Сiвы конiк (на белорусском языке)

Уладзiмiр Дамашэвiч

Сiвы конiк

I

Конiк быў усяго на год маладзейшы за мяне i, колькi я памятаю, не змянiўся з выгляду анi - можна было падумаць, што гэта двухлетак, не болей. Ён быў сiвы, жалезнай, трохi ржавай масцi, летам цямнейшы, зiмой святлейшы, сярэдняга росту, з тонкiмi моцнымi нагамi, з добра развiтай мускулатурай лапатак i персяў, з падцягнутым жыватом, на якiм злева ля пахвiны вiднеўся пад скурай невялiкi, як расплясканае курынае яйка, гуз - след натугi. Быў конiк страшэнна сярдзiты, асаблiва калi галодны - тады да яго не падступiшся, а калi трэба было злавiць на пашы, то з пустымi рукамi не iдзi - не дасца, трэба браць гарнец з аўсом або вядро з лупiнамi. Але больш за ўсё ён баяўся машын. Так баяўся, што па вялiкiх дарогах ездзiць на iм, вiдаць, не кожны асмелiўся б, каб хоць раз пабачыў, што вырабляе гэты сiвы сухi конiк пры сустрэчы з машынай. Мо таму i баяўся, што машын тых мала сустракалася на дарогах "Усходнiх крэсаў", як называлi паны Заходнюю Беларусь. Яшчэ горш з iм было ў горадзе - можа памчаць па вулiцы, вывернуць воз, паламаць платы, нарабiць шкоды. Не раз штрафавалi бацьку за гэта прыдзiрлiвыя палiцыянты.

Але бацька з канём так-сяк спраўляўся, нiколi асаблiва не скардзiўся на яго, бо, акрамя кепскага, меў конiк яшчэ i такiя якасцi, якiх не ў кожнага знойдзеш. Яму не трэба было нiколi паказваць пугi, таму бацька яе нiколi не меў. На конскую ж злосць у бацькi была свая, можа яшчэ большая, была i сiла, у якую нiколi не паверыш, глянуўшы на чалавека: сухарлявы, мо чуць нiжэй сярэдняга росту, вузкi ў плячах, крыху сутулы, але ўпарты, цягавiты, жылiсты i моцны. Рукi ў яго былi як жалезныя, i ўжо калi ён iмi за што браўся, то як абцугамi.

Конь i гаспадар як бы дапаўнялi адзiн аднаго, злiваючыся ў нешта цэлае, непадзельнае, а калi глянуць, як бацька едзе на сваiм конiку, то нiколi не ўявiш, што ён можа ехаць на якiм iншым канi, а толькi вось на такiм. Для беднага гаспадара, якiм быў мой бацька, конiка такога трэба пашукаць.

Нягледзячы на такую знiтаванасць, гаспадар i конь недалюблiвалi адзiн аднаго, але што зробiш. I жыць паасобку яны не змаглi б, асаблiва гаспадар без каня. Работы на двух з паловай гектарах нямнога; бацька ўвесь час ездзiў з канём па заработках, а гэта для сям'i многа значыла, бо чалавек з канём зарабляў удвая, а то i ўтрая болей, чым адзiн. Таму бацька i дома рэдка стыкаўся. Прыязджаў дадому часам вясёлы, калi ўдавалася добра зарабiць, а часцей сярдзiты, крыклiвы, няголены, пахудзелы, толькi вочы нядобра блiшчалi з-пад насупленых броваў. Конь таксама здаваў за гэтыя днi, яму яшчэ больш падцягвала жывот, а пад шкурай на баках выступалi шырокiя, як арэхавыя абручы, рабрыны.

Каля хаты ў нас быў невялiкi кавалак дзяцелiны, дзе мы часам прыпасвалi карову, а часцей каня, бо карова магла i ў другiм месцы назбiрацца за ўвесь дзень, ёй нiкуды не трэба было спяшацца, а конь не спыняецца - у рабоце ды ў рабоце.

