Сон Габруся (на белорусском языке)

Мiхась Чарот

(сапр. Мiхась Кудзелька)

Сон Габруся

Сонца ўжо даўно схавалася за бор, i ноч, нiбы чорная коўдра, пакрывала ўсход.

Пастухi папрыганялi з палёў.

Касцы i жнеi вярталiся дахаты, i адгалос iх песень лiўся далёка-далёка па лесе...

Прайшло з паўгадзiны, i зусiм сцямнела. Вёска патрошку стала засыпаць... Толькi па дварэ сельскага савета чулася моцная гутарка...

- Браточкi, - гукаў Нiчыпар, - гэта ж людзi ноч расхапаюць, а мы ўсё спрачаемся...

Але яго словы ледзьве можна было распазнаць памiж той гамарнi, якая цяпер тварылася на дварэ.

- Ну, цiха! Дайце мне сказаць колькi слоў, - абазваўся стары Тамаш i стаў пасоўвацца на сярэдзiну грамады, якая чуць тоўпiлася на досыць такi шырокiм двары. - Я ўжо раней казаў i цяпер кажу, што не трэба зварочваць увагi на двух цi трох чалавек, якiя не хочуць дапамагчы ў гэткiм няшчасцi...

Цi ж не сорам вось табе, Габрусь: ты, можа, яшчэ маеш леташнi хлеб, але скажу папраўдзе, яшчэ два-тры, а то i болей пудзiкаў захована пад саломай, i сёлета, дзякуй богу, ураджаi добрыя, i вось ты, шляхецкая твая натура, каб табе загiнуць, не хочаш даць колькi фунтаў тым няшчасным галодным людзям, якiя цяпер зямлiцу ды кару з дрэва ядуць?! Цi ж не грэх i не сорам гэта, мужчыны?

- Мне дай слова, старшыня! - закрычаў Кузьма, чуць не самы бедны селянiн вёскi. - Я сам галадаю, мне самому прыходзiцца iсцi ў людзей прасiць кавалак хлеба, а я бажуся перад усiмi, што, як толькi сажну свой загон, першы прывязу сваю частку, каб паслаць туды, дзе ўсё спёка папалiла i дзе тысячы людзей памiраюць ад голаду... Мне здаецца, што ўжо даволi нагукалiся, я раджу гэтак запiсаць i ў пратакол, што сход пастанаўляе: як толькi збяром з палёў хлеб, памалоцiм, чым хутчэй выпаўнiм харчовы налог i тады абяцаем, хто колькi можа, прынясём збожжа, бульбы i iншых харчоў вось сюды, да старшынi на двор, для адпраўкi ўсяго туды, у галодныя губернi, адкуль даносiцца плач галодных дзетак i льюцца аж сюды рэчкаю слёзы iх бацькоў... Згодны, мужчыны?..

- Згодны! - закрычалi ўсе ў адзiн голас.

- Мы апошняе пашлём тым гаротнiкам, каб выратаваць ад бяды, - казаў барадаты Ахрэм, - бо ўсе жывём пад богам i не ведаем, што нас чакае, - мо на другое лета самi апынiмся ў гэткiм становiшчы?..

- А хто не згаджаецца з гэткаю пастановаю? - запытаў старшыня.

- Я!.. - адгукнуўся адзiн толькi Габрусь.

- Ну i бог табе суддзя... Ты зусiм не нашай вёскi селянiн, ты нейкi вырадак нашай прыгожай працоўнай сям'i...

Пачалi гаварыць мужчыны i, закурыўшы люлькi i папяросы, разышлiся па хатах...

Габрусь таксама, нiбы той воўк, моўчкi пасунуўся дамоў. Яму нават зрабiлася i сорамна, што ён адзiн не згадзiўся даць сваёй долi на дапамогу галадаючым людзям...

Ноч зусiм ужо ахiнула сваiмi чорнымi крыллямi вёску, i Габрусь быў вельмi рад, што яго нiхто не прымячае...

Гэтак, з нейкаю пакутаю ў сэрцы, ён дацягнуўся дахаты i сеў за вячэру...

- Ну, што? На чым жа скончылася? - запытала яго жонка Адэля.

- На тым скончылася, - адказаў Габрусь, - што ўсе згадзiлiся даць сваю частку дабра, каб паслаць туды, у галодны край, а я не згадзiўся...

