Полюс недаступнасці

Сяргей БЕЛАЯР

ПОЛЮС НЕДАСТУПНАСЦІ

Чалавек — адзіная жывая істота, якая стварыла зброю для ўзмацнення сваёй слабасці.

Сілаван РАМІШВІЛІ

I

82°53’14’’ пд. ш., 55°04’30’’ у. д.

З вышыні антарктычная станцыя нагадвала падкову з шарападобным уздуццем усярэдзіне. Пафарбаваная ў чырвона-аранжавы колер, яна рэзка вылучалася сярод асляпляльных снягоў і брудна-шэрых скал. Побач са станцыяй былі раскіданы цёмна-зялёныя кубікі кантэйнераў з абсталяваннем і матэрыяламі.

— «Полюс недаступнасці» закансервавалі ў восемдзесят восьмым, калі стала зразумела, што грошы на правядзенне палярных даследаванняў у Савецкага Саюза скончыліся, — патлумачыў прафесар Казанцаў, гледзячы ў ілюмінатар. — А праз тры гады СССР загадаў доўга жыць. Расійскай Федэрацыі станцыя была не патрэбна, і пра яе забыліся да мінулага года, калі ваш прэзідэнт выказаў жаданне мець уласную ў Антарктыдзе.

— І вы падаравалі яе нам з умовай, што мы ўсё адновім уласнымі сіламі? — дацэнт Медзелец крывіўся. Грукат верталётных лопасцяў, якія люта секлі паветра, балюча ціснуў на барабанныя перапонкі. Не ратаваў нават шлемафон.

— Менавіта так, Яўген Святаслававіч! Фронт работ там невялікі — дамо рады за тыдзень. Са снежня экспедыцыя пачне працу!

— Хутчэй бы!

— Разумею ваша нецярпенне, — усміхнуўся Казанцаў, — сам у вашы гады быў такім. Усё хацелася перавярнуць свет. Шкада, сіл не хапіла.

— Што вы такое кажаце, Глеб Міхайлавіч?.. Ваш уклад у навуку неацэнны!

— Няхай пра гэта судзяць нашчадкі! — шчокі прафесара пакрыліся лёгкай чырванню. — Зніжаемся, трымайцеся! І насуньце акуляры, калі не хочаце зарабіць снежную аўтальмію.

Медзелец адчуў палёгку, калі Мі-8 дакрануўся коламі да лёду. Усё ж такі яго першы палёт.

Лопасці ўжо спыніліся, а пароша працягвала кружыцца ў паветры. Толькі пасля таго, як снег асеў, бортмеханік ссунуў дзверы і скінуў трап.

— Усе на выхад! — загадаў Казанцаў.

Весела перагаворваючыся, цяжка нагружаныя сумкамі пасажыры пакінулі борт.

Тэмпература апусцілася да мінус дваццаці пяці, аднак мароз не адчуваўся — на небе свяціла сонца. Хуткасць ветра не дасягала і двух метраў у секунду.

— Звярніце ўвагу на не зусім звычайную форму «Полюса недаступнасці» — яна лічылася эксперыментальнай. Пасля аказалася, што сумешчанае распалажэнне модуляў і блокаў больш рацыянальнае, чым раздзельнае. — Казанцаў наблізіўся да дзвярэй і дастаў незвычайнай формы ключ. — Не зразумеў! Станцыю павінны ж былі замкнуць!

— Белыя мядзведзі?

— Пасаромеліся б, Пётр Сцяпанавіч! Якія яшчэ белыя мядзведзі ў Антарктыдзе?

— Хутчэй пінгвіны, але тут — не прыморская паласа, дый наўрад ці яны настолькі разумныя, каб пракрасціся ў закрытае памяшканне, — сказаў Медзелец.

— А людзей тут няма на сотні кіламетраў вакол. Хутчэй за ўсё, проста забыліся зачыніць. Сардэчна запрашаем!

Усярэдзіне было цёмна.

Па падлозе заскакалі прамяні ліхтарыкаў. Тамбур тоўстым пластом пакрывалі іней і смецце.

— Кір Генадзьевіч, праверце праводку і запускайце электрастанцыю! Нам патрэбна святло і цяпло! Паспрабуйце зрабіць усё як мага хутчэй!

— Добра, Глеб Міхайлавіч! — інжынер-энергетык павёў за сабой чацвярых.

— Руслан Карлавіч, займіцеся вадаправодам і каналізацыяй!.. Валерый Іванавіч, паклапаціцеся пра сувязь!.. Інакенцій Паўлавіч, на вас інвентарызацыя склад оў і разгрузка кантэйнераў!.. Фёдар Лукіч, адказваеце за гарачую ежу!

— Вячэра будзе паводле раскладу!

— Астатнім навесці на станцыі парадак!.. Ну а мы, калега, хадземце ў навукова-даследчы модуль. Думаю, вам будзе цікава зірнуць на тэхнічныя навінкі маёй маладосці.

Медзелец не стаў пярэчыць, і навукоўцы пакрочылі па калідоры. Адсутнасць асвятлення і паўкруглае скляпенне стваралі ілюзію прысутнасці на касмічным караблі, якім яго паказвалі ў савецкай навуковай фантастыцы. Уражанне псавала смецце.

— У свой час станцыю абсталявалі па апошнім слове тэхнікі, у тым ліку і замежнай вытворчасці — Акадэмія навук фінансавалася зусім не паводле рэшткавага прынцыпу... Вось мы і прыйшлі!

Сцены вялізнага памяшкання ад падлогі да столі былі застаўлены абсталяваннем разнастайнага прызначэння.

— Гэта ж самыя сапраўдныя рэлікты! — дацэнт працёр рукавіцай адзін з пры бораў. — Цікава, працуе ці не?.. Чорт, прайшло ж больш за дваццаць гадоў!

— Тады ўмелі рабіць на сумленне, калега. Мяркую, нешта мы зможам выкары стаць для ўласных патрэб. Разбярэцеся?

— Крыўдзіце, Глеб Міхайлавіч!

— Нават у думках не было! У вас гараць вочы, як у Алі-Бабы, які патрапіў у пячору са скарбамі. Я ведаў, што вам спадабаецца!

Навукоўцы прабылі ў навукова-даследчым модулі амаль дзве гадзіны — Медзелец не толькі агледзеў, але і абмацаў кожны прыбор.

— Інфармацыю пра тое-сёе давядзецца асвяжыць у памяці, а так — усё знаёмае!

Лямпа дзённага святла некалькі разоў міргнула, пасля чаго запалілася роўным

белым святлом, прымусіўшы навукоўцаў выключыць ліхтары.

— Хутка будзе цёпла... Не люблю холад!

— Гэта вы? — здзівіўся дацэнт. — Вучоны-палярнік?

— Мае карані ў Паўднёвым Казахстане... Хадзем, я пакажу ваш жылы блок.

Пакой, няхай і невялікі, Медзельцу спадабаўся. Сціпла, але з густам. Ёсць і дзе

адпачываць, і дзе працаваць. Трэба толькі надаць памяшканню індывідуальнасці.

— Нядрэнна!

— Рады, што вам спадабалася. На год «Полюс недаступнасці» стане нашым домам. Ваша выбранніца не была супраць камандзіроўкі? Калі мне не змяняе памяць, вы ж збіраліся заручыцца?

— Алёна ўсё разумее і гатова чакаць, колькі спатрэбіцца! — дацэнт не хаваў гонару.

— Вам з ёй пашанцавала, Яўген Святаслававіч. На жаль, цяперашнія дзяўчаты ад ідэалу далёкія. Грамадства змянілася. Вельмі моцна змянілася...

Медзельцу здалося, або ў голасе Казанцава сапраўды прагучала яшчэ нешта, акрамя незадаволенасці?

— Не будзем пра сумнае! — прафесар усміхнуўся. — Наперадзе цэлы год балявання навукі! Паспець бы ўсё зрабіць...

Праграма экспедыцыі была надзвычай насычанай — геадэзічнае і геолага-геафізічнае даследаванне леднікоў; метэаралагічныя і аэралагічныя назіранні; радыёлакацыйнае зандаванне ледзянога покрыва; геамагнітныя і гляцыялагічныя пошукі; геалагічная і геафізічная здымка; бурэнне і яшчэ шмат чаго іншага, не менш цікавага.

— Ні мабільная сувязь, ні інтэрнэт працаваць не будуць, так што давядзецца мець зносіны з Вялікай зямлёй пры дапамозе радыёстанцыі і лістоў. Верталёт будзе прылятаць кожныя тры тыдні.

— Каменны век! — дацэнт прыгнечана паківаў галавой.

— І не кажыце, Яўген Святаслававіч! Нічога не зробіш — каштарыс складалі людзі, далёкія ад патрэб навукі. Нягледзячы на тое, што я задзейнічаў усе свае сувязі, спіс неабходнага зрэзалі да нейкіх двух аркушаў.

— Не хвалюйцеся, Глеб Міхайлавіч! Мы ж пачынаем не на пустым месцы.

— Вы маеце рацыю, калега... Што ў нас з батарэямі? Пайшло цяпло!.. Да вячэры больш за паўтары гадзіны. Паспеем разабраць рэчы і пераапрануцца.

Перш за ўсё Медзелец паставіў на стол фотаздымак Алёны. Думка пра каханую грэла душу. Кнігі знайшлі сваё месца на паліцы, ноўтбук — на засланым ложку. Адзенне і абутак перавандравалі ў насценную шафу.

У запасе заставалася яшчэ гадзіна, таму дацэнт вырашыў трохі папрацаваць. І настолькі захапіўся, што нагадаць пра вячэру давялося памочніку Крагіна.

— Іду! — Медзелец паслаў Алёне паветраны пацалунак і паспяшаўся за Едусам.

— Што ж вы, Яўген Святаслававіч, спазняецеся? Нядобра! Сказана ж было: у дваццаць нуль—нуль. Сядайце!

— Працаздольнасць галаўнога мозга трэба падтрымліваць. Рэгулярнае харча& ванне — залог творчага поспеху. Смачна есці!

— І вам!

— Калі збярэцца поўны склад, давядзецца прымаць ежу ў дзве змены... Файныя аладкі! Як вы іх называеце?.. Дранікі?.. Ніколі не думаў, што смажаная бульба можа -Я быць настолькі смачнай! — калі ўсе паелі, прафесар пастукаў відэльцам па куфлі, пасля чаго ўзняўся. — Спадары, я хацеў бы сказаць тост.

Размовы змоўклі, а галовы прысутных павярнуліся да Казанцава.

— Сябры мае, давайце вып’ем за поспех экспедыцыі! Няхай усё ў нас атрымаецца!

Зазвінелі келіхі.

Дацэнт злавіў сябе на думцы пра тое, што не сказаў бы лепш. Два сказы, а сэнсу ў іх больш, чым у шматгадзіннай гаворцы.

Віно мела вытанчаны букет, але Медзелец вырашыў абмежавацца малым — ён хацеў вярнуцца да дысертацыі.

— Не заседжвайцеся дапазна, калега! Часу ў вас дастаткова!

— Абяцаю, Глеб Міхайлавіч! — дацэнт не быў упэўнены, што стрымае слова. Зрэшты, прафесар наўрад ці стане лаяць яго за гэта.

— Для таго, каб аднавіць падачу вады, Паланкевічу спатрэбіцца мінімум трое сутак, так што давядзецца пажыць у спартанскіх умовах.

— Не прывыкаць — я пяць гадоў пражыў у студэнцкім інтэрнаце. Мы называлі яго «бурса».

— Тонкая іронія! — Казанцаў усміхнуўся. — Рэктар ацаніў?

— Год спрабаваў змагацца, а потым капітуляваў. Калі я паступаў у аспірантуру, назва фігуравала ў афіцыйных дакументах.

— Дабранач, Яўген Святаслававіч!

— Добрых сноў!

Медзелец адправіўся спаць толькі а першай ночы, калі зразумеў, што стомленасць і багацце эмоцый бяруць сваё.

II

Нягледзячы на тое, што пад’ём атрымаўся раннім, прачнуўся дацэнт сам.

— Як настрой? — пацікавіўся Казанцаў, ні слова не сказаўшы пра чырвоныя вочы Медзельца. Навукоўцы сустрэліся за сняданкам.

