамі. Далёка, недзе за лесам, глуха і ленавата, нават стомлена, вуркатнуў гром. Праз мірг вока ягоны голас памацнеў, стаў грубейшы і больш блізкі да вёскі. Пацямнела неба, змейкаю паласнула маланка, а вецер, які нахапіўся густой навалаю, зашумеў, забуяніў у лістоце і голлі пасадачных дрэў і кустоў, каля хат шышкаўцаў.

Перазімчыха ў такую непагадзь, каб дарма не гулялі рукі, узялася лапіць падраныя мяшкі. Рыхтавалася да восені. Бульбу ж трэба ў полі кудысьці высыпаць ды, перабраўшы, занесці ў пограб. Зіма, як вядома, усё падбярэ і падчысціць.

Памытыя палатняныя мяшкі горкаю ляжалі каля ног старой. Спрытна хадзіла іголка з ніткаю ў руках Надзюхі. Часам, калі ляскаў недалёкі пярун за акном і нізкае неба праломвалася крываватай стралою маланкі, Перазімчыха выпускала з рукі іголку і паспешліва хрысцілася, бязгучна нешта шэпчучы сабе пад нос.

Яна так заюшылася работаю, што не заўважыла, як з-за невялікіх перакошаных варотцаў прамільгнула нечая постаць у дажджавіку. Не пачула старая і ўкрадлівых крокаў у сенцах. Спахапілася Надзюха толькі тады, як ленавата рыпнулі дзверы хаты.

— Добрага здароўя табе, цётка,— на саматканым ходніку стаяла каля парога цыганка. 3 яе дажджавіка танюткімі раўчукамі сцякала вада. На заўсёды азызлым твары, пасля ледзь не штодзённых п'янак, гуляла штучна напушчаная ўсмешка. Вочы ж, скіраваныя на Перазімчыху, пажадліва-пакутна гарэлі.

«Прыйшла прасіць на апахмелку,— не адказваючы на прывітанне госці, здагадалася Надзюха.— Чамярыцы ёй з каланіцаю, а не выпіўкі трэба. Лепш бы дзяцей удосталь накарміла. Дык не ж, чарка з гарэлкаю белы свет радном засцяліла. Хоць бы такія бабы часта сеяліся, ды рэдка ўзыходзілі. I чаго ж яна да мяне прыперлася? Заўсёды мінала хату, а сёння ў такое надвор’е, калі па вялікай бядзе на вуліцу вышмыгнеш, яна прыперлася. Ведае, што ў мяне, хоць і на калені стане, ды не выпрасіць і ламанай капейчыны, не гаворачы пра пякучы глыток...»

— Пытаюся пра здароўе тваё, цётка. Ці ўжо зусім нічога не чуеш? А мо спецыяльна прыкідваешся? Нядобра людзей так сустракаць.

Перазімчыха неўзлюбіла, зазлавала на гэта.

— Не бачу людзей! — Надзюха кіданула недалаплены мяшок на падлогу.— I хто ж такое ў галаву тваю прапойную ўбіў, што ты чалавек, га? Алкашка, і ўсё тут!

— Ну, не злуйся, не злуйся.— Цыганка скінула дажджавік з плячэй, трасянула яго і навесіла на цвік паверх пінжака гаспадыні, затым ленавата, нібы не хочучы таго, прайшла да стала і прысела на самаробны яшчэ табурэт.

— Слухай. ці не пазычыш на хлеб грошай? Я днямі аддам. Чыстую праўду гавару. Мае дзеці без хлеба і гарчыцы анічагусенькі есці не хочуць, да любой стравы падавай ім хлеб з гарчыцаю. Калі няма — галоднымі застаюцца, а за стол не ідуць і не садзяцца.

— Не брашы, як сучка! — ускіпела Перазімчыха.— Халеры табе ў бок. Грошай на хлеб яна просіць. Гарэлкай бясстыжыя гузікі хочаш заліць. Вунь бельмы аж чырвоныя ад перапою... Хай пасля навальніцы дзеці самі прыйдуць, ім на хлеб не паскуплюся даць. Цябе ж, навалач, сранай мятлою з хаты паганю. Няма пра што нам гамонку весці. Усё. Бяжы па наступных дворышчах. Мо хто і зжаліцца над такой нядайдзіцай, плескане ў шклянку ванючай гары. Дай бог, каб захлынуліся вы, прапойцы! Ці мысліма ж гэга? Раней толькі мужчыны зрэдку пілі, а цяпер і бабы ўпоравень душацца гэтай атрутай. Срамніца ты, срамніца,— захітала галавою Надзюха Перазімчыха.

