У прасторы сямі нот

Таццяна МУШЫНСКАЯ

У ПРАСТОРЫ СЯМІ НОТ

Дакументальная аповесць

Спяваюць — усе!

Калі азіраюся назад і згадваю дзяцінства, складваецца ўражанне, што музыка вакол і побач са мной была заўжды. Любіла спяваць мама, Тамара Фёдараўна, хоць заўсёдныя клопаты прафесійныя, настаўніцка-школьныя, і побытава-хатнія, магчыма, не надта таму спрыялі. Мамін голас не вельмі моцны, але чысты і вельмі шчыры. А сама манера выканання адлюстроўвае далікатнасць унутранага свету. Нячаста, але спяваў бацька, Міхась Іосіфавіч, найперш народныя песні — кшталту «Ой, сівы конь бяжыць» або славуты раманс «Ты не пришла, а я так ждал...». Вельмі любіла спяваць бабу­ля Марыя Іванаўна. Цікава, што на Грушаўцы, дзе нарадзілася мама, спявалі часцей, чым у Быхаве, на бацькавай радзіме.

Увогуле калі за святочным сталом збіраліся госці, абавязковай, а магчы­ма, лепшай часткай сустрэчы аказваліся вядомыя народныя або папулярныя эстрадныя творы. Ты таксама падпяваеш, «падцягваеш»... І адчуванне сябе ўнутры згуртаванай грамады блізкіх людзей, якія пяюць і яднаюцца не толькі галасамі, але суладдзем эмоцый, агульнага душэўнага ладу, — яно па вялікім рахунку мацуе дух. Уплывае на тое, як будзеш бачыць і чуць навакольны свет усе наступныя гады. А галоўнае, застаецца ў глыбінях памяці праявай неабдымнай, зіхоткай радасці, памножанай на колькасць выканаўцаў.

Згадваю, музыка ў той час літаральна панавала ў прасторы паўсядзённага жыцця. Прычым, творы розныя і першакласныя. Яны гучалі з радыёпрыёмнікаў, якія ў гарадскіх кватэрах і вясковых хатах не выключаліся цэлы дзень. Яркімі мелодыямі, таленавітымі музычнымі сачыненнямі былі прасякнутыя фільмы і тэлеперадачы. Цяперашняй моладзі цяжка ўявіць, але новыя оперныя і балетныя пастаноўкі часта трансліраваліся з маскоўскага Вялікага або ленінградскага Кіраўскага тэатраў. Яны суправаджаліся каментарыямі музыказнаўцаў, якія перад пачаткам дзеі прайгравалі на раялі вядомыя тэмы, знакамітыя арыі і дуэты. Тлумачылі, распавядалі — увогуле захаплялі нязмушаным падарожжам у свет геніяльных твораў.

На святочных імпрэзах з нагоды юбілеяў класікаў літаратуры, дзеячаў тэатральнага ці музычнага мастацтва мінулага часта гучала класіка. У выкананні найбольш знакамітых аркестраў і салістаў. А з сучаснага — тое, што было пазначана пячаткай густу і безумоўнага, бясспрэчнага таленту. Тых музычных скарбаў пры канцы 1960-х, у 1970—1980-я гады аказвалася столькі, што яны здаваліся бясконцымі. Іх хацелася адкрываць і спасцігаць.

Клавішы белыя і чорныя

У 1964-м бацькі атрымалі новую кватэру на вуліцы Якуба Коласа ў Зялёным Лузе. У наступным годзе я пайшла ў школу, тады ж мама і тата купілі чорна-бліскучае, урачыстае з выгляду піяніна «Беларусь», каб я вучылася музыцы. Купілі ў крэдыт, потым выплачвалі неабходную суму, напэўна, цэлы год. Кватэра здавалася агромністай, як на цяперашні погляд, нават неабходнай мэблі не хапала. А піяніна ў напаўпустой хаце з’явілася.

Два або тры разы на тыдзень я хадзіла на заняткі да Людмілы Міхайлаўны, мілай і ўсмешлівай настаўніцы музыкі. Зразумела, самы пачатак іх, авалодванне тэхнікай, патрабуе цярпення і настойлівасці. У педагога, відавочна, іх хапала, у мяне — не заўсёды.

Але захапляў вынік. У той час я заўзята збірала песеннікі з нотамі, там абавязкова друкаваліся мелодыі, якія можна прайграць на піяніна, калекцыяніравала дуэты і арыі з опер, змешчаныя ў музычных часопісах. Гэта хвалюючы момант, калі кранальна-пяшчотная або ўрачыста-велічная мелодыя, асноўная музычная тэма нараджаецца пад тваімі пальцамі. У сугуччы белых і чорных клавіш, у сугуччы асобных нот і акордаў.

Любіла я музычную літаратуру, з захапленнем чытала біяграфіі кампазітараў, славутых выканаўцаў і ў той жа час не зусім разумела, навошта мне трэба сальфеджыа. Я ж не збіралася быць піяністкай! Музыка існавала сярод іншых захапленняў, была часткай навакольнага свету, але не вызначальнай. Цяпер разумею, што без тых заняткаў, без музычнай школы не ўзнікла б глыбокае адчуванне і разуменне шматлікіх музычных твораў — оперных, балетных, інструментальных, камерных, што спатрэбіліся падчас прафесійных заняткаў музычнай журналістыкай.

Праз шмат гадоў, у 2003-м, калі разам з кампазітарамі мы ладзілі першую сумесную вечарыну ў касцёле Святога Роха, тагачаснай камернай зале філармоніі, я запрасіла і Людмілу Міхайлаўну, сваю настаўніцу. Яна выглядала здзіўленай. Напэўна, не спадзявалася, што тыя, даўнія заняткі будуць мець нейкі працяг...

Школьныя гады прайшлі пад знакам адкрыцця свету музыкі, тэатра, кіно. Падзея, калі бацькі куплялі — уявіце, якое шчасце! — камплекты пласцінак, дзе цалкам запісаны оперы «Яўгеній Анегін», «Травіята», «Аіда», балеты «Лебядзінае возера», «Спячая красуня», «Жызэль». Іх выпускала тагачасная фірма «Мелодыя». Усё слухалася, ды па некалькі разоў, пакуль сцэны з опер і аперэт, знакамітыя арыі і дуэты не запаміналіся цалкам.

Мне споўнілася 11 ці 12 гадоў, калі аднойчы бацька прынёс з акадэмічнай бібліятэкі манаграфію, прысвечаную Чайкоўскаму, вялізны том музыказнаўцы Альшванга. Спачатку прачытала, а потом, седзячы за фартэпіяна, прайгравала найбольш вядомыя эпізоды опер, балетаў, галоўныя музычныя тэмы. Дзіцячыя ўспаміны — яны вызначальныя. І застаюцца ў сховішчах памяці на ўсё жыццё...

Пад кіраўніцтвам Аляксандры Нікалаевай

З дзяцінства неадольна вабіў балет. Калі вучыліся ў першым класе, выправіліся ў культпаход на «Лебядзінае возера». Наступны раз я пайшла на ранішні балетны спектакль сама — замест таго, каб прыйсці ў нядзелю на школьнае мерапрыемства. За свавольства атрымала ад класнага кіраўніка вусную, але вымову. Пры ўсіх вучнях... Было крыўдна, але ў душы жыло перакананне, што тэатральныя ўражанні больш цікавыя і важныя, чым панылы сход.

У дзесяць гадоў упершыню ўбачыла па тэлевізары балет «Жызэль». Тое ўзрушэнне засталося ў памяці ажно на некалькі дзесяцігоддзяў. Як быццам неспадзявана адкрылася іншая, агромністая прастора, іншы свет. Непараўнальна лепшы за будзённы і паўсядзённы, які існаваў вакол. Свет фантастычны, ілюзорны, але прасякнуты прыгажосцю і моцнымі пачуццямі, якіх не хапала ў рэальнасці. Тое ўражанне павярнула ўсё жыццё ў іншым накірунку. З таго моманту збірала ўсё, што мела прамое ці ўскоснае дачыненне да балета, — кнігі, альбомы, часопісы, паштоўкі з выявамі артыстаў. Прычым, іх кошт не меў абсалютна ніякага значэння. Спачатку — балет, а потым усё астатняе — па магчымасці.

У пэўны момант я вырашыла: з таямнічым і загадкавым мастацтвам харэаграфіі трэба знаёміцца бліжэй. Бо зразумець пабудову танца, сольнага ці масавага, народнага ці характарнага, можна толькі праз уласныя рукі і ногі. У 8-м класе пайшла запісвацца ў студыю класічнага танца, якая існавала ў Пала­цы культуры прафсаюзаў. Ён і цяпер знаходзіцца на Кастрычніцкай плошчы сталіцы. Бацькам нічога не сказала, дазволу не пытала. Знайшла, запісалася. Выправілася на першыя заняткі, загадзя купіўшы купальнік і «чэшкі». Пабачыла ўсё на ўласныя вочы. Пасля першых заняткаў і паведаміла. Так сказаць, паставіла перад фактам.

Кіравала студыяй легенда айчыннага балета, яго былая зорка, народная артыстка Беларусі Аляксандра Нікалаева, або «баба Шура», як мы называлі яе за вочы.

Праз два месяцы рэпетыцый юныя артысткі, якія прыйшлі ў студыю разам са мной, выйшлі на сцэну. Няхай і ў масавым танцы. Гэты быў беларускі «Дубочак». Уражанне сцэны, асветленай агнямі рампы і «юпіцераў», адчуванне чорнай агромністай прасторы залы, з’яднаныя і пераплеценыя ў душы неверагодныя хваляванні, адказнасць, страх, узбуджанасць, імкненне станцаваць яе мага лепш — засталіся на ўсё жыццё. Сцэна — зачараванае месца. І хто туды трапіў, асабліва ў юнацтве, будзе наступныя гады да яе імкнуцца. Быць на ёй альбо каля яе.

Рэпертуар студыі дзякуючы намаганням Нікалаевай быў багаты і разнастайны: урыўкі з класічных балетаў «Дон Кіхот», «Лебядзінае возера», «Рай­монда», «Шчаўкунок», харэаграфічныя мініяцюры, характарныя і народныя танцы. Аляксандра Васільеўна ставіла на нас новыя нумары. Ганаруся, што разам з іншымі ўдзельнікамі студыі паспела выступіць ці не на ўсіх канцэртных пляцоўках Мінска — Дом афіцэраў, Палац спорту, палацы прафсаюзаў, спорту, трактарнага, аўтазавода, чыгуначнікаў, камвольнага камбіната. Аднойчы нават танцавалі на сцэне Опернага тэатра. Шмат ездзілі і па Беларусі, выпраўляліся на гастролі ў Літву.

Салісты, якія займаліся не першы год (часам яны мелі адукацыю, набытую ў харэаграфічнай вучэльні, або паралельна займаліся ў культасветвучылішчы), трымаліся асобна. Моладзь, занятая ў масавых танцах, часцей сябравала паміж сабой.

Вядома, «бабу Шуру» мы любілі. Студыя існавала, развівалася, а значыць, увесь час удзельнічала ў канцэртах, фестывалях, аглядах, выпраўлялася на гастролі найперш дзякуючы яе аўтарытэту, тэмпераменту, нястомнай энергіі. І кіраўніцтва палаца, і студыйцы яе паважалі, але адначасова крыху пабойваліся. Не так яе, як уласцівых ёй успышак нечаканага гневу. Была яна асобай эксцэнтрычнай, настрой на працягу адной рэпетыцыі мог мяняцца імгненна і кардынальна, ад радаснага і лагодна-памяркоўнага да раздражнёнага і спапяляльна-абуранага. Не ўсе вытрымлівалі такі эмацыйны «накат», які ўзнікаў імгненна і да якога ты ніяк не паспяваў падрыхтавацца. Здаралася, хтосьці з салістаў на рэпетыцыі не выходзіў, а літаральна вылятаў з залы, моцна грымнуўшы дзвярыма. Тыдзень не з’яўляўся на занятках, потым прыходзіў, як быццам нічога не здарылася. Салісты мелі права абурацца, «кардэбалет» звычайна моўчкі трываў хвалі гневу. Але што зробіш! Хочаш навучыцца — цярпі...

Але, думаю, менавіта з такім характарам і можна арганізоўваць шматлікія канцэрты і выезды за межы палаца і горада. Калі хочаш утрымаць вялікі калектыў, арганізаваць паказ дасягненняў на сваёй сцэне або на чужой пляцоўцы — значыць, трэба думаць пра спіс і паслядоўнасць нумароў, якія будуць паказвацца, ноты акампаніятара, стосы сцэнічнай вопраткі (а для кожнага танца яны свае), пра мяхі танцавальнага абутку. Думаю, што анёл, далікатны, крохкі інтэлігент, такіх клопатаў проста не вытрымае.

Сукенка для іспанскага танца

У савецкія часы прафсаюзы лічыліся «школай камунізму». І большасць структур, звязаных з імі, мелі прыстойнае фінансаванне. У тым жа палацы, дзе мы займаліся, працавала безліч студый і ансамбляў. Заўжды знаходзіліся сродкі на новыя касцюмы (уявіце, колькі каштуе апрануць увесь калектыў!). А абутак?.. Боцікі для характарных танцаў, туфлі для народных, пуанты для класікі.

Памятаю, для харэаграфічнай мініяцюры «Раманс» на музыку Дзмітрыя Шастаковіча (з кінафільма «Авадзень», які тады быў надзвычай папулярны) студыйкам шылі доўгія «шапэнаўскія» пачкі ў вытворчым камбінаце оперна­га. Туды мы выпраўляліся на прымеркі з заміраннем сэрца. Прозвішча кожнай юнай балерыны было напісана алоўкам на адваротным баку ліфа.

Прайшло амаль чатыры дзесяцігоддзі, але ў памяці засталіся (пэўна, назаўсёды) выгляд, фасон і колер нашых сцэнічных касцюмаў. Бэзава-сіні ўбор з блёскаўкамі — для ўсходняга; гафрыраваная і стракатая спадніца — для «Дубочка»; сінія атласныя сарафаны з вышыўкай — для рускага.

З шыкоўнай сукенкай каралавага колеру для іспанскага танца звязана асобная гісторыя. На заняткі да Нікалаевай я прыходзіла і тады, калі паступіла на факультэт журналістыкі. Мы вучыліся на першым курсе, калі ва ўніверсітэце набліжаўся вельмі адказны канцэрт. У першакурснікаў папыталі: хто што ўмее — чытаць, спяваць? Неяк неабачліва я паведаміла, што магу станцаваць. Іспанскі з «Раймонды». Іспанскі — о, экзотыка! Усе дружна ўзрадаваліся...

На чарговых занятках папрасіла Аляксандру Васільеўну на два дні іспанскую сукенку. Для выступлення... Так рабілі многія нашы студыйкі, калі хацелі станцаваць там, дзе вучыліся або працавалі. Балетная зала знаходзілася на трэцім паверсе палаца, а касцюмы захоўваліся на другім. Зразумела, без дазволу кіраўніка касцюмерка нават не варухнецца.

Выслухаўшы маю просьбу, Нікалаева як сапраўдная актрыса, узяла паўзу і трымае яе. Моўчкі глядзіць на мяне сваімі пранізліва-чорнымі вачыма. А я пачынаю думаць: «І навошта папрасіла?! Не дасць, не дазволіць! Адназначна... Сёння яна не ў настроі! Рэпеціравалі млява. Але заўтра ўжо позна... Не, нічога не будзе!»

Нарэшце, калі Аляксандра Васільеўна зразумела, што прасіцелька псіхалагічна адчула адказнасць моманту і важнасць рашэння кіраўніка, літасціва дазволіла. Папярэдзіўшы: толькі два дні — і не болей!

Сцэнічная вопратка сапраўды выглядала шыкоўна. Небанальны ружовааранжавы колер утвараў высакароднае адценне. Сукенка была цяжкая, пашытая з шоўку, мела аздабленні на рукавах і дэкальтэ, ніжнюю спадніцу — усё як мае быць. Верхняя спадніца, упрыгожаная валанамі, марудна і эфектна раскрывалася падчас вярчэння.

Іспанскі, імклівы, тэмпераменты панадэрас з «Раймонды», выкананы мной на канцэрце, меў не надта зразумелую рэакцыю ў гледачоў. Як усвядоміла потым, мой рэйтынг сярод аднакурснікаў узляцеў на нечуваную вышыню. Падведзеныя вочы, ружа ў валасах — гэта зусім не тая паненка, што адказвае на занудных семінарах «Ленін — журналіст і рэдактар»!

Не паспела скончыцца музыка і я вылецела за кулісы, як туды імгненна прымчалі студэнты-замежнікі са смуглай скурай, якія вучыліся ў БДУ. Відавочна, музыка Глазунова і сукенка каралавага колеру ўзрушылі глыбінныя пласты іх паўднёвай душы. Вочы гараць:

— Дэвушка, а вы ў інтэрнаце жывяце?! А ў якім пакоі? А можна ваш тэлефончык?..

Як яны хацелі пазнаёміцца! З якім імпэтам паглядалі!

«У гарэм потым аддадуць!» — са страхам чамусьці падумала я.

— Не, — давялося расчараваць, — не ў інтэрнаце...

Гучны поспех у вузкіх студэнцкіх колах я ўспрымала спакойна. Маўляў, зрабіла тое, што ад мяне чакалі, і жыццё пайшло далей. Эмоцыі публікі лічыла заслугай класіка рускай музыкі Аляксандра Глазунова і харэаграфіі, прыдуманай Аляксандрай Нікалаевай.