...Бацька вывеў каня на дзяцелiну, навязаў на лейцах. Спутанага мы яго не пускалi - забяжыць куды-небудзь цi ўваб'ецца ў шкоду, на адным месцы хадзiць не стане. А навокал лес - знайдзi яго потым. Вечарэла. Я паспеў прыгнаць карову з пашы i лавiў хрушчоў, якiя толькi што з'явiлiся на маладым лiсцi. Я трос арэшнiк, i яны падалi на зямлю, як спелыя арэхi восенню. Назбiраў поўную кiшэню, падышоў да каня. Ён, прыпаўшы да дзяцелiны, заўзята скуб. Канюшына была яшчэ маладая, i ён ажно званiў пустымi зубамi. Убачыўшы мяне, конь нахмылiўся, падтулiў вушы. Гэта азначала, што ён сярдзiты, да яго не падлазь. Але я чамусьцi не паглядзеў на гэты знак перасцярогi i працягнуў руку, каб узяць каня за аброць.

Раптам ён дзiка гiкнуў i стаў перада мною на дыбкi, а пярэднiя капыты, як цяжкiя гiры, занёс над маёю галавой. Я так спалохаўся, што не паспеў i крыкнуць, а конь, зрабiўшы гэты нечаканы выбрык, адвярнуўся ў другi бок i зноў пачаў скубцi дзяцелiну. Я пастаяў на тым месцы колькi часу, пакуль ачомаўся, а пасля цiхенька стаў адступаць задам, далей ад каня. А ён быў заняты ядою i нават ужо не глядзеў на мяне.

Умеў ён i кусацца, я сам адчуў гэта на ўласнай скуры. Наш хлеў-плятнiк быў цесны, разгароджаны на дзве палавiны - адна карове, другая каню. Загарадзь трымалася на тоўстай елцы, якая ўзвышалася над страхою, як пiрамiда. Ля камля гэтай елкi стаяў на высокiх ножках конскi жолаб, у якi бацька толькi што ўсыпаў гарнец аўса, бо некуды збiраўся ехаць.

На палатках ляжалi жэрдкi, на iх салома. На тых жэрдках i на саломе сядзелi куры. Мацi сказала мне палезцi i падаставаць з гнёздаў яйкi. Я ўзяў той самы гарчык, з якога бацька высыпаў авёс, сабраў яйкi, мо якi з дзесятак, i хацеў зазiрнуць у жолаб, бо iншы раз якая-небудзь пяструшка любiла знесцiся i ў жолабе.

У плетнiку, хоць дзверы i прычынены, заўсёды светла - шчылiна на шчылiне.

Я падышоў да загарадзi, паставiў гарнец i ўлез да каня. Толькi я сунуў руку ў жолаб, як конь ускiнуў галаву i, ашчэрыўшы зубы, схапiў мяне за плячук, пасля рэзка матнуў галавою, i я паляцеў яму пад ногi, толькi затрашчала шарачковая куртка ды страшэнна забалела плячо. Куртку мне мацi зашыла, а на плячы доўга не сыходзiў вялiзны чарняк - след конскiх зубоў.

Трэцi раз мне нагарэла ўжо за каня, а не ад каня. Мацi, я i малодшая сястра ехалi да бабы. Летам я пасвiў там карову, а цяпер мацi забiрала мяне дадому - пара было хадзiць у школу.

У Ляхавiчах ля самага рынку мы сталi. Мацi накрыла гунькаю каня, бо было горача, а мух i аваднёў ён баяўся не менш машын - iншы раз аж лажыўся ў аглоблях. Мы стаялi збоч вулiцы, за нейкаю фурманкай. Мацi аддала мне лейцы i сказала:

- Пасядзiце тут трохi, я зайду ў краму, куплю селядца i вам якую булку. Ды глядзi Нiну, - прыгразiла яна мне.

Як толькi мацi пайшла, я прывязаў лейцы да аглабiны, злез з воза i ссадзiў сястру. Мы нiкуды не адыходзiлiся, толькi стаялi на бруку i глядзелi, як снуюць сюды-туды людзi, занятыя сваiмi клопатамi. Прайшло нямнога часу, а нам ужо надакучыла чакаць. Я хацеў зноў садзiцца на воз, як раптам здарылася бяда. Па вулiцы два жыдоўскiя хлапчукi вязлi на двухколцы пустыя бутэлькi. Двухколка падскаквала на бруку, а бутэлькi так моцна грымелi, што наш конь спуджана рвануў спачатку на тратуар, а пасля крута заламаў назад, воз вось-вось гатоў быў перакулiцца, але неяк астояўся, толькi грымнулi калёсы аб брук. Хвiлiна i конь наш прапаў, згубiўся ў гарадской мiтуснi, сярод людзей i фурманак.