— Не ерапенься! — гнеўна зірнула на старую цыганка.— 3 радасцю дасі мне грошай. Дасі, а не пазычыш. I не на адну бутэльку.

— Людцы мае! — здзіўлена пляснула далонямі Надзюха.— Дзе ж гэта бачана, каб сярод белага дня рабавалі?! Вон з маёй хаты! — старая ўсхапілася на ногі.— Зараз жа каціся за парог, каб і духам тваім не смярдзела!

— Садзіся! — загадала цыганка.— I ўважліва слухай мяне,— жанчына ўперлася локцямі ў свае калені. схаваўшы Ў лодачцы далоняў сухі і вастраваты падбародак.— Пачнем з таго, як ты неяк купіла за тры літры самагонкі ў хлопцаў, сама ведаеш якіх, а калі забылася, то магу напомніць, два мяшкі салетры. Ну, ці помніш? — Цыганка, звузіўшы вочы, пільна глядзела на Перазімчыху.— Маўчыш? Значыць, помніш. Купіла ты не для таго, каб падсеяць ячмень ці траву на лужку, а з адною думкаю: нашкодзіць Андрону, суседу свайму блізенькаму.

Перазімчыху быццам электрашокерам сцебанула. Яна здрыганулася ўсім целам, аж хустка спаўзла з патыліцы на вочы. Раскрыла рот, каб нешта адказаць, але не змагла і так сядзела, утаропіўшыся ў нязваную госцю.

— Працягнем далей,— зноў загаманіла цыганка.— Ты думаеш, што ніхто не ўгледзіць, як ты, векавуха, той ранняй вясною, зямелька ледзь-ледзь растала, пад сховай ночы, пры месячыку адкопвала карнявішчы саду Андрона і пасыпала, не скупячыся, салетрай. Два мяшкі на дзесятак дрэў хапіла. Я ўсё бачыла свамі вачыма. Вось гэтымі,— цыганка мірганула.— Угробіла ты сад суседа, знішчыла, звяла пад корань. Ведала, чым дапячы Андрону. Ён жа за яблынямі і грушамі, сліўкамі ды чарэшняй глядзеў быццам за роднымі дзецьмі. А ты, цётачка, пад пілу прымусіла сад пусціць... Калі не дасі на гарэлку, то перакажу ўсё не толькі Андрону, а кожнаму шышкаўцу: ад малога да вялікага. Вось тады ўжо точна ў вёсцы табе месца не знойдзецца. Як ад чумной кожны адварочвацца пачне.

У Надзюхі запалалі шчокі і вушы, заламала ў патыліцы. Відаць — падняўся ціск, які шмат гадоў Перазімчыха ўтаймоўвала настойкамі чарнаплоднай рабіны ды прыхопленай марозам каліны.

Што было рабіць старой? Палезла яна ў шыфанерку за занавескай-шырмаю, каб нашчупаць у патаемным месцы вузельчык з грашыма.

— Дзякуй, цётачка,— загаманіла цыганка, беручы скамечаныя паперчыны з рук Надзюхі.— Усе кажуць, што ты скупая, аж не, памагаеш бедным людзям, такім, як я, лепш за родную матку.

Перазімчыха стаяла моўчкі, адвярнуўшы галаву ад нахабнай госці.

X

Ужо больш месяца, як з’ехаў Лёнік з Шышкаўкі. Вучыўся і гуляў недзе па шырокіх вуліцах і праспектах вялікага горада. Восень пакрыху, няспешна агортвала зямлю, рыхтавала яе да зімовага спачыну.

Дуняша, як заўважылі бацька з маці, апошнімі тыднямі вельмі замаркоцілася і схуднела. Для іх было нязвычным, што дачка стала абыякавай да яды, нават любімых страў. Кацярына Гарбацэвіч крадком і з падазронасцю глядзела на Дуняшу. Некалькі разоў, калі Івана не было ў пакоі, яна спрабавала пагаварыць з донечкай, распытаць, чаму пры запалых шчоках у яе так круглее жывоцік. Дуняша пры першых жа намёках маці выскаквала з хаты на вуліцу. Крадком плакала, затуліўшыся дзе-небудзь у закутку.