Таццяна Дзмітрыеўна Арлова, вядомы тэатральны крытык, надалей кіраўнік маіх курсавых і дыпломнай, з усмешкай патлумачыла: «Ну што ты хочаш? На пурытанскім, ідэалагічным факультэце — іспанскія танцы... Эмоцыі, эротыка. Вядома, уздзейнічае!» Самае смешнае і неверагоднае, што той пана­дэрас былыя студэнты журфака згадвалі праз два або тры дзесяцігоддзі падчас нашых традыцыйных сустрэч: «А ты помніш?... »

Сцэна — незвычайная прастора. Быў ты, рэальны, а цяпер быццам ужо і не ты. А хтосьці іншы, аддалена падобны на цябе. А можа, тая ці той, якім бы хацеў на самай справе быць?..

Нашчадкі

Заўважу, кожны танец, незалежна ад жанру, грунтуецца на музыцы. Дзякуючы ёй нараджаецца пластычны малюнак. Без музыкі сольнае ці масавае выступленне рэдка калі адбываецца. Таму ў нашай рэпетыцыйнай зале з мноствам люстэрак, падчас заняткаў ля балетнага станка, і на рэпетыцыях, якія ладзілася на сцэне палаца, музыка гучала ўвесь час. Лепшая, класічная.

Стварэнне вобраза — усё-такі задача прафесійнага артыста. Мы «набіралі» тэхніку. Вучыліся адольваць уласную разгубленасць, чуць музыку на сцэне (калі хвалюешся, можаш і не рэагаваць на яе належным чынам). Развіваць рухавасць і каардынацыю — у адпаведнасці з рытмічным малюнкам. Тонка ўспрымаць музычны твор. Адчуваць яго прыгажосць, мелодыку, рытм, тэмп. Існаваць унутры музычнай прасторы. Фантазіраваць, як можна інструментальнаму фрагменту знайсці пластычнае ўвасабленне.

Таму маю глыбокае перакананне: заняткі танцам не толькі фарміруюць і ўдасканальваюць фігуру. Не толькі робяць паставу і спіну больш грацыёзнай на ўсе астатнія гады. Яны гарманізуюць твае ўзаемаадносіны з прасторай. Сцэнічнай і жыццёвай.

Студыя Нікалаевай і шматгадовыя заняткі паўплывалі на лёс многіх яе выхаванцаў. Георгій Чорны, адзін з нашых салістаў, скончыў тагачасны Інстытут культуры і зрабіўся харэографам знакамітага ансамбля «Крупіцкія музыкі». Многія вынаходліва пастаўленыя ім нумары і цяпер можна ўбачыць у канцэртах калектыву.

Вольга Бабушкіна выкладае танец у адной з ВНУ Мінска. Людміла Іванова, з’ехаўшы колькі гадоў таму ў Канаду, арганізавала там уласную харэаграфічную студыю. Кіруе, сама ставіць танцы і гастралюе. Не менш удачлівай аказалася і Людміла Галайдзенка. Яшчэ падчас заняткаў у студыі, яна, кідкая, эфектная брунетка, выразна выконвала многія характарныя танцы (персідскі, цыганскі). Добра асвоіўшы адметную лексіку ўсходніх танцаў, іх стыль, Людміла сабрала ў Мінску невялікі танцавальны калектыў такіх жа яркіх, пластычных паненак. Ужо не першы год яны выступаюць па кантрактах у Аб’яднаных Арабскіх Эміратах і суседніх з імі краінах.

Так што, Аляксандра Васільеўна, ваша справа жыве і перамагае! Зна­чыць, вучылі так, як і трэба. І сваю пецярбургскую школу танца, бязмежную ўлюбёнасць у балетнае мастацтва, зіхатлівую радасць жыцця і нястрыманую энергію здолелі перадаць шматлікім вучням.

Няўжо нікому не трэба?..

Супрацоўніцтва з кампазітарамі ўзнікла пры канцы 90-х гадоў, і шмат у чым неспадзявана. Аўтары музыкі самі нястомна шукаюць вершы, якія потым зробяцца асновай вакальных твораў (сольных, харавых, песень, рамансаў, дуэтаў). Хтосьці купляе зборнікі стосамі ў кніжнай краме (як Аліна Безенсон), некаму дораць паэты (з таемнай надзеяй на сумесную творчасць). Але большасць аўтараў музыкі хоча мець непасрэдныя стасункі з аўтарам, каб заказаць патрэбнае тут і цяпер.

Калі супрацоўніцтва распачалося, я досыць добра ведала айчынных кампазітараў. Іх творы, улюбёныя жанры і магчымасці. Я пісала пра музыку, а кампазітары ведалі, што я знаёмая з многімі паэтамі.

— Падкажыце, да каго звярнуцца? Вельмі патрэбныя новыя, свежыя тэксты... — такія просьбы і пажаданні чула неаднойчы.

Пры сустрэчах з паэтамі я ўгаворвала іх пазнаёміцца з маладымі кампазітарамі. Але тыя не надта спяшаліся. Мо баяліся, што ў выніку атрымаецца пошласць і «папса»? Мо турбаваліся, што знікне глыбіня, філасофія, аўтарская інтанацыя? У пэўны момант задумалася: стараюся для некага, угаворваю, яны не хочуць... А мо паспрабаваць самой, калі ў тэкстах ёсць такая пільная патрэба?

Спачатку супрацоўніцтва не складвалася ніяк. Са стосам уласных тэкстаў абышла сем ці восем добра вядомых, аўтарытэтных кампазітараў, але нікому мой рыфмаваны «прадукт» аказаўся не патрэбен. «Чаму? — думала я пакутліва. — Можа, супакоіцца і спыніцца, калі паўсюль такая рэакцыя?»

— А навошта мне гэта? — сказаў мне вядомы кампазітар. — Уявіце: пошукі верша, потым мелодыі, потым выканаўцаў. А колькі трэба намаганняў і грошай, каб зрабіць аранжыроўку. У выніку песня можа прагучаць адзін раз, або два... І ўсё! А клопатаў колькі?!

«Яму ўжо не трэба, — падумала я тады. — А мне яшчэ трэба...»

Выснова першая. Калі ты малады і малавядомы (менавіта ў такой якасці), шукай гэткіх самых маладых і пакуль малапрызнаных, як ты сам. Кампазітар, які напісаў шмат, хутчэй за ўсё мае пастаяннага суаўтара-паэта. Калі тандэм працуе даўно і вынік плённы, ты тут будзеш трэці лішні.

Першая песня

Аднойчы ў рэдакцыю часопіса «Мастацтва» па справе завітала Алена Атрашкевіч, малады кампазітар, якая на той час жыла ў Маладзечне і працавала там у музычным вучылішчы. Я вырашыла паказаць ёй асобныя вершы, што павінны былі ўвайсці ў першы зборнік. Алена вызначалася выключнай тактоўнасцю, якой нельга было не падзівіцца. Некаторыя тэксты, зробленыя яшчэ не надта ўмела, можна было і раскрытыкаваць, але як мудры педагог, яна гэтага рабіць не стала.

— Вось глядзіце, — кампазітар звярнула ўвагу на кароткі верш, прысвечаны маме і яе клопатам, — гэта гатовы прыпеў да песні. У ім ёсць рытм і дынаміка. Гэта важна! Я нават ведаю, як яго музычна вырашыць...

Алена намалявала на гэтым жа аркушы пяць нотных лінеек і хуценька раскідала па іх ноты. Яны нагадвалі птушак, якія імкліва паселі на галінках дрэва. Я пазірала як зачараваная. Няўжо штосьці скранулася, і папярэднія пошукі не былі марныя? Няўжо нарэшце я знайшла таго, хто маімі тэкстамі зацікавіўся?!

— Дапішыце на гэтую тэму запевы. Песні пра маму запатрабаваныя, іх заўжды не хапае. А гэты лісток паперы са сваімі ноткамі я з вашага дазволу забяру...

«Мама — наша сонца»

Неўзабаве пасля Новага, 1998 года, Атрашкевіч запрасіла на прэм’еру музычнага спектакля «Чараўнік Смарагдавага горада», які паставіў Мінскі абласны драматычны тэатр, што працуе ў Маладзечне. Музыку да спектакля пісала Алена Віктараўна. У маляўнічым, прыгожым «Чараўніку... » гучала шмат спеваў. Адчувалася, што артыстам падабаецца атмасфера пастаноўкі і тая акалічнасць, што раптам усе яны аказаліся такія галасістыя.

У антракце спектакля Алена прадставіла мяне свайму мужу Мікалаю, які таксама прыйшоў на прэм’еру:

— Коля, пазнаёмся, гэта «Мама — наша сонца»!

А прэм’ера песні адбылася на кватэры маёй сяброўкі, музыказнаўцы Людмілы Ляшчэвіч, з якой Алена ў той час працавала разам у Маладзечанскім музычным вучылішчы. Зразумела, аўтар тэксту заўсёды з нецярпеннем і душэўным трымценнем чакае, што пачуў кампазітар у ягоных радках, як іх увасобіў?

Як толькі загучаў жыццярадасны, імклівы ўступ, захацелася падхапіцца і пачаць танцаваць. Рэальнасць пераўзышла ўсе магчымыя варыянты. Песню слухалі разы чатыры, а мо і пяць. І каб атрымаць асалоду, станоўчыя эмоцыі, і каб заўважыць усе дэталі. Так захапіліся, што на патрэбную электрычку на Мінск я, вядома, спазнілася. Імчалі мы ўтрох да вакзала напрамкі, як кажуць, агародамі і загуменнямі. Прыбеглі, але ўбачылі толькі хвост цягніка. А наступны — ажно праз дзве гадзіны. Так і сядзелі ўтрох у зале чакання. Праўда, не без карысці, абмяркоўвалі тэксты будучых сумесных твораў.

Сапраўдная прэм’ера песні «Мама — наша сонца» адбылася на рэспубліканскім фестывалі «Спяваем з аркестрам». Уявіце, вялікая зала Беларускай дзяржаўнай філармоніі, на сцэне Дзяржаўны канцэртны аркестр пад кіраўніцтвам Міхаіла Фінберга ў поўным складзе, дзіцячы хор «Фэст» адной з мінскіх школ, а таксама саліст Рома Івашчанка. Песня гучыць дзве-тры хвіліны. Але колькасць неверагодных эмоцый, якія атрымліваеш за гэты час, такая, што адмовіцца ад падобнага эмацыйнага задавальнення больш немагчыма. Ты будзеш працаваць колькі заўгодна, каб твая песня або раманс прагучалі ў такой зале наноў! Песня аказалася ўдалай і потым увайшла ў аўтарскую аўдыёкасету Алены Атрашкевіч «Лодка дзяцінства» і аднайменны нотны зборнік кампазітара.

Лёс асобнага верша

Час ад часу згадваю радкі свайго любімага Фёдара Іванавіча Цютчава. Вядомыя, шмат разоў цытаваныя ўсімі і ўсюды, што нават няёмка іх згадваць: «Нам не дано предугадать, Как наше слово отзовется... »

Лёс асобнага верша непрадказальны. Як і лёс музычнага твора — песні, раманса, хору, напісанага на яго аснове. Тэкст можа назаўсёды застацца ў рукапісным выглядзе ў нататніку. А можа быць надрукаваным у часопісе або зборніку. І вось тады пачынаецца самае цікавае! Бо ён перастае быць уласнасцю аўтара і пачынае жыць асобным, незалежным ад цябе жыццём.

Музычныя вандроўкі «Дзеда Мароза»

Летам 1999 года ў выдавецтве «Юнацтва» рыхтаваўся да друку мой зборнік вершаў для дзяцей. Ён меў назву «Калі тата — Дзед Мароз», рэдактарам яго быў Уладзімір Іванавіч Карызна, вядомы паэт, чалавек чулы і душэўны. Нарэшце рэдагаванне скончана. «Вы не ўяўляеце, якая будзе кніга! Убачыце, калі выйдзе...», — сказаў між іншым Карызна з усмешкай, у якой ядналіся гарэзнасць і зычлівасць. «Які эмацыйны чалавек!» — падумала я. Сказ прапусціла міма вушэй, а ўспомніла непараўнальна пазней.

У якасці мастака над кнігай працавала цудоўны графік Галіна ХінкаЯнушкевіч. Калі аўтар тэксту і мастак ведаюць і паважаюць творчасць адзін аднаго, тыя веданне і павага моцна ўплываюць на канчатковы вынік. У кніжных графікаў заказаў хапае, таму яны імкнуцца брацца за тое, што вабіць. Прачытаўшы зборнік, Галіна адразу патэлефанавала:

— Мне спадабаліся вашы вершы. Яны смачныя, апетытныя...

Пачуць такія ацэнкі ад мастачкі, якая ўспрымае рэчаіснасць пачуццёва, зрокава і колерава, дарагога каштуе. Акварэльных малюнкаў у зборніку аказалася шмат. І маленькія застаўкі, на якіх узнікалі зацярушаныя снегам гронкі чырвонай рабіны, ліловыя лясныя званочкі, бухматая пчала і спелая маліна, акно з імклівымі фіранкамі, расчыненае ў вясну. І «палосныя» ілюстрацыі з разгорнутымі, маляўнічымі карцінамі прыроды — луг з копамі маладога сена, агарод, дзе растуць сланечнікі, так падобныя на сонца. І пейзажы з мноствам радасных, трапна заўважаных мастакоўскім вокам дэталей, якія і даросламу і дзіцяці хочацца доўга разглядаць. І прыгожыя, высакародныя твары.

Акварэльныя малюнкі Галіны адлюстроўвалі сапраўды жаноцкае, ласкава-добрае і вясёла-ўсмешлівае ўспрыманне рэчаіснасці. А таксама інтэлігентнае стаўленне да маленькага чытача. Невыпадкова Дзед Мароз атрымаўся ў яе не традыцыйным старым з белай барадой, а сучасным інтэлектуалам, які адаптаваўся да цывілізацыі, жыве не ў лесе, а ў горадзе, а ў вольны час, магчыма, спявае пад гітару бардаўскія песні.

Напрыканцы 2000 года, якраз напярэдадні каталіцкага Ражства, тагачасны дырэктар «Юнацтва» Алесь Камароўскі аддаў у рукі сігнальны экзэмпляр «Таты...». Дадаўшы, што такой прыгожай кнігі выдавецтва даўно не мела. А каб кніга выходзіла на пачатку года, а не напрыканцы, дык можна было б ставіць тыраж пяць тысяч, а не тры.

Рыхтуючы разам з Уладзімірам Карызнам зборнік, атрымліваючы яго з рук Алеся Камароўскага, нават уявіць не магла, што літаральна ўсе тэксты невялікай, у 48 старонак кніжкі «разыдуцца» на... музычныя сачыненні. Адны зробяцца песнямі, іншыя — харавымі творамі для шматлікіх калектываў, іх будуць спяваць самыя розныя выканаўцы — і дзіцячыя, і дарослыя. Самае цікавае, што некаторыя тэксты двойчы і тройчы пакладзены на музыку. Рознымі творцамі, калі пра існаванне яшчэ аднаго музычнага варыянта не здагадваўся ніхто.

Слова і музыка

Увогуле кампазітары дужа не любяць, калі над тым вершаваным тэкстам, над якім ён столькі шчыраваў, хтосьці працаваў раней, да яго, або цяпер, паралельна працуе іншы сабрат-кампазітар.

Выключэнне — толькі класікі. Бо творы Пушкіна, Лермантава, Цютчава, Фета, Буніна, Купалы, Багдановіча і іншых паэтаў кампазітары імкнуліся музычна ўвасобіць безліч разоў, і ніхто тое ўвасабленне за ганьбу не лічыў. Хутчэй наадварот — за гонар! Але што датычыць тэкстаў сучасных паэтаў, ні ў якіх спаборніцтвах кампазітары ўдзельнічаць не хочуць, і гэта зусім натуральна.

Аддаючы кампазітару пэўную колькасць тэкстаў (паказваць адзін ці два бессэнсоўна!), ніколі не ведаеш, што «зачэпіць» і зробіцца штуршком для нараджэння музычнага твора, а што застанецца проста вершам. Ёсць шэраг уласных тэкстаў, якія здаюцца гатовым рамансам ці песняй. Але чамусьці ніхто не піша! Ёсць гатовыя песні, рамансы і хоры, якія ні адзін музычны калектыў ці саліст пакуль не ўзяў для выканання. Яны годна зроблены прафесійнымі кампазітарамі, але ж ляжаць не першы год без усялякага руху. Чаму? Для мяне загадка.

Чаму бяруць або не бяруць пэўныя тэксты (чужыя ці мае) у работу, чаму пішуць ці не пішуць на іх музыку, — таямніца, якую нават не імкнуся разгадаць. Тут шмат незразумелага, ірацыянальнага. Як зрэшты і ва ўзаемадзеянні слова і музыкі.

Музыка бязмежна ўзмацняе ўздзеянне верша. Гучанне пачуццёвае, псіхалагічнае, энергетычнае. І па той простай прычыне, што музыка ўплывае на падсвядомасць, а тэкст — найперш на свядомасць. І па фізічным законе рэзанансу, калі эмацыянальныя і сэнсавыя абертоны слова і музыкі пачынаюць супадаць. І дзякуючы таму, што радыёі тэлеаўдыторыя слухачоў песень і рамансаў непараўнальная з той невялікай часткай чытацкай аўдыторыяй (1—2 працэнты), якая яшчэ мае патрэбу звяртацца да вершаў. Пакладзенае на музы­ку, слова часам набывае нечаканы сэнс і пераходзіць у іншае вымярэнне.