— Баявы! — дацэнт ні кроплі не хлусіў.

— Так трымаць, Яўген Святаслававіч!.. Левае крыло станцыі разгромлена. Нібы статак сланоў патаптаўся. І ў мяне няма гэтаму рацыянальнага тлумачэння!

— Магчыма, з часам сітуацыя праясніцца.

— Будзем на гэта спадзявацца!.. Пачнем з інвентарызацыі абсталявання. Усё, што не спатрэбіцца, адправіцца на склад.

Ніхто не заседжваўся.

Навукоўцы ўзяліся за справу, як толькі ўвайшлі ў навукова-даследчы модуль. Праца ішла добра.

— Глеб Міхайлавіч, вы дазволіце? — Паланкевіч адважыўся сунуць галаву ў дзвярны праём толькі пасля таго, як двойчы пастукаў і не атрымаў адказу.

— Заходзьце, Руслан Карлавіч. Слухаю вас!

— Прашу прабачэння, што адцягваю. Вы павінны ўбачыць гэта!

— Штосьці здарылася? — устрывожыўся Казанцаў, які вельмі не любіў адхіленняў ад плана.

— Мы нешта знайшлі.

— Руслан Карлавіч, хопіць казаць загадкамі! Я чакаю тлумачэнняў!

— Мы замянялі трубы ў тэхнічным блоку — яны праржавелі наскрозь, і ў трэцім модулі натыкнуліся на нейкую ўстаноўку, якая не пазначана на нашых чарцяжах. Мы не змаглі зразумець, для чаго яна патрэбна, і таму вырашылі звярнуцца да вас.

— Спецыяліст у гэтай галіне ў нас Яўген Святаслававіч, калі вы забыліся... Кажаце, на схемах яе няма?

— Самі паглядзіце! — Паланкевіч разгарнуў аркуш.

— Сапраўды, у трэцім модулі быць нічога не павінна... Падобна на тое, што нешта наблыталі ў Міністэрстве абароны.

— Вы не казалі, што «Полюс недаступнасці» адносіўся да ваеннага ведамства.

— Няўжо?.. Прабачце старога, забыўся! Час быў такі — усе працавалі на абарону... Лічыльнік Гейгера што-небудзь паказаў?

— Натуральны радыяцыйны фон.

— Што ж, хадзем паглядзім!

Ля модуля было шматлюдна — навіна пра дзіўную знаходку паспела разляцецца па станцыі.

— ...знайшлі ў ільдах абломак лятаючай талеркі! — голас вадзіцеля ўсюдыхода гучаў упэўнена, як быццам Кныш асабіста ўдзельнічаў у выманні. Або прысутнічаў пры ім.

— Спадары, я прашу ўсіх вярнуцца на свае працоўныя месцы! Запэўніваю, мы не станем хаваць ад вас інфармацыю!

Пярэчыць ніхто не адважыўся.

— Руслан Карлавіч, у наступны раз паспрабуйце не дапускаць распаўсюджвання чутак! — Паланкевіч кіўнуў, хоць прамой яго віны магло і не быць. — Што тут у нас?

Пасярод модуля размяшчаўся вялікіх памераў вуглаваты механізм, непадобны да тварэння чалавечых рук.

— Яўген Святаслававіч, што вы думаеце з гэтай нагоды?

— Ніколі не бачыў нічога падобнага! — дацэнт падышоў да ўстаноўкі ўшчыльную і з цікаўнасцю пачаў яе разглядаць. Лезці рукамі не стаў — знаходка магла аказацца чым заўгодна. — На першы погляд, механізм у рабочым стане... Хм!

— Калега?

— Вельмі ўжо дзіўная кампаноўка.

— Іншапланетная?

— Не вазьмуся сцвярджаць адназначна, Руслан Карлавіч. — Медзелец апусціўся на калені і са здзіўленнем адзначыў, што механізм сыходзіць у падлогу. — Пад намі нешта ёсць?

— Станцыя аднапавярховая.

— Што вы шукаеце, Яўген Святаслававіч? — спытаў Казанцаў, здзіўлена пазіраючы на дацэнта, які поўзаў па падлозе на карачках.

— Стыкі. Унізе павінна быць яшчэ адно памяшканне.

— На плане станцыі нічога не пазначана.

— Вы ж самі казалі, што ў Міністэрстве маглі і наблытаць... Можна больш святла?

— Руслан Карлавіч!

Успыхнулі ліхтары, літаральна заліўшы памяшканне святлом.

— Дзякую! — Медзелец працягнуў пошукі, каб праз паўгадзіны канстатаваць: — Нічога... Але некуды ж гэтая ўстаноўка сыходзіць!.. Я хацеў бы агледзець і суседнія модулі!

— Дзеля Бога!

З’явіўся Грабеня.

— Глеб Міхайлавіч, тэрміновае паведамленне: з Зямлі Уілкса да станцыі ідзе бура!

— Кройцар жа запэўніваў, што бліжэйшыя два тыдні будзе спакойна!.. Як несвоечасова!.. Моцная?

— Да шасцідзесяці кіламетраў у гадзіну.

— Трэба паспяшацца з разгрузкай кантэйнераў!.. Яўген Святаслававіч, я вас на нейкі час пакіну!

Дацэнт выдаткаваў больш за гадзіну на тое, каб пераканацца: ходу ўніз няма. Адсутнасць станоўчага выніку Медзельца не збянтэжыла:

— Значыць, уваход павінен размяшчацца дзесьці звонку!.. Вы дазволіце?

— У нас шмат працы, Яўген Святаслававіч... А з іншага боку... Шукайце! І закрыем гэтую тэму. Паспрабуйце зрабіць усё як мага больш аператыўна — хутка «Полюс недаступнасці» апынецца ў эпіцэнтры!

Дацэнт кіўнуў і паспяшаўся ў жылы блок. Прафесар выдзяліў Медзельцу электрыка ў дапамогу.

За сценамі станцыі было холадна і ветрана. З неба, якое налівалася чорным, сыпаўся падобны на крупы снег. Ногі па шчыкалатку танулі ў гурбах. Не пройдзе і некалькі гадзін, як снегу наваліць па пояс, калі не па грудзі.

Чаканні дацэнта апраўдаліся. Уваход у тунэль — лаз у снезе і лёдзе на глыбіні два метры — размяшчаўся непадалёк. Калі б не зламаныя калкі, што тырчалі са снегу, Медзелец мог і прайсці міма. Дзверы адсутнічалі — іх замяняў кавалак брызенту. Давялося папрацаваць рыдлёўкамі.

Перш чым нырнуць у дзірку, дацэнт уключыў ліхтар і агледзеў тунэль. Столь падтрымлівалі заледзянелыя бэлькі і бярвенні.

— Можа, не варта сюды лезці?

— Аляксандр Мікалаевіч, калі жадаеце, можаце пачакаць мяне звонку!

Заставацца аднаму электрыку не хацелася.

Тунэль скончыўся масіўнымі металічнымі дзвярыма, забяспечанымі крэмальернай засаўкай. Калісьці на іх быў надпіс, але час мала што ад яго пакінуў.

Медзелец узяўся за кола, аднак пракруціць яго, хоць бы на сантыметр, не здолеў. Судзераў прыйшоў на дапамогу. Коштам немалых намаганняў у палярнікаў атрымалася зрушыць кола з мёртвай кропкі. Дзверы адчыніліся са страшным скрыпам.

— Я ж казаў!

Памерамі пячора ў некалькі разоў пераўзыходзіла трэці тэхнічны модуль. Па сценах і падлозе віліся тоўстыя кабелі, якія збіраліся ў высокія металічныя шафы, з няроўнымі прамежкамі расстаўленыя вакол механізма.

Адна з шаф была ўзарвана.

— Кабелі даваенныя... — Судзераў наблізіўся да бліжэйшай шафы і ўдарам айсбаля збіў іржавы замок. — Размеркавальны шчыт таксама. Нямецкі!

— Упэўнены, Аляксандр Мікалаевіч?

— Ды тут і сімвал завода ёсць!

Прыгледзеўшыся, дацэнт адрозніў не толькі абрэвіятуру і арла з раскінутымі

крыламі, які трымаў у кіпцюрах вянок са свастыкай, але і год — тысяча дзевяцьсот саракавы.

— Яны што, выкарыстоўвалі трафейнае абсталяванне?

— Усякае можа быць. «Галіяф», напрыклад, служыць да гэтага часу!

— Галіяф?

— Нямецкая радыёстанцыя, якая забяспечвае сувязь з падлодкамі на адлегласці да чатырох тысяч кіламетраў. Яе пабудавалі ў сорак трэцім, а ў сорак пятым пры падзеле Германіі на зоны ўплыву яна адышла да Савецкага Саюза.

— Дазвольце пацікавіцца — адкуль у вас такія звесткі?

— Чытаў у часопісе.

Медзелец пераключыў увагу на механізм. Знізу ён выглядаў яшчэ больш загадкава. Складвалася ўражанне, што яго не збіралі, а адлівалі цалкам.

— Немцы, вядома, майстры сваёй справы, але пабудаваць такое...

— Значыць, прышэльцы?

— Давайце не будзем спяшацца з высновамі, Аляксандр Мікалаевіч! Дапамажыце мне знайсці якую-небудзь дробную дэталь для аналізу!

Доўгія пошукі ўвянчаліся поспехам: выбуховая хваля, зусім не пашкодзіўшы ўстаноўку, збіла з яе мудрагелістай формы клямар.

— Не па маёй частцы!

— Вось і добра! — Медзелец загарнуў клямар у насоўку і сунуў у нагрудную кішэню. У наступнае імгненне пачулася гучная пстрычка, якая прымусіла палярнікаў здрыгануцца і азірнуцца. — Там!

Паміж патопленай у камень цяжкай металічнай пласцінай і сцяной з’явіўся невялікі зазор. Судзераў устав іў у яго дзюбу айсбаля і з сілай пацягнуў. Дзверы адчыніліся з жудасным скрыпам завес.

— Тут ход! — дацэнт пачаў смела падымацца па груба высечаных прыступках. Праз некалькі хвілін палярнікі апынуліся ў левым крыле станцыі. — А я шукаў уваход над механізмам...

— Вы своечасова, — узрадаваўся Казанцаў, — бура ўжо зусім блізка! — за вокнамі было цёмна і завываў вецер. — Што атрымалася высветліць?

Дацэнт сцісла распавёў пра падзеі апошніх гадзін.

— Іншапланецяне або немцы? У справаздачы ні пра што такое не гаварылася! Хаця... Калі пра першых нічога сказаць нельга, то другія ў Антарктыдзе даўно — з пачатку дваццатага стагоддзя. У тысяча дзевяцьсот першым годзе адбылася пер­шая германская антарктычная экспедыцыя на чале з прафесарам геалогіі Эрыхам фон Дрыгальскім. У дзевяцьсот адзінаццатым — другая. Яе ўзначальваў Вільгельм Фільхнэр. У трыццаць сёмым у мора ўпершыню выйшла германская кітабойная флатылія, і пасля яе паспяховага вяртання вясной трыццаць восьмага года пачалася падрыхтоўка да трэцяй экспедыцыі. Антарктыда разглядалася нацыстамі як патэнцыйная тэрыторыя Трэцяга рэйха. Для экспедыцыі быў адабраны карабель «Швабія», які выкарыстоўваўся для трансатлантычных паштовых перавозак. Камандаванне экспедыцыяй прыняў капітан Альфрэд Рычэр, які прымаў удзел у некалькіх экспедыцыях на Паўночны полюс. «Швабія» адплыла з Гамбурга сямнаццатага снежня трыццаць восьмага і прыбыла ў Антарктыду дзевятнаццатага студзеня трыццаць дзявятага. Быў абследаваны велізарны раён паўднёвага кантынента ад трынаццатага градуса заходняй даўгаты да дваццаць другога градуса ўсходняй даўгаты, зроблена больш за адзінаццаць тысяч фотаздымкаў. Тэрыторыя атрымала назву Новай Швабіі.

— Гэта ж Зямля Каралевы Мод!