Што ж рабiць? Сястра, спалохаўшыся, заплакала, я таксама, гледзячы на яе, гатоў быў крычаць на ўсё горла. Мы пайшлi, узяўшыся за рукi, у той бок, дзе прапаў конь. Якраз быў кiрмашовы дзень, на плошчы пасярод горада стаяла многа фурманак. Мы сталi хадзiць ад воза да воза i прыглядацца, цi не ўбачым дзе свайго Сiвага, распытвалi ў людзей. Нiхто нiчога не ведаў. Мы так абышлi ўвесь кiрмаш разоў тры, калi раптам убачылi, што наш Сiвы стаiць побач з нейкiм чужым канём i спакойна есць сена. Цяпер толькi я здагадаўся, чаму не прыкмецiў яго раней: ён жа накрыты гунькай! Ад радасцi мы не ведалi, што рабiць, нават забылi пра матку.

Нейкi вусаты дзядзька спытаў у нас з недаверам:

- Хiба гэта ваш конь? А дзе гаспадар?

- Наш, ён быў уцек, - адказваю я. - Мы едзем адны, з мамаю. Яна пайшла ў краму. А там вязлi нейкiя пляшкi, конь спужаўся...

- А дзе вы стаялi дагэтуль?

- Вунь там, - паказаў я пальцам. - Насупроць царквы.

Дзядзька пасадзiў нас на воз, а сам недзе пайшоў. Мы сядзiм, чакаем. Чакаем матку, нiбы яна ведае, што мы ўжо тут, на новым месцы.

Сястра пачала плакаць:

- Дзе мама?.. Дзе мама?..

- Зараз прыйдзе, не плач, - супакойваю я малую. Мне i не ў галаве, што яна можа нас не знайсцi, я ўпэўнены, што яна ведае, дзе мы. На тое ж яна i мама.

Вось яна i праўда iдзе - з тым вусатым дзядзькам. Мы з крыкам кiдаемся да яе. Яна са слязьмi на вачах цалуе нас па чарзе, пасля робiцца строгая i крычыць на мяне:

- Як ты глядзеў каня, га?

I б'е мяне далонню па шчацэ.

Я плачу. Плача i мацi.

- Завошта ты яго, кабета? - памяркоўна кажа вусаты дзядзька, што прывёў яе да воза. - Хiба ён вiнаваты? Дзiця ж малое, што ты ад яго хочаш. Яшчэ i так добра, што каня знайшоў. Чаго ж ты на яго?

Я з удзячнасцю гляджу на дзядзьку, але маўчу, толькi размазваю слёзы.

Мацi трохi супакойваецца, кажа ўжо з вiнаватай усмешкай:

- Я i сама цяпер бачу, што дарэмна накiнулася на хлопца, але ж гэтулькi страху перажыла, што аж сэрца балiць. Прыходжу на тое месца - а iх i след прастыў. Дзе iх будзеш шукаць? Хто гэта мог падумаць, што конь паверне назад? Ой, дзякуй вам, дзядзечка, што памаглi знайсцi...

Мацi зацугляла каня, i мы паехалi дадому.

II

Мы жылi ўжо на новым месцы, у бабы, але яшчэ часта даводзiлася ездзiць на старое котлiшча.

Памятаю, у той дзень бацьку нездаровiлася - схапiў жывот. Ён у бацькi балеў часта, бо быў "сарваны ўраз", як казалi мясцовыя "дактары" - шаптухi. Але нiчога не зробiш, трэба было ехаць у тую Вадзяцiну. Мы выехалi недзе пад поўдзень, бо ўсё роўна туды i назад за адзiн дзень цяжка справiцца: пяцьдзесят вёрст - для каня добрая дарога, ды яшчэ не з пустым возам. Часцей за ўсё мы вазiлi адтуль дровы, бо на новым месцы лесу блiзка не было i дровы тут даставалiся людзям дорага.