Поспех да вакальнага твора прыходзіць, мне здаецца, толькі ў тым выпадку, калі аўтар верша і кампазітар добра разумеюць адзін аднаго. Дакладней, адчуваюць. Калі ў разуменні мастацтва шмат агульнага, калі суаўтары супадаюць у часе і эстэтычных прынцыпах. Найлепш адчуваюць мастацкія памкненні іншага прадстаўнікі аднаго пакалення, аднаго ўзросту і, як ні падасца дзіўным, аднаго сацыяльнага статусу. Бо бедны з багатым сябраваць не будуць — і наадварот. Усё хутка рассыплецца...

Працэс сумеснай працы ідзе найбольш плённа да таго часу, пакуль мора глыбокае, пакуль вабіць творчая асоба іншага, пакуль ідзе працэс яе разгадвання і спасціжэння. Калі асоба расчароўвае чалавечымі якасцямі, наўрад ці можна нарадзіць што-небудзь разам. Здараецца, гатовыя ноты сведчыць, што кампазітар цябе не зразумеў, што ў адны і тыя ж словы, вобразы і паняцці вы ўкладаеце зусім розны сэнс. Але на фоне адносных удач ярчэй выглядае бясспрэчная перамога. І таму адчуваеш сябе акрыленай і невымерна шчаслівай, калі кампазітар знаходзіць у тваім тэксце (або дадае ўласнай фантазіяй і талентам) сэнс і глыбіню, пра якую ты, магчыма, нават не здагадваўся.

Гісторыя аднаго раманса

Вакальны твор гучыць звычайна ад дзвюх да чатырох хвілін. Калі б наведвальнікі «жывых» канцэртаў, радыёслухачы і тэлегледачы, маглі здагадвацца, колькі эмоцый, працы і намаганняў утойваюць гэтыя хвіліны! Якія страсці віруюць за кулісамі падчас падрыхтоўкі адказных канцэртаў, рэспубліканскіх і міжнародных фестываляў — сутыкненне амбіцый, творчых і не творчых, смеласці, сціпласці, таленту, нахабства, крыўд... Усяго!

Напрыканцы 1998 года або на пачатку 1999-га кампазітар Марына Марозава напісала раманс «Ноч» на мае словы (на старонцы вершаванага тэксту стаяла прысвячэнне — «Марыне Цвятаевай»). А крыху пазней узнік і першы вакальны цыкл «Споведзь жанчыны», які складаўся з трох частак. Твор, як потым казалі слухачы, атрымаўся незвычайны. Артыстка пачынала спяваць акапэльна, калі фартэпіяна яшчэ маўчала. Першыя гукі чамусьці прымушалі ўбачыць неабсяжнае вечаровае поле (або бясконцы стэп), успомніць працяглыя народныя песні-плачы, убачыць рухома-трапяткое полымя свечкі ў паўзмроку пакоя, аблічча і твар жанчыны ў белым адзенні, якая чакае каханага... Музычныя вобразы паўставалі перад вачыма так ярка!

Раманс — у процівагу таннай «папсе», якая часам успрымаецца як сродак тыражыравання пошласці і безгустоўшчыны, арыентаваны на слухача інтэлігентнага і інтэлектуальнага. Само слова «раманс» вядзе за сабой пэўны сэнсавы ланцужок: класічныя традыцыі, іх сучаснае ўвасабленне, высакароднасць стылю, увага да слова, імкненне знайсці ў ім сэнс, эмоцыі і прыхаваную музыку.

Марозава заўсёды пісала шмат рамансаў, актыўна працавала ў гэтым жанры яшчэ са студэнцкіх часоў. Гэткую прыхільнасць некалі ўхваліў нават яе настаўнік Яўген Глебаў. Класік беларускай музыкі ХХ стагоддзя спачатку досыць недаверліва ставіўся да практыкаванняў студэнткі ў такім накірунку, але вынік яго пераканаў. Глебаў сказаў Марыне: «Магчыма, гэта якраз ваш жанр... »

Са студэнцкіх часоў прайшло шмат гадоў. За гэты час Марозава са студэнткі ператварылася ў дацэнта педагагічнага ўніверсітэта, а потым прафесара Інстытута сучасных ведаў. Потым — у музычнага кіраўніка аркестра Дзяржаўнага харэаграфічнага ансамбля «Харошкі». Напісала вялікую колькасць песень на словы беларускіх паэтаў — Н. Гілевіча, А. Лойкі, Н. Мацяш, В. Аколавай, М. Башлакова, І. Ждановіча. А таксама рамансаў, дзе прадстаўлены паэты розных эпох. І класіка — А. Пушкін, М. Валошын, А. Міцкевіч; і сучасныя паэты — С. Красікаў, С. Капуцікян, Л. Паўлікава.

Раманс «Ноч» напісаны. Калі ноты гатовыя, адразу паўстае пытанне: хто будзе спяваць? Хто з выканаўцаў запіша твор у студыі радыё — так, каб якасны запіс можна было выкарыстоўваць у шматлікіх перадачах?

Прафесійнаму кампазітару ў той час было досыць лёгка атрымаць на некалькі гадзін студыю Нацыянальнага радыё. Марына вырашыла, што лепш за ўсё вакальны цыкл «Споведзь жанчыны» выканае салістка оперы Таццяна Траццяк, уладальніца на дзіва прыгожага, палётнага сапрана — з незвычайна лёгкімі, срабрыстымі верхнімі нотамі. Таццяна бліскуча выконвала многія вядучыя оперныя партыі ў спектаклях. І ў Мінску, і ў час гастроляў у Германіі і Швейцарыі.

Акампаніраваць Таццяне падчас запісу павінен быў Алег Крымер, лаўрэат міжнароднага конкурсу, дацэнт Акадэміі музыкі і выкладчык гімназіі-каледжа. У той час шмат вучняў Алега Майсеевіча атрымалі званне лаўрэатаў на прэстыжных конкурсах піяністаў. Спачатку ён ездзіў за мяжу разам з вучнямі як педагог, потым як член журы міжнародных конкурсаў, а гадоў дзесяць таму назусім перабраўся з сям’ёй у Германію. У сталым узросце вывучыў нямецкую мову, і цяпер яго былыя вучні і вучаніцы ездзяць да свайго педагога ў Германію, каб удасканальваць майстэрства.

Але вернемся ў 1999 год. Каб адпаведна настроіць і спявачку, і піяніста, Марозава загадзя паказала ім ноты і тэксты рамансаў. Настрой музыкантаў заўсёды залежыць ад сэнсу твора, яго глыбіні, арыгінальнасці музычнай мовы. Падчас рэпетыцый, напярэдадні запісу, ідзе карпатлівая праца, калі шматкроць паўтараецца і адточваецца кожны сказ, асобныя словы, працягласць паўз і нават асобных нот. У студыі рэдка сачыненне запісваюць з першага дубля, іншым разам для ўдалага варыянту і пяць дубляў патрэбна. Нарэшце — запісалі. Як меркавалі гукарэжысёры, удала.

Але праз нейкі час Марыне падалося, што Таццяна Траццяк як маладая спявачка здолела ўвасобіць не ўсе адценні твора. І прапанавала запісаць цыкл яшчэ раз — народнай артыстцы Наталлі Рудневай, з якой супрацоўнічала. Салістка Нацыянальнай оперы, яна мае неверагодна вялікі оперны і камерны рэпертуар. З гастролямі аб’ездзіла літаральна ўвесь свет. Марына слушна лічыла, што ў голасе Рудневай, густым і насычаным мецца-сапрана, больш драматызму і нават трагічнасці гучання.

Запіс вакальнага цыклу, зроблены Наталляй Аляксандраўнай, як потым і двух наступных цыклаў, таксама напісаных Марынай на мае словы, увайшоў потым у наш сумесны з Марозавай CD-дыск «Тихо музыка в дом мой вошла...».

Але на гэтым гісторыя аднаго раманса не скончылася. Аказалася, гэта была толькі першая серыя, скажам так, акадэмічна-оперная. Другая сталася песенна-эстраднай. У прафесара Марозавай, якая выкладала ў Інстытуце сучасных ведаў, з’явілася абаяльная студэнтка, Марына Філіпава. У яе выканаўчай манеры натуральна спалучаліся рысы эстрады, блюза і фолька. Марына-студэнтка развучыла той самы раманс «Ноч». З поспехам выконвала на студэнцкіх імпрэзах, аднойчы нават у камернай зале філармоніі. І Філіпаву нельга было не заўважыць побач з вопытнымі і масцітымі артыстамі.

Лістапад 2003 года. У Палацы Рэспублікі ў межах «Залатога шлягера» праходзіць «Рамансіяда», міжнародны конкурс выканаўцаў старадаўняга раманса. І Марозава рашыла паказаць прадстаўнічаму журы Філіпаву і раманс «Ноч». Цяпер яго назвалі «Чаканне душы». Поспех на спаборніцтвах міжнароднага ўзроўню, вядома, акрыляе і натхняе. Артыста і тых, хто вакол яго. Але ў такой жа ступені магчымая няўдача ці правал могуць потым прыгнятаць. У выступленні Філіпавай на «Рамансіядзе» хавалася пэўная рызыка. Усе канкурсанткі выконвалі класічныя рамансы, а Філіпава — сучасны і аўтарскі. Як паставяцца да гэтага члены журы? Невядома. Акрамя таго, Марына спявае ў розных стылях — блюз, джаз, фолк, але акадэмічная пастаноўка голасу таксама нечага вартая. Побач з ёй — канкурсанткі з опернымі галасамі, якія, вядома ж, пераўзыходзілі Філіпаву ў насычанасці гуку. Акустыка ў вялікай зале Палаца далёкая ад ідэальнай. Прастора такая, што «ўзяць» яе можна толькі супергучнасцю.

У рэшце рэшт адметны рэпертуар і індывідуальнасць Філіпавай перамаглі. Яна атрымала дыплом ІІІ ступені, словы падтрымкі і ўхвалы ад зоркі сусветнай оперы Зураба Саткілавы (ён уваходзіў у склад журы), і магчымасць паказаць сваю конкурсную праграму ў Маскве, у канцэрце лаўрэатаў «Рамансіяды».

Пераканаўшыся ў бясспрэчным поспеху студэнткі і раманса, Марозава вырашыла зрабіць для твора аранжыроўку, ператварыўшы яго ў песню. Здарылася тое напярэдадні міжнароднага конкурсу «Ялта-2004», куды спевакі збіраюцца з многіх краін свету. Вядома, у бясспрэчна таленавітым атачэнні цяжка быць заўважаным, а тым больш адзначаным! Але прэтэндаваць на прызавыя месцы можна, толькі выконваючы арыгінальныя творы. Калі тэкст, музыка, аранжыроўка ўтвараюць гарманічнае цэлае. А ў дадатак твор адпавядае знешняму абліччу, вобразу і іміджу спявачкі. Для конкурсу ў Ялце песнюраманс «Чаканне душы» пераклалі на ўкраінскую.

На пачатку верасня 2004 года Марына вярнулася з Ялты з дыпломам ІІІ ступені і прапановамі ўдзельнічаць яшчэ ў некалькіх міжнародных спаборніцтвах. Як казалі Філіпавай у кулуарах, уражанне ад яе песень у журы было такое моцнае, што Марыну ўспрымалі як відавочную прэтэндэнтку на першае або другое месца.

У эфіры Нацыянальнага радыё час ад часу гучыць наш з Марозавай раманс «Чаканне душы». То ў выкананні Таццяны Траццяк, то Наталлі Рудневай, то Марыны Філіпавай. І кожны раз успрымаецца як розны твор. Хто думаў, што гэты раманс будзе мець столькі выканаўцаў, калі тэкст быў толькі напісаны і існаваў у выглядзе сціплай і крыху несамавітай машынапіснай старонкі?

Мажор і мінор

Мяне заўсёды моцна здзіўляў кантраст паміж псіхалагічным абліччам Марыны ў паўсядзённым жыцці і тым эмацыйна-вобразным ладам, які паўставаў у яе сачыненнях. Марозава — чалавек лёгкі, таварыскі, іранічны. Тонка адчувае субяседніка, яго стан і настрой. З ёй часта здараюцца незвычайныя прыгоды. Уражанне, што яна прыцягвае да сябе сюжэты і падзеі, куды б ні выправілася — у адпачынак, на гастролі ці проста за кулісы.

У сваіх аповедах Марына ўмее так віртуозна расквеціць панылую і часам безнадзейную рэальнасць уласнай багатай фантазіяй, што нават калі разумееш: перад табой таленавітая казачніца (а на самай справе ўсё было не так ярка, прыгожа і рамантычна), — слухаеш, бо адарвацца немагчыма! Сюжэт і напружанне трымаюць. Пагаворыш з ёй, настрой узнімаецца, заблытаныя і невырашальныя пытанні больш такімі ўжо і не здаюцца.

Ды толькі ў сачыненнях Марозавай каларыт зусім іншы. Ёсць сярод іх радасныя, віртуозна-дасціпныя, усхвалявана-светлыя. Але доўгі час я не магла зразумець: чаму ў творах чалавека жыццярадаснага і смяшлівага нязменна прысутнічае адчуванне напятага нерва, унутраная трывога, часам трагедыйнае светаўспрыманне? Адкуль такое абвостранае ўспрыманне рэчаіснасці? Здаецца, яе сачыненні адлюстроўваюць стан чалавека, які перажыў глыбокую драму і шмат у чым непапраўна расчараваўся. Аднойчы спытала — ці то жар­там, ці то ўсур’ёз:

— Марына, а дзе ты сапраўдная, — у паўсядзённасці ці ў музыцы? Што ў большай ступені адлюстроўвае тваю сутнасць?

Памаўчаўшы, яна адказала:

— Думаю, мае сачыненні...

Ці заканчваюцца гукі?

Пасля бясспрэчнага поспеху першага вакальнага цыкла Марозава пачала думаць наконт працягу. Яе запаветнай марай было зрабіць музычны монаспектакль пра каханне і лёс таленавітай спявачкі. Адначасова кампазітар хацела дасягнуць шматпланавай драматургіі тэмбраў у інструментальным суправаджэнні. У першым вакальным цыкле гучаць толькі голас і фартэпіяна. У другім, акрамя голасу, — кларнет і гітара. А ў трэцім інструменты двух цыклаў аб’ядноўваюцца і такім чынам дасягаецца структурная і сэнсавая завершанасць.

Але да напісання другога цыкла было яшчэ далёка. Марына шукала для яго тэксты. Штосьці ўжо акрэслівалася, а дзесьці былі «белыя плямы», якія трэба запоўніць.

Той час, 2000 год, аказаўся для мяне псіхалагічна цяжкім. Знешне ўсё выглядала прыстойна. Нядаўна выйшаў новы зборнік вершаў. Нарэшце прынялі ў Саюз пісьменнікаў. Дзеці падрасталі. Але, магчыма, у папярэднія гады я занадта многа пісала. І свайго — прозы, вершаў, і для часопіса«Мастацтва», у якім працавала. Але ж калі з зямлі б’е «гейзер» фантазіі і ідэй, яго немагчыма спыніць!

У 1999-м, у часопісе пачынаўся відавочны крызіс — і фінансавы, і творчаарганізацыйны. Ён доўжыўся потым яшчэ не адзін год. Выданне «схуднела», бо зменшылася колькасць старонак, стала выглядаць не так прывабна. Зар­платы і ганарары рабіліся ўсё меншыя. Як пражыць на іх, невядома. Зямля пад нагамі пачала хістацца. Так яна гайдалася і раней, усе 90-я. Незразумела, што з намі будзе далей? Пісаць артыкулы пра эканоміку і трактары? Можна, але нецікава!

Проза прыносіла творчае задавальненне, але патрабавала мноства намаганняў. Здавалася, закончу, надрукую і жыццё маё не можа не памяняцца ў іншы, лепшы бок! Надрукавалі. Але ў рэальнасці як было, так усё і засталося. З кампазітарамі супрацоўнічаем, а вынік?.. Дзе знакамітыя артысты, якія мараць атрымаць нашы творы, дзе прэстыжныя пляцоўкі? Пытанняў шмат, адказаў няма.

Пры канцы чэрвеня 2000 года разам з сынамі-падлеткамі і мамай мы выправіліся на поўдзень, у Сочы. Дзеці раслі хутка, а таму час ад часу хварэлі. І дактары параілі: звазіце іх хоць раз на поўдзень, бліжэй да мора! Мо, усе прастуды і скончацца? Так яно і атрымалася.

Але пакуль раздражняла ўсё. Невыносная гарачыня ў цягніку. Дзеці, якія чамусьці ўвесь час хацелі есці, не слухаліся і лёталі па вагоне, як падсмаленыя. Раздражняла халоднае мора, бо ў чэрвені яно не паспела прагрэцца, і мы наўрад ці ўволю накупаемся. Ціхую нянавісць выклікаў і чэмпіянат свету па футболе, які маім «архараўцам» абавязкова трэба глядзець кожны вечар. І на ўвесь пакой аглушальна крычаць: «Го-о-л! Мама, яны забілі! Францыя — чэмпіён!»