- I добра зрабiў! - залепятала яна. - Яшчэ што? Харчовы падатак бяруць, усё трэба купiць за збажынку i яшчэ ахвяру нейкую рабi... Разумна зрабiў, што адмовiўся. Еш, Габруська, зацiрачку, - сказала яна да мужа i лепятала далей: Гэта ж сорам i так, што мы да гэтага дажылi, каб ты, Габрусь, што быў самым багатым шляхцiцам на ўсю аколiцу, i сёлета чуць-чуць сваiм старым хлебам пракiдаўся да новага ўраджаю... А памятаеш, як даўней у нас было, як яшчэ хлопцаў ды дзяўчат наймалi? Заўсёды паўзасека жыта заставалася на другi год... А колькi мы прадавалi?.. Эх! Эх! - I, цяжка ўздыхнуўшы, яна пачала ўкладвацца спаць.

Габрусь таксама, выментаўшы дзве мiсы зацiркi, улёгся спаць, але думка аб тым, цi добра ён зрабiў, што адмовiўся даць хлеба галодным, не пакiдала яго, i ён доўгi час не мог заснуць...

Урэшце сон летняй кароткай ночы яго змарыў, i ён пачаў храпцi, ды гэтак моцна, нiбы хто яго душыў i не даваў спакойна дыхаць...

I вось снiцца Габрусю страшны, страшны сон... Нiбы ён блукае па нейкаму выпаленаму сонцам полю i шукае сваёй палосы... Пасля знаходзiць - i што ж?! Там, дзе ўвосень зелянела густая шаўковая рунь, дзе вясною сэрца яго было поўна радасцi, гледзячы на сваю шырокую i доўгую палоску, якая хвалявалася, як мора, i шаптала яму аб вялiкiм ураджаi, цяпер ён там не можа знайсцi нiводнага каласка, нiводнай зялёнай травiнкi... Усё пажоўкла, усё пачарнела, i нiбы ад таго вогнiшча нясе нейкiм пахам даўнейшага дыму i чаду... Габрусь падае на каленi на гэтай выпаленай палосе, на якую праз усю вясну i лета капелька дажджу не ўпала, i горкiмi слязьмi мочыць пагарэлыя саломкi каласоў, лiсты пажоўклай травiны....

Iдзе ён далей i бачыць, што аўсы i ячменi таксама звалiлiся на зямлю, а нацiнне бульбы завяла, пахiлiлася ў барозны, якiя глыбокiмi шрамамi выглядаюць на гладкiм паленым полi... Габрусь ад слёз i ад жалю бяжыць, сам не ведаючы куды. Ён забягае ў гай i бачыць, як без пары пажоўклi лiсточкi на дрэвах, i чуе, як жаласна цыркаюць i пiшчаць птушачкi, шукаючы лужынкi вады, каб прагнаць смагу... Але, бедныя, не знаходзяць i на вачах Габруся кiдаюцца i памiраюць ад страшэннай спёкi...

Вось раптам чуе ён нейкае страшнае жалобнае рыканне... Ён выходзiць на балота i бачыць, як худыя, зусiм змучаныя кароўкi грызуць сухi, выпалены сонцам мох i кусты багуну... Яны рыкаюць нейкiм скрабучым за сэрца голасам, равуць, шукаючы сырую травiнку, шукаючы выгар, дзе можна было б глынуць хоць адну капельку гразкай вады... I, не знаходзячы, тут жа са страшным рыканнем туляцца да дрэва i, грызучы бяросту, лiжучы яе языком, застаюцца ляжаць назаўсёды...

Габруся пачынае разбiраць нейкi страх... Ён не можа знайсцi сабе месца... Але раптам якаясь невядомая сiла пераносiць яго ў сваю хату... Ён пераступiў парог i зжахнуўся...

Бачыць на ложку хворую i высахшую, белую як палатно жонку... Яна працягвае да яго свае худыя кастлявыя рукi i канаючым голасам шэпча: "Ратуй, Габруська!.. Расiнка праз два тыднi не было ў роце... хлеба кавалачка два тыднi не бачыла... з голаду i смагi памiраю... Ратуй мяне... Ратуй сваiх дарагiх маленькiх дзетак..."

Габрусь ад перапалоху адхiляе сваю галаву на кут... I вось... бачыць, у куточку сядзяць яго трое маленькiх дзетак... Яны апухлi i азызлi з голаду, зусiм не падобны да тых вяртлявых скакуноў, якiмi ён бачыў iх раней...