Недзе за Патапавiчамi, ужо недалёка ад Ляхавiч, нам сустрэлася машына. Бацька напяў лейцы, конь стаў прысядаць на заднiя ногi, кiдацца ў бакi. За рулём, вiдаць, сядзеў добры жартаўнiк, бо, пад'ехаўшы зусiм блiзка, машына затрубiла. Конь як ашалеў - зноў стаў на дыбкi, пасля стукнуў у хамут - мы ледзь не павыляталi з воза. Ад страху ён ужо не адчуваў цугляў, якiя разрывалi яму рот. Затым конь, стоячы на заднiх нагах, падлез задам пад аглоблю, воз нахiлiўся, i не памятаю, як здарылася, што я апынуўся на зямлi. Побач са мной ляжаў бацька. Конь стаяў ужо галавою да нас, дуга падпiрала яму пад горла, i ён толькi хроп, аж пена ляцела з ашчэранай зяпы.

Бацькаў боль як рукой зняло. Ён усхапiўся на ногi, стаў ботамi бiць каня ў жывот, пасля распрог, бо ў таго аж вылазiлi вочы на лоб, так душыла яго дуга, i тою ж дугою стаў мясiць каня па рэбрах, па спiне, дзе папала. Я са слязьмi на вачах пазiраў, як бедны конь гатоў быў вылузацца са шкуры, мне шкада было яго, але я ведаў, што нiякiя просьбы не памогуць: пакуль бацька не згонiць злосцi - не адстане. У гневе ён быў страшны, i тады лепш яго не чапай.

Так бацька кожны раз адвучваў каня ад страху, але нiчога не памагала: конь быў верны свайму нораву, i рэдка калi сустрэча з машынай канчалася добра.

I каб сказаць, што конь быў дурны, непанятлiвы - не, гэты конь, здавалася, усё разумеў, як чалавек, толькi што не мог гаварыць. У лесе з возам ён проста залаты: нi разу не здаралася, каб ён учапiў дзе ў дрэва цi ў пень, так умеў выкiраваць сам; у гразкiм месцы, дзе можна засесцi, яго падганяць не трэба сам браў, ды так стараўся, што выносiў воз на сухое месца ў адзiн момант. I чым цяжэйшы быў воз, тым мацней ён лажыўся ў хамут, тым шпарчэйшы быў яго крок. Бывала, зморыцца, стане, хвiлiну пастаiць - i сам зноў бярэ з месца, нiбы ведае, што гэтай работы за яго нiхто iншы не зробiць. А зiмою ў санках яго нiколi не трэба было падганяць - сам трухае ўсю дарогу, спацее, стане белы ўвесь, заiнее.

А хiтры быў якi! Як лiса! Калi едзеш з дому, будзе зварочваць на ўсе бакавыя дарожкi, толькi зазявайся - нiбы ведае, што чым меншая дарожка, тым яна раней скончыцца. А ўжо калi едзеш з самай далёкай дарогi, нават незнаёмай - кладзiся на возе i спi - давязе, нiдзе не саб'ецца, нiдзе не ўчэпiць, абмiне любую перашкоду. I так iрвецца, так паддае сабе ахвоты, што адна любата.

Не любiў ён яшчэ, каб на iм ездзiлi верхам, асаблiва малыя, усё наравiў зубамi схапiць седака за нагу i сцягнуць на зямлю. Так i трымай павады туга. А садзiшся на яго - нiколi не пастаiць спакойна, iрвецца iсцi, чакае, што ты звалiшся або не сядзеш.

Аднойчы неяк напрадвеснi, яшчэ не сышла з поплаву вада, мяне выправiлi ўзяць бёрда цi нiты ў нашых сваякоў, цераз поплаў. Пешшу туды трэба было б абыходзiць тры вярсты, а напрасткi верхам - дзесяць хвiлiн, i там.