— Нарвегія вылучыла прэтэнзіі на суверэнітэт над гэтай тэрыторыяй у трыццаць восьмым. У трыццаць дзявятым быў утвораны «нарвежскі сектар» або «сектар Буве». На наступны год Нарвегію акупавалі гітлераўскія войскі, і ёй давялося трываць Новую Швабію да мая сорак пятага. Пасля вайны тэрыторыя атрымала нарвежскі пратэктарат і была далучана да Зямлі Каралевы Мод... У іншыя раёны нацысты не пракраліся — ішла вайна. Прынамсі, так лічылася да сённяшняга дня.

— Там — уран, а што тут?.. Няўжо іншапланетныя тэхналогіі?

— Глеб Міхайлавіч?

— Прабачце велікадушна, калега! На Зямлі Каралевы Мод размяшчаюцца багатыя радовішчы ўрану, а ён патрабаваўся для «ўранавага праекта» прафесара Гейзенберга — праграмы стварэння ядзернай зброі.

— Нацыстаў магло зацікавіць нешта яшчэ?

— Яны меркавалі, што пад лёдам і ў скалах Антарктыды існуюць велізарныя пустэчы, прыдатныя для стварэння баз падводных лодак і зброевых заводаў. Але амаль у цэнтры Антарктыды... Насуперак шырока распаўсюджанаму меркаванню, нацысты былі больш прагматыкамі. На Паўднёвы полюс недаступнасці іх магло занесці толькі нешта рэальна вартае.

— Напрыклад, фрагмент іншапланетнага зоркалёта?

— Менавіта так!.. Займіцеся аналізам, калега, а я загадаю закрыць вонкавы ход да механізма... Што?

— Хтосьці ведаў, што ёсць яшчэ і другі ўваход.

— Ніхто з персаналу раней на «Полюсе недаступнасці» не быў!

— Дзверы не маглі адчыніцца самі.

Разумеў гэта і Казанцаў.

— Разбяромся з гэтым пазней!.. Я буду ў кают-кампаніі.

Месца прыкметна паменшылася — у навукова-даследчы модуль перанеслі ўсё абсталяванне. У дацэнта сышла амаль гадзіна на тое, каб распакаваць і падрыхтаваць да працы электронны мікраскоп. Дапамога Судзерава была дарэчы.

— Нічога сабе! — ад хвалявання Медзелец не адразу даў рады інтэркому. — Глеб Міхайлавіч, вы не маглі б падысці?

— Ужо скончылі?

— Метал адлілі не на Зямлі!

— Бягу!

Пры з’яўленні прафесара дацэнт саступіў яму месца. Казанцаў адразу прытуліўся да акуляраў. Медзелец з заміраннем сэрца чакаў вердыкту.

— А вы маеце рацыю, калега! Метал сапраўды пазаземнага паходжання... А што з узростам?

— Да гэтага я яшчэ не дайшоў! — панурыўся дацэнт.

— У такім выпадку давайце неадкладна правядзем спектральны аналіз!

Сказана — зроблена.

Новыя даныя ўразілі не менш.

— Дзве тысячы гадоў! — каб выключыць магчымасць памылкі, навукоўцы правялі аналіз паўторна. — Фантастыка!

— Усё-такі прышэльцы? — ажывіўся Судзераў.

— Выходзіць, што так! А нацысты проста выкарыстоўвалі іншапланетныя тэх налогіі для ўласных мэт.

— Яшчэ б ведаць для якіх, калега.

— Гэта павінна быць нешта вельмі важнае.

III

— З вашага дазволу я хацеў бы працягнуць вывучэнне механізма.

— Лічыце, што вы яго атрымалі! — прафесар быў не чужы ганарыстасці. Сам факт наяўнасці рабіў артэфакт сапраўды неацэнным.

— Абсалютна з вамі згодны, калега!

— Мабыць, пачну з ператрусу — савецкія палярнікі відавочна вывучалі тут не толькі льды. Магчыма, засталіся дакументы, фотаздымкі або кінастужкі. Хаця ў такім хаосе знайсці што-небудзь будзе складана... Чаму ж яе пакінулі?

— Што, прабачце?

— Не магу зразумець, па якой прычыне спыніліся даследаванні.

— Магла адбыцца аварыя.

— Адзіная прыкмета, якая паказвае на гэта, — узарваны размеркавальны шчыт. Наўрад ці выхад з ладу часткі абсталявання можа стаць дастатковай падставай для спынення работ і шматгадовага забыцця станцыі. Не, тут нешта іншае... Але што?.. Чаго гадаць? За справу!

— Вам патрэбен памочнік?

— Калі вы не супраць, Глеб Міхайлавіч, хай ім будзе Судзераў! Мне могуць спатрэбіцца яго веды і ўменні.

— Добра!

Прафесар адправіўся каардынаваць працу па навядзенні парадку, а дацэнт і электрык пачалі метадычна абшнарваць модулі і блокі. Шанс быў мінімальным, але і ад такога Медзелец не збіраўся адмаўляцца.

Дакументаў на «Полюсе недаступнасці» было шмат, але ніводзін з іх не праліў святло на прызначэнне ўстаноўкі.

— Або знішчылі, або эвакуявалі!

— Відаць, так... Шкада, няма падключэння. Паспрабавалі б пашукаць інфармацыю ў інтэрнэце.

Мужчыны спусціліся ў пячору.

Усярэдзіне стала халадней. Вецер азвярэла біўся аб брызент.

Святло так і не з’явілася. Спатрэбіліся дадатковыя ліхтары.

Судзераў зладзіў валтузню з узарваным размеркавальным шчытом, а Медзелец вырашыў сфатаграфаваць устаноўку з усіх ракурсаў. За здымкай надышла чарга агляду. Узровень пазаземнай тэхналогіі ўражваў.

— Як справы, калега?.. Яўген Святаслававіч!

— Прабачце, запрацаваўся! Вельмі ўжо цікавы механізм!

— Ці атрымалася даведацца што-небудзь новае?

— Пакуль не.

— У такім выпадку дазвольце запрасіць вас на вячэру!

— А што, ужо вечар?

— Хутка восем, калега! — дацэнт са здзіўленнем паглядзеў на гадзіннік. Прафесар не падманваў. — Паешце, потым можаце працягваць. Усё роўна ж вернецеся!.. Прашу толькі — пакіньце час на сон. Устаноўка нікуды ад вас не падзенецца!

— Глеб Міхайлавіч, няўжо вы не хочаце разгадаць таямніцу? У нас жа толькі адны суткі!

— Не менш за вас, калега. Але мой абавязак, як кіраўніка экспедыцыі, — клапаціцца пра фізічны і душэўны стан падначаленых.

— Я ўжо не маленькі!

— Не трэба крыўдзіцца, Яўген Святаслававіч! Я нясу адказнасць за ўсіх людзей на станцыі.

— Як толькі на Вялікай зямлі даведаюцца пра нашу знаходку, сюды зляцяцца вядучыя навукоўцы з усяго свету! Механізм засакрэцяць, і не факт, што нам дадуць ^ допуск.

— Допуск у вас будзе — я пра гэта паклапачуся!.. А бура можа і зацягнуцца. Кройцар не гарантуе хуткага яе завяршэння... Нават не ведаю, радавацца гэтай акалічнасці ці не...

Здавалася, вецер з кожнай секундай толькі мацнее.

— Аляксандра Мікалаевіча прымусіць дапамагаць вам не магу. Асабісты час — гэта святое!

— Я гатовы! — запэўніў Судзераў. Ці то сапраўды хацеў дапамагчы, ці то хацеў даведацца навіны раней за ўсіх.

— Вельмі высакародна з вашага боку, Аляксандр Мікалаевіч! Ідзіце абодва на вячэру, потым можаце працягнуць вывучэнне артэфакта. Раніцай чакаю справаздачу!

— Абавязкова, Глеб Міхайлавіч!

Вячэра заняла каля паўгадзіны — Медзелец і Судзераў спяшаліся вярнуцца ў пячору. Дацэнт заразіў электрыка энтузіязмам.

Унізе з’явілася асвятленне ў выглядзе чатырох штанг з магутнымі люмінесцэнтнымі лямпамі. Ніяк «падарунак» Казанцава.

Медзелец вырашыў выкарыстаць электрамагнітны сканер глыбіннага зандавання глебы. Наладзіўшы факусіроўку, мужчыны размясціліся за ноўтбукам. Дацэнт выдыхнуў і націснуў клавішу «Enter».

— Не прабівае! Паспрабуем павялічыць магутнасць.

Магутнасць давялося павялічваць яшчэ двойчы, перш чым на маніторы з’явілася схема механізма. Яна была да таго заблытанай, што Медзелец не змог падабраць аналогіі. Нічога не знайшлося і ў базе даных, а яе аб’ём складаў амаль трыста мега­байт.

— Эх, звязацца б з універсітэтам!

На гарызонце замаячыла Нобелеўская прэмія. Дацэнту нават давялося абсякаць сябе.

— І для чаго патрэбна такая ўстаноўка?

— Гэта яшчэ трэба будзе высветліць!

Кадр за кадрам Медзелец фіксаваў усе вузлы, бо ў любым з іх магла хавацца разгадка. Працэс быў нецікавы, таму Судзераў вярнуўся да шчыта.

— Яўген Святаслававіч, прашу прабачэння, што адцягваю!

— Зусім не! Заходзьце, Глеб Міхайлавіч! Мне ўсё роўна патрэбна паўза — мозг вось-вось закіпіць!

— Не атрымліваецца? — голас прафесара быў напоўнены спагадай.

— Пакуль не, але здавацца я не збіраюся!

— Я нібы гляджу ў люстэрка... Вось, вазьміце! Быць можа, гэта дапаможа вам. Калі мне не здраджвае памяць, у школе і ва ўніверсітэце вы вывучалі нямецкую мову? — у рукі дацэнта перавандравала некалькі пажоўклых машынапісных аркушаў.

— Так!.. Аненербэ?.. «Крышталі волі»?

— Я, на жаль, вучыў англійскую!

— Нейкая мешаніна з акультызму, фізікі і тэхналогіі, — прабегшыся вачыма па тэксце, сказаў Медзелец. —Наўрад ці гэта нам дапаможа!

— Хто ведае? — нагадаў пра сябе Судзераў. — «Нямецкае таварыства па вывучэнні старажытнай германскай гісторыі і спадчыны продкаў» займалася не толькі акультна-ідэалагічным забеспячэннем функцыянавання дзяржаўнага апарату Трэцяга рэйха, але і сур’ёзнымі навуковымі даследаваннямі.

— Пра гэта вы таксама прачыталі ў часопісе?

— У манаграфіі... Гады тры таму, калі я яшчэ працаваў у ЖЭСе, трапілася мне невялікая «халтурка» — правесці праводку ў катэджы аднаго доктара гістарычных навук. Працу зрабіў хутка і ў чаканні гаспадара вырашыў пагартаць тэчку, што ляжала на стале ў кабінеце...

Казанцаў прыгнечана паківаў галавой, але нагадваць пра нетактоўнасць не стаў.

— ...а там амаль дзвесце старонак аб гэтым самым Аненербэ. Містыкі хапала, але і акадэмічнай навукі таксама!

— Прызнаюся шчыра, вашы словы прымушаюць мяне зірнуць на паперы з іншага боку, Аляксандр Мікалаевіч!

— Не буду вам перашкаджаць! — прафесар пайшоў.

Судзераў вярнуўся да перапыненага занятку. Медзелец, адкрыўшы на камп’ютары руска-нямецкі слоўнік, з галавой пагрузіўся ў чытанне.

Час паляцеў чыгуначным экспрэсам.

— Што гэта было? — падняў галаву дацэнт, краем вока заўважыўшы кароткія хвалі, якія прайшлі па ўстаноўцы.

— Дзе?

— Нейкая рабізна! — Медзелец падышоў да механізма ўшчыльную. Следам наблізіўся Судзераў. Мужчыны некалькі хвілін не адрывалі поглядаў ад устаноўкі. — Здалося!.. Якая гадзіна?

— Амаль адзінаццатая.

— Як хутка ляціць час! Ці не хочаце спаць, Аляксандр Мікалаевіч?

— Я б яшчэ папрацаваў.