Здавалася б, атрымлівай асалоду ад паўднёвай прыроды. У краму бегчы не трэба, гатаваць — таксама. Але чамусьці ў душы ўвесь час нараджаліся дысанансы, але як іх адолець? Хацелася цішыні. Нікога не бачыць, ні з кім не размаўляць, слухаць плёск хваль, спаць — і нічога больш не рабіць.

І вось у Сочы, сярод маляўнічай прыроды, шыкоўнага, зялёнага і дагледжанага парку, дзе на галінах дрэў урачыста квітнелі белыя магноліі, неспадзявана нарадзіліся вершаваныя радкі. Пра тое, што гукі, якія жывуць у душы, скончыліся. І невядома, ці вернуцца калі-небудзь. Уласная эмацыйная і духоўная нерухомасць, напэўна, асабліва моцна ўсведамлялася сярод квітнеючых паўднёвых ландшафтаў. Немагчымасць творчасці (няхай часовая), пачуццёвая прыгнечанасць суб’ектыўна ўспрымаецца як пачатак духоўнага небыцця. Гукі — абагулены вобраз. Замест іх могуць быць рыфмы, вобразы, сюжэты, мелодыі. Напісала я той верш — і пайшла разам з дзецьмі іграць у бадмінтон. Каля будынка, у якім мы жылі.

Вярнуліся з поўдня. Тэлефаную Марозавай, якая пакуль у Мінску і збіраецца ў адпачынак пазней, у жніўні. Пагаварылі пра адно, другое. Марына:

— А новых вершаў няма?

Я вазьмі і прачытай напісанае ў Сочы.

Узнікла паўза. Марына:

— Цудоўна! Гэта якраз тое, што мне трэба! Выдатна...

Цяпер паўза ўзнікла ў мяне. Бо я не разумела яе рэакцыі. Мне хацелася праз верш «вынуць» з сябе або зменшыць стан псіхалагічнай прыгнечанасці, душэўнай стомленасці. Толькі і ўсяго...

— Марына, было так пагана, калі я пісала тыя радкі! А ты кажаш — «цудоўна»...

— Пачуеш, як гэта прагучыць у музыцы, і ўсё зразумееш!

«Дзіўныя людзі, гэтыя кампазітары — падумала я. — Ніколі не здагадаешся, што ім трэба! Тут неадольны душэўны змрок, а яна радуецца!»

Словы Марыны я неаднойчы згадвала пазней, і дзівілася ўменню прафесійнага кампазітара невырашальныя канфлікты і душэўныя дысанансы, якія акрэслены ў вершы, ператварыць у гармонію і светлы сум. Тая гісторыя пераканала, што ў мастацтве могуць быць адлюстраваныя якія заўгодна эмоцыі і перажыванні. Песімістычныя, змрочныя, тыя, што ўвасабляюць адчай. Але мяне заўжды непакоіла думка: а ці трэба жанчыне з яе не надта моцнай псіхікай паглыбляцца ў інфернальныя і цёмныя прасторы духу? Як бы там не згубіцца назаўжды! Забягаючы наперад, заўважу, што пасля другога цыкла святло і гармонія, увасобленыя ў фінальным, трэцім цыкле, успрымаліся як душэўнае ратаванне і надзея.

На тым гісторыя з гукамі, якія зніклі, не завяршылася. Калі Марына цыкл напісала і запісала (зноў спявала Руднева), а потым паказала калегам-кампазітарам, тыя былі здзіўлены. Пры сустрэчы нават цытавалі ёй асобныя радкі. Значыць, запомніліся! Па рэзанансе, які мела гэтае дастаткова драматычнае сачыненне, я зразумела, што мы здолелі выявіць пачуцці, уласцівыя кожнаму мастаку, калі творчасць заканчваецца. Ненадоўга ці назаўжды — ты пакуль не ведаеш. Праблема маўчання, душэўнай спустошанасці, часовай ці працяглай, — стан, знаёмы многім. Таму і хвалюе, знаходзіць водгук.

Але вярнуся да ўсіх трох вакальных цыклаў, напісаных Марозавай. Цяпер яны часта гучаць на хвалях Беларускага радыё. Марыне абавязкова хтонебудзь патэлефануе з калег-кампазітараў ці знаёмых:

— Тваё гучыць, ідзі і хутчэй уключай!

Марына ўключае і тэлефануе мне, каб таксама ўключыла. А я слухаю і кожны раз думаю: няўжо, каб твор моцна ўздзейнічаў на слухача, ты абавязко­ва павінен перажыць глыбокую дэпрэсію? Ці ўсё-такі неабавязкова? Вядома, на пэўны час гукі могуць заканчвацца. Не для ўсяго свету — ён гучыць, а для цябе аднаго. Галоўнае — дачакацца, калі яны ўсё-такі спакваля да цябе вернуцца.

Першыя прэзентацыі

Калі распачалося супрацоўніцтва з кампазітарамі, дык самы складаны час — пакуль музычныя творы на твае вершы не трапілі на вялікія пляцоўкі і не запісаны ў студыі радыё. Ты хочаш гучаць на самых прэстыжных сцэнах горада і краіны, марыш, каб цябе выконвалі лепшыя артысты з шыкоўнымі вакальнымі дадзенымі? А табе прапануюць маладзенькіх, самадзейных і не надта вопытных. Ды ўсяго некалькі нумароў у канцэрце, што пройдзе ў музычнай школе. Што рабіць? Схаваць гардыню і згаджацца на тое, што прапаноўваюць. Усё прыйдзе, але не адразу.

Згадаю такі прыклад. Адным з першых твораў, якія Алена Атрашкевіч напісала на мае словы, аказалася песня-раманс «А я буду спяваць» — твор з прыгожай мелодыяй, шырокім дыханнем, дзе палётнасць і эмацыйны ўздым ядналіся з драматызмам лёсу артысткі, якая займеўшы прызнанне, вымушана заплаціць за тое асабістым шчасцем. А мо, наадварот, адсутнасць асабістага шчасця дапамагае ёй дасягнуць прафесійных вяршынь?

Мне заўжды хацелася знайсці адказ на пытанне: чаму адзін знаходзіць шчасце рэальна-зямное, а другі толькі летуценна-творчае? Першы варыянт грэе душу чалавеку і яго сям’і. Другі прыносіць шчасце многім. А які шлях павінна выбраць жанчына, каб адчуваць гармонію з сабой і навакольным све­там? І ці можна гэтыя шляхі спалучыць?

Песня-раманс нарадзілася ў 1998-м, а сапраўднае, годнае выкананне адбылося... праз восем гадоў, у 2006-м. У вялікай зале філармоніі, калі яе пранікнёна выканала Таццяна Цівунова, салістка оперы. Сачыненне ёй так падышло — па галасе, эмоцыях, што здавалася напісаным спецыяльна для яе. Лепшага выніку і чакаць не трэба. Калі раманс у выкананні Цівуновай пачулі іншыя салісткі, дык пасля канцэрта падышлі да Атрашкевіч, каб папрасіць ноты.

А ў наступным годзе эстрадная спявачка Алеся Кульша з песняй «А я буду спяваць» узяла Гран-пры на конкурсе маладых выканаўцаў, які адбываўся ў Маладзечне ў межах Нацыянальнага фестывалю беларускай песні і паэзіі.

Яна выконвала твор у суправаджэнні Дзяржаўнага канцэртага аркестра пад кіраўніцтвам Міхаіла Фінберга.

Памятаю, прыехаць на фестываль у мяне не атрымлівалася. Глядзела песеннае свята па тэлебачанні. У той вечар з неба няспынна лілося. Думалася, што канцэрт могуць адмяніць, бо як спалучыць мікрафоны, узмацняльную апаратуру, электрычнасць, правады і дождж? І ўсё-такі конкурс ішоў. Вакалістка спявала, імкнучыся не трапіць пад завесу дажджу. Яна ж паабяцала, што будзе спяваць! Але ж і ў спалучэнні песні і дажджу ёсць штосьці рамантычнае...

Пакуль ноты ляжаць нерухома ў кампазітара ці аўтара тэксту, яны з’яўляюцца часткай іх прыватнага, асабістага жыцця. Калі твор выкананы, ён робіцца здабыткам грамадства, часткай культурнага працэсу.

Ды што, варта чакаць?.. Магчыма. Толькі ж і цярпенне трэба мець моцнае. Міжволі думаеш: а калі б гэты раманс пачулі на пяць гадоў раней? Поспех натхняе і вядзе за сабой наступныя ўдачы. Тады яркія, вядомыя артысты і значныя пляцоўкі з’яўляюцца ў тваім жыцці хутчэй. Тады час заняты новымі ідэямі і творамі, а не тым, каб «прабіцца» і нарэшце быць заўважаным.

Загадка і — майстэрства

Атрашкевіч заўжды была і застаецца, прынамсі для мяне, асобай шмат у чым загадкавай. Зрэшты, чалавек, які ўмее пісаць таленавітую музыку,

— заўжды хавае ў сабе таямніцу. З аднаго боку, Алена Віктараўна — тыповы экстраверт, дружалюбны, кантактны. Выдатны педагог, які бачыць не відавочныя здольнасці, але адчувае пакуль прыхаваны патэнцыял сваіх выхаванцаў, юных або сталых вакалістаў, якія звяртаюцца па кансультацыі і парады. Яна ўсім патрэбная, з ахвотай адгукаецца на чужыя клопаты і праблемы, заўжды гатовая дапамагчы.

Але ў тым, што датычыць творчасці, Алена — тыповы інтраверт, стрыманы, закрыты. Не схільны не тое што да экзальтацыі, а нават да вялікай эмацыйнасці і захопленых ацэнак. «Сімпатычна...», — самае высокае азначэнне. Яна не любіць расхінутасці (магчыма, звычка педагога?). Калі Атрашкевіч нечага не хоча або не лічыць патрэбным, пераконваць бессэнсоўна. На яе не надта лёгка паўплываць, бо заўсёды мае ўласнае меркаванне, і не схільная яго па нейкай прычыне мяняць. Супрацоўніцтва з такім творцам асабліва каштоўнае.

Арыгінальнасць і нечаканасць успрымання кампазітарам твайго тэксту, здараецца, ацаньваеш не адразу. Нават не тады, калі ён паказвае табе нядаўна народжанае сачыненне. А тады, калі твор увасоблены на сцэне. Сапраўдны музыкант заўжды вынаходлівы. У тым, што і як ён напісаў, выяўляецца яго стаўленне да радкоў і сэнсу, у іх адлюстраванага. Здольнасць шматлікімі гукавымі эфектамі і прыёмамі ўзмацніць сэнс і значнасць вобраза.

У адным з маіх зборнікаў быў верш, які называўся «Анёл». Невялікі, усяго восем радкоў. Пачынаўся так:

Крылы анёлу звязалі,

Каб над зямлёй не лунаў.

У тлуме, спрэчках і звадках

Каб ціха, памалу сканаў...

Калі Атрашкевіч напісала музыку на гэты тэкст, дык першы радок артыстамі хору нават не спяваўся, а паўтараўся амаль шэптам. Прычым шматкроць: «Крылы анёлу звязалі...», «Крылы анёлу звязалі...». Галасы вакалістаў накладваліся, і стваралася ўражанне мітусні, тлуму, таго, што супярэчыць маральным правілам і законам прыгажосці.

У лірыка-камедыйным хоры «Мак таўклі камары», напісаным пазней, кампазітар да тэксту верша дадала асобныя склады — «Тукі-тукі, тукі-тук!». Як адлюстраванне гукаў, якімі ў камароў суправаджаецца, так бы мовіць, працэс працы. Такія, здавалася, дробязь і дэталь дадалі опусу непасрэднасці і радасных фарбаў.

Сярод харавых сачыненняў, напісаных Аленай на мае тэксты, ёсць некалькі твораў «хадавых», якія выконваюцца часта і падабаюцца ўсім. Спяваюць «профі» і аматары, дзеці і дарослыя, выконваюць калектывы і дуэты. Падобны вакальны імпэт мне часам незразумелы і нават выклікае разгубленасць. Так здарылася з харамі «Гармонія» і «Святло невыказнае». Тэкст другога опуса мае ўсяго восем радкоў. Гэта калі надрукавана «слупком», а калі зрабіць радок працяглым і доўгім, дык наогул атрымаецца чатыры (!) радкі. У музычным творы яны паўтараюцца шмат разоў, і кожны раз, набываючы лёгкасць і паветранасць, увасабляюць розныя адценні сэнсу. Пачуць такое сачыненне — вялікае задавальненне і шчасце.

Харавая паэма. Падрыхтоўка

Унутры кампазітарскай прафесіі заўсёды існуе спецыялізацыя. Той, хто піша сімфанічную і інструментальную музыку, рэдка звяртаецца да жанру песні і — наадварот. Здабыткі ў галіне песні ці раманса не азначаюць, што гэтак жа лёгка напішацца харавы твор.

Велізарная колькасць харавых сачыненняў, напісаных Аленай Атрашкевіч, і запатрабаванасць іх рознымі калектывамі сведчылі: яна — менавіта харавы кампазітар і жанры харавога пісьма адчувае тонка і дакладна. Знаёмячыся бліжэй з творчасцю Алены, я была ўражана неверагоднай разнастайнасцю харавых жанраў. Жаночыя хары, апрацоўкі беларускіх народных песень, харавыя рамансы, цыклы мініяцюр, цыклы калыханак і эстрадных хароў, эстрадна-песенныя цыклы для харавога ансамбля... А яшчэ асобныя сачыненні, кантата на словы В. Дудзіна, «Сакраментальная паэма» на вершы В. Жуковіча. Калі кампазітар смела спалучае гучанне хору з самымі рознымі інструментамі — арганам, арфай, званочкамі, духавымі, — тады дасягаецца не толькі свежасць тэмбральнага гучання, але адметнасць і арыгінальнасць музычнай мовы ўвогуле.

На пачатку 2002 года Алена Віктараўна прапанавала:

— Давайце зробім харавую паэму. Падумайце... Жанр прывабны!

Значныя жанры прапаноўваюць не кожны дзень і нават не кожны год. У чымсьці гэта праява даверу (маўляў, справішся!). Праца ў буйным жанры прыцягвае. Дае магчымасць разгарнуцца, паказаць сабе і іншым, на што здатны. Сачыненні больш камерныя — песня, раманс, асобны хор, няхай вельмі яркія! — могуць лёгка згубіцца ў неабсяжнай плыні музыкі, якая пішацца і выконваецца на працягу толькі аднаго канцэртнага сезона. Значны твор не згубіцца.

Але ў працы над маштабнымі сачыненнямі падсцерагае і небяспека. Паколькі ніхто з сучасных айчынных кампазітараў з творчай працы не жыве, усе яны працуюць — педагогамі музычнай вучэльні ці ВНУ, музычнымі рэдактарамі радыё, дык працэс стварэння сімфоніі, кантаты, араторыі, харавой паэмы можа доўжыцца гадамі. Асабліва актыўна ён ідзе летам, падчас адпачынку, у выхадныя дні і святы. Заўсёды існуе боязь, што на вялікай дарозе першапачатковы імпэт будзе згублены і на ўзвядзенне не дачнай «халупы», а высакароднага храму не хопіць часу.

Пакуль з 2002 па 2004 гады Алена ўрыўкамі, пакрысе працавала над паэмай «Кахаю», мяне не пакідала адчуванне, што на вынік, закончаную паэму, можна разлічваць, а можна і не. Бо некалькі нашых сумесных буйных музычна-тэатральных праектаў так і засталіся нерэалізаванымі. Распачатымі, але не скончанымі.

У Атрашкевіч заўжды хапала абавязкаў і клопатаў — як кіраўніка эстраднай студыі «Спяваем разам», чые выхаванцы выступаюць на міжнародных конкурсах, як выкладчыка Маладзечанскай музычнай вучэльні і Мінскага каледжа мастацтваў, нарэшце, як маці дваіх дзяцей, каб займацца толькі творчым самавыяўленнем.

Тэксты для будучай паэмы я адабрала, прапанавала кампазітару. Існавала некалькі варыянтаў тэксту і магчымага драматургічнага развіцця. Бо харавая паэма не проста адлюстроўвае паслядоўнасць музычных нумароў, складзеных як заўгодна. Яна — своеасаблівы музычны спектакль, у якім заняты аркестр, хор, салісты. І таму важна, з якіх эмоцый і вакальных фарбаў аўтары і выканаўцы пачынаюць. Як ідзе развіццё вобразаў, ці дастаткова яно пераканаўчае, дзе будзе кульмінацыя і развязка. Прадуманасць пабудовы потым дапаможа кампазітару і вакалістам, нелагічнасць ці хаатычнасць звядзе ўсе намаганні да нуля.

Падчас працы пад паэмай Атрашкевіч неаднойчы раілася з калегамі, паказвала напісаныя фрагменты. Погляд прафесіяналаў, якія маюць і практычны вопыт, і тэарэтычны досвед, заўсёды карысны і толькі ўдасканальвае твор.

Харавая паэма. Выкананне

Восенню 2003 года тры першыя часткі паэмы былі паказаныя ў камернай зале філармоніі. Яны стаялі амаль у фінале канцэрта — як сачыненні найбольш значныя. Кампазітар пераканаўча заўважыла, што фрагменты незавершанага твора на заканчэнне праекта ставіць нельга. Музыка трох першых частак і гучанне хору падаваліся такімі фантастычна-прыгожымі, прычым, з адценнем нейкай незямной красы, што было незразумела: а куды, у які бок кампазітар будзе рухацца далей? А галоўнае, навошта ісці, калі такі жаданы і такі недасяжны вынік — абсалютная гармонія чалавека і свету — ужо дасягнуты?