Бацька вывеў мне каня, падсадзiў нават, бо сам я яшчэ не мог ускочыць яму на спiну. Цераз поплаў бегла веснавая вада, навокал чуваць быў шум - вясёлы, радасны шум вясны. Конь увайшоў у ваду, панюхаў, стаў пiць, але цягнуў доўга, нiбы смакуючы, пасля "памыў зубы" - серабрыстыя кроплi паляцелi ўнiз, а ён званiў зубамi, нiбы нешта хацеў выкiнуць з рота. Пасля нi з таго нi з сяго ён раптам пачаў перыць пярэднiм капытом па вадзе, ажно пырскi ляцелi яму на жывот, даставалi да маiх ног. Я не ведаў, што рабiць, але падганяць каня не рашыўся - хай пазабаўляецца; толькi баяўся, каб ён часам, чаго добрага, не ўздумаў тут класцiся. Ад яго можна было чакаць усяго. Ажно не, каню надакучыла боўтацца, а можа забалела нага, i ён, уздыхнуўшы цяжка, пайшоў.

Я ехаў назад i чакаў, што ён таксама будзе рабiць свае фокусы, але ён нiбы не заўважыў вады - настрой у яго быў ужо другi, не жартоўны, не гуллiвы.

Неяк мы з бацькам везлi дровы са Старыны - так звалi лес, што быў ад нас кiламетраў за сем цi восем. Гэта было зiмою, ужо ў час акупацыi. Мы наладавалi-такi добрыя санi, бо дроў дома не было нi палена. Перад вёскай Яжавiчы дарога падымаецца на горку, а пасля крута спускаецца ўнiз, перад самымi хатамi робiць залом i iдзе па загуменнi, па няроўным старым рэчышчы. На гару мы з бацькам iшлi за санкамi, бо конь i так напiнаўся з апошнiх жыл. Дарогу заносiла, палазы ўвесь час уразалiся ў космы жаўтаватага, сагнанага з поля снегу.

Але вось конь узвалок санi на горку i пайшоў лягчэй, мы нават пачалi адставаць. Конь азiрнуўся - i не паспелi мы што падумаць, як ён адразу рвануў з месца i памчаўся галопам. Санкi толькi скрыпелi ды пагрозлiва перавальвалiся з боку на бок на выбоiнах, але абярнуцца, мусiць, не паспявалi. Мы кiнулiся ўдагонку, але дзе там! Па сыпкiм снезе, ды яшчэ апрануты ў зiмовае, не вельмi пабяжыш. А конь ужо мчаўся з горкi, цяпер санi самi перлi яго, падганялi, хамут ужо сядзеў у яго на вушах. I наперадзе быў паварот! Мы з жахам чакалi самага страшнага, але, як на дзiва, конь выкiраваў i не перавярнуўся, толькi слуп снегу закрыў на момант i яго i санi. Тады ён ужо трохi памалей, бо бачыў, што мы далёка, трухаў сабе па калдобiстым рэчышчы, пасля выбраўся на гасцiнец, пераехаў лядакi, паламаны мост i, перасекшы яжаўскую вулiцу, стаў падымацца на горку, пад Гусакi. Бацька i я, задыхаўшыся, беглi за iм вярсты тры, пакуль нарэшце дагналi.

А то яшчэ было... Паехаў мой бацька вазiць сена з балота. Сена ў нас заўсёды вывозiлi сярод зiмы, калi маразы добра ўкуюць зямлю, калi нават ухутаныя цёплай коўдрай моху балоты прамярзаюць так, што могуць несцi нават каня. Той год зiма была голая, снег лажыўся некалькi разоў, ды ненадоўга раставаў, балота ўсё залiло вадою. Потым ударылi маразы, балота пакрылася тоўстай скарынкай каструбаватага, бугрыстага, з жоўтымi падцёкамi лёду. Пасля ўжо выпаў добры снег, але з лёду яго здзiмала, як мякiну з току, асаджвала ў лагчынах, у нiзкiм бярэзнiку i лазняку.