— Я таксама, але баюся, што стомленасць адолее нас раней, чым мы знойдзем адказ. Знайшлі што-небудзь цікавае?

— Аднавіў ланцужок. Тут усё прадублявана... Рабілі немцы, але потым улезлі нашы. Сёе-тое пачало працаваць лепш, але большую частку чапаць было не варта!.. А як у вас з перакладам?

— Нічога новага — усё тая ж калянавуковая ахінея. Пра значэнне часткі тэрмінаў застаецца толькі здагадвацца. Тут патрэбен прафесійны філолаг.

— У агульных рысах можаце расказаць?

— Механізм дазваляе ўздзейнічаць на «крышталі волі». Якім чынам і для чаго — яшчэ трэба будзе разабрацца... Зноў!

На гэты раз рабізну заўважыў і электрык:

— Нібы жывая істота... Халодная!

— Тэмпература металу павінна быць нашмат ніжэйшай, — Медзелец таксама паклаў руку на ўстаноўку, у думках зганіўшы сябе за тое, што не вымераў пачатковую тэмпературу. — Мы не маглі нагрэць яго настолькі!.. — дацэнт сеў за ноўтбук і забарабаніў па клавішах. Ціха віскнуў трансфакатар. — Размяшчэнне вузлоў змянілася!.. Механізм працуе!

Павісла доўгая паўза.

Медзелец тры разы ўсё пераправерыў. Памылкі не было.

— Мы павінны неадкладна паведаміць прафесару Казанцаву! — дацэнт ускочыў. Яму на плячо лягла рука электрыка. Нечакана цяжкая.

— Глеб Міхайлавіч даўно спіць. Думаю, не варта трывожыць яго сон паўторам таго, што мы і так ведалі да гэтага.

Памеркаваўшы, Медзелец прызнаў, што Судзераў мае рацыю. Узбуджэнне схлы­нула. Дацэнт кіўнуў і, апусціўшыся ў крэсла, пачаў другі раз фіксаваць вузлы. На гэты раз электрык палічыў за лепшае ўбачыць усё на ўласныя вочы да канца.

Размяшчэнне вузлоў зноў змянілася.

— Прайшло пятнаццаць хвілін сорак восем секунд, а ад першага да другога часу мінула больш, — Медзелец аўтаматычна адзначыў на машынапісным аркушы час і ў трэці раз скарыстаўся сканерам. — Дваццаць дзве хвіліны тры секунды...

Трансфармацыя была апошняй. Ні праз гадзіну, ні праз дзве схема не змянілася. Метал пачаў астываць.

— І гэта ўсё? — расчаравана спытаў Судзераў, цярэбячы ланцужок на шыі.

— Я, як і вы, чакаў большага, але адкуль нам ведаць, паводле якога алгарытму працуе іншапланетная тэхніка?.. Дый наогул — ці працавала ўстаноўка? Можа, гэта якая-небудзь рэшткавая з’ява?

Электрык паціснуў плячыма і сказаў:

— Хутка дзве гадзіны. Засядзеліся мы.

— Я задам рэжым фатаграфавання праз кожныя трыццаць хвілін. Раніцай параўнаем!

IV

Нягледзячы на позні час і насычаны падзеямі працоўны дзень, заснуць атрымалася не адразу. Абдымкі Марфея былі моцнымі, але толькі да таго моманту, пакуль у калідоры не закрычалі. Спалох Медзельца ледзь не скончыўся падзеннем з ложка.

Трапіць нагой у калашыну атрымалася з трэцяй спробы. Накінуўшы куртку і сунуўшы ногі ў шлёпанцы, дацэнт выскачыў з жылога блока. За Едусам гналіся Крагін, Грабеня і Кныш. Усе напаўапранутыя, з ускудлачанымі валасамі.

— Што здарылася?

— Прыступ! — не спыняючыся, крыкнуў кухар.

— Яны ў мяне ў галаве! — Едус трымаўся за галаву і нёсся, не разбіраючы дарогі. — Яны ў мяне ў галаве!

— Стой! — у радыста ніяк не атрымлівалася схапіць уцекача.

Хліпкі Кройцар выскачыў з жылога блока і яго кінула на сценку, калі памочнік Крагіна ўрэзаўся ў яго. У выніку сутыкнення Едус страціў хуткасць, чым не прамінуў скарыстацца Грабеня. Затрашчаў матэрыял, і майка засталася ў руках радыста. Але здабыць свабоду ў Едуса не атрымалася — на яго наваліліся Крагін і Кныш.

— Яны грызуць мой мозг! — памочнік кухара аказаўся на падлозе і нема закрычаў. Супраціўляўся ён адчайна, не выбіраючы сродкаў. Кухару, радысту і вадзіцелю каштавала вялікіх намаганняў не дазваляць Едусу вырвацца.

На шчасце, падаспеў Кабуш.

Імгненна зарыентаваўшыся ў сітуацыі, лекар напоўніў шпрыц і ўвагнаў іголку ў ягадзіцу памочніка кухара. Той яшчэ хвіліну ці дзве працягваў супраціўляцца, а затым абмяк. На ўсялякі выпадак Крагін, Грабеня і Кныш працягвалі ўтрымліваць Едуса.

— Што тут адбываецца?

— Мы рыхтавалі сняданак, калі Пеця раптам зваліўся на падлогу і закрычаў, што ў яго галаву залезлі прусакі, Глеб Міхайлавіч... — дыхаў таўстун цяжка. — Яго схапіла сутарга... Я паклікаў на дапамогу і паспрабаваў утрымаць Пецю... Куды там — у яго нібы ўсяліўся д’ябал!.. Ён адштурхнуў мяне і ўскочыў... Потым мы з Валерам і Інакенціем кінуліся ў пагоню, а Руслан пабег за Кабушам.

— Зразумела!.. Віктар Канстанцінавіч?

Лекар выдаткаваў яшчэ некалькі хвілін на агляд і толькі потым сказаў:

— Гіперсалівацыя, тахікардыя, пачашчанае дыханне... Мяркую, нервовы зрыў. Аднак пакуль нічога не магу сказаць пра тое, што яго выклікала. У Едуса першая група здароўя, псіхалагічны клімат у сям’і нармальны, канфліктаў з сябрамі і сваякамі не было, у кіраўніцтва на добрым рахунку.

— Гэта значыць, Пеця проста ўзяў і закаціў істэрыку?

— Нематываванай істэрыкі быць не можа, Фёдар Лукіч. Калі толькі гэта не сімуляцыя!

— Навошта яму сімуляваць? Ён жа мог проста адмовіцца ад удзелу ў экспедыцыі. На яго месца знайшлося б шмат жадаючых — дзе яшчэ заробіш такія грошы?

— Трэба шукаць прычыну... Аляксандр Мікалаевіч, плашч-палатка як нельга дарэчы! Спадары, нясіце Пятра Сцяпанавіча ў медпункт!

Едуса паклалі на ложак і распранулі да бялізны, пасля чаго ўсім, акрамя Казанцава і Медзельца, давялося сысці.

— Паляжыць пакуль, супакоіцца, а потым я з ім паразмаўляю. Блатафобія бярэ пачатак у нейкай жыццёвай сітуацыі, у якой мае месца моцны спалох. Як правіла, гэта траўматычны дзіцячы вопыт, ён мае аўтаматычную і паслядоўную асацыяцыю з прусамі. Для людзей, якія пакутуюць на блатафобію, з’яўленне прусакоў выклікае панічны страх. Паводзіны такога чалавека рэзка змяняюцца. У яго адзначаюцца моцнае хваляванне, пачашчанае сэрцабіццё і галавакружэнне. Асаблівасць блатафобіі ў тым, што сам хворы выдатна разумее, што яго боязь неабгрунтаваная, але самастойна змяніць сітуацыю не можа. Часам блатафобу здаецца, што ён можа нават памерці ад сваіх перажыванняў.

— І як яе лечаць?

— Гіпнатэрапіяй ці кагнітыўнай тэрапіяй. Падыходзіць і дэсэнсібілізацыйны метад.

— Едуса неабходна адправіць на Вялікую зямлю — я вас правільна зразумеў, Віктар Канстанцінавіч?

— Так, Глеб Міхайлавіч. Пасля таго, як Едус ачуецца, ён зразумее неадэкватнасць сваіх паводзін, але гэта зусім не выключае паўтарэння прыступу. Рэакцыя можа быць вельмі сур’ёзнай — аж да паралічу.

— А паблізу можа нікога не аказацца... Бура ў лепшым выпадку скончыцца да вечара, верталёт прыляціць не раней за заўтрашнюю раніцу... Віктар Канстанцінавіч, Едус застаецца пад вашым назіраннем. Трымайце мяне ў курсе!

— Абавязкова!

У калідоры сабраліся ўсе насельнікі «Полюса недаступнасці». На тварах чыталася трывога.

— Спадары, нічога сур’ёзнага не адбылося — у Едуса звычайны нервовы зрыў. Яму патрэбен спакой, таму прашу ўсіх разысціся! — казаў Казанцаў з такой упэўненасцю, што ні ў каго не ўзнікла жадання паставіць пад сумнеў яго словы. Праз некалькі хвілін калідор апусцеў. — Які ўсё ж такі выдатны падабраўся калектыў! Чэрствых душ няма, і гэта не можа не радаваць!.. Што атрымалася высветліць? Дапамаглі паперы Аненербэ?

— Пахваліцца няма чым... — Медзелец тэзісна распавёў пра вечар учорашняга дня.

— Шкада! А я спадзяваўся, што даў вам у рукі ключ...

— Час яшчэ ёсць!

— Гэты адзіны наш актыў неўзабаве скончыцца.

— Гатовы прыступіць да працы неадкладна!

— Пахвальна, калега. Але для пачатку было б нядрэнна памыцца і паснедаць. І не думайце пярэчыць!

Медзелец пакорліва кіўнуў.

У наступнае імгненне дзверы медыцынскага пункта з грукатам адчыніліся, і з праёму з шалёнымі вачыма выскачыў Едус.

— Яны ў маёй галаве! — памочнік кухара прыпусціў па калідоры.

— Трымайце яго! — галава Кабуша была разбіта. Каб не ўпасці, лекар трымаўся за вушакі.

Ні Медзелец, ні ўжо тым больш Казанцаў спыніць Едуса не здолелі — памочнік кухара ўрэзаўся галавой у кут. Прыснула кроў. Цела паваліліся на падлогу.

Кабуш, наколькі мог хутка, паспяшаўся да Едуса. Як высветлілася, толькі за тым, каб канстатаваць:

— Мёртвы... Што з вамі, Глеб Міхайлавіч?

— Сэрца... — прафесар масіраваў грудзі. — Нічога, зараз пройдзе!

— Яўген Святаслававіч, мой сакваяж! Хутчэй!

Серабрысты чамаданчык з чырвоным крыжам стаяў на табурэтцы. Медзелец схапіў яго, машынальна адзначыўшы перакуленыя ложак і стол, пасля чаго вярнуўся да таварышаў.

Кабуш прымусіў Казанцава прыняць нітрагліцэрын і толькі пасля гэтага з дапамогай дацэнта апрацаваў сваю рану.

— Гэтага не магло здарыцца! — лекар быў падаўлены.

— І тым не менш гэта адбылося, Віктар Канстанцінавіч... Як шмат мы яшчэ не ведаем!

— Мяркуючы па ўсім, маштаб блатафобіі быў нашмат шырэйшы, чым я дыягнаставаў.

— Не вініце сябе, Віктар Канстанцінавіч. Вы ж тэрапеўт, а не псіхіятр. Хіба вы маглі зазірнуць яму ў галаву?

— Я павінен быў прадбачыць!

— Давайце перанясём цела ў медпункт. Людзям няма чаго бачыць такое. Кроў трэба змыць!

— Хіба нам не варта пакінуць усё, як ёсць, да прыбыцця паліцыі?

— Вы хочаце пакінуць заліты крывёю труп у калідоры да раніцы, калега?.. Не самае разумнае рашэнне, магу вас запэўніць. Шукаць забойцу паліцыі не давядзецца.

— Вы маеце рацыю, Глеб Міхайлавіч, — труп выклікаў падсвядомы страх пазбавіцца ад якога было няпроста.