З самага пачатку кампазітар вырашыла: будучая паэма будзе мець свецкі характар, у адрозненне ад «Сакраментальнай паэмы», твора, відавочна рэлігійнага гучання. У дзевяці частках сачынення мы імкнуліся ўвасобіць заўсёды хвалюючую гісторыю кахання Жанчыны і Мужчыны, нараджэнне і развіццё узаемных пачуццяў, канфлікт дзвюх яркіх асоб і няпросты шлях да ўзаемаразумення. Хор у паэме шматаблічны — ён задае агульны эмацыянальны лад, адгукаецца на пачуцці герояў, спрачаецца або спачувае ім.

...Мы сустрэліся з кампазітарам у яе дома, ля фартэпіяна, бо Алена хацела паказаць усё сачыненне запар, частка за часткай. Атрашкевіч сама цудоўна іграе і спявае. Я была ўражана велізарным аб’ёмам працы, але найперш незвычайнай пранікнёнасцю твора, незлічонай колькасцю на дзіва арыгінальных і запамінальных музычных тэм. Не сакрэт, меладычны дар маюць далёка не ўсе аўтары. Навучанне ў Акадэміі музыкі на такую якасць не заўсёды ўплывае. Меладычны талент — сапраўды дар Божы! У навакольным, дысанансным свеце адшукаць і пачуць гармонію, а потым увасобіць яе на нотнай паперы можа далёка не кожны прафесіянал.

Спачатку харавая паэма існавала толькі ў клавіры, значыць, калі хор спявае ў суправаджэнні фартэпіяна. Атрашкевіч марыла і пра тое, каб хор і салісты спявалі ў суправаджэнні сімфанічнага або камернага аркестра. Таму ўслед за клавірам на працягу летніх месяцаў 2004 года зрабіла партытуру, дзе ў кожнай партыі было распісана гучанне ўсіх інструментаў сімфанічнага аркестра. Калі давялося гартаць амаль 60 велізарных старонак фармату А3, запоўненых дарэшты нотнымі значкамі, я не магла не ганарыцца. І таму, што велізарная работа Аленай нарэшце закончана, і таму, што пад нотамі харавых і сольных партый напісаны мой уласны тэкст.

У адрозненне ад песень, калі кампазітар, паэт і выканаўца заклапочаны тым, дзе знайсці аранжыроўшчыка і немалыя грошы на аранжыроўку, харавыя творы прывабныя тым, што клопаты пра іх увасабленне — найперш клопат харавога калектыву і дырыжора. Выконваць паэму «Кахаю...» павінен быў Дзяржаўны камерны хор Беларусі.

Шмат гадоў ім кіруе Наталля Міхайлава. Яна належыць да рэдкай катэгорыі «карункавых жанчын». Прыгажуня, што на сцэне, што па-за ёю. Зграбнасць і вытанчанасць дырыжорскай пластыкі — як у артысткі балета. Тонкі і ўдумлівы музыкант. Фанат — і жанру, і свайго калектыву. Але, скажам шчыра, жанчына з характарам — можа зірнуць так, што, здаецца, цвік увойдзе ў сцяну сам, без малатка і па самую плешку. А потым — зноў мілая і прыемная ўсмешка... Але ты разумееш: дыстанцыя ёсць, і кіраўнік заўжды застаецца кіраўніком, бо адказвае за мастацкі вынік.

За два тыдні да прэм’еры «Кахаю...» нечакана высветлілася, што барытон, які павінен быў спяваць пяць нумароў у паэме (асобныя нумары сола, некаторыя разам з хорам) у гэты час у Мінску будзе адсутнічаць. Таму трэба тэрмінова шукаць іншага спевака, які здолее не толькі хутка вывучыць матэрыял, але і складзе годны ансамбль з сапрана. У рэшце рэшт дырыжор і кампазітар спыніліся на кандыдатуры Сяргея Лазарэвіча, саліста Нацыянальнай оперы.

Партыю сапрана павінна спяваць Таццяна Вайтовіч, салістка хору. Літаральна за тыдзень да прэм’еры ў Таццяны памірае мама, самы блізкі чалавек... Уявіце, як у такім эмацыянальным стане спяваць пра светлае і ўзнёслае пачуццё кахання? Амаль кашчунна! Але такія парадоксы артыстычнай прафесіі. Афішы і праграмкі надрукаваны, замест гэтай салісткі вывучыць партыю ніхто не паспее.

— Таццяна — веруючы чалавек, яна эмацыянальна «збярэцца» і ўсё зробіць... — крыху суцешыла нас з кампазітарам дырыжор.

У паэме, бліжэй да фіналу, ёсць нечаканы і моцны фрагмент, які называецца «П’янкое віно». Салісты пакуль маўчаць, спявае хор, яму акампануюць ударныя. Прадуманасць вакальных ліній і ўдарных інструментаў такая, што нараджае безліч асацыяцый. Свядомая змрочнасць настрою і брутальнасць інтанацый прымушае згадаць Іспанію, фламенка, Гарсіа Лорку. Адчуванне, што перад тваім унутраным зрокам узнікаюць містычныя вобразы, што музы­ка ўвасабляе плынь падсвядомасці. Уражанне, што ад гэтай глыбіні, якая нечакана расхінулася, у цябе праз імгненне проста «паедзе дах»...

Зала слухала паэму ў выкананні камернага хору, салістаў Таццяны Вайтовіч і Сяргея Лазарэвіча ўважліва, у абсалютнай цішыні, бо апладысменты паміж часткамі звычайна не прадугледжваюцца. Але агульнае ўражанне ад усяго твора аказалася надзвычай моцнае. Які дождж з кветак і апладысментаў выліўся ў фінале на артыстаў!

Усю канцэртную праграму здымаў беларускі канал «ЛАД». На падыходзе да касцёла Святога Роха гледачоў сустракалі дзве вялікія «фуры», стацыянарныя ўстаноўкі. Запіс ішоў ажно з чатырох тэлекамер. Дзве з іх стаялі па баках залы, каб не перашкаджаць гледачам, а дзве зверху, на балконе. Калі кампазітары і выканаўцы адчуваюць такую ўвагу, дык яна выклікае самапавагу, успрымаецца як стымул пісаць і спяваць музыку айчынных аўтараў і надалей.

І яшчэ цікавая дэталь. Калі зала напаўцёмная, артыст стаіць на авансцэне і не ведае, гледачы знаходзяцца толькі на трох першых радах паўпустой залы ці паўсюль, нараджаецца адпаведны настрой. Тэлевізійнікі прывезлі магутную асвятляльную апаратуру. Касцёл быў добра асветлены, і гэта стварала адчуванне радасці і свята. Так бы мовіць, велікасвецкага салона, дзе сабраліся не бедныя «разначынцы», занядбаная інтэлігенцыя, прыгнечаная нястачай, а людзі заможныя і высакародныя, якія сабраліся слухаць Музыку.

Інтэрпрэтацыі і інтэрпрэтатары

Творчыя стасункі з кампазітарамі, спевакамі, харавымі дырыжорамі выхоўваюць эмацыянальную і псіхалагічную гнуткасць ва ўспрыманні чалавека і слова. Агульнавядома, кожны тэкст, тым больш вершаваны, можа мець безліч варыянтаў прачытання. Але каб да такой ступені, калі ты меў на ўвазе адно, а чалавек, які цябе разумее, — меў на ўвазе проста супрацьлеглае?!

Адна з першых песень, напісаных на мае словы, называлася «Шарык». Магчыма, яна адрасавана дзецям, магчыма, дарослым. Верш пісаўся ў мінорным настроі. Калі малады маладзечанскі кампазітар Віктар Кажухар аддаў касету з запісам, я паслухала і была ўражана да глыбіні душы. Суцэльны, нястрыманы мажор!

— Віктар, адкуль вы ўзялі такую радасць?!

Кампазітар мяне відавочна не зразумеў:

— Вы што, не памятаеце, якія словы ў прыпеве?

Яркая зелень — колер надзеі,

Вяртання пачуццяў са сну, забыцця.

Колер зялёны, колер зялёны,

Колер жыцця!

«І праўда. — падумала я. — Можа, кампазітару лепш відаць?»

Нарадзіўся «Шарык» нечакана. Тэкст я аддала Алене Атрашкевіч, ён стаяў на яе фартэпіяна. Аднойчы да Алены зайшоў у госці Віктар Кажухар, які працаваў у той жа музычнай вучэльні. Пра што могуць размаўляць два кампазітары? Вядома, пра музыку і творы, напісаныя і будучыя. Віктар убачыў тэкст «Шарыка».

— Лена, аддай яго мне!

Алена памаўчала. Бо каму ахвота аддаваць тое, над чым ты сам планаваў працаваць?

— Ладна, Віця, бяры. Але аддаю толькі табе. Іншаму б не аддала...

Мажорную песню з энтузіязмам спявалі дзіцячыя харавыя калектывы, дзеці-салісты, а некалькі гадоў таму з задавальннем узяла ў свой рэпертуар дзіцячая эстрадная студыя «Наталі», якая існуе ў Мінску. Яе выхаванцы выступаюць не толькі ў Беларусі, але таксама і ў Італіі, Францыі, Егіпце.

Праз некалькі гадоў на аснове песні быў зняты кліп. Ён перамог падчас глядацкага галасавання ў тэлеэфіры, у перадачы, якую вяла Ксенія Сітнік, а потым на працягу тыдня яго «круцілі» на ўсіх экранах мінскага метро. Прычым, ледзь не па дзесяць разоў на дзень. Стаю я на платформе, чакаю цягніка, а на ўсю станцыю жыццярадасна гучыць: «Яркая зелень — колер надзеі!» І нечакана, і нават смешна... Напэўна, Віктар інтуітыўна адчуў, што песня яго, калі папрасіў аддаць яму тэкст.

Праз некалькі гадоў пасля «Шарыка» нарадзілася яшчэ адно сумеснае сачыненне. Змешаны хор «Адам і Ева». Ноты Віктар аддаў у рукі Наталлі Міхайлавай. Беларускія кампазітары яе любяць — ноты нясуць і нясуць. Стосамі, папкамі, асобнымі партытурамі. Ведаюць: калі хор Міхайлавай возьме партытуру ў работу, атрымаецца вытанчаная рэч, зробленая з любоўю.

Прагледзеўшы ноты «Адама і Евы», а прафесіяналу дастаткова менавіта прагледзець, бо ён іх чытае з ліста (гледзячы на ноты, чуе выніковае гучанне), Наталля Уладзіміраўна сказала: «Нарэшце... Усе хары на вашы тэксты, напісаныя жанчынамі, лірычныя. Калі лірыкі ў праграме зашмат, атрымліваецца аднастайна. А тут — усмешка, гумар, іронія... У сучаснай харавой літаратуры гэтых фарбаў так не хапае!»

«Дзіўна! — падумала я тады. — Мяне цікавіла «карцінка», тое, што адбываецца ў райскім садзе, калі стомлены Бог заснуў, а нядаўна створаныя ім Адам і Ева толькі прачнуліся. Не думала я ні пра гумар, ні пра іронію... А кампазітар, бач ты, адшукаў!»

І яшчэ цікавы выпадак, таксама звязаны з інтэрпрэтацыямі. Дырыжор Вера Іванаўна Дабравольская шмат гадоў кіруе ў мінскай Школе мастацтваў узорным хорам «Ветрык». Звычайна «профі» ходзяць на самыя розныя канцэрты. Не толькі, каб паслухаць новыя творы, атрымаць эстэтычную асалоду. Яны шукаюць рэпертуар. Новае, свежае, нечаканае... Трапіўшы на канцэрт, дзе прагучалі тры першыя часткі харавой паэмы «Кахаю...», Вера Іванаўна была зачараваная гармоніяй і прыгажосцю адной з частак, якая называлася «Аддам табе любоў...».

Дырыжор папрасіла кампазітара перарабіць хор, напісаны для змешанага складу, на жаночы. Бо працуе з хорам дзяўчынак. Алена Віктараўна перарабіла. Калектыў вывучыў твор і павёз на гастролі ў Пецярбург. Вярнуўшыся, Вера Іванаўна расказвала, як тлумачыла юным спявачкам сэнс асобных радкоў. Я дзівілася, бо такія пачуцці з пэўнымі радкамі ў мяне зусім не звязваліся.

— Вера Іванаўна, я пра гэта нават і не думала! Усё прасцей....

— Не! — рашуча запярэчыла дырыжор. — Вы не разумееце сэнсу свайго тэксту!

І пачала тлумачыць. Я слухала яе і думала, што эмацыйны вынік залежыць не столькі ад слова, колькі ад яго інтэрпрэтацыі кампазітарам. Музыка надае вершам тую непрадказальную глыбіню, якую аўтар тэксту, магчыма, нават не ўяўляў.

Начная прэм’ера

Вясной 2003 года я пазнаёмілася з цікавым чалавекам — ваенным дырыжорам Аляксандрам Фёдаравым. Ён моцна адрозніваўся ад таго стэрэатыпу вайскоўца, які склаўся дзякуючы экранным ці літаратурным штампам, магчыма, шматлікім анекдотам. Вайскоўцы ўяўляліся ў большасці сваёй людзьмі сурова-маўклівымі (калі не велічна-манументальнымі), «бронзавымі», закрытымі, нешматслоўнымі, не схільнымі да раскаванасці і эмоцый. Фёдараў гэтае ўяўленне разбурыў адразу. Ён чалавек рухомы, хуткі, робіць некалькі спраў адразу, эмацыянальны, умее пажартаваць з іншых і сябе. Яго расхінутасць жыццю і людзям, эмацыянальная шчырасць падкуплялі.

Падчас гутаркі Аляксандр Уладзіміравіч спытаў, ці няма ў мяне вершаў пра армію. Бо сучасных, прыгожых песень пра салдат і афіцэраў катастрафічна не хапае. Абяцала падумаць, а пры выпадку паказаць — калі што «армейскае» сапраўды будзе.

Падчас чарговай сустрэчы аддала тэкстаў дзесяць, у тым ліку і верш «Салдацкія сны». А чаму не напісаць, што сніцца салдаціку, калі ён спіць у казарме?

— Пакуль нічога з тэкстаў не зачапіла! — рэзюміраваў Фёдараў пры наступнай сустрэчы. — Армейская тэматыка складаная. Шукайце! Прапаноўвайце што-небудзь яшчэ...

— Якраз новае вам прыгатавала...

Сярод стоса новых тэкстаў былі тыя самыя «Салдацкія сны», толькі з іншай назвай — «Чараўніца». Тэкст падабаўся, здаваўся лёгкім, палётным, і мне цяжка было змірыцца з думкай, што з яго нічога не атрымаецца.

Тэксты аддала і занялася іншымі справамі. Кампазітары — людзі далікатныя, не любяць, калі іх пачынаюць тузаць. За крыло ці за крысо. Маўляў, дзе песня, калі будзе?! Кожны твор павінен вырасці сам па сабе, натуральным чынам. Як кветка — спачатку стрэлка, потым лісцё, потым бутон, а ўжо потым і сама яна. Або як яблык на яблыні — саспець і наліцца сокам.

Карацей, пра «Чараўніцу» я нават забыла. Аднойчы ў будзённы дзень, недзе бліжэй да дванаццаці ночы, калі святло ў кватэры ўжо было выключана і ўсе паціху засыналі, у цішыні раптам пачуўся бадзёры тэлефонны званок. Паколькі сын быў бліжэй да тэлефона, дык ён і ўзяў слухаўку.

— Мама, ізноў цябе!

Прыкрыўшы трубку рукой, незадаволена:

— Па-мойму, ізноў твае кампазітары. Хоць бы паспаць далі! Заўтра, між іншым, у школу рана падымацца...

Адчуваючы сябе вінаватай, бяру тэлефонную слухаўку. Кажу як мага больш ціха, таксама прыкрыўшы яе рукой:

— Алё...

— Таццяна, — чую на тым канцы проваду радасны голас ваеннага дырыжора, — Фёдараў турбуе. Я вас віншую! Песня ёсць...

— Якая песня? — са сну не ўцяміўшы, пра што гаворка, пытаюся я.

— Як — якая?! «Чараўніца»! Хочаце паслухаць? Я зараз вам сыграю... Як-раз сяджу ля піяніна...

— Вядома, хачу! Іграйце...

Пасля маёй рэплікі сын па-тэатральнаму гучна ўздыхнуў — з выглядам заўсёднай ахвяры мамінай нястомнай творчасці. Але што я магла сказаць Фёдараву?! Можа, ён дзесяць хвілін назад гэтую песню закончыў? Ну, не выспімся сёння — выспімся заўтра... Пасля таго, як лёгкая, светлая і гарэзная мелодыя прагучала, аўтар музыкі перайшоў да практычных пытанняў:

— Таццяна, толькі мне не падабаецца адзін радок. Вазьміце, калі ласка, тэкст, можа, паправім зараз жа...

Тут давялося сказаць, што святло ў кватэры патушана ўжо і ўключаць я яго не буду. Радкі ўдакладнілі ў наступны дзень.

