Şüräle

Ğabdulla Tuqay

Şüräle

I

Näq Qazan artında bardır ber awıl - Qırlay, dilär;

Cırlağanda, köy öçen, "tawıqları cırlay", dilär.

Gärçä anda tumasam da, min beraz torğan idem;

Cirne äz-mäz tırmalap, çäçkän idem, urğan idem.

Ul awılnıñ, hiç onıtmím, här yağı urman ide;

Ul bolın, yäşel ülännär xätfädän yurğan ide.

Zurmı? - disäñ, zur tügelder, bu awıl bik keçkenä;

Xalqınıñ eçkän suı bik keçkenä - ineş kenä.

Anda bik salqın wä bik esse tügel, urta hawa;

Cil dä waqtında isep, yañğır da waqtında yawa.

Urmanında qıp-qızıl qura ciläk tä cir ciläk;

Küz açıp-yomğançı, hiçşiksez, cíarsıñ ber çiläk.

Bik xozur! rät-rät tora, ğaskär kebi, çırşı, narat;

Töplärendä yatqanım bar, xäl cíıp, kükkä qarap.

Yükä, qayınnar töbendä quzğalaqlar, gömbälär

Berlä bergä üsä allı-gölle göllär, ğoncälär.

Aq, qızıl, al, sap-sarı, zäñgär, yäşeldän çäçkälär;

Här tarafqa tämle islär çäçkäli bu çäçkälär.

Üpkälilär çäçkälärne törle tösle kübäläk-

lär kilep, kitkän bulıp, tağın da şunda çügäläp.

Berwaqıt çuq-çuq itep sayrí xodaynıñ qoşları;

Kitä cannarnı kisep, yarıp sadai xuşları.

Monda bul'warlar, klub häm tansewälnya, sirk ta şul;

Monda orkestr, teatrlar da şul, qonsert ta şul.

Zur bu urman: çitläre kürenmider, diñgez kebi;

Binihaya, bixisaptır, ğaskäri Çıñğız kebi.

Qılt itep iskä töşäder namnarı, däwlätläre

Qart babaylarnıñ, monı kürsäñ, böten sawlätläre.

Açıla aldıñda tarixtan teatr pärdäse:

- Ah! - diseñ, bez nik bolay soñ? Bez dä xaqnıñ bändäse.

II

Cäy könen yazdım beraz; yazmím äle qış, közlären,

Alsu yözle, qara qaşlı, qara küzle qızların.

Bu awılnıñ min cíın, mäydan, sabanı tuyların

Yazmímın qurqıp, yıraqlarğa kitär, dip, uylarım...

Tuqta, min yuldan adaşqanmın ikän bit, kür äle;

Ällä nik istän dä çıqqan, süz başım bit bit "Şüräle".

Az ğına sabır it äle, i qariem! Xäzer yazam;

Uylasam aulımnı, ğaqlımnan da min xäzer yazam.

III

Bilgele, bu qap-qara urmanda här yırtqıç ta bar;

Yuq tügel ayu, büre; tölke - cihan qortqıç ta bar.

Häm dä bar monda quyan, ärlän, tien, yomran, poşi;

Oçrata auçı bulıp urmanda küp yörgän keşe.

Bik quyı bulğanğa, monda cen-pärilär bar, dilär;

Törle albastı, ubırlar, şürälelär bar, dilär.

Hiç ğacäp yuq, bulsa bulır, bik qalın, bik küp bit ul;

Küktä ni bulmas, diseñ, oçsız-qırísız kük bit ul!

IV

Şul turıdan az ğına, biş-altı süz söylim äle.

Ğadätemçä az ğına cırlím äle, köylim äle.

Bik matur ber aylı kiçtä bu awılnıñ ber yeget

Kitkän urmanğa utınğa, yalğızı ber at cigep.

Tiz barıp citkän yeget, eşkä totınğan barğaç uq,

Kisä başlağan utınnı balta berlän tuq ta tuq!

Cäyge tönneñ ğadätençä, tön beraz salqın ikän;

Barça qoş-qort yoqlağan bulğanğa, urman tın ikän.

Şundí tın, yaxşı hawada bezneñ utınçı isä,

Alnı, artnı, uñnı, sulnı belmiçä, utın kisä.

Baltası qulda, yeget eştän beraz tuqtap tora;

Tuqta, çü! Yämsez tawışlı ällä närsä qıçqıra.

Siskänep bezneñ yeget qatıp qala ayägürä,

Añlamastan, qarşısında ällä nindi "yat" kürä.

Närsä bu? Qaçqınmı, cenme? Ya öräkme, närsä bu?

Qotoçarlıq, bik kileşsez, ällä nindi närsä bu!

Bornı käp-käkre bögelgänder tämam qarmaq kebi;

Töz tügel qullar, ayaqlar da botaq-tarmaq kebi.

Yaltırí, yalt-yolt kiläder eçkä batqan küzläre,

Qot oçar, kürsäñ ägär, tönlä tügel - köndezläre.

Yap-yalanğaç, näp-näzek, läkin keşe tösle üze;

Urta barmaq buylığı bar mañlayında mögeze.

Käkre tügelder monıñ barmaqları - bik töz-tözen,

Tik kileşsez härbere dä yartı arşınnan ozın.

V

Bik ozaq torğaç qaraşıp, küzne küzgä nıq teräp,

Endäşä batır utınçı: "Siña minnän ni kiräk?"

- Ber dä şiklänmä, yeget, sin, min qaraq-ugrı tügel;

Yul da kismimen, şulay da min bigük tugrı tügel.

Ğadätem: yalğız keşelärne qıtıqlap üteräm;

Min äle kürgäç sine, şatlanğanımnan ükeräm.

Tik qıtıqlarğa yaralğandır minem barmaqlarım,

Bulğalídır kölderep adäm ütergän çaqlarım.

Kil äle sin dä beraz barmaqlarıñnı selket, i

Yäş yeget! Kilçe ikäw uyníq beraz keti-keti.

- Yaxşı, yaxşı, süz dä yuqtır, min qarışmí uynímın,

Tik sine şartımğa künmässeñ, diep min uylímın.

- Närsä şartıñ, söylä, i biçara adämçek kenäm!

Tik tiz ük uyníqçı, zinhar, närsä quşsañ da künäm.

- Söyläyem şartımnı siña, yaxşı tıñlap tor: änä

Şunda bar iç bik ozın häm bik yuan ber büränä.

Min dä köç-yärdäm birermen, äydä, iptäş, quzğalíq.

Şul ağaçnı bergä-bergä uşbu arbağa salíq.

Büränäneñ ber oçında bar äçelgän yarığı,

Şul cirennän nıq qına sin tot, i urman sarığı!

Bu kiñäşkä şüräle dä künde, kilmiçä kire,

Kitte quşqan cirgä, atlap adımın ire-ire;

Quydı iltep auzın äçkän büränägä barmağın. -

Qariem, kürdeñme inde yäş yegetneñ qarmağın?

Suqqalídır balta berlän qıstırılğan çöygä bu,

Xäyläsene äkren-äkren kiteräder köygä bu.

Şüräle tıqqan qulın, selkenmider, quzğalmídır,

Belmi insan xäyläsen hiç, baltağa küz salmídır.

Suqqalí torğaç, axırda çöy çığıp, buşap kitep,

Şüräleneñ barmağı qaldı, qısıldı şap itep.

Sizde eşne şüräle dä: qıçqıra da baqıra,

Sızlana häm yärdämenä şürälelär çaqıra.

Xäzer inde şüräle bezneñ yegetkä yalına,

Täwbä itä eşlärennän, izgelekkä salına:

- Sin beraz qızğan mine, qotqarçı, i adäm genäm;

Monnan arı üzeñä, uglıña, näseleñgä timäm.

Başqalardan da tidertmäm, ul minem dustım, diep;

Añğar urmanda yörergä min üzem quştım, diep.

Bik awırta qullarım, dustım, cibär, zinhar, cibär;

Şürälene räncetüdän närsä bar, siña ni bar?

Tibränä dä yolqına, biçara ğaqılınnan şaşa,

Şul arada yäş yeget öygä kitärgä mataşa.

At başınnan totqan ul, bu şürälene belmi dä,

Ul monıñ föryatların aslan qolaqqa elmi dä.

- İ yeget, hiç yuq ikänder märxämät xisseñ sineñ,

Äytçe, zinhar, märxämätsez! Kem - sin? İsmeñ - kem sineñ?

İrtägä kilgänçe duslar, tändä canım torsa gär,

Şul fälän atlı keşe qıstı, - diermen, sursalar.

- Äytsäm äytim, sin belep qal, çın atım - "Bıltır" minem,

Bu yeget abzañ bulır bu, bik belep tor sin, enem!

Şüräle föryat itäder, audan ıçqınmaq bula,

Häm dä ıçqınğaç, yegetkä ber-ber eş qılmaq bula.

Qıçqıra: qıstı, xarap itte yawız "Bıltır" mine,

Ah, üläm bit, bu bäladän kem kilep yolqır mine?

İrtägesen şürälelär bu fäqirne tirgilär:

- Sin yülärseñ, sin qotırğan, sin tilergänseñ, dilär.

Äytälär: "qıçqırma sin, tiz yaxşılıq berlän tíıl!

İ yülär! Qısqanğa bıltır, qıçqıralarmı bıyıl!"

Ğöncä - açılıp citmägän çäçäk.

Sadaí xuşları - yağımlı tawışları.

Säwlätläre - batırlıqları.

Cíhan - dönya.

Qariem - uquçım.

İnsan - keşe.

Förät - zarlanıp yılaw.

Aslan - hiç tä.

1907