Плашч-палатка спатрэбілася ў другі раз.

— Яўген Святаслававіч, а вы не ведаеце, дзе Аляксандр Мікалаевіч яе ўзяў?

— Думаю, пра гэта лепш спытаць у яго самога.

— Так-так, вядома!.. Узялі!

Здавалася, труп важыў не менш за тону. Дацэнт з агідай глядзеў на кроў, якая капала на падлогу.

Данесці цела да медыцынскага пункта не атрымалася.

— Глеб Міхайлавіч, у нас праблемы!

— Што яшчэ, Аляксандр Мікалаевіч?

— Грабеня замкнуўся ў радыёрубцы і нішчыць абсталяванне. Яму мрояцца чэрці!

— Якія яшчэ чэрці? — з раздражненнем перапытаў Казанцаў і пачаў церабіць горла швэдра.

— Не ведаю. Радыст крычыць, што яны збіраюцца пацягнуць яго ў пекла.

— Вар’яцкі дом нейкі!.. Не стойце як балван, дапамажыце нам занесці Едуса ў медпункт!

— А што з ім? — Судзераў толькі зараз заўважыў кроў.

— Самагубства, — патлумачыў Кабуш і адчыніў нагой дзверы. — У Пятра Сцяпанавіча здарыўся востры крызіс, і ён разбіў сабе галаву аб сцяну.

— Але...

— Віктар Канстанцінавіч зрабіў усё магчымае! — прафесар не жадаў працягу размовы. — Падрабязнасці потым.

— Куды яго? — спытаў дацэнт, які ішоў наперадзе.

— Кладзіце на ложак! Я вазьму сакваяж — Валерыю Іванавічу можа спатрэбіцца дапамога.

Электрык пакасіўся на павязку, аднак нічога казаць не стаў.

Перад радыёрубкай сабраліся некалькі чалавек. Рагін спрабаваў пераканаць Грабеню ў тым, што ніякіх чарцей няма, і прасіў адчыніць дзверы. Радыст маўчаў, затое грукат стаяў страшны.

— Не атрымліваецца...

Казанцаў рашуча адсунуў электрыка і забарабаніў па дзвярах кулаком.

— Спадар Грабеня, неадкладна спыніце гэта бязладдзе і адчыніце дзверы!.. Вы мяне чуеце? — адказу не было. А вось грукат узмацніўся шматкроць. — Ламіце, пакуль ён усё там не разнёс!

Рагін і Кныш, разбегшыся, урэзаліся ў дзверы. Удар атрымаўся моцным, аднак палатно вытрымала.

— Яшчэ! — новы ўдар. Дзверы затрашчалі, але не паддаліся. — Мацней, чорт пабяры!

З трэцяга разу замок не вытрымаў. Палярнікі хлынулі ўнутр радыёрубкі.

— Не падыходзьце! — радыст размахваў нажом. За яго спінай патрэсквала. Смярдзела дымам.

— Што вы сабе дазваляеце? — чаша цярпення Казанцава была перапоўнена. — Зглуздзілі?

— Зарэжу! — Грабеня з такім азвярэннем паласаваў нажом паветра, што ніхто не адважыўся наблізіцца да яго. Яго рукі дрыжалі, а на ілбе выступіў пот.

— Перастаць!

— Сатане не атрымаць маю душу!

— Ды вы ж п’яны! Гэта абуральна! — кулакі прафесара сціснуліся, і ён ступіў да радыста. Грабеня зароў, як паранены звер, і скокнуў на Казанцава.

Медзелец адштурхнуў прафесара і прыняў удар на сябе.

V

Адразу некалькі чалавек кінуліся на радыста. Грабеня замарудзіў і абрынуўся пад цяжарам цел, што наваліліся на яго.

— Рукі трымайце! — крыкнуў Казанцаў.

У радыста не было ніякіх шансаў. Яго перавярнулі на жывот, заламалі рукі за спіну і, адабраўшы нож, звязалі правадамі.

— Патрывайце, Яўген Святаслававіч! — лекар пасадзіў дацэнта на крэсла і асцярожна зняў куртку, пасля чаго заняўся ранай. — Варушыць пальцамі можаце?

— Так, — Медзелец паморшчыўся. — Толькі балюча вельмі!

— Вам пашанцавала, што на вас была тоўстая куртка, а ўдар прыйшоўся мімаходзь! — Кабуш хутка і спрытна наклаў бінтавую павязку. — Выпіце, вам трэба супакоіцца!.. Вось так, добра!

— Як ён?

— Рана лёгкая, але некалькі дзён Яўген Святаслававіч не зможа паўнавартасна карыстацца рукой. — Кабуш накінуў перавязь на шыю Медзельца. Казанцаў з палёгкай выдыхнуў. — Яму патрэбны поўны спакой!

— А што з гэтым?

Радыст працягваў вырывацца, абсыпаючы таварышаў праклёнамі. Словы «чэрці» і «пекла» гучалі лездь не ў кожным сказе.

— Падазраю псіхоз з тымі ж сімптомамі, што і ў Едуса, але дакладней змагу сказаць толькі пасля агляду і апытання.

— Наўрад ці ў такім стане ён дасць вам агледзець сябе, Віктар Канстанцінавіч, не кажучы ўжо пра апытанне.

— Трымайце мацней, я зраблю яму ін’екцыю заспакаяльнага! — радыст затузаўся мацней, але вырвацца яму не дазволілі.

— Другі выпадак вар’яцтва за гадзіну. Гэта ні ў якія вароты не лезе! — Казанцаў быў злы. — Зачыніце яго ў першым тэхнічным модулі!

Грабеню павялі.

— Кіраўніцтву гэта не спадабаецца!.. Я хачу, каб усе сабраліся ў кают-кампаніі праз трыццаць хвілін!.. Аляксандр Мікалаевіч, калі ласка, затрымайцеся!.. Дазвольце пацікавіцца, дзе вы ўзялі плашч-палатку?

Медзелец ускінуў брыво — пытанне здалося яму неістотным.

— На складзе ў левым крыле.

— Зрабіце ласку, праводзьце нас!

Склад не меў ніякага дачынення да акадэмічнай навукі — ад падлогі да столі ён быў застаўлены пафарбаванымі ў зялёны колер скрынямі з армейскай маркіроўкай.

Дацэнт не змог стрымаць вокліч здзіўлення — акрамя амуніцыі і рыштунку тут захоўвалася зброя і боепрыпасы.

— А што вы тут рабілі?

— Працягваў праводку, — без паўзы адказаў электрык. Погляд Казанцава ён вытрымаў спакойна.

— Ну так, што ж яшчэ? — цікавасць прафесара неяк адразу аслабела.

— «Полюс недаступнасці» ўсё менш паходзіць на навуковы аб’ект. Вы не зна ходзіце, Глеб Міхайлавіч?

— У вашых словах ёсць рацыя, калега. Як толькі скончыцца бура, я неадкладна звяжуся з кіраўніцтвам і запатрабую тлумачэнняў!

— Калі атрымаецца звязацца.

— Чорт! — прафесар ляпнуў сябе па ілбе. — Усё нервы!.. Яўген Святаслававіч адпраўляйцеся ў радыёрубку і ацаніце маштаб шкоды... Аляксандр Мікалаевіч папрашу нікога не пускаць унутр. Я схаджу па ключ.

Падлога радыёрубкі была літаральна абсыпана абломкамі. Пастараўся не толькі Грабеня, але і палярнікі. Медзельцу хапіла чвэрці гадзіны, каб ва ўсім разабрацца.

— Ну што? — Казанцаў нібы пастарэў на некалькі гадоў.

— Усё, што мы прывезлі з сабой, цалкам знішчана. Станцыйны перадатчык пацярпеў менш, але я не ўпэўнены, што змагу адрамантаваць яго!

— Яўген Святаслававіч, пастарайцеся — вельмі трэба!

— Разумею і зраблю ўсё магчымае!

— Вялікі дзякуй! Я пакуль пагутару з людзьмі — лепш самыя дрэнныя навіны, чым поўная іх адсутнасць. Паспрабую пераканаць персанал захоўваць спакой... Прышлю вам Судзерава.

Працаваць адной рукой было нязручна, аднак дацэнт неяк прыстасаваўся. У тры рукі праца пайшла хутчэй, хоць і не ў такім тэмпе, які планаваў Медзелец.

Кныш уварваўся ў радыёрубку без груку і з парога сказаў:

— Грабеня павесіўся!

Да прыходу дацэнта радыста выцягнулі з драцяной завесы і, паклаўшы на пад­логу, накрылі памятым сцягам СССР. Кабуш быў змрочны. На ілбе Казанцава заляглі глыбокія маршчыны. Прафесар масіраваў грудзі.

— Містыка! — голас Кныша дрыжаў, а погляд быў поўны ірацыянальнага страху.

— Пакіньце гэта зараз жа! — запатрабаваў Казанцаў. — Усё мае сваё тлумачэнне!

— Перадсмяротную запіску знайшлі? — Медзелец здзіўляўся, як у Грабені атрымалася вызваліцца. «Вязалі» на сумленне — Хмара служыў у разведвальнай роце ПДВ.

— Не, — пакруціў галавой лекар.

— Нядобрая знаходка!

— Аляксей Аляксеевіч, досыць! — павысіў голас прафесар, прымусіўшы вадзіцеля замаўчаць. — Наяўнасць прамой сувязі паміж смерцю і артэфактам не даказана!.. Віктар Канстанцінавіч, Грабеню аднесці ў медпункт, Кнышу дайце заспакаяльнае — мне толькі панікёраў не хапала для поўнага шчасця!

— Добра, Глеб Міхайлавіч!

— Спадары, нам усім цяпер цяжка, тым не менш, я прашу вас вярнуцца да працы! — дацэнт кіўнуў — у закрытай прасторы няма нічога горш за гультайства. — Хай застануцца толькі тыя, хто дапаможа несці цела!

Добраахвотнікаў было так шмат, што Казанцаву давялося выбіраць.

— Ці атрымалася адрамантаваць радыёперадавальнік?

— Пакуль не, Глеб Міхайлавіч.

— У такім выпадку вяртайцеся!.. І вы, Аляксандр Мікалаевіч!.. Хаця не, хутка ж абед.

— Я не галодны.

— Мне таксама нешта не хочацца.

Прафесар паглядзеў на аднаго, перавёў погляд на другога, пасля чаго сказаў:

— Баюся, і ўсім астатнім кавалак у горла не палезе... Што ж, не маю права затрымліваць!

Для таго, каб знайсці патрэбныя дэталі, давялося разабраць некалькі прыбораў з навукова-даследчага модуля. Судзераў працаваў адвёрткай, Медзелец інструктаваў. Якая ж была радасць дацэнта і электрыка, калі эфір напоўніўся трэскам перашкод.

Судзераў пабег паведаміць навіну Казанцаву, за што Медзелец быў яму ўдзячны — галаву металічнымі абцугамі сціснула мігрэнь. Да горла падступіла млоснасць. Дацэнт намагаўся ігнараваць боль, аднак ён нагадваў пра сябе непрыемным паколваннем у раёне скроняў.

У аптэчцы знайшоўся толькі пратэрмінаваны анальгін.

Медзелец адправіўся да Кабуша. Ля другога тэхнічнага модуля яго ўвагу прыцягнуў дзіўны гук, які паўтараўся.

— Хто тут? — адказу не было, і дацэнт асцярожна прыадчыніў дзверы. Пасля нападу Грабені асцярожнасць была зусім не залішняй. Святло адзінай лямпы з цяжкасцю разганяла змрок. — Ёсць тут хто-небудзь?

Удары былі слабымі, але ў іх прысутнічаў рытм, далёкі ад механічнага.

На трубе ляжаў гаечны ключ, і дацэнт узброіўся ім. Боль пачаў пульсаваць, прымусіўшы Медзельца заскрыгатаць зубамі і некалькі імгненняў прастаяць нерухома. І толькі думка пра тое, што ў цемры можа хавацца вораг, штурхнула дацэнта наперад.

Цемра клубілася. Медзелец круціў галавой, разумеючы, што жудасныя сілуэты на сценах і столі — ўсяго толькі гульня яго ўяўлення, аднак нічога не мог зрабіць.