Усе трое, прытулiўшыся адно да другога, яны цiхенька плачуць. Яны грызуць нейкi гнiлы кавалачак дрэва... i слязьмi праганяюць яго, каб не засядала ў горле... Убачыўшы свайго татку, яны, як маладыя ластавачкi, разявiлi свае роцiкi, працягнулi ўсе да яго ручкi, худыя i пасохшыя, як каласкi ў полi, i пачалi плакаць i прасiць:

"Татачка дарагi... есцi... есцi хочам... дай кавалачак хлеба... ратуй нас... ратуй маму... яна таксама памiрае... iдзi папрасi ў людзей хоць крошачку хлеба, а як у нас будзе - мы больш iм дадзiм. Татачка, хочацца есцi... ратуй нас... ратуй..."

I шэсць худых ручак працягвалася да Габруся, а ён упаў на стол, закрыўся рукамi i пачаў сам плакаць, не ведаючы сам, што рабiць, куды iсцi, хто паможа яму ратаваць жонку, дзетак i жывёлу...

Вось раптам на печы замяўкаў сумную песню галодны кот, а ў сенцах, нiбы перад вялiкiм няшчасцем, завыў сабака. У Габруся сэрца пачало разрывацца ад жалю... Ён хацеў накласцi на сябе рукi, але шкадаваў кiдаць жонку i дзетак, хацеў бегчы, але не ведаў, куды i чаго?..

У хаце не было нi пылiнкi, нi крупiнкi.

I вось чуе Габрусь, што ўжо доўгая рука галоднай смерцi сваiмi чорнымi пальцамi адчыняе дзверы... Ён бачыць, як яна паволi бярэ за шыю яго жонку... як ласкава гладзiць па галоўцы яго дзетак i блiзiцца да яго... Габрусь мацней пачынае плакаць, захiляецца шчыльней вопраткаю... Але чуе, што ўжо халодныя пальцы рукi смерцi бяруць яго за шыю i пачынаюць цiснуць... Ён пачынае вырывацца i з усiх сiл крычыць: "Прэч, паганая! я не дамся!.." I раптам прачынаецца...

- Айца i сына i святога духа!.. - жагнаецца Габрусь i спужана пазiрае на ложкi i на печ, дзе i што ён? Цi жыва жонка i дзеткi...

- А... Ды гэта ж сон!.. Божа ласкавы!.. Няўжо кара мне твая за тое, што я адмовiўся даць хлеба галодным людцам, якiя не ў сне, а сапраўды памiраюць з голаду?!

З гэтымi словамi Габрусь саскочыў з ложка, хутка апрануўся i пачаў будзiць жонку.

- Ты жывеш, Адэлька?.. Ах, каб ты толькi ведала, якi я сёння бачыў сон!.. Гэта ўсё грэх мучыць мяне за маю бязлiтасць i бяздушнасць...

- Што ты плявузгаеш? - адазвалася Адэля, высунуўшы галаву з-пад коўдры. Што гэта? Яшчэ чуць золак, а ты ўжо ўскруцiўся? Звар'яцеў, стары, цi што?

- Эх, баба, баба! Каб ты толькi ведала, колькi я набраўся страху!.. Але гэта нiчога... Дзякую табе, божа, што ўсё гэта ў сне бачыў я, а не сапраўды. Гэтак жа можа быць i ў жыццi сапраўды!.. Гэтак жа, мусiць, цяпер жывуць i памiраюць там, адкуль даносяцца аж сюды енк i плач гаротнага народу. Праўду стары Ахрэм казаў, што ўсе мы пад богам i з усiмi гэтак можа стацца. А я больш не буду такiм, якiм быў дагэтуль...

Я першым унясу ахвяру на дапамогу i аддам усё, толькi пакiну столькi, колькi патрэбна для пражыцця сямейкi... А можа, мой фунцiк хлеба выратуе там памiраючага... Я пабягу, Адэлька, скажу старшынi, што першым унясу, колькi змагу...

- Ды што ты, Габрусь, звар'яцеў?

- О, не!.. Гэтак няможна, кабецiна, жыць, як мы жылi... Я хутка вярнуся...

Адэля ад здзiўлення разявiла рот i не ведала, што казаць, калi Габрусь зачыняў за сабою дзверы.

Яшчэ не пачынала ўсходзiць сонейка, як Габрусь бягом прабег вулiцу i пачаў моцна стукацца ў дзверы да старшынi вёскi.

1921 г.