Бацька адзiн наклаў на санкi добры "паляшуцкi" воз - ажно саней не вiдаць з-пад яго, дастае да зямлi - i пусцiўся назад. Конь быў падкуты толькi на пярэднiя ногi, заднiя ў вёсках рэдка хто каваў, а вясною конi i зусiм хадзiлi "босыя". У цяжкiх санях конь стаў коўзацца, як карова, заднiя капыты яго нiяк не маглi зачапiцца за слiзкi i цвёрды лёд. Конь браў-браў, лапатаў нагамi, як танцор, а пасля, разагнаўшы санi, пусцiўся галопам. Бацька ўжо не мог яго стрымаць, бо i сам у ботах ледзь стаяў на лёдзе. Ён паспеў толькi ўчапiцца за аглоблю побач з канём i ўжо не бег, а ехаў, як на каньках. Конь iмчаў, як шалёны; цяжкiя санi аж гулi кутымi палазамi па лёдзе; з-пад конскiх капытоў ляцелi белыя iскры-льдзiнкi. Конь, утулiўшы вушы, ляцеў па неабсяжным балотным моры, сярод рэдкiх астравоў-стагоў, у той бок, дзе канчаўся лёд i пачыналася звычайная санная дарога. Яны праскочылi так вярсты дзве, калi не болей; лёд скончыўся, i конь пайшоў ступою. Бацька адчуў, што нешта вельмi мякка ступаюць яго боты - нага ажно чуе кожную няроўнасць, кожную грудку. Ён падняў бот i ахнуў - уся амаль што новая падэшва была злiзана аж да ўсцiлкi.

III

Аднак выйшла гэтак, што кляты, лiхi Сiвы выратаваў бацьку ад смерцi. Было гэта ў час акупацыi, недзе зiмою сорак другога - сорак трэцяга года. Зiма была снежная, марозная.

Пачалi ў нас ганяць людзей, у каго быў свой конь, на дарогу Слуцак-Баранавiчы, вазiць жвiр. З нашай вёскi выгналi чалавек дзесяць, i заўсёды солтыс назначаў таго, каго недалюблiваў. Паехаў i мой бацька.

У той марозны, халодны вечар мы дома доўга сядзелi пры цьмяным агнi лямпы i ўсё ўслухоўвалiся, цi не заскрыпяць на двары палазы, не затухкае конь капытамi па снезе. Штосьцi доўга не варочаўся бацька - праспяваў нават першы певень.

Раптам чуем - загуло на двары, зарыпела. Я накiнуў бравэрку, выскачыў з хаты. Процi сяней стаяў конь, толькi я яго нiяк не пазнаў - увесь белы, нават галава. Пасля здагадаўся - заiнеў. А глянуў на санi - устае не бацька, а чалавек з нашае вёскi, дзядзька Грышка Савош.

- А дзе ж бацька? - пытаюся, i трывога агортвае мяне, робiцца раптам холадна, нiбы мне за карак сыпанулi прыгаршчы снегу.

- Ах, сынку, - крэкча дзядзька Грышка, - распрагай каня... Захварэў бацька, вось як бывае. - А сам узяў з саней нейкi клунак, ступiў у сенi, але вярнуўся i сказаў: - Накрый каня коўдрай. I вады адразу не давай. Хай астыне. Яму сёння дасталося...

Я раблю ўсё гэта як у сне i думаю, што азначае "захварэў". Нiколi яшчэ не было, каб ён захварэў дзе-небудзь ды застаўся, а каня за яго прыгнаў нехта другi. Тут нешта нядобрае...

Я ўбягаю ў хату. Нечым пахне, я толькi нiяк не зразумею чым. Нешта такое прэсна-салодкае. Цяжка сказаць нават... Мацi, заламаўшы рукi, усхлiпвае. Сёстры, знямелыя, спалохана пазiраюць на клунак. Гэта бацькава вопратка. Кажух, рубашка, шапка, штаны... Штаны i валёнкi разрэзаны: валёнкi зверху да ступнi, штаны знiзу да каленяў. I на белых палатняных портках вiдна кроў. Вось чым пахне ў хаце!..

Як не сваiмi рукамi перагортваю ўсю вопратку i ўздрыгваю. Крывi многа, нават у валёнках...

А дзядзька ходзiць па хаце i расказвае. Гаворыць цяжка, з доўгiмi паўзамi, з перапынкамi, нiбы ў яго нешта засела ў горле i не дае выказаць усё зараз.