— Юры Генадзьевіч? — сэрца дацэнта ледзь не выскачыла з грудзей, калі ён наткнуўся на метэаролага. Кройцар сядзеў на падлозе і біўся галавой аб металічную шафу. З кожным ударам гематома на ілбе павялічвалася, але метэаролагу не было ніякай справы да крыві, якая сцякала па твары. — Спыніцеся!

Медзелец адкінуў ключ і, падхапіўшы Кройцара пад пахі, пацягнуў ад шафы. Пры гэтым метэаролаг не пераставаў матляць галавой.

— Ачуняйце, Юры Генадзьевіч! — не дапамагло. Тады дацэнт заляпіў метэаро­лагу аплявуху. Галава Кройцара тузанулася і толькі. — Трэба клікаць Кабуша!

Медзелец выскачыў з тэхнічнага модуля і ірвануў да медпункта.

— Пусці мяне! — шалеў Кныш. — Я хачу сысці!

— Звар’яцеў? Бура! — Рудэнка закрываў сабой дзверы, спрабуючы не выпусціць вадзіцеля. — Ты замерзнеш!

— Пусці! Я не магу тут больш знаходзіцца! — напор быў настолькі лютым, што ў дацэнта не заставалася сумненняў у тым, што Кныш прарвецца. Прарвецца і ператворыцца ў лёд.

— Не выпушчу! — электрык пахіснуўся, атрымаўшы моцны хук справа. Губа лопнула, і з яе заструменіла кроў.

— Пусці! — у руцэ вадзіцеля з’явілася адвёртка. Скарыстацца ёй Кныш не паспеў — Медзелец урэзаўся ў яго. Удар атрымаўся нечаканым. Апынуўшыся на падлозе, вадзіцель гваздануў дацэнта нагой у сонечнае спляценне, падхапіўся і кінуўся наўцёкі. На бяду, упаў Медзелец на параненую руку.

Дацэнт не мог удыхнуць. Руку нібы апусцілі ў гарачую лаву. Перад вачыма скакалі іскры. У вушах звінела.

Медзелец не супраціўляўся, калі яго пасадзілі, задралі швэдар і майку, а пад нос сунулі змочаную ў нашатырным спірце ватку.

— Удар брушной сценкі! — канстатаваў лекар, прапальпаваўшы жывот Медзельца. — Дайце снегу або лёду!

Бразнулі дзверы, а праз некалькі імгненняў скуру апякло. Не закрычаў дацэнт толькі таму, што Кабуш загарнуў снег у марлю.

— Зараз я накладу новую павязку, а потым аднясем вас у жылы блок. Паляжыце з кампрэсам пару гадзін. Не ванітуе?

— Не, — з цяжкасцю выціснуў Медзелец. — Толькі сушыць!

— Так і павінна быць. Цярпіце!.. Зрабіце ўдых!.. Не балюча?

— Трохі... Кройцар ў другім... тэхнічным модулі! Калі яго не спыніць... разаб’е галаву!

— Што сёння за дзень такі?.. Аляксандр Мікалаевіч!

— Слухаю вас!

— Вазьміце Рудэнку і паглядзіце, як там Кройцар!

— Добра, Глеб Міхайлавіч!

— Падобна на тое, без працы сёння я не застануся! — цяжка ўздыхнуў лекар. — Перавярніце яго на бок — я зраблю ін’екцыю болесуцішальнага сродка.

Уколу дацэнт не адчуў. Да жылога блока дабраўся сам, хоць і з дапамогай Кабуша.

— Вы паказалі сапраўдны гераізм, калега!

— Ну што вы, Глеб Міхайлавіч? На маім месцы так паступіў бы кожны, — словы гучалі ушчэнт банальна.

— Запэўніваю вас, зусім не кожны! Адпачывайце, зайду пазней!

Дацэнт праваліўся ў сон, ледзь дакрануўшыся галавою да падушкі.

VI

— Як самаадчуванне? — прафесар з’явіўся праз некалькі хвілін пасля таго, як Медзелец расплюшчыў вочы. Ці то дзяжурыў пад дзвярыма, ці то перыядычна наведваў. А можа, і выпадкова зайшоў.

— Нібы аб’еўся ледзянога пяску з тоўчаным шклом. Але ўжо не так балюча.

— Якое цікавае параўнанне, — усмешка Казанцава была ўсяго толькі ветлівай, — рады, што вам стала лепш.

— Нешта яшчэ здарылася?

— Кныш сышоў... Разбіў акно і нават курткі не ўзяў... Мяркуючы па ўсім, ён не ўсведамляў сваіх дзеянняў. Я забараніў ісці за ім.

— Гэта ж не ўсе дрэнныя навіны? — дацэнт ведаў прафесара занадта доўга, каб навучыцца разбірацца ў адценнях яго настрою.

— На жаль... У нас ужо тры трупы. Гадзіну таму Крагін выпіў бутэльку воцатнай эсэнцыі і сунуў галаву ў духавую печ...

Медзелец не ўтрымаўся ад лаянкі. Рабілася нешта дзіўнае.

— Цалкам з вамі салідарны, калега!

— А Кройцар як?

— Рэмісіі не назіраецца. Кабушу давялося прывязаць яго да ложка, але ён так і працягвае ківаць. Як быццам не чалавек, а механізм... Я зусім не разумею, што адбываецца! У маёй практыцы не здаралася нічога падобнага... Віктар Канстанцінавіч спісвае ўсё на масавае вар’яцтва, але не можа растлумачыць яго прыроду. Я аддаў распараджэнне правесці аналіз ежы і вады. Ніякіх старонніх прымешак... Ні газу, ні пароў, ні іншых небяспечных рэчываў.

— Самы час паверыць у падкопы д’ябла.

— Я атэіст, Яўген Святаслававіч, — Казанцаў нават не спрабаваў усміхнуцца, — і вам раю!.. Рэлігія — уздых прыгнечанага стварэння, сэрца бессардэчнага свету, яна — дух бяздушных парадкаў. Рэлігія ёсць опіум для народа... Карл Маркс. «Да крытыкі гегелеўскай філасофіі права». Азнаёмцеся ў вольны час!.. У вас няма гарэлкі?

— Не трымаю! — дацэнт паспрабаваў не паказваць свайго здзіўлення. Пасля смерці жонкі прафесар стаў перакананым непітушчым.

— Зусім забыўся. Я ж для вас — прыклад для пераймання.

— У Кабуша павінен быць спірт.

— Мабыць, зайду да яго... Папраўляйцеся!

— Аз ёсць цар! — данеслася з калідора.

— Рудэнка... І калі толькі гэта скончыцца?

На галаву электрыка было надзета вядро з выразаным нажніцамі па метале вер­хам. Плечы пакрывала прасціна. У руках Рудэнка трымаў футбольны мяч і вудзільны абломак.

— Аз ёсць цар!

— Сюррэалізм нейкі... — Казанцаў не стаў спыняць электрыка. Тым больш, што з’явілася новая нагода для трывогі. — Склад!

Навукоўцы пабеглі ў левае крыло, дзе заспелі Судзерава, які біў па металічнай дзверы бюстам Леніна. Замок яшчэ трымаўся.

— Аляксандр Мікалаевіч, зараз жа спыніцеся!

Электрык павярнуўся і выскаліўся.

— Гэта ты ва ўсім вінаваты!

— Аляксандр Мікалаевіч, што за тон? — ускіпеў Медзелец. — Паважайце кіраўніка экспедыцыі!

— Заткніся! — вочы Судзерава наліліся крывёю, а пальцы з сілай сціснулі бронзу. — Гэта ён зацягнуў нас сюды! Цяпер мы ўсе памром!

— У вашых словах адсутнічае логіка. Я нікога нікуды не цягнуў! Вы ўсе тут добраахвотна... І чаму вы вырашылі, што нас чакае смерць?

— Ты ведаеш!

— Уявіце сабе, не маю ніякага ўяўлення! — дацэнт бачыў, якіх намаганняў каштавала Казанцаву захоўваць спакой.

— Не загаворвай мне зубы!

— Навошта ж крычаць? Проста растлумачце нам з Глебам Міхайлавічам, што прымусіла вас прыйсці да недарэчнай высновы аб вінаватасці прафесара Казанцава!

— Заткніся! — Судзераў шпурнуў бюст аб зямлю, прымусіўшы навукоўцаў адскочыць.

— Яўген Святаслававіч, калі вас не абцяжарыць!

— Добра, Глеб Міхайлавіч! — Медзелец высілкам волі стрымаў раздражненне. — Як скажаце.

— Пракляты забойца, я спыню цябе! — электрык рвануў да Казанцава, схапіў за горла і пачаў душыць. Твар прафесара пачырванеў, вочы палезлі з арбіт. Ён паспрабаваў адштурхнуць Судзерава, аднак той быў маладзейшы, вышэйшы і цяжэйшы за яго.

Нядоўга думаючы, дацэнт схапіў бюст і ўдарыў ім электрыка. Удар прыйшоўся прама ў лоб. Секунду або дзве Судзераў працягваў захоўваць вертыкальнае становішча, а затым паваліўся як падкошаны.

— Дзякуй, калега! — з цяжкасцю вымаўляючы словы, Казанцаў выпрастаўся. У яго вачах стаялі слёзы.

Медзелец не чуў сябра і не адчуваў болю ў параненай руцэ.

— Я забіў чалавека...

— Ці ён, ці мы!

— Я забіў чалавека! — накаціў паралізуючы страх.

— Спыніце істэрыку! — Казанцаў адвесіў Медзельцу звонкую аплявуху, ад чаго погляд дацэнта набыў асэнсаванасць. — Вы абаранялі не толькі маё, але і сваё жыццё! Любы суд прысяжных вас апраўдае!

— У нас няма суда прысяжных.

— Усё роўна!.. Дый не мёртвы ён!

— Праўда? — сэрца забілася хутчэй.

— Прывесці Віктара Канстанцінавіча?.. Судзераў без прытомнасці! — дацэнт у думках падзякаваў Богу. — Давайце аднясем яго ў жылы блок і замкнём, пакуль ён не нарабіў бяды.

Электрык слаба застагнаў, калі яго ўзялі пад пахі, але ў прытомнасць не прыйшоў.

Навукоўцы выбіліся з сіл, пакуль дацягнулі Судзерава да ложка.

— Які цяжкі... Мы зможам звязацца з Вялікай зямлёй прама цяпер?

— Магу паспрабаваць, але...

— Ніякай гарантыі? — прафесар вылаяўся. — Падзарабляў студэнтам разгрузкай вагонаў, вось і нахапаўся... Хутчэй бы скончылася гэтая праклятая бура! Сітуацыя выйшла з-пад кантролю!

— Звязваць будзем?

— Зразумела! Не хапала толькі, каб хтосьці яшчэ даведаўся пра зброю! — пра­фесар скарыстаўся бухтай провада. Атрымалася не так моцна, як у Хмары, тым не менш надзейна.

— А калі пачне ванітаваць? Ён жа задыхнецца!

— Ваша праўда, Яўген Святаслававіч! — Казанцаў кінуў шкарпэтку на падлогу, у сэрцах даўшы пінка сумцы з асабістымі рэчамі электрыка. — Забярыце ў яго ключ!.. Дзякую!

— Што будзем рабіць далей?

— Не ведаю, калега. Сысці мы не можам, спыніць вар’яцтва не можам, папрасіць аб дапамозе не можам... Застаецца толькі замкнуцца ў жылых блоках і чакаць.

— Не самы лепшы варыянт.

— Можаце прапанаваць іншы?

— Давайце збяром усіх з цвярозым розумам у кают-кампаніі і пачнем мазгавы штурм!.. Глеб Міхайлавіч, што з вамі? Глеб Міхайлавіч? — каб не ўпасці, прафесару давялося схапіцца за плячо дацэнта. — Вы добра сябе адчуваеце?

— Усё нармальна, проста параксізмы мігрэні! — Казанцаў дакрануўся рукой да шыі і раптам зрабіўся белым, як палатно. Яго погляд напоўніўся жывёльным страхам.

— Вы ўпэўнены?

— Так, чорт пабяры! Хопіць мяне дапытваць!

— Прашу прабачэння!