Лёнік не пісаў каля двух месяцаў. З’ехаў і як у густым і непраходным лесе схаваўся. Хоць бы адзінае слоўца даслаў. А ён жа абяцаў ёй, Дуняшы, што забярэ да сябе, падшукае жыллё і будуць яны разам галубіцца ды жыццё ладкаваць. Дуняша ледзь не кожны тыдзень адсылала лісты ў Мінск, ад Лёніка ж ні гу-гу. І як ёй далей жыць? На каго і на што спадзявацца? Як схаваць ад бацькоўскіх і людскіх вачэй цяжарнасць? Хоць ты ў сіло лезь ці ў возера кідайся. Дзе ён і з кім? Няўжо ўсё тое, што было між імі, засталося ў мінулым? Мо яе любы захварэў ці патрапіў у бяду? Не. Пра гэта адразу б пайшла пагалоска па вёсцы. Лозікі ж, бацькі Лёніка, колькі разоў іх Дуняша бачыла, заўсёды вясёлыя, прыветлівыя.

А сны... якія недарэчныя і брудныя яны сняцца. За цэлую ноч хоць і звядзеш, змружыш на імгненне павекі — ніводнага светлага і радаснага моманту.

Гэтым разам, адпрацаваўшы ў кіёску, Дуняша крочыла па маластоўскай дарозе ў бок Шышкаўкі. Пранізліва-едкі вецер даймаў праз скураную куртачку. Па вышчарбленым асфальце кружлялася счарнелая лістота з дрэў, а ўзбоч дарогі, у выпетрана-высахлых кусточках піжмы і палыну, чулася самотная, аж сэрца нудой захліствалася, мелодыя блізюткай зімы, якая вось-вось абрынецца на абшары зямлі і людскія плечы. Хоць было нясцерпна холадна, але Дуняша не спяшалася дамоў. Што новага яна пачуе ад маці, акрамя папрокаў ды вострых і пякучых позіркаў? Як ні старалася Дуняша, але не змагла схаваць ад яе вачэй свой жывоцік. «Гуляшчая». Вось тое слова, якім часцей за ўсё сустракала і праводзіла яе маці.

«Шукай, лярва, пакуль не позна, жаніха. Прыхаваеш, срамніца, сваю ганьбу. Нас з бацькам, дасць Бог, ад пазору зберажэш. Хоць за маленькага, плюгавенькага, але, гуляшчая, пойдзеш! Чым дурнейшым вахлаком будзе, тым лепей табе. Не глядзі: шыла ён ці матавіла, аберуч хапайся, акручвай. Інакш, павер майму слову, з двара зганю. Не хачу да скону свайго веку хамутоўніцай хадзіць!»

Успамінаючы гэтыя словы, Дуняша не заўважыла, як каля яе спынілася машына. Спахапілася толькі, калі пачула сігнал.

— Замерзнеш на дарозе, прыгажуня,— адчыніўшы дзверцы, вызірнула калматая і рудая галава хлопца.— Куды ідзеш? Мо нам па дарозе, то падвязу.

— У Шышкаўку мне трэба,— абыякава прамовіла дзяўчына.

— Сядай, падкіну.

Адразу адчуліся цеплыня і зацішнасць у кабіне машыны.

— У госці да каго? — з усмешкаю спытаўся вадзіцель.

— Ды не. 3 працы дамоў дабіраюся.

— А дзе ж такія красатулі робяць? — хлопец падміргнуў. Дуняша, чырванеючы, адвяла вочы.— Калі сакрэт, то пытацца не буду.

— Кіяскёр я. Сакрэту няма.

— Ого, нядрэнна. Давай знаёміцца. Міхасём бацькі мяне назвалі, а табе якое імечка далі?

— Дуня Гарбацэвіч,— патупіўшы вочы, прамовіла яна.

— У Заполлі я жыву,— працягваў далей Міхась. - Хоць і другі гэта раён, але мы, лічы, суседзі. Нас жа ўсяго чатыры кіламетры аддзяляе. Год ужо, як з войска прыйшоў, цяпер шукаю жонку.

Дуняша заўважыла, як хлопец, не саромеючыся, зірнуў на яе правую руку. Відаць, што шукаў заручальнага пярсцёнка, якога, вядома, не было.