Далейшая гісторыя «Чараўніцы» разгортвалася досыць нечакана. Спачатку Фёдараў паказаў песню «Сябрам» і Анатолю Ярмоленку. Але паколькі калектыў шмат гастралюе, прапанова энтузіязму не выклікала. Тады аўтар прапанаваў яе Аляксандру Ціхановічу і Ядвізе Паплаўскай. Ціхановіч адгукнуўся адразу: «Гэта — маё! Больш нікому не прапаноўвай і не паказвай!»

Амаль месяц ішла напружаная праца над аранжыроўкай 4-хвіліннай песні, бо хацелі паспець да 23 лютага, святкавання Дня абаронцаў Айчыны, каб выканаць песню на ўрачыстым канцэрце, які традыцыйна адбываецца ў Палацы Рэспублікі. У студыі асобна пісалі хор Акадэмічнага ансамбля песні і танца Узброеных Сіл. Асобна — Узорна-паказальны аркестр Узброеных Сіл, якім тады кіраваў сам Фёдараў. Асобна — Сашу і Ядзю, як іх з любоўю называюць слухачы. Асобна — «рэпераў», гурт «Чук і Гек». Так званае «звядзенне», калі гукавыя дарожкі спалучаюцца ў адну, рабілі ў студыі дуэта.

Паспелі! Прэм’ера песні адбылася спачатку на Беларускім радыё, потым у Палацы Рэспублікі, у фінале канцэрта, на які звычайна прыберагаюць новае і адметнае.

А далей «Чараўніца» трапіла ў тэлепраект «На скрыжаваннях Еўропы», дзе трымалася ў хіт-парадзе амаль паўгода. Былі тыдні, калі ў інтэрнэце за яе галасавала больш за 1200 чалавек! Потым яна выйшла ў фінал «Скрыжаванняў», калі з 80 песень журы адабрала 17 лепшых. «Вельмі нечаканая песня! Звычайна жанчыны не ўмеюць пра армію пісаць...» — здзіўлена сказаў пры сустрэчы вядомы беларускі кампазітар-песеннік Эдуард Зарыцкі.

Неспадзявана аўтара вершаў намініравалі на лепшага паэта года — у ліку пяці іншых песеннікаў, Ядвіга Паплаўская перамагла ў намінацыі «лепшая аранжыроўка года». Першы Нацыянальны канал выпусціў дыск з песняміпераможцамі, у тым ліку з нашым «хітом». Летам 2004 года песня з’ездзіла ў Віцебск на «Славянскі базар», яе паказвалі ў межах міжнароднага праекта, у якім выступалі лепшыя духавыя аркестры свету.

А пачыналася жыццё «Чараўніцы» з начной прэм’еры...

Пачуцці Барбары Радзівіл

Супрацоўніцтва з кампазітарам Алінай Безенсон пачалося нечакана. Напрыканцы вясны 2003 года я ведала, што праз паўгода ў касцёле Святога Роха павінен адбыцца першы вечар, дзе прагучаць творы кампазітараў, створаныя на мае вершы. Частка праграмы ёсць, але напісанага відавочна не хапала.

У Саюзе кампазітараў, які знаходзіўся тады на вуліцы Леніна, ладзіліся праслухоўванні новых твораў айчынных аўтараў. На адным з праслухоўванняў мы аказаліся побач, — Атрашкевіч, Безенсон і я.

— Калі ў вас восенню вечарына, — звярнулася да мяне Алена, — прапануйце Аліне свае тэксты. Магчыма, за лета яна напіша. А восенню мы іх пачуем ужо...

Як проста! Ды толькі ніхто, акрамя Атрашкевіч, да такой ідэі не дадумаўся. Я падаравала кампазітару зборнік вершаў «Рабро Адама». І ўсе мы выправіліся на прыроду. Бліжэй да рэчкі, зеляніны, ягад...

У канцы жніўня Аліна патэлефанавала і ўзрадавала, што новыя сачыненні сапраўды з’явіліся. «Маналог Барбары Радзівіл» і вакальны цыкл «Імгненні» з чатырох частак. Ура! Адразу такі ўраджай!

Вобраз Барбары ўзнік невыпадкова. Ён даўно займаў маё ўяўленне. На той час існавала драматычная паэма Раісы Баравіковай, пастаўленая ў адным з мінскіх тэатраў. У Купалаўскім ішла п’еса Аляксея Дударава «Чорная панна

Нясвіжа». Дзеля справядлівасці заўважу: яшчэ раней, чым п’еса, у мяне ўзнікла ідэя і тэкст лібрэта гістарычнага балета «Барбара Радзівіл». Часопіс «Мастацтва», дзе я працавала, друкаваць яго не рызыкнуў. Відаць, пабаяліся, што ўслед драматургі панясуць п’есы. У 1998-м лібрэта апублікавала іншае выданне, «Тэатральная творчасць».

Захопленая вобразам і сюжэтам, я знайшла кампазітара, якому тэма спадабалася. Была нават напісана частка музыкі будучага балета. Але паколькі мы не знайшлі харэографа, які цікавіўся б такой прапановай, дык партытура, на жаль, так і засталася няскончанай. Але вобраз Барбары, водгулле яе ўзнёслага і трагічнага кахання ўвесь час нябачна прысутнічалі ў маім жыцці. І таму хацелася праз вершаваныя радкі выявіць эмацыйны стан жанчыны, якая чакае каханага.

Касцёл Святога Роха, камерная зала філармоніі. Амаль цёмная, пакуль пустая, бо ідзе рэпетыцыя.

— Пазнаёмцеся, а вось і наша Барбара Радзівіл...

Аліна прадстаўляе Святлану Старадзетка, салістку Беларускай дзяржаўнай філармоніі. Яна будзе спяваць «Маналог...» і цыкл «Імгненні». На рэпетыцыі прысутнічае вядомы дырыжор Генадзь Праватораў. Кампазітар, спявачка і канцэртмайстар Таццяна Дуброўская ўдакладняюць то аптымальны баланс голасу, прыгожага палётнага сапрана, і інструмента, то фанетычныя штрыхі, то эмацыянальна-сэнсавыя адценні музыкі. Калі сачыненне выконваецца ўпершыню, усе хвалююцца. Бо вынік — непрадказальны. Да таго часу, пакуль артыстка не выйдзе на асветленую сцэну, у промні «юпітараў»...

Для шырокай аўдыторыі Святлана літаральна адкрыла і «Маналог», і вакальны цыкл. Паспрыялі выключная эмацыянальнасць. Здольнасць перадаць у голасе і акцёрскай ігры разнастайныя адценні пачуццяў. Бясспрэчная эратычнасць. Але яшчэ і свабода адчування сябе ў розных вакальных стылях. Потым у вакальнага цыкла з’явіліся новыя выканаўцы — Галіна Сакольнік, Ірына Лой, ён прагучаў на некалькіх міжнародных фестывалях. Але першае выкананне заўжды запамінаецца як самае хвалюючае.

Нястомнасць

Сапраўднае шчасце, калі маеш магчымасць адначасова супрацоўнічаць з рознымі кампазітарамі. Некалі Марк Твэн дасціпна заўважыў: «Не насіце ўсе яйкі ў адным кошыку». Яго параду часта згадваюць фінансавыя аналітыкі, калі паўстае пытанне, у якой валюце лепш захоўваць асабістыя зберажэнні.

Але і свае тэксты не варта «грузіць» у кошык аднаго кампазітара. У пэўны момант вы можаце нечакана і глыбока расчаравацца ў асобе адно адна­го. Паважаны суаўтар можа заняцца іншым жанрам, атрымаць прэстыжную ці тэрміновую замову. А ты пакуль абмяркоўвай сумесныя планы з іншым творцам. Не варта думаць, што для кампазітара, які працуе ў галіне вакальнай музыкі, ты — адзіны вершаплёт з тых, што існуюць на свеце. Ён мае права супрацоўнічаць з рознымі аўтарамі, шукаць патрэбныя тэксты ў класікаў.

У Аліне Безенсон мяне заўжды прываблівала неверагодная разнастайнасць жанраў, а таксама дзівосная інтэнсіўнасць творчай працы. Здольнасць не спыняцца і не стамляцца. І тых, хто з ёй супрацоўнічае, і тых, хто яе творы іграе і спявае, Аліна міжволі прывучае да звышімклівага тэмпу. Уласным імпэтам і энергіяй пераконваючы — няма невырашальных задач! Яны такімі здаюцца? Значыць, мы мала працавалі. Аліна Іванаўна слушна лічыць: калі ў пэўным калектыве яе не сустракаюць з расхінутай душой, не варта апускаць крылцы (прабачце, рукі), а трэба настойліва шукаць далей.

Кожную восень разам з Алінай мы паказвалі новыя сумесныя творы. Спачатку «Маналог Барбары Радзівіл» і вакальны цыкл «Імгненні». У наступным, 2004-м, калі ў вялікай зале Акадэміі музыкі спадарыня Безенсон арганізоўвала ўласную вечарыну, яна прэзентавала паэму «Спакуса» («Гора таму, хто зрабіўся рабом...») для барытона і хору. Паэму выконвала Гродзенская харавая капэла пад кіраўніцтвам дырыжора Ларысы Іконнікавай і саліст оперы Віктар Скорабагатаў.

Праграма праекта аказалася на дзіва разнастайная — Канцэрт для фартэпіяна з аркестрам, араторыя «Страцім-лебедзь», сімфанічныя і харавыя творы. У зале сабраліся «профі». Іх цяжка здзівіць, бо прафесійныя музыканты і прафесура акадэміі наслухаліся за сваё жыццё ўжо столькі опусаў, што трэба быць дужа арыгінальным, каб пачуць з іх вуснаў нават сціплую ўхвалу. Якое ж было здзіўленне — кампазітара і маё, калі праз нейкі час з’явілася рэцэнзія тагачаснага прарэктара акадэміі, музыказнаўцы Юрыя Златкоўскага, які палічыў «Спакусу» адным з лепшых сачыненняў, паказаных у праграме. Вядома, тое плён працы кампазітара. Бо вершаў і нот у шуфлядах пісьмовых сталоў ляжыць шмат, яны маўклівыя і нерухомыя. А жыццё набываюць яны тады, калі знаходзяць сцэнічнае ўвасабленне.

Аліна рана ўсвядоміла тэзіс, без якога не можа існаваць сучасны беларускі кампазітар. Напісаць твор (выдатны, арыгінальны, нечаканы) па цяперашнім часе мала. Аўтар музыкі, калі ён хоча паказаць грамадскасці вынік уласнай працы, павінен быць яшчэ і менеджарам. А значыць, думаць пра фінансавую частку праекта. Пра транспарт для выканаўцаў, калі яны едуць з іншага горада. Умець распаўсюдзіць квіткі на аўтарскі вечар. Увогуле быць майстрам на ўсе рукі. Сесці за раяль і акампанаваць салісту ці хору, з якім супрацоўнічаеш. На адным з міжнародных фестываляў Аліна акампанавала хору на домры, па класе якой вучылася ў Гродзенскім музычным вучылішчы. Калі супрацоўнічаеш з такім кампазітарам, адчуваеш сябе як за каменнай сцяной. Бо ведаеш: Аліна заўжды дапаможа.

Працэс супрацоўніцтва аўтара тэксту і аўтара музыкі — гэта не толькі пошук патрэбнага радка, адметнай музычнай інтанацыі. А яшчэ і рух насустрач. Не магу сказаць, што з Алінай мы адразу ідэальна адна адну зразумелі. Вядома, я была шчаслівая, што кампазітару аказаліся патрэбныя мае вершы, і ў выніку ўзніклі такія нечаканыя і арыгінальныя творы, пра якія я нават уявіць не магла.

Часам мы эмацыйна збліжаліся, потым зноў аддаляліся. Крыху прыгнятала імкненне Аліны заўжды кіраваць сітуацыяй і працэсам (напэўна, такая якасць неабходная для педагога, які працуе з дзецьмі).

Але імкненне да агульнага мастацкага выніку прымушае кожнага карэкціраваць уласны характар і яго праявы.

Думаю, фундаментальная крыніца поспеху Аліны Іванаўны — у глыбокай рэлігійнасці. І гэта не мода, не гульня на публіку, а сутнасць. Гледзячы на яе, пераконваешся: Бог сапраўды дапамагае таму, хто ў яго шчыра верыць і звяртаецца з просьбамі аб духоўнай падтрымцы.

Аднак вярнуся да згадак пра агульныя опусы. Восенню 2004 года Аліна прадставіла публіцы дуэт «Адчуваем мы прысутнасць Бога». Назва аказалася ўдалай. І адзін са сваіх наступных вечароў кампазітар назвала менавіта так. Дуэт меў нязвыклы склад выканаўцаў — сапрана, мецца, фартэпіяна і флейта. Апошні інструмент гучаў пераважна ў пройгрышах і, здавалася, увасабляў нячутныя, лёгкія крокі Бога.

Як толькі кампазітар адмаўляццца ад звыклай формы (спявак і фартэпіяна), а прыдумвае больш складанае інструментальнае суправаджэнне, колькасць яго клопатаў адначасова рэзка павялічваецца. Бо пытанне, дзе знайсці флейтыста (віяланчэліста, ударніка, арганіста) павінен вырашыць ён сам. Як і паклапаціцца пра набор нот, іх карэктуру, пра тое, каб усіх выканаўцаў забяспечыць раздрукаванымі партыямі.

Пасля прэм’еры, якую выконвалі Нэлі Душчынская і Галіна Сакольнік, мая даўняя знаёмая Людміла Русак, дачка славутага паэта-песенніка, ці то захоплена, ці то разгублена прызналася:

— Я і не ведала, што ў нашай філармоніі працуюць такія салісткі!

Потым дуэт займеў новых інтэрпрэтатараў. Калі твор выкананы неаднойчы, а жыве і змяняецца адпаведна індывідуальнасцям вакалістаў, гэта міжвольнае сведчанне, што вы яго зрабілі як мае быць. І надоўга... Але самыя значныя сачыненні і найбольш цікавыя моманты супрацоўніцтва з Алінай былі яшчэ наперадзе.

Перформанс як жанр

Цудоўна, калі прафесія дапамагае табе сустракацца з безліччу таленавітых людзей. На адным з канцэртаў у касцёле Святога Роха, якія ладзіла Беларуская асацыяцыя сучаснай музыкі, давялося пачуць незвычайны музычны спектакль. Мо больш дакладна яго было б назваць музычным перформансам, акустычнай медытацыяй?

«Песні Басё» былі напісаны беларускім кампазітарам Ганнай Кароткінай на тэксты знакамітага японскага паэта XVII стагоддзя. «Песні» ствараліся спецыяльна для беларускай спявачкі Вольгі Сотнікавай. Прыгажуня, уладальніца адметнага мецца-сапрана, яна, нягледзячы на малады ўзрост, на той час аб’ездзіла з гастролямі ці не ўсю Еўропу, стажыравалася ў Англіі, Італіі, некалькі разоў перамагала на прэстыжных міжнародных конкурсах.

Мне заўжды ўяўлялася, што Вольга Сотнікава належыць іншай, крыху незямной прасторы. Не нашай і не побытава-паўсядзённай, са штурханінай у грамадскім транспарце і чэргамі ў крамах. Яе лёгка ўявіць гаспадыняй англійскага замка або радавога маёнтка на поўдні Францыі. Уладальніцай велікасвецкага салона, дзе збіраюцца самыя яркія і таленавітыя асобы эпохі. За раялем, у атачэнні гасцей...

Так у адным музычным праекце сабраліся таленавітыя людзі. Творы Ганны Кароткінай гучалі ў многіх краінах Еўропы, выконвалася на прэстыжных фестывалях фартэпіяннай, арганнай і харавой музыкі.

Але вернемся да Басё. Сплаў японскага верша, гучання чалавечага голасу, імправізацыі фартэпіяна, за якім сядзела кампазітар, і ўдарных, ля якіх чараваў, іншага слова і не падбярэш — віртуоз Аляксандр Новікаў, рабілі незвычайнае ўражанне.

Сотнікава не спявала ў звыклым разуменні, а чытала нараспеў японскія вершы, але сінтэз рэчытацыі і інструментальнай імправізацыі даў нечаканы эфект. Акустычны, эмацыянальны і мастацкі. Цудоўныя рамансы, якія гучалі ў першай частцы канцэрта, неяк міжволі пабляклі, падаліся традыцыйнымі і... у нечым састарэлымі. Падчас прэм’еры міжволі думалася, што, магчыма, такія творы, як «Песні Басё» — пачатак новага напрамку ў айчыннай музыцы ХХІ стагоддзя?

Пасля прэм’еры, якая прайшла на «ўра», падышла да кампазітара.

— Ну як? — спытала Г анна.

— Супер... — толькі і змагла вымавіць я, бо ўражанне не ператваралася і не пералівалася ў словы.

— Вы хацелі б, каб такі спектакль мы зрабілі на вашы вершы?

Пытанне было рытарычнае. Хто можа адмовіцца ад такой зваблівай і нечаканай ідэі?

Як нараджалася «Мора»

Працэс стварэння музычна-тэатральнай пастаноўкі, асабліва, калі тая займела потым шырокі розгалас, надзвычай цікава ўспамінаць. Праца над перформансам, які спачатку называўся «Мора, музыка і ты», а потым проста «Мора», ішла вясной і летам 2005 года.

У прыродзе існуе чатыры стыхіі — вада, зямля, паветра, агонь. Можна лёгка ўявіць, як выглядае перформанс, звязаны з агнём-вогнішчам-полымем (бо існуюць на дзіва відовішчныя вогненныя шоу). А ўявіць перформанс, у цэнтры якіх зямля і паветра ў якасці вызначальных матэрый, больш складана. Хоць мысленне сучасных мастакоў такое вынаходлівае, што ад іх можна чакаць што заўгодна.