- ...Там, ля Навiнак, вялiкi кар'ер... Мы бралi жвiр i вазiлi на шашу... Яму выбралi вялiзную, а бераг зверху намёрз, як страха, на яго нiхто i не глядзеў... Ну i вось... Чуем раптам - гу-у-у! Загуло... Абвал... Людзi кiнулiся хто куды, конi ад жаху заржалi... Ваш бацька быў далекавата ад берагу, унiзе, на яго кацiлiся вялiзныя мёрзлыя брылы зямлi... Стукнула па нагах... Адна нага была наверсе... Бачу, закручана ў другi бок... Перабiла. А другую прыдушыла брылаю. Думаў, што хоць гэта будзе цэлая... Пакуль мы кiркамi ды ламамi разбiлi тую глыбу... Глядзiм, ажно i другая. Ён як глянуў, адразу аж застагнаў, а спачатку нiчога, нават не крыкнуў... Ну, аднаго чалавека засыпала зусiм, але нiчога, адкапалi, мяккi пясок. Другому паламала рэбры, раздушыла грудзi. Можа не выжыць... Трэцяга трохi пабiла, але не моцна. А вашаму бацьку па нагах. Што зробiш... Ну, мы яго адразу на санкi. Падышлi немцы з аховы, паглядзелi, толькi пакiвалi галовамi... Даў адзiн нейкiя дзве чырвоныя таблеткi, ад заражэння крывi, цi што... Вязi, кажуць, у Клецк. I каня не шкадуй, а то капут... Паклалi яго на салому, укрылi... Я ўкленчыў у перадку i гнаў усю дарогу колькi было сiлы. Вынослiвы конь. Каб не ён - не давёз бы. Доктар сказаў: каб яшчэ трошкi спазнiўся... Але вы не гаруйце. Я пытаў доктара. Надзея ёсць. Мо будзе кульгаць, але ж гэта паўбяды.

Я ўсё нiяк не мог уявiць свайго бацьку з пераламанымi нагамi. Косцi раздроблены, раны, кроў... Як ён церпiць? Гэта ж такi боль, такi боль...

Бацька вярнуўся з бальнiцы праз два месяцы. На нагах быў гiпс, ад пальцаў да самага тулава.

Дома бацька праляжаў яшчэ два месяцы. Казаў, што, калi здымуць гiпс, адразу пойдзе. Але памылiўся: калi знялi, ён не ступiў i кроку - упаў.

Ехаў бацька дадому з дзядзькам Мiхалём, нашым сваяком, i радаваўся, што дачакаў вясны, хутка i ў поле выйдзе вось на гэтым Сiвым, якi тады давёз яго з Навiнак у Клецк, не перадыхнуўшы нiводнай хвiлiны. Малайчына конiк!

На тым жа конiку з дзядзькам Мiхалём i Грышкам Савашовым ездзiў я па вёсцы i збiраў збожжа - колькi хто дасць: каб расплацiцца з бальнiцай. Мацi аддала ўсе свае палотны, прадалi апошняга падсвiнка. Што хвароба, што пажар - для селянiна амаль тое самае.

А Сiвы прабыў у нас яшчэ да наступнага лета, да вызвалення. Праз нашу вёску прайшоў мо ўвесь фронт - нашы войскi прарвалiся памiж Нясвiжам i Клецкам, iшлi на Баранавiчы. Дзень i ноч стаяў гул. Хутка за перадавымi часцямi пайшлi абозы - на конях, нават на вярблюдах.

Аднойчы ранiцай я прачнуўся i ўбачыў на двары нейкае малое заморанае каняня. Бацька нешта аглядаў яго, мацаў спiну. Я ўскочыў i, не апрануўшыся, выбег на двор.

- Бачыш, сын, якое нам шчасце падвалiла. За нашага старога Сiвага нам далi маладую Сiвую, - апярэдзiў бацька мае пытанне.

- Як, хто даў? - Я нiчога не разумеў.

- А нядаўна нашы салдаты былi тут. Заехалi i пытаюць, цi ёсць конь. Ёсць, кажу, нейкi, машын дужа баiцца. Яны засмяялiся: "Прывыкне". Вывеў я Сiвага, адзiн аглядзеў яго, зняў сядло з гэтае казы i адразу на нашага. Падзякаваў, i паехалi. Ну, думаю, паплачаш ты з гэтым конiкам, як я плакаў пятнаццаць год.