Міхась заўважна пасмялеў.

— Бяры мяне,— немаведама як вырвалася ў Дуняшы.

— А ты пойдзеш? — сур’ёзна паглядзеў на дзяўчыну Міхась.

— Пабачым,— гулліва адказала яна.

XI

— Сёння зноў на заняткі не хадзіў? — адразу з парога запытаўся ў Лёніка Валодзька Кухар, сусед па пакоі.— Далежышся, што турнуць з інстытута, вось тады і задумаешся па-сапраўднаму. Захочаш локаць грызануць, а не ўдасца. Папоўніш рады беларускага пралетарыяту.

— Заткніся,— няхоцькі агрызнуўся Лёнік.

— Мне няцяжка і памаўчаць. Толькі ж хто цябе, пустадомка, розуму вучыць будзе? Смешна падумаць, што ты, хлопец не толькі з рукамі і нагамі, а яшчэ і з неблагой галавою, прычынай найвялікшай трагедыі ў свеце зрабіў дзяўчыну. Цьфу на цябе! — Валодзька шпурлянуў на свой ложак дыпламат з канспектамі і, грукнуўшы дзвярыма, выйшаў з пакоя.

Лёнік зноў застаўся адзін і моўчкі глядзеў у патрэсканую столь. Яму анічагусенькі не хацелася рабіць ці на злом галавы некуды спяшацца. Вось ужо з месяц ён не можа сустрэцца з Веранікай. Звоніць кожны дзень, а ў яе адны пустыя адгаворкі.

Часта спрабаваў тэлефанаваць вечарам, толькі ж ніколі не мог застаць яе дома. Бацькі альбо сястра гаварылі, што яна пайшла да сябровак, з’явіцца позна. Лёнік адным разам не вытрымаў і пад’ехаў да яе інстытута, па раскладзе заняткаў даведаўся аўдыторыю і высачыў усё ж Вераніку. Яна здзівілася, пабачыўшы хлопца.

— Ты што тут робіш? — выдыхнула першыя словы.

— Цябе шукаю,— вінавата прамовіў Лёнік.

Калі пабачыў Вераніку, злосць на яе адразу ж некуды знікла, выпарылася. Сэрца зашчаміла ад радасці. Яны адышлі ў закутак калідора, прытуліліся каля падаконніка.

— Якое ж ты яшчэ дзіцё, Лёнічак,— іскрыста ўсміхнулася дзяўчына.— Сотню разоў тлумачыла па тэлефоне, што зараз у мяне спраў па самую макаўку. Ні дня, ні ночы не ведаю. Дужа цяжкі семестр. Прадыхнуць няма калі, адно ў галаве бібліятэкі і заняткі.

— Ну хоць бы разкі з два, тры мы можам сустракацца ў тыдзень? 3 гадзіну пагуляць, некуды зазірнуць, пагаварыць альбо проста моўчкі паглядзець адно аднаму ў вочы,— Лёнік вінавага зыркнуў на каханую.

— Да цябе, як да слупа, нічога не даходзіць! — засердавала дзяўчына.— Я ж тлумачыла, што ў нас наперадзе цэлае жыццё. Трэба крыху счакаць, пакуль паменее спраў і клопатаў. Вось пасля ўжо і будзем любавацца.

— Я адчуваю, што ты, Вераніка, пахаладзела да мяне. Стала не такой, як раней. Быццам бы мы зусім чужыя.

— Ды люблю я цябе, дурненькі мой хлопец! — Яна хуценька дакранулася губамі да шчакі Лёніка.— Уласнік ты непераадольны. Паглядзіш — праз нейкі час паспеюць надакучыць да помараку ў галаве і размовы, і сустрэчы. А пакуль набярыся цярпення, і ўсё будзе, як у самых лепшых і шчаслівых казках. Цяпер едзь да сябе. Мне трэба яшчэ на адну лекцыю. Больш сюды не прыходзь. Праз некалькі дзён я сама заскочу да цябе ў інтэрнат.

Вось ужо з месяц ён і чакае прыходу Веранікі. Першы тыдзень, ды і другі яшчэ, на кожны стук у дзверы ён падбягаў да іх і з расчараваннем адыходзіў, калі бачыў на парозе зусім іншыя твары. Лёнік стаміўся чакаць...

А слёзныя пісьмы ад Дуняшы з яго роднай Шышкаўкі ўсё ішлі і ішлі. Ён перастаў іх распячатваць. I цяпер канверты ляжалі стосам на яго тумбачцы.

«Навошта ты мне, дурніца,— зірнуўшы на канверты, думаў Лёнік.— Пазабаўляліся крыху, і хопіць. Няхай тое, што было, адыдзе назаўсёды разам з былымі летнімі навальніцамі. Відаць, так нам хацелася на той час...»

Звечарэла. Лёнік не запальваў святла. Ён усё яшчэ перабіраў у памяці тыя шчаслівыя дні і гадзіны, калі з Веранікай быў разам. Іх гарачыя абдымкі і пацалункі, хвіліны саладкавата-беспрытомнай блізкасці. Словы любові, што апякалі душу і часцей прымушалі біцца сэрца, і цяпер гучаць у вушах.

Пстрыкнуў выключальнік. Святло асляпіла. Як праз дрымоту, Лёнік пачуў голас Валодзькі Кухара:

— Ты зусім даўбануўся, смаркач! (Кухар быў старэйшы за Лозіка на два гады.) Распусціў нюні, як баба шклоўская. Мужчына мне называецца! 3-за спадніцы вазьмі ды з акна выкінься. Хацеў маўчаць, не гаварыць табе, але ж вымушаеш. Прастытуткай робіць твая Вераніка. Святую знайшоў. Сам некалькі разоў бачыў яе на «стометроўцы» каля цырка. Шлюха яна!

Лёніка быццам варам аблілі. Ён усхапіўся з ложка, і з вачыма вар'яга падскочыў да сябра, замахнуўся кулаком. Валодзька перахапіў руку Лёніка, моцна сціснуў у запясці:

— Супакойся! Не распускай слюняў. Калі не верыш мне, то набярыся смеласці і схадзі гадзінам к васьмі вечара на тую «стометроўку». Паглядзіш, як твая ненаглядная каханка будзе садзіцца ў іншамарку. А не пасаромеешся, падыдзі бліжэй і паслухай, колькі баксаў яна запросіць. Ну, чаго ж ты абвяў, як малады лісток ад кіпеню? Ці зноў сабраўся легчы на ложак і ўтаропіць вочы ў столь? Што? Духу не стае праўду агораць? — Валодзька адштурхнуў Лёніка да стала, аж звалілася на падлогу лямпа. Шкло рассыпалася пацеркамі па чырвона-цёмных, выцертых пантофлямі дошках. — Знайшоў сабе нявінную цэлку, а на ёй ездзіць любы той, хто ўдосталь мае ў кішэнях зялёненькіх. Даляры ёй патрэбны, а не каханне жабрачнага студэнціка,— гэта Валодзя прамовіў больш прыцішана, выходзячы за дзверы.

Лёнік, не спяшаючыся, быццам паралізаваны, падышоў да вешалкі з адзеннем, зняў паліто, усунуў ногі ў начышчаныя, але месцамі парэпаныя туфлі і, не надзеўшы на галаву шапкі. выйшаў у калідор інтэрната...

Паўгадзіны Лёнік цікаваў з другога бока вуліцы на «стометроўку». Ён і раней чуў пра гэту галоўную ў горадзе панель для прастытутак. Чуць-то чуў, але веры вялікай пачутаму не даваў. I вось цяпер на свае вочы ён бачыць кідка апранутых дзяўчат, якія па адной, па дзве ці тры ленавата прагульваюцца на шырокім тратуары. Тут жа, каля яго, па шашы няспешна праязджаюць легкавікі розных марак. Машыны прытарможваюць каля ўпадабаных «паненак», яны хвіліну аб нечым гамоняць і, калі знойдзена агульнае паразуменне, «начныя мятлушкі» ўпырхваюць у салоны аўтамабіляў.

Як ні ўглядаўся, але пакуль што Веранікі Лёнік не бачыў.

«Нагаварыў, паскуднік, на бязвінную. Прыеду ў інтэрнат, заб’ю Кухара, нават рука не задрыжыць. Вераніка — прастытутка... Не! Хутчэй сам ты шылахвосты педэраст!»

Лёнік збіраўся ўжо на прыпынак тралейбуса, калі заўважыў знаёмую постаць на «стометроўцы». У грудзях усё схаладнела, быццам зацягнулася тоўстым ільдом.

Вераніка павольна крочыла пад руку з нейкаю дзяўчынай. Вось яны зусім запаволілі хаду, каля іх спынілася шыкоўная машына, і праз імгненне няма на тратуары ні Веранікі, ні яе сяброўкі па начных заробках.

Лёнік памкнуўся кінуцца праз шырокі праспект да той машыны з Веранікаю, але яго ногі нехта нябачны быццам замураваў у асфальт. Яны не слухаліся свайго гаспадара. Даўно знікла машына з яго каханкаю, а хлопец, як мармуровы ідал, стаяў усё на тым жа месцы.

XII

У хаце Гарбацэвічаў з самай раніцы рыхтаваліся да прыезду сватоў. Кацярына быццам заведзеная круцілася каля газавай пліты: гатавала, трахтавала ўсё смачнае, рэдкае, каб людзям на стол было што паставіць. Жанчына аж свяцілася ад радасці. «Бач ты, не падвяла Дуняша пасля сур’ёзнай гаворкі пра жаніха. Знайшла-такі сабе хлопца. Не будзе мне з Іванам сорамна за дачку перад вяскоўцамі. Законна народзіць дзіця, ніхто не папракне малое, што байструком прыйшло ў гэты свет. Малайчына дачка. Аж з Заполля найшла жаніха. Вушлая яна ў мяне. А па маладосці з кім не бывае промаху. Хто з нас не ўлюбляўся з надзеяй на лепшае, на толькі сваё, адзінае, здавалася, шчасце. Абшыбілася Дуняша, але ж во, глядзіш, сама і выправіла перад людзьмі свой грэх».

Так думала Кацярына. Яна быццам памаладзела. Вочы іскрыліся. Паменела маршчынак на твары, шчокі паружавелі (не то ад агню пліты, не то ад радасці), белая хусцінка на галаве падкрэслівала блакітную глыбіню яе вачэй.

«I Міхась завідны хлопец. Разкі тры Дуняша прыводзіла яго ў хату. Пазнаёміла. Толькі б у іх усё наладзілася. А маленькі падман з нашага боку няхай Усявышні прабачыць... Трэба будзе клікнуць на заручыны радню, Дуняша сваіх сябровак прывядзе, Андрона пазавем абавязкова. Ён жа, як Іванаў сябра, павінен сядзець на пачэсным месцы... Вой, толькі б усё паспець. Дачка няхай паляжыць, пагартае кніжкі. Яе асноўны клопат яшчэ наперадзе. Добра, што ў мяне Іван запаслівы мужчына. Няма клопатаў з гарэлкаю. Ледзь не цэлая скрыня у кладоўцы стаіць. Цяпер яна як знойдзена... Дуняша сказала, што гадзінам к чатыром сваты прыедуць. А чаго пазніцца? Цяпер жа не лета, а глыбокая восень. Кожны наступны дзень больш і больш зімою пахне... Суседзі, глядзі ты на іх,— прыкмецілі, што Дуняшу кожны дзень нейкі хлопец прывозіць пасля работы з Маластоўкі. Нічога, здаецца, нельга схаваць ад чужых вачэй. Ды і што нам хаваць? Выбачай, Божа. (Кацярына цішком перахрысцілася.) Усе мы з грахом пад табою ходзім... А Перазімчыха дакуль ужо будзе няўседлівай бабай? Усё шнырае, штодня ходзіць, падазрона пазірае на Дуняшу, пра Міхася выпытвае: хто бацькі і адкуль ён ды як? Навошта старой у яе гады ўсё ведаць? Ды Бог з ёй, з Перазімчыхай. Няхай ведае, што Міхась з Заполля, што сёння чакаем сватоў, што наша дачушка замуж вось-вось пойдзе. Бяды ад гэтага ніякай».

Кацярына зірнула на насценны гадзіннік. Быў якраз полудзень. Значыць, яна паспее ўсё зрабіць да прыезду дарагіх і чаканых гасцей.

XIII

...Ніхто з шышкаўцаў не бачыў, як раніцай, яшчэ прыцемкамі, апрануўшыся быццам на свята, у бок Заполля па бязлюднай лясной дарозе шыбавала Надзюха Перазімчыха.

XIV

...Дарэмна ў той дзень у хаце Гарбацэвічаў да позняй ночы гарэла святло і чакалі сватоў. Чакалі з надзеяй і спадзяваннем. Сваты не прыехалі.