Мора — магутная стыхія, не падуладная чалавеку. Але і музыка — таксама стыхія. І эмоцыі чалавека, захопленага каханнем, маюць тую ж прыроду, той жа ірацыянальны пачатак, не заўсёды падуладны волі. Таму спектакль у рэшце рэшт атрымаўся пра мора, музыку, пачуцці жанчыны.

Ганна прапанавала, а я выбрала са сваіх вершаў 12-13 тэкстаў, звязаных з тэмамі стыхіі — мора, музыкі, чалавечых эмоцый. Далей кампазітар і выканаўцы працавалі самі, паабяцаўшы паклікаць на генеральную рэпетыцыю. Каб паказаць гатовы вынік. Глыбока паважаю кожнага кампазітара, з якім супрацоўнічала, але ніколі не сустракала такога паважлівага, трапяткога стаўлення да ўласных радкоў, якое ўзнікла ў гэтым перформансе. Мяне не прымушалі перарабляць, дапісваць, доўга і безвынікова пакутаваць. Проста ўзялі — і пачалі з імі працаваць. Будуючы вакол іх музычную драматургію.

Кароткіна — кампазітар, неверагодна таленавіты. І разам з тым асоба не надта простая. Актыўная, часам аўтарытарная. Чуе музыку, але, здараецца, не чуе цябе або артыста. Але ж калі творца хоча мець адпаведны вынік, з’яднаць розныя індывідуальнасці падчас аднаго спектакля, яму цяжка быць рахманым.

Пакуль удзельнікі перформанса сустракаліся, абмяркоўвалі, рэпеціравалі, я займалася арганізацыйнымі клопатамі. Сцэнарый, праграмка, прэс-рэлізы для прэсы і тэлебачання, тэлефонныя званкі з запрашэннямі. А таксама каляровыя афішы — ажно ў трох варыянтах (іх нам прыдумаў і зрабіў Андрэй Гапіенка, дызайнер, які працаваў тады ў Нацыянальным акадэмічным тэатры балета). Наяўнасць афіш не прадугледжана сціплым бюджэтам філарманічнага праекта, таму выдаткі мы з кампазітарам падзялілі на дваіх. І так бывае! Лепшаму ўспрыманню спектакля паспрыяла і тое, што ў праграмцы канцэрта мы надрукавалі вершы, якія будуць гучаць.

Перформансы часта ладзяць мастакі і танцоры, якія працуюць у сучасных жанрах, а музыканты — непараўнальна радзей. Калі жанр выказвання незвычайны (а значыць, і матэрыя, з якой узнікае тканіна твора), тут шмат залежыць ад кампазітара і інтэрпрэтатараў.

Склад інструментаў і выканаўцаў нязвыклы. За фартэпіяна — кампазітар (яна — аўтар музыкі, але і піяністка). Спявачка Вольга Сотнікава — галоўная дзейная асоба. Хоць, мажліва, галоўным персанажам з’яўлялася ўсё-такі мора. Артыстка прамаўляла вершы, час ад часу спявала. Простая на першы погляд роля патрабуе неверагодна дакладнай дыкцыі, каб кожнае слова і гук былі чуваць. Патрабуе натуральнага пераходу ад рэчытацыі да вакалізаў. Праз тэкст і за ім публіка заўжды бачыць артыста. На залу ўздзейнічае і выразнасць твару, і сцэнічнае адзенне (рамантычная сукенка колеру бледна-блакітнага, ранішняга мора была прыдуманая дызайнерам Людмілай Лабковай).

Два інструменталісты. Яўген Мікляеў, віяланчэліст сімфанічнага аркестра філармоніі. І перкусіяніст Аляксандр Новікаў з таго ж аркестра, непераўзыдзены віртуоз, які «шаманіць» ля ўдарных прылад. Заўважу, што ўдарныя інструменты заўжды надаюць твору на дзіва сучаснае гучанне і правакуюць самыя разнастайныя тэмбравыя і санорныя эксперыменты.

«Мора» было паказана ўсяго двойчы. Спачатку ў маі 2005 года, на творчай вечарыне спявачак філармоніі Святланы Старадзеткі і Вольгі Сотнікавай. А ў кастрычніку таго ж года на маёй аўтарскай вечарыне, якая мела назву «Святло невыказнае».

Калі «Мора» мы збіраліся прэзентаваць другі раз, аркестр філармоніі выправіўся на працяглыя гастролі. Таму Кароткіна тэрмінова шукала заме­ну, хвалявалася і, вядома, нервавалася. Бо невядома, ці атрымаецца з іншым складам выканаўцаў такі ж мастацкі эфект? З аркестра Тэатра оперы і балета запрасіла перкусіяніста Уладзіміра Судноўскага, з аркестра капэлы «Санорус» — віяланчэліста Сяргея Стасевіча. У празрыста-летуценнай тканіне спектакля, пасажах фартэпіяна і віяланчэлі асабліва тонкай успрымалася прыгажосць асобных гукаў і акордаў. У адных эпізодах, здавалася, чуўся плёск пяшчотных хваль, а ў іншых — узрушаная марская стыхія.

«Разынка» праекта заключалася ў тым, што частка нот існавала ў рэальнасці, на паперы. Але кожны музыкант у пэўны час павінен быў імправізаваць. А значыць, дакладна адчуваць эмацыйны стан, сола ці дуэты іншых. Здоль­насць імправізаваць перад залай — ці не вышэйшае сведчанне прафесіяналізму. А яшчэ багатай фантазіі, абсалютнай пачуццёвай разняволенасці, здольнасці мець моцную энергетыку.

Калі публіка прыходзіць слухаць песні або рамансы, дык ведае, што ёй прапануюць. І настройваецца адпаведна. Сярод гледачоў «Мора» аказалася шмат творчых асоб. Публіка выглядала азадачанай. Адначасова разгубленай і ўзрушанай. Пасля кожнага з паказаў неаднойчы нам задавалі пытанні: «А калі вы гэту праграму пакажаце зноў?»

Было дзіўна! Так проста пабудавана — і такое захапленне?! Напэўна, удзейнічала навізна і нечаканасць жанру. Нязвыклыя ўзаемныя дачыненні слова і музыкі. Ніводная сумесная з кампазітарамі вечарына, якая складалася з больш традыцыйных жанраў, не выклікала такога імкнення асэнсаваць: а што ж гэта было?! Перадача, прысвечаная перформансу «Мора», была паказана на адным з беларускіх тэлеканалаў. Двойчы, з нагоды абедзвюх вечарын пісала пра іх у газеце «Культура» музычны крытык Надзея Бунцэвіч. У штотыднёвіку «Літаратура і мастацтва» — Светлана Берасцень, у «Народнай газеце» — паэтэса і журналістка Таццяна Ахрэмчык, былі водгукі і ў іншых выданнях. І да гэтага часу не надта разумею, якім чынам кампазітар і выканаўцы здолелі так глыбока закрануць фантазію і свядомасць гледача.

Далёкі плёск хваль

Той дзіўны рэзананс, які займеў перформанс, нарадзіў у нашай творчай групы неверагодную энергію і мноства планаў. Цяпер разумею, што некаторыя з іх аказаліся манілаўскімі. Для пачатку Ганна хацела паказаць «Мора» на вялікай сцэне філармоніі, дадаўшы сцэнаграфію і светлавыя эфекты. Марылі праехаць той жа камандай па ўзбярэжжы Чорнага мора і там прэзентаваць вынік нашых фантазій. Вядома, не публіцы, якая чакае «папсу», а гледачу элітарнаму. Бо арыгінальныя музычныя праекты заўжды карыстаюцца попытам. Узнікала ідэя паказаць перформанс «Мора» на беразе кожнага мора, якое існуе на Зямлі. Жартам я нават склала для Ганны такі спіс.

Планаў шмат. Але... Няма прадзюсараў і арт-менеджараў. Для замежнай вандроўкі патрэбны фінансы, і не маленькія. А галоўнае, як утрымаць каманду? Кожны з выканаўцаў існуе ў межах калектыву, дзе ёсць планы прэм’ер і гастроляў. Ідэальна, калі над чарговымі праграмамі працуе пастаянны калектыў. І для яго засваенне новых музычных сачыненняў — штодзённы клопат. А калі суполка збіраецца на адзін ці два праекты, цяжка, каб графікі і расклады супалі.

Разам з Кароткінай мы задумвалі яшчэ адзін перформанс. Ён меў нечаканую назву, былі сабраныя тэксты. Праца нібыта распачалася. Але не склалася...

Далей у нашы праекты ўмяшалася само жыццё. Неўзабаве пасля другой, восеньскай прэм’еры Вольга Сотнікава выйшла замуж і з’ехала спачатку ў Францыю, дзе працаваў яе муж, потым на яго радзіму, у далёкую Мексіку. Натуральна, калі жанчына хоча быць шчаслівай і ў рэальным жыцці, а не толькі ў творчасці. Цяпер Вольга — шчаслівая мама траіх дзяцей.

Мы з Г аннай спрабавалі знайсці пераемніцу, драматычную артыстку, якая добра спявае, або вакалістку з талентам актрысы. Але некалькі патэнцыяльных выканаўцаў адмовіліся. Відаць, не бачылі сябе ў гэтым праекце.

Удзельнікі перформансу вярнуліся да прафесійных клопатаў. Віяланчэліст Яўген Мікляеў і перкусіяніст Аляксандр Новікаў па-ранейшаму працуюць у Акадэмічным сімфанічным аркестры пад кіраўніцтвам знакамітага дырыжора Аляксандра Анісімава. Уладзімір Судноўскі — у аркестры Тэатра оперы і балета, Сяргей Стасевіч — у капэле «Санорус».

Ганна працягвае эксперыменты ў абраным жанры. Разам з Аляксандрам Новікавым яны зрабілі перформанс на вершы Марка Шагала. Потым ён быў нават паказаны ў Парыжы. Калі тваё імя ў назвах музычных перформансаў стаіць між імёнамі Басё і Шагала — хіба гэта не ўзнімае самапачуванне аўтара, які заўсёды сумняваецца ў каштоўнасці сваіх вершаваных практыкаванняў?

А як жа «Мора»? Яго аўдыяверсія захоўваецца ў фондах Беларускага радыё, відэаварыянт — у архіве кожнага ўдзельніка імпрэзы. Рэха засталося ў афішах, фотаздымках, рэцэнзіях. Магчыма, ва ўражаннях слухачоў. Але, напэўна, галоўнае, наш перформанс аказаўся здольны ў сваіх вобразах і імправізацыях адлюстраваць няхай не ўсе, але многія адценні магутнай і жорсткай, прывабнай, хісткай і зманліва-неспасцігальнай стыхіі.

«Калізей»

Харавы жанр — адзін з найбольш любімых для Аліны Безенсон. Невыпадкова многія кампазітары сябруюць з пэўнымі харавымі калектывамі. Інтарэс тут узаемны. Хору патрэбен свежы рэпертуар, новыя сачыненні, з якімі можна ўдзельнічаць у філарманічных праектах, аглядах і вечарынах, якія не сорамна паказаць на прэстыжных замежных фестывалях. А для аўтара-кампазітара такі калектыў — пляцоўка для эксперымента, апрабацыі ідэй, пошукаў новых форм. Ён марыць пачуць у жывым выкананні нядаўна закончаны опус.

Пералік харавых калектываў, з якімі сябруе Аліна, заняў бы не адну старонку тэксту. Але назаву любімыя. Гэта «Ветрык» на чале з Верай Дабравольскай і «Жывіца», якой кіруе Лідзія Якімавец (яны існуюць у Школе мастацтваў, дзе працуе кампазітар). А яшчэ хоры Гродзенскай капэлы, мінскага Чырвонага касцёла, Акадэмічны хор Белтэлерадыёкампаніі.

Плёнам працяглага і плённага супрацоўніцтва Аліны з многімі музычнымі калектывамі краіны зрабіўся шэраг яе аўтарскіх вечароў у вялікай зале філармоніі. Толькі з яе імпэтам можна было некалькі разоў ладзіць маштабнае свята музыкі, калі на сцэне 10—15 хароў змяняюць адзін аднаго на сцэне. Такія ўражанні дарагога каштуюць!

Але вернемся назад, у 2005 год. Падчас нашай сумеснай вечарыны «Святло невыказнае» хор «Арыента» паказаў новы харавы цыкл Аліны Безенсон «Фарбы бясконцага руху». А ў фінале 1-й дзеі прагучала музычная сцэна «На прыступках Калізея». Яе ўвасобілі дзіцячы хор «Крынічка» на чале з дырыжорам Наталяй Агаравай і спявак Віктар Скорабагатаў. Вядомы оперны саліст, Віктар Іванавіч у той час часцей выступаў у якасці рэжысёра, выкладчыка Акадэміі музыкі, і пагаджаўся далёка не на ўсе вакальныя прапановы.

Каб найлепшым чынам прадставіць уласнае сачыненне, кампазітар прыдумала элементы тэатралізацыі. Дзеці, удзельнікі хору, спявалі за кулісамі, а ў фінале, калі гучала малітва, выходзілі на сцэну з маленькімі свечкамі ў руках. Акрамя фартэпіяна, у творы аказаліся патрэбныя ўдарныя і арган. Але апошняга інструмента няма ў камернай зале. Таму за клавішамі, якія маглі перадаць патрэбныя адценні і тэмбры, сядзела сама кампазітар. Асноўны тэкст спяваў Скорабагатаў. І толькі прыканцы кожнай страфы хор адгукаўся словамі: «Распні яго, хутчэй яго распні!»

Калі праца над сачыненнем яшчэ ішла, Аліна мудра заўважыла, што твор не можа заканчвацца змрочным і трагічным словам «распні!». Трэба дадаць тэкст, які пераносіў бы слухачоў у прастору больш высокіх і прасветленых эмоцый. Думалі, шукалі доўга, ды безвынікова. Выйсце знайшлося нечакана. Аліна распавяла пра свой клопат Скорабагатаву, той параіў звярнуцца да Васіля Сёмухі, вядомага перакладчыка, які, акрамя іншага, зрабіў велізарную працу, пераклаўшы Біблію на беларускую мову. Малітвай на беларускай мове, якую спяваў хор, і заканчваўся твор.

Але вернемся да тэксту. Калі сцэна «На прыступках Калізея» прагучала, вядомы кампазітар Сяргей Картэс у антракце спытаў:

— Таня, а чаму гэты тэкст ты мне не аддала?

У ягоным голасе я пачула азадачанасць, пэўную крыўду. Здзіўленне і нават ноты творчай рэўнасці. «Клас! — падумала я тады. — Нават народнага артыста праняло!»

Справа ў тым, што раней я паказвала Сяргею Альбертавічу некаторыя свае вершаваныя опусы. З таемнай надзеяй, што яго нешта зацікавіць. Як можна не захапляцца кампазітарам, які піша оперы, а іх у дадатак ставяць на акадэмічнай сцэне?! Але яго выснова аказалася крыху нечаканай:

— Разумееш, твае вершы жаночыя...

Тады я нічога не адказала, але падумала: «Хм, а чаму яны павінны быць мужчынскія? Усё-такі я — жанчына!» У глыбіні душы здагадвалася: пэўна, Картэсу перашкаджала камернасць. Не хапіла размаху і экспрэсіі. «Калізей» засведчыў: такія якасці ўсё-такі ёсць!

У далёкім 1996 годзе, калі я ўпершыню трапіла ў Рым, выгляд Калізея, часткова разбуранага, але велічнага і магутнага, застаўся ў памяці на ўсё жыццё. Ягоны сілуэт і вобраз выклікаў ланцужок гістарычных і мастацкіх асацыяцый. Антычнасць, рымскія цыркі і гладыятары. Паўстанне Спартака. Раман Джавальёлі і балет Арама Хачатурана. Пастаноўка Юрыя Грыгаровіча ў маскоўскім Вялікім тэатры прызнаная класікай жанру, дзе Спартака танцаваў Уладзімір Васільеў, а Краса — Марыс Ліепа. Харэаграфічная версія Валянціна Елізар’ева, дзе партыі тых жа герояў выконвалі самыя таленавітыя беларускія артысты. Згадвалася кінастужка, дзе Краса іграў славуты Лоўрэнс Аліўе, а Спартака не менш вядомы Кірк Дуглас. Да асацыяцый далучаўся знакаміты верш Анатоля Вярцінскага, які пачынаецца радкамі «Я фільм глядзеў, там Спартака распялі... »

Сэнс і значнасць таго, што вы зрабілі разам з кампазітарам (магчыма, зрабілі інтуітыўна), разумееш, калі бачыш рэакцыю публікі. Потым, аналізуючы ўсё сказанае з нагоды «Калізея», а ён далей займеў яшчэ не адну інтэрпрэтацыю, я ўсвядоміла, што творца мае права адлюстроўваць якія заўгодна тэмы і вобразы сусветнай гісторыі. Так, Італія, антычнасць, але ж убачаная вачыма беларускіх аўтараў.

Акрамя таго, у «Калізеі» закранута адна з галоўных тэм мастацтва — тэма распяцця і крыжа. Пакарання справядлівага і подлага. Тэма асобы і натоўпу, адносін ахвяры і ката. Матыў абрання бяздушным натоўпам ахвяры (у розныя часы і вякі імі, на жаль, часта аказваюцца самыя значныя і яркія асобы эпохі) рабіўся галоўнай ідэяй многіх выдатных твораў мастацтва. Згадаем балеты «Эсмеральда» і «Вясна свяшчэнная».