Сiвая кабылка была страшэнна худая, замораная, уся спiна ў яе спухла ад сядла i нават ужо гнаiлася, а на левай лапатцы слiзела амаль што свежая рана, i ў ёй сядзела нешта цвёрдае - асколак цi куля. На капытах былi выразаны нумары.

Кабылка была нiбы аглушаная: як паставiш, так i стаiць, не разумее нi "тпру", нi "но", нiбы нiкога не бачыць i не баiцца. А мо i праўда не разумее нашае мовы?

- Глядзi, якiя кароткiя зубы, здаровыя дзясны. Гадоў тры, не болей, тлумачыў мне бацька весела.

Я не разумеў, чаго тут радавацца. Гэта ж не конь, а адна толькi шкура ды косцi, ды i тых жменя.

- Цi ж гэта конь? Адзiн шкiлет.

- Дзiвак, ты ў конях нiчога не разумееш. Абы добры шкiлет, а костка мясам абрасце. Вось пабачыш, якая яна будзе праз пару месяцаў. Глядзi, якое чэрава. Не тое што ў таго - прысыхала да спiны. Эх ты!

Праз якi тыдзень пухлiна са спiны ў кабылкi сышла, асталiся толькi вялiкiя струпы на самым хрыбце. Бацька вывеў кабылку на двор, прывязаў да слупка ля калодзежа. Пасля, дастаўшы брытву, стаў абмацваць рану. Зрабiў надрэз. Кабылка нават не паварушылася, хоць з раны закапала кроў. Бацька нацiснуў па баках ад надрэзу - i вось нешта выскачыла на зямлю.

Цяпер ужо я яму тлумачыў:

- Гэта куля з нямецкага аўтамата. У нашых меншы калiбр, куля меншая. Бачыце, ударылася аб нешта жалезнае i ў кабылу стукнула рыкашэтам.

- О, як усё сам бачыў, - здзiвiўся бацька.

Хутка рана загаiлася зусiм, пазлазiлi струпы i са спiны, кабылка пакруглела, нават павесялела - стала шустрая, паявiўся бляск у застылых i нерухомых раней вачах.

Праз якi месяц, услед за Сiвым, пайшоў у армiю бацька. На маю долю засталася нялёгкая задача: навучыць кабылку хадзiць у плузе. Якраз на яе падышоў хамут ад таго каня, i ростам яна была не меншая, мо трошкi толькi карацейшая, але за тое кругленькая, шырэйшая ў крыжоўцы i такая самая рухавая, як той. Нават масцю мала чым адрознiвалася ад Сiвага - мо толькi крыху святлейшая. Праўду казаў бацька, што за старога Сiвага далi маладую Сiвую. Мы так яе i празвалi, i яна ўжо ведала сваё iмя. Вось толькi як яна пойдзе ў баразне?

Тут мне давялося папацець! Кабылка была ўпартая, хоць ты падпiхай яе рукамi. Вiдаць, не разумела, чаго ад яе хочуць.

Я абганяў бульбу; сошку цягаць было лягчэй, чым плуг, але кабылка гэтага знаць не хацела, усё азiралася назад, каб пабачыць, за што яе там трымаюць. А то стане i стаiць. I нiяк не магла прывыкнуць, што хадзiць трэба па адной лiнii з канца загона ў другi канец, а паварочваць яе трэба было проста сiлай. Некалькi разоў яна заблыталася ў пастронкi i лейцы. Адно добра - не брыкалася, не кусалася, каля яе магло хадзiць нават малое дзiця.

Змарыўшыся, я папрасiў сястру, каб яна памагла мне, i сястра паводзiла мне кабылку, пакуль тая не зразумела, што хадзiць трэба па прамой.

Першы, другi ўрок прайшлi цяжка, затое пасля кабылка перайначылася, стала як старая.

Прабыла ў нас кабылка аж пакуль мы не ўступiлi ў калгас, i бацька з яе не мог нацешыцца - такая была паслухмяная i ўдалая. А яшчэ лепш тое, што на машыны яна нават не глядзела. Гэта была iстота з другога веку, з другога пакалення. Сiвы перад ёю здаваўся дзiкуном.

У калгасе Сiвая прывяла жарабятка. Яно вырасла - як дзве кроплi вады стала падобна да маткi. Лiнiя Сiвых не звялася!

1965 г.