Не менш за хвіліну Казанцаў варушыў жаўлакамі, пасля чаго сказаў:

— Папрасіць прабачэння варта мне. Я страціў кулон — падарунак жонкі на гадавіну вяселля.

— Хутчэй за ўсё, яго сарваў Судзераў, калі душыў вас. Давайце вернемся і пашукаем!

— Буду ўдзячны вам за дапамогу, калега!

Ля акумулятарнай, уціснуўшыся ў сцяну і дрыжучы, як ліст на ветры, сядзеў Хмара. Па шчоках тэхніка цяклі слёзы.

— Яшчэ адна ахвяра!

Пачуўшы голас Медзельца, Хмара тузануўся і паглядзеў вар’яцкімі вачыма на навукоўцаў. Варта было дацэнту зрабіць крок, як тэхнік паспрабаваў зліцца са сцяной і прагугніў:

— Не чапайце мяне!

— Мы не зробім вам зла, Мікалай Андрэевіч!

— Калі ласка! — слёзы хлынулі ручаём. Хмара закрыўся рукамі.

— Жаласлівае відовішча! І куды толькі падзелася гіпертрафаваная маскуліннасць?.. Хадземце, калега! Баюся, у Мікалая Андрэевіча здарыцца інфаркт, калі мы дакранемся да яго.

Кулон, дакладней тое, што ад яго засталося, адшукаўся за некалькі метраў ад дзвярэй — пад каналізацыйнай трубой. Казанцаў лаяўся і штурхаў сцены. Выплюхнуўшы злосць, сказаў:

— Мне трэба пабыць аднаму!

— Гэта няўдалая ідэя, Глеб Міхайлавіч! — дацэнт вырашыў забыцца пра тактоўнасць.

— Мне трэба пабыць аднаму!

— Ваша права.

Казанцаў сціснуў у кулаку кулон і паспяшаўся сысці, а Медзелец вярнуўся да Хмары. Ён не хацеў пакідаць тэхніка аднаго.

— Не чапай мяне!

— Усё добра, не трэба баяцца!

Тэхнік нагадваў спалоханае маленькае дзіця. І гэтае дзіця не верыла ніводнаму слову. Дацэнт падумаў пра тое, што Казанцаў мае рацыю.

— Хай разбіраецца Кабуш!

Боль ударыў у патыліцу праз некалькі метраў. Мозг нібы сціснулі халодныя шчупальцы. Медзелец паваліўся на калені і сціснуў рукамі скроні. Суняць боль гэта не дапамагло.

І тады дацэнт закрычаў.

— Не трэба, не трэба, не трэба! — Хмара быў блізкі да істэрыкі.

Лёд нечакана трэснуў, а затым пачаў раставаць.

Дацэнт упаў і скруціўся ў позе эмбрыёна. Колькі ён так праляжаў, не ўзяўся б сказаць дакладна. Г адзіну? Дзве? Тры? Суткі?

Калі боль сышоў, дацэнт неяк падняўся і на нягнуткіх нагах паплёўся ў бок мед­пункта. Рудэнка разжыўся ланцугом і вялікім замком. Павешаныя на грудзі «рэгаліі» выглядалі камічна. Вось толькі смяяцца чамусьці зусім не хацелася.

VII

Дабраўшыся да жылога блока, дацэнт паваліўся на ложак і заплюшчыў вочы моршчачыся ад пульсуючага болю. Успомніўшы, што не замкнуў дзверы, Медзелец прымусіў сябе падняцца. Накаціла такая слабасць, што дацэнт быў вымушаны ўха піцца за край стала і некалькі імгненняў пераводзіць дух.

— Што са мной такое? — страціўшы надзею знайсці адказ, Медзелец пасля тузіна кароткіх крокаў дабраўся да дзвярэй і прываліўся да іх, радуючыся холаду палатна. Дзесьці ў грудзях рос камяк, з-за чаго дацэнту раз-пораз даводзілася душыць ванітавыя пазывы.

Павярнуць ключ аказалася справай няпростай — Медзелец канчаткова выбіўся з сіл і з’ехаў па дзвярах на падлогу. Налітыя свінцом павекі апусціліся самі па сабе...

— Сядайце, Яўген Святаслававіч! — рэктар быў падкрэслена афіцыйны. — Я выклікаў вас для таго, каб атрымаць тлумачэнні з нагоды вашай дысертацыі на атрыманне вучонай ступені кандыдата навук. Члены Вучонага савета хочуць ведаць — чаму вы апусціліся да плагіяту?

— Прабачце? — вочы Медзельца палезлі на лоб. Ад пачатку і да канца аспірант пісаў дысертацыю сам.

— Вы скралі чужую працу, Яўген Святаслававіч! — рэктар глядзеў асуджальна. Не былі добрымі і погляды астатніх. — Некарэктны ўчынак для сапраўднага вучонага!

— Гэта нейкае непаразуменне!

— Калі б непаразуменне. Спецыялісты правялі аналіз зместу вашай дысертацыі і прыйшлі да адназначнай высновы — плагіят!.. Вы можаце сказаць што-небудзь у сваё апраўданне?

— Я нічога не краў!

— Яшчэ і не каецеся ў зробленым... Сумна, Яўген Святаслававіч, вельмі сумна!

— Як я магу раскайвацца ў тым, чаго не рабіў?

— Значыць, хтосьці краў за вас, а гэта толькі пагаршае вашу віну!.. Хто б мог падумаць, што сын славутага вучонага акажацца жулікам! Ганьба!

Аўдыторыя падтрымала рэктара.

Медзелец адмаўляўся верыць у тое, што адбываецца.

— Калі вы не прызнаеце сваю віну, мне не застаецца нічога іншага, як звольніць вас! — Медзельцу адняло мову.

— Такія вучоныя нам не патрэбныя!

Аўдыторыя выбухнула апладысментамі...

— Я вельмі доўга думала і вырашыла: нам трэба расстацца! — Медзелец асалапеў — да вяселля заставалася менш за месяц. — Мы не створаны для шлюба!

— Алёна, мы ж кахаем адзін аднаго!

— Гавары за сябе! — віскнула дзяўчына. — Можа, ты мяне і кахаеш, я цябе — не!

— Як жа так? — Медзелец адчуў, як зямля імкліва сыходзіць з-пад ног. Усё так добра пачыналася і абяцала стаць яшчэ лепш, і вось...

— З табой было прыемна праводзіць час, хоць ты і страшны зануда. Гэта ўсё твая праклятая навука! Лепш бы грошы зарабляў!

— І даўно ты стала такой меркантыльнай?

— Заўсёды такой і была, проста ты не хацеў заўважаць гэтага. Трызніў нейкай жудаснай рамантыкай... А я хачу жыць прыгожа, купляць усё, што мне падабаецца! Хіба ты можаш падараваць мне забяспечанае жыццё?

— Грошы не галоўнае!

— Звычайнае апраўданне няўдачнікаў, а мне няўдачнік не патрэбны!.. Не ў стане даць таго, што я хачу?.. Што ж, тады давядзецца пашукаць іншага, больш заможнага!

— Алёна, прашу цябе — толькі не гарачыся! Я пагавару з рэктарам. Магчыма, змагу атрымаць прыбытак да зарплаты.

— Магчыма? І які ты пасля гэтага мужчына?.. Прэч з дарогі!

— Алёна, пачакай!

— Адыдзі, не хачу цябе больш бачыць! — дзяўчына схапіла чамадан і накіравалася да дзвярэй.

— Алёна!

Адказам быў выстаўлены сярэдні палец. Разумеючы, што вось-вось выпусціць з рук сваё шчасце, Медзелец кінуўся за дзяўчынай, але толькі напароўся грудзьмі на зачыненыя дзверы...

У кватэры востра пахла настойкай валяр’яны.

— Мама, чаму ты плачаш?

— Святаслава забрала «хуткая»... Інфаркт! Яго не зацвердзілі на пасаду дэкана і адправілі на пенсію, вось ён і знерваваўся. Ты ж ведаеш, што бацька не можа жыць без навукі...

— Ды чорт з ёй, з навукай! Куды яго павезлі?

— Не ведаю — мне не дазволілі ехаць з ім і нічога не сказалі!

— Што гэта за парадкі такія?.. Супакойся, а я абтэлефаную прыёмныя аддзяленні! Я знайду тату! — Медзелец доўга не мог знайсці тэлефонны даведнік. Дрыжачыя пальцы не траплялі па кнопках.

— Медзелец Святаслаў Адамавіч? Хвіліну! — паўза расцягнулася да вечнасці. Дацэнт кусаў вусны ад нецярпення. — Так, у абласную бальніцу паступіў такі, — адказаў на пятым званку жаночы голас.

— Як ён?

— Мужчына, не трэба так крычаць!

— Прабачце!

— Смяротны зыход да прыбыцця ў медыцынскую ўстанову.

Ногі Медзельца падкасіліся...

Ішоў дождж. Гідкі, якім ён можа быць у канцы лістапада. Мінакі спяшаліся па дамах, і ні ў каго не выклікаў цікавасці прамоклы да ніткі малады чалавек, які сядзеў на лаўцы і дурнымі вачыма глядзеў некуды далёка-далёка.

Жыццё страціла ўсялякі сэнс.

— За што, Божа? Чаму гэта здарылася менавіта са мной?

Неба маўчала. Або не чула, або не хацела чуць. Чамусьці больш верылася ў другое.

Слёзы змешваліся з кроплямі і, зрываючыся з падбародка, разбіваліся аб плітку. У нейкі момант рука намацала ў кішэні скрыначку. Медзелец выцягнуў яе і некалькі імгненняў спрабаваў зразумець, што гэта такое.

Бацька галіўся выключна лёзамі.

— Чаму б і не? — дацэнт разарваў паперу і заціснуў лязо паміж указальным і вялікім пальцамі. Выйсце ёсць заўсёды, трэба толькі адысці далей, каб ніхто не перашкодзіў.

Завулак быў брудным і літаральна патанаў у дажджавой вадзе.

Лязо лёгка ўвайшло ў плоць...

VIII

Казанцаў уварваўся ў жылы блок і зачыніў дзверы. Сэрца шалёна калацілася — без нейтралізатара прафесар быў безабаронны супраць крайневысокачастотнага выпраменьвання «вырабу № 890 311— Р». Пройдзе зусім няшмат часу, і псіхатропны выпраменьвальнік ператворыць яго мозг у жэле.

Прафесар Глеб Міхайлавіч Казанцаў знікне назаўжды.

— Сукі! Не маглі зрабіць гэта дзярмо мацнейшым! — ад удару аб падлогу кулон разляцеўся дробнымі аскепкамі. Хацелася плакаць ад крыўды. Нейкая недарэчная бойка парушыла ўсе планы. А якія адкрываліся перспектывы... — І што цяпер?

Страх апаноўваў хвалямі. Ліпкі, гідкі, да роспачы жудасны — Казанцаў не мог адключыць выпраменьвальнік. Проста не ведаў, як гэта зрабіць. Бегчы? Прафесар не быў упэўнены ў тым, што перажыве другі пераход.

У той раз толькі шчаслівая выпадковасць дапамагла яму застацца ў жывых...

Марозны вецер прабіраў да костак, адбіраючы апошнія сілы, але Казанцаў упарта перасоўваў ногі. Інстынкт самазахавання гнаў яго да людзей. Туды, дзе цёпла, дзе можна не баяцца выпраменьвання. Зламаныя лыжы засталіся ў гурбе, цяпер толькі палкі дапамагалі захоўваць вертыкальнае становішча. Смяротная стомленасць ціснула на плечы. Казанцаў ведаў — калі ўпадзе, то больш не ўстане. Да крыві кусаў вусны, каб не заснуць.

Чорную кропку ў небе ён прыняў за галюцынацыю і адмахнуўся. Але ў наступнае імгненне да слыху Казанцава даляцеў гул. Не смеючы верыць у поспех, Казанцаў спыніўся і ўтаропіўся ў неба. Кропка ператварылася ў крыж.

— Гэй! — сабраўшы рэшту сіл, закрычаў Казанцаў. Апранутага ў белую маскіровачную куртку з чужога пляча чалавека заўважылі нейкім цудам. Самалёт даставіў Казанцава на нарвежскую станцыю, адкуль усюдыход адвёз яго на «Камсамольскую». У восемдзесят восьмым Казанцаў страціў два пальцы на левай назе і адзін на правай ды амаль паўтара месяца праляжаў у шпіталі з пнеўманіяй. Узрушэнне аказалася настолькі моцным, што псіхіка не вытрымала.

Чатыры з паловай гады зняволення ў сценах «Канатчыкавай дачы»...

Прафесар здрыгануўся.

— А калі не атрымаецца?

— Вы ўжо прыкладзіце ўсе намаганні, спадар Казанцаў! — з твару палкоўніка ФСБ імгненна знікла добразычлівая ўсмешка. — Краіне патрэбны станоўчы вынік!

Па спіне прафесара прабег холад. Часы мяняліся, метады спецслужбаў — не.

Ні нацысты, ні камуністы так да канца і не зразумелі, з чым сутыкнуліся. Навукоўцы былі падобны на сляпых кацянят. Калі толькі бываюць кацяняты, якія прагнуць сусветнага панавання.

Немцы натыкнуліся на іншапланетны артэфакт у сорак другім, а ў сорак чацвёртым станцыю захапілі парашутысты НКУС. Навуковы персанал да гэтага часу паспелі вывезці. Эсэсаўская ахова аказала адчайны супраціў, аднак узарваць артэфакт ёй не далі.

Савецкія навукоўцы ўзяліся за працу адразу, не чакаючы заканчэння вайны — на парозе маячыла пагроза новай.

Прафесара трэсла ад страху. Паміраць хацелася меней за ўсё.

— А навошта столькі зброі, Вольфганг Карлавіч?

— Для таго, таварыш Казанцаў, што на станцыю могуць напасці, — акадэміку Мюнцэру не спадабалася пытанне дацэнта, — амерыканскія імперыялісты ці іх найміты! Чым тады вы будзеце адбівацца? Снежкамі?

Больш дурных пытанняў Казанцаў не задаваў. Лішняя цікаўнасць магла каштаваць не толькі кар’еры, але і свабоды. А то і жыцця...

— Вы ўпэўнены, што Медзелец дасць рады?

— Дацэнт падае вялікія надзеі, таварыш палкоўнік. Дый іншых спецыялістаў у нас пакуль няма.

— Згуба даследчай каманды стала незаменнай стратай.

Прафесар вырашыў не развіваць тэму — ён даўно пераканаўся ў тым, што для палкоўніка людзі не значылі роўным лікам нічога.

— Як плануеце ўводзіць Медзельца ў курс справы?

Прафесар прачысціў горла і патлумачыў:

— Пачну з дакументаў Аненербэ, затым нібыта выпадкова знайду дакументацыю па праекце... Перш чым дацэнт усвядоміць, у што ўляпаўся, ён будзе наш!

— У Медзельца не ўзнікне нязручных пытанняў?

— Я асабіста прагледзеў усе дакументы — дацэнт атрымае толькі тое, што я палічу неабходным яму даць!

Палкоўнік зноў усміхнуўся, пасля чаго строга сказаў:

— Толькі не фарсіруйце падзеі — гэта можа выклікаць падазрэнні...

З нагоды сёмага лістапада на станцыі быў абвешчаны выхадны.

— Пытайце, сёння я ў добрым настроі!

— Вольфганг Карлавіч, а гэта праўда, што вы былі сябрам НСДАП?

— Час быў такі, Глеб Міхайлавіч, — ніколькі не збянтэжыўся акадэмік Мюнцэр, — інакш кар’еру ў навуцы было не зрабіць. Як член КПСС вы зразумееце мяне.

— А паступацца прынцыпамі было цяжка?

— Прынцыпамі? — Мюнцэр засмяяўся. — Не кажыце глупства! Якія прынцыпы?.. Ці не ўсё адно, каму служыць? Абы плацілі!..

Усё паўтаралася. Калі хто і не звар’яцеў, то неўзабаве звар’яцее. Прафесар ведаў гэта лепш за ўсіх.

— Ваша задача — праверка працаздольнасці выпраменьвальніка і ацэнка магчымасці аднаўлення работ па праекце.

— Персанал ведае?

— У гэтым няма патрэбы. У мэтах захавання сакрэтнасці пра сапраўднае прызначэнне «вырабу № 890 311—Р» будзеце ведаць толькі вы адзін!.. Нягледзячы на тое, што людзі звязаны падпіскай аб нераспаўсюдзе, загадваю не дапусціць уцечкі інфармацыі!.. Спадзяюся, вы разумееце ўсю важнасць праекта, Глеб Міхайлавіч?

Прафесар выдатна разумеў і таму не шкадаваў сябе. Яны ўсе не шкадавалі сябе. Занадта вялікімі былі стаўкі.

— Гэта наш адзіны шанс спыніць амерыканцаў! — кіраўнік праекта генерал КДБ акадэмік Сідараў слепа верыў у тое, што Савецкі Саюз яшчэ мог адступіць ад прорвы.

Усе іншыя сумняваліся. Але працягвалі працаваць...

— Уздзеянне будзе схаваным і накіраваным. Ні бетон, ні метал, ні дрэва, ні цэгла перашкодай для хваль не стануць! — Мюнцэр любіў армянскі каньяк. Пахваліцца любіў не менш. — Мы станем упоравень з багамі!

Акадэмік зусім не перабольшваў. «Выраб № 890 311—Р» рабіў фантастыку рэальнасцю. Дыстанцыйнае псіхатропнае ўздзеянне дазваляла выклікаць змены паводзін і разумовай дзейнасці, рэакцый на падзеі і сітуацыі, парушаць працу функцыянальных сістэм і трансфармаваць клеткі тканін...

— А калі выпраменьвальнік да гэтага часу працуе? — ад адной толькі думкі кідала ў пот.

— Вы ж сцвярджалі, што ўнізе адбыўся выбух! — нагадаў палкоўнік.

— Дакладнай яго прыроды растлумачыць не здолею.

— Мы прадугледзелі і гэты варыянт.

— Што гэта?

— Нейтралізатар КВЧ-выпраменьвання. Вам няма чаго баяцца!.. Насіце на шыі...

— Сукі! — Казанцаў падазраваў, што кулон спецыяльна зрабілі далікатным. Навошта ІМ сведка? Мадуляваныя імпульсы прафесар бачыць не мог, але адчуваў, як яны руйнуюць яго мозг.

Час гуляў супраць Казанцава...

— Мы можам зрабіць з чалавека ўсё, што нам захочацца! І Звышчалавека, і раба! Пакалечыць і нават забіць яго! — Мюнцэр п’янеў не ад каньяку.

Ці задумваліся яны пра наступствы?

Магчыма, кагосьці і раздзіралі сумневы, але толькі не Казанцава. Спаў ён спакойна. Да таго часу, пакуль выпраменьвальнік не выйшаў з-пад кантролю...

— Пракляты чалавечы фактар! — Казанцаў быў гатовы разарваць Медзельца і Судзерава голымі рукамі. І тое, што іх абодвух накрыла выпраменьваннем, не прыносіла радасці. Дацэнт павінен быў толькі пераканацца ў тым, што ўстаноўка можа працаваць. Даследаванні планавалася пачаць пазней — з прыбыццём новай каманды навукоўцаў.

Застрэліцца?

Уся істота прафесара паўставала пры думцы аб смерці. Хай паміраюць іншыя!

IX

У левым крыле загрукаталі стрэлы. Мяркуючы па ўсім, хтосьці ўсё ж дабраўся да зброі...

Усе тыя, каму пашчасціла захаваць розум, беглі з «Полюса недаступнасці» з наіўнай надзеяй вырвацца. Адкуль ім было ведаць, што радыус дзеяння артэфакта — паўсотні кіламетраў?

— А калі б і ведалі?

Вадзіць усюдыходы ўмелі адзінкі. І гэтыя адзінкі нікога не хацелі браць з сабой — кожны ратаваў толькі ўласную скуру...

Усюдыход урэзаўся ў скалу за дваццаць кіламетраў ад станцыі. Крыві было столькі, што яна заліла ўсю кабіну.

Ванітавыя спазмы сагнулі Казанцава напалову. Пусты страўнік выплюхнуў толькі жоўць — у галаве вадзіцеля зеўрала вялізная дзірка. Чалавек ляжаў тварам на рулі, падагнуўшы пад сябе нагу. На падлозе пакрываўся інеем пісталет...

Ланцужок слядоў заканчваўся напаўапранутым трупам. Паніка аказалася настолькі моцнай, што лейтэнант унутраных войск выскачыў на мароз у чым быў. Ні зброі, ні вады...

Нябожчыкі прыходзілі кожную ноч. І кожную ноч на працягу некалькіх гадоў Казанцаў прачынаўся ад уласнага крыку. Лекарам давялося прыкласці нямала намаганняў для таго, каб разагнаць цені.

Стралялі кароткімі чэргамі...

А цені чакалі, каб вярнуцца. Лекі толькі загналі іх у падсвядомасць.

Стрэлы ўсё бліжэй...

Свядомасць паплыла.

Казанцаў апусціўся на падлогу ды так і застаўся сядзець, прываліўшыся спіной да шафы і гледзячы ў нікуды. У прафесара больш не засталося сіл для супраціву. Фарбы свету цямянелі, пакуль не засталіся толькі два колеры — шэры і чорны. Аднак і гэты шэры вось-вось павінен быў стаць чорным.

Стрэлы цяпер нагадвалі нягучныя воплескі — губляліся не толькі фарбы.

Казанцаў фізічна адчуваў дотык цемры...

Калі прафесар ужо занёс над прорвай нагу, прагрымеў блізкі і таму аглушальны стрэл. Дзверы адчыніліся. Хтосьці бесцырымонна падняў Казанцаву павекі.

— Паспеў!

На шыю прафесара надзелі нешта металічнае, а ў рот улілі шчодрую порцыю каньяку. Праз некалькі хвілін Казанцаў ачуняў.

— Аляксандр Мікалаевіч?

— Здзіўлены?.. Вочы вас не падманваюць. Я не звар’яцеў. Усё дзякуючы гэтай рэчы! — шыю электрыка ўпрыгожваў тоўсты ланцужок.

Казанцаў адразу зразумеў, што гэта не ўпрыгожванне.

— Адкуль?

— Няма нічога, што нельга было б купіць за грошы, Глеб Міхайлавіч! Пытанне ў цане! — на баку Судзерава ствалом уніз вісеў аўтамат, ад якога рэзка пахла спаленым порахам.

— На каго вы працуеце?.. На амерыканцаў?

— Чаму адразу на амерыканцаў? Ніяк не можаце пазбавіцца ад савецкіх комплексаў? ЗША — адпрацаваны матэрыял. Будучыня за Цянь Ся!

— Кітай... А калі я адмоўлюся працаваць?.. Вы ж выратавалі мне жыццё зусім не з альтруістычных памкненняў!

— Не адмовіцеся, Глеб Міхайлавіч! — усміхнуўся электрык. — Вы занадта моцна яго любіце. Як і грошы... Кітайскі ўрад прапануе вам у два разы больш, чым плацілі лаомаоцзы. Будзеце працаваць пад кіраўніцтвам Медзельца!

— Дацэнт даў згоду?

— Цяжка адмовіць, ведаючы, што твая каханая дзяўчына ў любы момант можа памерці ў страшных пакутах. У Трыяд багатая і ненармальным фантазія... Як толькі скончыцца бура, я выклікаю верталёт. Падводная лодка чакае нас ля ўзбярэжжа.

— Думаеце, ніхто нічога не даведаецца?

— Даведаюцца, вядома! Але нічога нельга ўжо будзе зрабіць... Прыходзіць наш час!

— Вы не падобны на кітайца.

— У душы я Хань!.. Хопіць размоў! Марш у кают-кампанію!.. Не хачу пакідаць Медзельца без нагляду.

— Не трэба было!

Судзераў і Казанцаў разам павярнулі галовы — дацэнт стаяў у дзвярах. У яго руцэ была заціснута граната.

Прафесар адскочыў, а электрык схапіўся за аўтамат.

Позна.

Медзелец вырваў загваздку яшчэ ў калідоры...