Крыж завяршае сілуэт кожнага храма, праваслаўнага і каталіцкага. Іконы, дзе адлюстравана тэма распяцця, прысутнічаюць у кожнай царкве. Менавіта ля іх ставяць вернікі свечкі ў памяць пра памерлых. Укрыжаваны Хрыстос — тэма безлічы твораў жывапісу, скульптурных кампазіцый, графічных аркушаў. Трагізм падзеі і пакуты нявіннай ахвяры. Ачышчэнне і смерць. Мяжа быцця і небыцця.

Паказ «Калізея» ў зале Шырмы пераканаў: такому маштабнаму сачыненню тут цесна. Патрэбна большая прастора. Аліне захацелася яшчэ раз вярнуцца да тэмы Рыма. Рэакцыя публікі і словы, сказаныя знаўцамі пасля прэм’еры, натхняюць. Кампазітар зрабіла новы, больш маштабны варыянт музычнай сцэны. Дзіцячы хор ператварыўся ў дарослы і змешаны (дзе яднаюцца жаночыя і мужчынскія галасы). Больш багатай і разнастайнай паўсталі партыі ўдарных і аргана. Сталі думаць: каму прапанаваць для выканання?

У пошуках «Сноў»

Узнікла два варыянты: альбо хор Беларускага радыё, альбо хор Нацыянальнай оперы. Але першы калектыў у той час спяваў багата твораў кампазітара. Таму на пачатку лета 2006 года, калі сезон ужо заканчваўся, мы з Алінай аддалі ноты «Калізея» і «Спакусы» Ніне Іосіфаўне Ламановіч, галоўнаму хормайстру Тэатра оперы і балета. І паабяцалі, што на пачатку восені можа з’явіцца яшчэ адно сачыненне — «Гімн сонцу», які ўрачыстым, светлым акордам завершыць праграму.

Рашэння Ламановіч (цікава — нецікава, будзе — не будзе?) мы з Алінай чакалі з нецярплівасцю і хваляваннем. Для такіх эмоцый меліся прычыны. Калі хор у праекце не з’явіцца, тады трэба арыентавацца на камерную залу філармоніі. Калі салісты спяваюць у суправаджэнні фартэпіяна, дык на вялікай пляцоўцы яны згубяцца. Калі хор усё-такі прысутнічае, трэба планаваць вялікую залу, бо ў малой калектыву будзе цесна.

Але тут варта зрабіць невялікае адступленне. Трапіць з адным ці двума ўласнымі опусамі ў чужыя праекты нерэальна. Ніхто не паставіць адзіны беларускамоўны раманс у праграмы італьянскай музыкі ці старадаўняга рускага раманса. Таму, нягледзячы на ўсе арганізацыйныя складанасці, прасцей зрабіць уласную праграму, у якой ты будзеш адчуваць сябе вольна.

На пачатку 2006 года ў Тэатры оперы і балета распачаўся капітальны рамонт. Балет застаўся рэпеціраваць у сваім будынку, а спектаклі даваў у Палацы Рэспублікі. Опера выступала ў Доме афіцэраў, а рыхтавалася да спектакляў на розных пляцоўках. Салісты — у прасторным, але мала прыстасаваным памяшканні ля парку Горкага, на вуліцы Фрунзе. Хор — у Доме культуры «Сукно» на вуліцы Матусевіча. Адміністрацыя і кіраўніцтва оперы спачатку заставаліся ў тэатры, а потым пераехалі на Фрунзе. У абодвух калектывах колькасць спектакляў рэзка зменшылася. На пляцоўцы Дома афіцэраў опер­ная трупа выступала толькі ў асобныя дні, бо на гэтую сцэну прэтэндавала і шмат іншых калектываў.

Але на час рамонту опера пачала даваць больш канцэртаў. І ў Мінску, і выязных. Вядома, так існаваць тэатру цяжэй. Больш арганізацыйных клопатаў, не заўсёды ўтульна на чужых пляцоўках. Ды толькі працэс рэканструкцыі, які доўжыўся некалькі гадоў, падказаў цікавую ідэю. Прапанаваць гатовыя творы (рамансы, дуэты, вакальныя цыклы) салістам оперы. Тым больш, што некаторыя з іх — Наталля Руднева, Віктар Скорабагатаў, Таццяна Траццяк, Уладзімір Громаў — іх ужо спявалі. Магчыма, у кампазітараў народзяцца сачыненні новыя. Калі тэатр вернецца ў свой будынак і трупа будзе займацца бягучым рэпертуарам, нават самыя таленавітыя кампазітары з найлепшымі опусамі могуць і не спатрэбіцца. Такую прапанову я выказала сваім суаўтарам-кампазітарам. І мы ўзяліся за справу.

Як робіцца маштабны праект? Спачатку прыдумалі назву. У дадзеным выпадку вырашылі: праект будзе называцца «Сны кахання». У кожнага героя, які ўвасобіць на сцэне гісторыю пачуццяў, уласныя мары, летуценні і сны. Непараўнальна лепш, калі новыя сачыненні пішуцца спецыяльна, да пэўнага праекта, які мае скразную ідэю. Далей абраў пляцоўку, склаў сцэнарый. Пачынаеш шукаць выканаўцаў. Хто лепшыя спевакі ў краіне? Салісты оперы.

Зразумела, спяваць абы-што яны не будуць. І таму, выконваючы сусветную класіку, маюць магчымасць выбіраць. Бо традыцыі высокага і высакароднага жанру раманса не дазваляюць прыстасоўвацца да танных тэкстаў і непатрабавальнага слухача. Калі праект ужо быў паспяхова ўвасоблены, Атрашкевіч трапна заўважыла: «Вы адчулі, што ніша супрацоўніцтва сучасных паэтаў і акадэмічных спевакоў не занятая.» «Ніша» — гэта цудоўна, але за кожным нованароджаным або ўдала выкананым творам стаяла вялікая сумесная праца.

Як рыхтуюцца праграмы старадаўнага рускага раманса або італьянскай музыкі? Ноты даўно напісаныя класікамі, некаторыя з іх вывучаны салістамі яшчэ ў Акадэміі музыкі. Таму канцэртмайстру, які адказвае за праграму, трэба іх разумна размеркаваць паміж выканаўцамі.

А тут трэба стварыць сітуацыю, каб кампазітары тыя творы спачатку нарадзілі. Потым варта здагадацца, што і каму з салістаў паказваць і прапаноўваць. Часам мы з’яўляліся разам з кампазітарам, каб паказаць гатовыя опусы. Здаралася, прыходзіла я, каб паказаць вершы, якія потым могуць быць асновай раманса ці дуэта. Артысты такога ўзроўню могуць выбіраць, што спяваць. Таму варта зразумець, хто што хоча (або не хоча) спяваць, каму блізкія якія тэмы, стылі, музычная мова.

Прывяду некалькі старонак з дзённікаў таго часу. Яны дазваляюць зразу­мець, што за кожным удала выкананым рамансам ці дуэтам стаяла сур’ёзная арганізацыйная праца.

2006. 22 мая, панядзелак. Раздрукавала на «Белтэлекаме» праграму будучага канцэрта. Для філармоніі і Галіны Генрыхаўны Вагнер, яна — дырэктар Нацыянальнай оперы, ад яе прынцыповага рашэння шмат залежыць.

25 мая. Сустрэча з Вагнер у тэатры. Ідэя ёй спадабалася.

Дадам уражанні размовы, якія захаваліся ў памяці ад таго часу. Каб пераканаць, якім цікавым можа атрымацца праект, я маляўнічымі фарбамі «распісвала» таленты кампазітараў, распавядала, з якім імпэтам працавалі над сумеснымі творамі. Нарэшце працытавала фінальныя радкі «Калізея»:

Няўжо заўсёды будзе так?

І нехта дужы крыкне:

— Распні яго,

Хутчэй яго распні!

— Заўсёды! — упэўнена адказала на пытанне Галіна Генрыхаўна, зацягваючыся цыгарэтай. Рэзюміравала ў прозе, не ў вершах.

Вось яшчэ радкі з дзённікаў.

2006. 25 красавіка. Адвезлаў тэатр ноты для Анастасіі Масквіной. Другі цыкл, наш з Марынай Марозавай. Ёй не падыходзіць, «нізка». Гэты цыкл у рэшце рэшт спявала Эльвіра Рыжановіч. Не падумала, што калі першы цыкл спявала Таццяна Траццяк, нават ёй было крыху нізкавата па тэсітуры.

10 мая. Званкі Алене Бундзелевай, Таццяне Цівуновай, Эдуарду Мартынюку. З Марынай Марозавай сустрэліся ля тэатры. З Бундзелевай сутыкнуліся ў калідоры, абмяркоўвалі, тэксты, якія яна хацела б спяваць. Здаецца, знайшлі агульную мову. Пакуль гаварылі, Цівунова нас не дачакалася (сядзела ў рэжысёрскім упраўленні, пайшла). І непрыемна, і няёмка! Самі прасілі, а высвятляецца, што не арганізаваныя і неабавязковыя паненкі. Усё-такі ўбачыліся з ёй у 17.30, перад вячэрняйрэпетыцыяй. У 18.00размова з Мартынюком.

15 мая. У тэатры пакінула тэксты для Масквіной.

17 мая. Званок Мельнікаву. Паказала тэксты, спадабаліся. Сам Алег Уладзіміравіч хацеў, каб кампазітарам быў Эміль Наско, з якім ён раней супрацоўнічаў. Наско я потым доўга шукала. Не знайшла. Магчыма, таму, што лета, скончыліся ягоныя заняткі ў студэнтаў ва Універсітэце культуры. «Перайгралі» на Уладзіміра Саўчыка. Раманс «Пегас і Парнас» атрымаўся нечакана камедыйным.

19 мая. Тэксты, якія спадабаліся Франкоўскаму, адправіла Аліне па электроннай пошце. Верш, які больш за ўсё прывабіў Сяргея Валянцінавіча, з сольнага потым ператварыўся ў харавы «Гімн сонцу».

Не адразу зразумела, што вядучых салістаў, якія «цягнуць» на сабе асноўны рэпертуар (Сяргей Франкоўскі, Ніна Шарубіна), або надзвычай занятых выканаўцаў (Алена Шведава, Алена Бундзелева), не варта турбаваць. У іх сваіх планаў столькі, што ім займацца нашымі сачыненнямі няма часу.

Тэксты, якія спадабаліся іншым, планую аддаць Марозавай, Даўгалёву, Безенсон, Андрэенка, Саўчыку. Вядома, арганізацыйныя клопаты мяне «забадалі». Спадзяюся, потым слухаць будзе прыемна і цікава, але пакуль бачу толькі будаўнічыя рыштаванні, друз і пыл.

Ці лёгка напісаць гімн?

Вясной 2006 года мы з Алінай не надта абачліва паабяцалі Ніне Іосіфаўне восенню прынесці ноты «Гімна сонцу».

Але згадкі пра той твор пачну здаля. Беларусь — не паўднёвая краіна, не Іспанія ці Італія, дзе ясных і пагодлівых дзён амаль столькі, колькі каляндарных за год. У нас сонечных дзён крыху больш за 50. Усяго! Доўгая зіма з маразамі ці адлігай, зацяжная вясна ці вільготная восень, туманы, раннія прыцемкі... Сонечных промняў мала, іх не хапае, таму кожны наш чалавек асабліва любіць нябеснае свяціла.

І ў творах мастацтва, і ў жыцці сонца ўвасабляе перамогу святла над цемрай, робіць дзень і яго фарбы ярчэйшымі. Сваёй зіхоткай радасцю яно напаўняе прастору. Душы, пакоя, кватэры, вуліцы, горада. Нарэшце — усяго свету... Без энергіі сонца не можа нават належным чынам ісці працэс утварэння хларафілу ў зялёным лісці дрэў. Але ж чалавек больш складаная структура, чым асобны ліст! Стаўленне да сонца не толькі ўласнае, але і беларуса ўвогуле, я імкнулася адлюстраваць у такім чатырохрадкоўі:

Зімовая доўгая ноч...

Ідзеш праз яе — як праз поле.

Здаецца, што ранку святло Ужо не прыйдзе ніколі.

Калі Аліна нарэшце скончыла «Гімн сонцу» і ён упершыню прагучаў у выкананні хору Нацыянальнай оперы, я была ўражана яркай вобразнасцю і шматлікімі гукавымі эфектамі сачынення. Твор пачынаўся такімі радкамі:

Сонца праменне сваё раскідала,

Промні спагады і промні красы.

Вабяць бясконцыя сінія далі,

Вабяць пагоркі, палі і лясы.

Пасля першага спеўнага радка, які ў музыцы паўтараўся шмат разоў, узнікла ўражанне, што ты знаходзішся ў лесе, сярод магутных сосен. Што касыя промні прабіваюцца праз зялёныя кроны. Вакол бясконцы летні дзень. А галасы артыстаў, якія з рознай інтанацыяй, то радасна-ўрачыстай, то захопленай, то ўзнёслай выгукваюць «сонца...», «сонца...», — гэта галасы людзей, вясковых ці гарадскіх, дзяцей ці дарослых, якія выправіліся ў лес у ягады ці грыбы. Або проста вырашылі падыхаць смолкім, гаючым паветрам. А цяпер перагукваюцца, каб не згубіцца...

Пачуўшы вынік, я зразумела, чаму так доўга і пакутліва разам з Алінай мы шукалі патрэбныя радкі, чаму доўга не атрымлівалася і які менавіта тэкст імкнулася мець для работы кампазітар.

«Толькі з вуснаў тваіх радасць піць...»

Неверагодна прыгожы дуэт «Любоў твая — светлая музыка...» нарадзіўся ў нас з Алінай дзякуючы выпадковасці. У Доме афіцэраў адбыўся другі па ліку паказ «Джані Скікі», камедыйнай оперы Джакама Пучыні. У фінале зала ўзнялася і радасна, заўзята апладзіравала. У праходах стаяла шмат гледачоў, але таксама і артыстаў, якія спявалі прэм’еру ўчора, а цяпер прыйшлі паслухаць калег.

Не ведаю чаму, але я азірнулася. Амаль за маёй спінай стаялі прыгажуня Таццяна Гаўрылава (яна ўчора спявала маладую гераіню, закаханую Лаўрэту) і Эдуард Мартынюк (тэнар, выканаўца партыі Рынуча, таксама адной з вядучых). Таццяна, уладальніца на дзіва прыгожага, лірыка-каларатурнага сапрана, нядаўна скончыла нашу Акадэмію музыкі, заняла 1-е месца на Міжнародным конкурсе вакалістаў імя Александроўскай. Бясспрэчна, зорка.

Мартынюк незадоўга да таго перайшоў у Оперны з Музычнага тэатра, толькі асвойваўся ў калектыве, паспеў выканаць першыя партыі. Але відавочна: надзвычай перспектыўны артыст, лёгкі, раскаваны. Увогуле гэта пара прываблівала кантрастам аблічча і характараў. Брунетка Г аўрылава — і светлы, рыжаваты Мартынюк. Яна — тыповы «інтраверт», часцей маўклівая і засяроджаная. Ён — гаваркі, гарэзны, у любой сітуацыі гатовы смяяцца і жартаваць.

Гаўрылава стаяла бліжэй да мяне і глядзела на сцэну. А Мартынюк стаяў за ёй і глядзеў не на сцэну, а на яе. У гэтым позірку было... столькі нявыказных эмоцый! Глыбокае, непрыхаванае захапленне. Зачараванасць. Напэўна, жаночай прыгажосцю, душэўнай грацыяй, голасам, талентам. Даўно я не бачыла ў рэальным жыцці такіх паглядаў. І лічыла, што такое можна ўбачыць хіба ў кіно. І толькі ў выкананні таленавітых артыстаў.

«Божа мілы! Дык гэта самае сапраўднае каханне!» — падумалася тады. Гэтай чужой, нечаканай таямніцай, выпадкова заўважанай у перапоўненай зале, калі вакол апладзіравалі гледачы, я была так узрушана, што праз нейкі час далікатна пераказала свае ўражанні Аліне. Потым прапанавала:

— Давайце напішам для іх дуэт...

Верш, які мог зрабіцца асновай дуэта, у мяне быў. А ў ім наступныя радкі:

Толькі з вуснаў тваіх радасць піць...

Будзе многа яе, быццам мёду.

Няма межаў нам у асалодзе,

У каханні бязмежным нам плыць...

Аліна даўно была захопленая выразнасцю і багаццем галасоў Гаўрылавай і Мартынюка, якіх чула ў спектаклях, іх маладосцю і артыстызмам. Магчыма, таму дуэт «Любоў твая — светлая музыка...» атрымаўся ў яе такі чуллівы і сапраўды натхнёны. А Таццяна і Эдуард зрабіліся яго першымі выканаўцамі.

«Маё» і «не маё»

У працэсе пошуку спевакоў для праекта «Сны кахання» ўзнікала шмат сітуацый нечаканых і амаль камедыйных. Разам з Элай Андрэенка, трымаючы ў руках новы, такі кранальны па мелодыі раманс («Я вярнуць хачу не цябе...»), прыйшлі да Алены Бундзелевай.

Спявачка разгарнула ноты і паставіла іх на пюпітр. Зірнула. Кажа досыць рашуча: