Віры своя

Сяргей Шыдлоўскі

Ірына Андрэева

ВІРЫ СВОЯ

Трагікамедыя ў трох дзеях

Дзеянне адбываецца ў 1510-х гадах у Вільні, куды пасля шматгадовых падарожжаў прыехаў у пошуках фундатараў для кнігавыдавецкай дзейнасці Францыск Скарына.

Дзейныя асобы:

Францыск Скарына, беларускі першадрукар.

Гугон, арганіст і кіраўнік школьнага тэатра ў Вільні.

Дамініка, былая няня Францыска, цяпер — віленская мяшчанка.

Маргарыта, жонка віленскага радца Юрыя Адверніка, будучая жонка

Францыска Скарыны.

Аляксандра, сяброўка Маргарыты.

Жыгімонт I, вялікі князь літоўскі.

Пан Амброзій, настаўнік.

Дзёмка, слуга Гугона.

Жаўнер.

Два царадворцы.

«Драматургі» (яны ж — першы і другі з алебардамі, калядоўшчыкі), два шкаляры, складальнікі п’есы.

Удзельнікі школьнага тэатра.

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

З’ява 1.

На рэпетыцыі школьнага тэатра.

На троне сядзіць фараон. Побач жэстыкулюе Прыўкрасны Іосіф. Ён час ад часу запінаецца і чухае патыліцу.

Леваруч меланхалічна пасвяцца мажныя каровы, кожную з якіх прадстаўляе па два чалавекі. Праваруч знаходзяцца худыя каровы, больш падобныя на коз. Прадстаўляюць іх па аднаму чалавеку. Худыя каровы надзвычай гарэзлівыя.

На пярэднім плане стаяць два чалавека з алебардамі.

Першы з алебардай. Маналогі Іосіфа варта было б скараціць.

Другі з алебардай. Як можна, гэта лепшае, што я напісаў. Нават Гугон мяне адзначыў!

Першы з алебардай. Ты ж бачыш, з нашага Прыўкраснага Іосіфа лаціна зыходзіць у момант, як з гуся вада. Ён будзе так запінацца і перад гледачамі.

Другі з алебардай. Можа, яму памяняцца з фараонам? Фараон — пастава важная, а слоў амаль няма.

Першы з алебардай. А раптам гэта не спадабаецца пані Маргарыце, дабрадзейцы нашай. Не ўбачым тады новых строяў.

Другі з алебардай. Хіба так, але ж памарыць трохі можна.

Першы з алебардай. Марыць — дык ужо марыць. Каб мая воля, быць Івану не Прыўкрасным Іосіфам, а гізаваць вунь у тым нягеглым статку (паказвае на худых кароў). Там бы ён быў на месцы. «Му-му» — і ўся роля.

Другі з алебардай. Не ўсё так проста. Ведаю, што многія толькі і прыходзяць сюды, каб на выбрыкі гэтых гарэз паглядзець.

Першы з алебардай. Сапраўды, памятаю аднойчы нехта дасціпны нават мех сена ім ахвяраваў як знак удзячнасці.

Другі з алебардай. Вось бачыш, нельга так рызыкаваць нашым поспехам.

Першы з алебардай. Што ж рабіць?

Другі з алебардай. Вось каб перакласці лацінскія маналогі на простую мову. Тут бы Іван не схібіў.

Першы з алебардай. Дзе ты бачыў, каб у тэатры дзею давалі на простай мове? Да таго ж і Гугон не дазволіць.

Другі з алебардай. А чаму не дазволіць? Нават Святое Пісанне на простую мову ўжо пераклалі. Дарэчы, перакладчык, палачанін Францыск Скарына, нядаўна прыехаў у Вільню. Сам яго бачыў.

Першы з алебардай. Вось яго нам і трэба сюды залучыць, каб ён дапамог пераканаць Гугона.

З’ява 2.

У хаце Дамінікі.

Францыск. Домна! Дамініка!

Дамініка. Бягу, Праня! Лячу, Пранічак!

Францыск. Як мяне толькі не называлі — Францыск, Францішак, Франак, нават Георгій. І толькі ты адна на ўсім свеце завеш мяне Пранікам.

Дамініка. Бо я цябе, салодкі, вось такім (паказвае) на руках у Полацку гушкала, рыба мая!

Францыск. (задуменна) Рыба мая… Вось таму рыбы, што плаваюць у моры і ў рэках, чуюць віры свае.

Дамініка. Я заўсёды табе казала: дзе нарадзіўся…

Францыск. … да таго месца вялікую ласку маеш.

Дамініка. …там і згадзіўся. Але ж табе не сядзіцца дома.

Францыск. Чуеш? На каго сабакі на двары брэшуць? Не пускай нікога, хачу сёння адпачыць.

Дамініка. (вярнуўшыся) Нейкія падшыванцы пра цябе пытаюцца. Адправіла іх. Сказала, што нельга такой малечы паважнага чалавека турбаваць.

Францыск. Слухай, ізноў нехта гукае.

Дамініка. (праз момант вярнуўшыся ў разгубленасці) Гэта калядоўшчыкі.

Францыск. Дык рана яшчэ калядаваць.

Дамініка. Гэта так, але не па-людскі будзе калядоўшчыкаў не пусціць.

Францыск. Хай заходзяць.

Забягаюць двое ў строях калядоўшчыкаў. Замест калядная зоркі ў руках аднаго сонейка, у другога — месяц. Яны ўтвараюць «жывую карціну», склаўшы свае знакі. Атрымліваецца скарынаўскае «сонца маладзіковае».

З’ява 3.

Ля брамкі сядзібы Маргарыты.

Аляксандра. Табе перадавалі паклоны.

Маргарыта. Ці не Ганна-краўчыха? Слухай, я такі ёй цудоўны ядваб прадала з апошняга прывозу, як ад сэрца адарвала.

Аляксандра. Мы ж дамаўляліся, што ўсе новае ты паказваеш мне першай.

Маргарыта. О, для цябе я прытрымала нешта неверагоднае. Такому пазайздросціць і Жыгімонціха.

Аляксандра. Дзякуй, сяброўка, што дазваляеш нам з каралевай перабіраць тое, што не прыдалося крывой краўчысе.

Маргарыта. Калі ёй яшчэ так пашэнціць! Яна ж абяцала справіць пацешныя строі. Майму Івану даручылі важную арацыю ў школе. Ён тлумачыць сны татарскага князька пра кароў.

Аляксандра. Вось дзе гора. Сямнаццаты год мальцу пайшоў, а ён стаіць у меху з радна і тлумачыць сны пра кароў. Па кірмашах яго вазіць збіраешся, як мядзведзя? Вось дзе гора! За матчыну спадніцу сямнаццаты год трымаецца.

Маргарыта. Ведаю наперад, што далей скажаш, і не пачынай.

Аляксандра. Не ведаеш і нават не здагадваешся. Я ж кажу, паклоны табе перадавалі.

Маргарыта. Чула ўжо, паклоны перадавалі … ад краўчыхі.

Аляксандра. Каб ад краўчыхі… Ты прысядзь, прысядзь, у нагах няма праўды.

Маргарыта. Што ты ўздумала, дагаворвай.

Аляксандра. Паклоны табе перадавалі. Нізавошта не здагадаешся. Падказаць? Той, каго ты дваццаты год чакаеш. (Устрывожана) Што ты сяброўка, я ж казала, прысядзь.

З’ява 4.

Ля брамкі.

Маргарыта. Заходзьце, шаноўны пан, на квасок.

Гугон. Хвала Езусу, пані Мальгажата. Як кажуць, in vino veritas.

Маргарыта. Што кажуць, пан Гугон?

Гугон. Я гавару, дурня вучыць — псаваць толькі.

Маргарыта. Няўжо ізноў мой Іван напракудзіў?

Гугон. Дарэмныя мітрэнгі, пані Мальгажата. Вядома, Ян не першы вучань. Але што за ліха! Першыя прыходзяць і сыходзяць, а Ян, як бы гэта сказаць, старэйшына ў нас, як-ніяк трэці год у адным класе бавіцца.

Маргарыта. Яно так, але ж сярод маленькіх ён адзін з вусамі.

Гугон. Дык жа яшчэ не з барадой, — прадстаўляць Прыўкраснага Іосіфа можа пакуль. І яму карысць — лішні раз пацвічыць сваю ролю, глядзіш, нарэшце і здасць лаціну за першы клас. І для тэатра добра: сярод першакласнікаў другога такога пагляднага вусатага маладзёна не знайсці.

Маргарыта. Дзякую на добрым слове. І я ж да Вас з усім сэрцам. Вось і пацешныя строі ўжо замовіла. Калі школе патрэбна яшчэ якая дапамога, ніколі не адмоўлю.

Гугон. Я і заходзіў, каб спытаць пра строі, бо на Каляды яны будуць нам патрэбны. А сынам такім па цяперашнім часам ганарыцца трэба. Што першыя вучні! Вунь палачанін Скарына вярнуўся, таксама быў першым вучнем. І што?

Маргарыта. Што? Кажуць, вучоным стаў.

Гугон. А яшчэ кажуць, што зрабіўся ён гусітам, ерэтыкам. O tempora, o mores!

Маргарыта. Якая морась?

Гугон. Я гавару, дурня вучыць — псаваць толькі.

ДЗЕЯ ДРУГАЯ

З’ява 5.

У хаце Дамінікі.

Францыск. Бачу, вы незвычайныя калядоўшчыкі. І падарункі вам прыгатаваны асаблівыя.

Першы калядоўшчык. Няўжо будзе марцыпанавы выспятак?

Другі калядоўшчык. Летуценнік, нас чакае два мяшочкі ледзянцовых кухталёў.

Францыск. Вось чаго няма ў мяне для вас, таго няма. Хіба адсыплю жменю показак, падсмажаных на сонцы поўдня, прыпраўленых пылам чужых дарог.

Першы калядоўшчык. Гэтыя прысмакі даспадобы паспалітаму густу, а мы, як вы адзначылі, незвычайныя калядоўшчыкі.

Францыск. Сам бачу, што даў маху. Добра, чым вы займаецеся ў вольны ад калядавання час?

Другі калядоўшчык. Калі не спім і не калядуем, то цвічым лаціну.

Францыск. Не ведаю, чым тут і дапамагчы. Апошнюю чароўную пігулку для хуткага засваення лаціны я ўжо аддаў вашаму калегу шкаляру-недарэку.

Першы калядоўшчык. Шкаляр-недарэка не наш калега. Мы лепшыя вучні па лаціне ў нашай школе.

Другі калядоўшчык. Можна нават сказаць, што наш калега — сам Плаўт.

Францыск. Дакладна, Плаўт? Не Вергілій, напрыклад, ці Цыцэрон?

Першы калядоўшчык. Вядома, Плаўт. Мы напісалі на лаціне п’есу для нашага школьнага тэатра.

Другі калядоўшчык. Так, мы драматургі. П’еса наша аб Прыўкрасным Іосіфе.

Першы калядоўшчык. Дзейныя асобы: фараон, вядома, Прыўкрасны Іосіф, самі мы граем ахоўнікаў з алебардамі. Таксама ў п’есе дзейнічае цэлы статак кароў — вось хто сапраўдныя калегі Вашага недарэкі-шкаляра. У іх на лаціне толькі адна рэпліка: «му-му».

Францыск. Чакайце, не разумею: статак кароў, шкаляры-недарэкі...

Першы калядоўшчык. Сапраўды, наша п’еса можа падацца трохі складанай.

Другі калядоўшчык. Гэта алегарычная п’еса, разумееце? Тут патрабуюцца веды біблейскай гісторыі, разуменне ўмоўнасці тэатральнай дзеі...

Першы калядоўшчык. Але гэта не мусіць Вас насцярожваць.

Францыск. Мяне насцярожваць?

Другі калядоўшчык. Ідэя п’есы мае некалькі планаў, кожны можа знайсці ў ёй нешта блізкае для сябе.

Першы калядоўшчык. Гавары ўжо прама аб каровах.

Другі калядоўшчык. Так, каровы падабаюцца амаль усім.

Першы калядоўшчык. Амаль ніхто не разумее лаціны і адпаведна на забівае галавы нашымі складанымі алегорыямі.

Другі калядоўшчык. Затое, калі каровы гізуюць — падабаецца ўсім.

Першы калядоўшчык. Гледачы дзякуюць заўжды, кажуць, што ніколі так не смяяліся.

Францыск. Ізноў вярнуліся да нашых кароў.

Першы калядоўшчык. Зразумела, гэта ўсе спрашчэнне. На мігах цэлай п’есы не перадаць. Вам трэба прыйсці да нас на рэпетыцыю.

Другі калядоўшчык. Калі ласка! Гэта будзе для нас лепшым падарункам.

З’ява 6.

На рэпетыцыі школьнага тэатра.

Гугон. Паўтараем за мной: му-у.

Хор «худых кароў» (сваволяць) Ме-е. Ме-ке-ке.

Гугон. Цяпер па чарзе, няздары. Ab ovo…

З хора кароў па чарзе даносіцца: «муа», «мяў», рэдкае «му-у».

Гугон. Што там за пачварныя гукі? Галовы адпачываюць, дык гавораць вантробы?

Ад группы назіраючых за рэпетыцыяй аддзяляецца постаць, якая набліжаецца да Гугона. Гэта Скарына.

Францыск. Вітаю Вас, шаноўны! Бачу, Ваш метад наследуе старажытным.

Гугон. (у няўцямнасці) Так, старажытныя казалі: «Homo homini lupus est». І вось перад намі пацверджанне гэтай мудрасці (паказвае на шкаляроў): ваўчары ў скуры гавяды.

Францыск. Я меў на ўвазе паходжанне слова трагедыя — «песня казлоў».

Гугон. А, казлы. Можна і так сказаць. Прыемна, што маю работу можа ацаніць сапраўдны знаўца. Аднак казлы ўсе ж анахранізм — жывёла дробная, шкадлівая, нядобранадзейная. Адсюль у нас каровы… Але ж Вы самі бачыце, з якім матэрыялам мне прыходзіцца працаваць. У лаціне яны ні бэ, ні мэ.

Францыск. Што казаць у такім разе аб гледачах? Яны лаціну калі і ведалі, то даўно ўжо забылі.

Гугон. Праўда Ваша, не ведалі, а яшчэ і забылі.

Францыск. Чаму б у такім разе не звярнуцца да простай мовы для людской карысці?

Гугон. Простая мова дадзена, каб мянціць языком, а лаціна вострыць розум. Нават, калі большасць і не разумее прамоўленага да іх, але самі ўжо гэтыя дабрародныя сугуччы адухаўляюць, вучаць пакоры, паказваюць ім, наколькі мізэрныя і недасканалыя іх глузды.

Францыск. Ці не лепш было б гэтым глуздам дадаць вартасці?

Гугон. Вучыць дурня — псаваць толькі. Як лепшы прыклад — тутэйшы Францыск Скарына.

Францыск. (стрымана) І што ж Францыск Скарына?

Гугон. Скарына перакладае Святое Пісанне на простую мову для народа паспалітага. А дзе тыя школы, у якіх народ паспаліты навучаць чытаць на простай мове?

Францыск. (аптымістычна) Бракуе школ, вось і пачнём з тэатра.

Гугон. І жартам сцеражыцеся выказваць падобныя думкі.

Францыск. У некаторых тэатрах простая мова гучыць. Хай толькі і ў перапынках паміж дзеямі. Ерасі ў гэтым не бачаць.

Гугон. І што ж там гучыць? Дурныя казкі аб тым, як мужык купіў на базары замест чорнага пеўня белага зайца?

Францыск. Хоць бы і так.

Гугон. Гэта ж дурнота.

Францыск. Гэта аб дурноце.

Гугон. Не, гэта менавіта дурнота. Дзе Вы бачылі такога ёлупня, які б зблытаў чорнага пеўня з белым зайцам?

Францыск. Чаго на свеце не здараецца.

З’ява 7.

У хаце Домны.

Францыск. Прыгожыя ў цябе, Домна, мушкеты ў вазонах. А тут што за траўкі?

Домна. Гэта мой хатні аптэчны агарод, зёлкі розныя карысныя.

Францыск. А ці ёсць у цябе зёлка, каб вылечыць разбітае сэрца?

Домна. Жаночае ці мужчынскае?

Францыск. Жаночае.

Домна. Ад гэтага няма зёлак, рыба мая.

Францыск. Што ж рабіць?

Домна. Любіць.

Францыск. А для мужчынскага сэрца ці ёсць лекі?

Домна. О, ёсць і многа. Вось, напрыклад, жабер-трава дазваляе дыхаць пад вадой. Лечыць разбітае сэрца любога валацугі, аматара вандраванняў. Ці яшчэ разрыў-трава. Разрывае жалеза, любыя кайданы. Яна дапаможа воіну...

Францыск. Дзякуй, не прадаўжай… Што, і лебяда — лячэбная зёлка?

Домна. Лебяда? Гэта пустазелле само вырасла, не дагледзела. Трэба вырваць і выкінуць.

Францыск. Не спяшайся. І ад лебяды бывае карысць людзям. Ці гэта заўтра кірмаш?

Домна. Так, збіралася пайсці са сваімі зёлкамі.

Францыск. Арганіста Гугона ведаеш?

Домна. Пацешны панок, многія яго ведаюць.

Францыск. А ён цябе?

Домна. Такія, як я, для яго ўсе на адзін твар.

Францыск. Значыць, не ведае. Гэта добра.

З’ява 8.

На гарадскім рынку.

Гугон ідзе ўздоўж гандлёвых радоў. Часам спыняецца і прыцэньваецца.

Домна. (убачыўшы Гугона) Каму пятрушкі? З каралеўскага стала ў народ яна пайшла. Забіраем пятрушку! Ах, карысная прыпраўка, хоць і рэдкая ў нас траўка! (звяртаецца да Гугона) Панок, не прамінай, першаму пакупніку зніжка!

Гугон. (падслепавата мружыцца) Зусім здурэла, баба, лебяду прадаеш

(смяецца).

Домна. Прыгледзься лепш, рыба мая! Вось так трымай (паказвае). Цяпер бачыш?

Гугон. Што?

Домна. Вось і скажы, што ты бачыш?

Гугон. Лебяду, толькі ў профіль.

Домна. (з асуджэннем) Хама-нявернік! (раптам энергічна) А ну павярні галаву! Глядзі ж ты! (усплёсквае рукамі).

Гугон. (з павярнутай галавой, занепакоены) Што там?

Домна. Дужа ты, бацюхна, на Жыгімонта падобны, вось калі галаву так табе павярнуць (паварочвае яму галаву ў профіль). Рыхтык кароль, такі ж насаценькі, усе кропелькі падабраў.

Гугон. (сціпла пасміхаючыся). Усе дабрародныя людзі, баба, ад аднаго кораня ідуць.

Домна. Ад якога ж такога кораня?

Гугон. Генеалагічнага.

Домна. Я кабета невучоная, такое і не выгавару. Скажы прама, якога кораня. Хрэна ці што?

Гугон. (злосна) Якога хрэна ты мне зубы загаворваеш?

Домна. Хачу давесці, што хоць ты на Жыгімонта і падобны, але не кароль.

Гугон. (разважліва) Шляхціц на загродзе роўны ваяводзе. Але з пункту гледжання фармальнай логікі твая рацыя.

Домна. (згодна ківае галавой) Так і лебяда, хачу сказаць, пятрушка, на што б не паходзіла, усё адно застаецца пятрушкай.

Гугон. З’ еш яе сама.

Домна. Не па Юрку шапка. Хто я такая, панок, каб гэтай травой карміцца.

Гугон. Чым жа такім асаблівая лебяда твая?

Домна. (з уздыхам) Пятрушка гэта, а па-вучонаму — петрунэля. Яе сама каралева Бона з чужаземшчыны сваёй у вазоне прывезла, як замуж выходзіла. Яе ўжо і мамкі адгаворвалі, каб людзей не смяшыла са сваім гаршком. А яна ўперлася, і ні ў якую. Без пятрушкі, маўляў, не паеду. Так

прывыкла спажываць гэтую траву! Нікога слухаць не хацела. Ведаеш, рыба мая, ні ў якую! Хоць казалі ёй, што ў нас і кмін ёсць свой, і мацярдушка…

Гугон. І хрэн.

Домна. А яна ні ў якую! Так з вазонам яе і прывезлі Бону тую... Не глядзі, што на выгляд трава простая, а такую дарогу агорала, каб трапіць да нашага стала. А імя якое далікатнае мае! На лаціне гэта …

Гугон. Не вучы мяне, баба, лаціне! Колькі хочаш за яе?

Домна. Аддам ужо дарма ў добрыя рукі. Усю душу выматаў! Бяры на пробу, каб не гаварыў потым, то прадала табе лебяду.

Гугон. То добра, а што з ёй рабіць?

Домна. Кінь яе ў жур. Адменны наедак атрымаеш! Запісвай! (ставіць рукі ў бокі) Старадаўні рэцэпт «жур беларускі». Возьмем...

Гугон. Не вучы мяне, баба, жур варыць!

З’ява 9.

На гарадскім рынку.

Гугон даганяе свайго слугу.

Гугон. Дзёмка, спыніся, тпру. Ці не чуеш?

Дзёмка. (азіраецца, але спыняецца не адразу) Гаспадар, ці вы гэта?

Гугон. Спыніся, або не чуеш?

Дземка. Глядзі ты, праявы свету! (Спыняецца). Цьфу, спужаўся. Увесь час даганяў, а тут вы раптам у мяне за спіны аднекуль выскачылі, Праўду бабы баюць, што зямля круглая!

Гугон. Набраўся забабонаў як барбоска блох . (Перадражнівае) Адна баба казала… Запомні і дзяцей сваіх навучы: зямля пляскатая, як аладак і трымае яе…

Дзёмка. Ага, ведаю, гэта мы праходзілі... І трымае яе цуда-юда рыба-кіт.

Гугон. Ну, дзесьці так.

Дзёмка. Але бабы пра нашу зямлю казалі (прыстуквае па зямлі нагой). Вось пра гэту, дзе рынак стаіць. Тут як бы пагорак нейкі круглы, ці што… або лясун мяне водзіць.

Гугон. (сплёўвае праз левае плячо). Тут жа не лес! Які лясун цябе па базару водзіць? Ці дзёўбнуў ужо чарачку зрання?

Дзёмка. (ігнаруючы пытанне). І тут яшчэ з-за спіны вы як Пятрушка.

Гугон. (рэзка дастае з-за спіны руку). Вось табе пятрушка.

Дзёмка. (адхінуўшыся) Лебяда? Праявы свету!

Гугон. (смяецца, задаволены эфектам). Гэта пятрушка, валёнак, разумееш, петрунэля. Зварыш жур.

Дзёмка. (няўцямна). Варголам з лебядой карміць будзеш? Ну і сквапны ты, гаспадар, стаў з гадамі!

Гугон. (страчвае вытрымку). Які варгол, галган? У жур, кажу, кінь пятрушку! Траву гэту сама каралева Бона прывезла.

Дзёмка. Праявы свету! Вось карга валошская! Мала нам сваёй лебяды, дык яна...

Гугон. Но-но! Так і ствараюцца чорныя легенды.

З’ява 10.

На гарадскім рынку.

Паступова каля Гугона і Дзёмкі збіраюцца людзі, прыслухоўваючыся і прыглядваючыся да спрэчкі. Сярод іх прысутнічае Аляксандра.

Аляксандра. Вось дзе праведны чалавек, калі пост, дык і сам на вадзе і лебядзе, і слугу свайго пасадзіў на ваду і лебяду.

Гугон. (зацкавана азіраецца) Гэта прыправа для жура, петрунэля называецца.

Аляксандра. Глядзі ты, прыгожае імя. А мы яе па-простаму лебядой завём.

Гугон. Што я лебяды не ведаю, а гэта іншае — пятрушка.

Аляксандра. Мы неяк не прывучаны ў сартах лебяды разбірацца. Лебяда і лебяда, а якая яна лебяда — лебяда Петрунэля ці лебяда Сцепаніда...

Гугон. Я ёй пра абразы, а яна мне пра гарбузы! Прыглядзіся, ну якая гэта лебяда?

Аляксандра. Што прыглядайся, што не прыглядайся… Бачу, любіш ты траву есці. Відаць, мужчынка яшчэ іго-го (смяецца).

Гугон. Ат, дурня вучыць, псаваць толькі.

З’ява 11.

На гарадскім рынку.

Гугон азіраецца ў пошуку падтрымкі. Пазнае сярод натоўпу знаёмага выкладчыка. Хапае яго за рукаў.

Гугон. Ecce homo! Вось чалавек! Пан Амброзій, патрэбна Ваша кансультацыя.

Амброзій. Бачу тут вучоны дыспут, тээкс…

Гугон. Калі ласка, зірніце на гэты экзэмпляр! (працягвае расліну) Амброзій. (зацікаўлена) О, віншую, калега, цудоўны экзэмпляр!

Гугон. Звярніце ўвагу на гэтую далікатную серабрыстую павалоку ліста.

Амброзій. О, гэта характэрная прыкмета! Проста каралеўскі экзэмпляр!

Гугон. Каралеўскі? Так, я ведаю гэтую гісторыю з каралевай Бонай.

Амброзій. (азадачана пазірае на Гугона) Хм… Не будзем пра палітыку… Як Вам удалося?

Гугон. Што?

Амброзій. Вырасціць зімой такі раскошны куст лебяды?

Гугон. (абурана) Але пан Амброзій!

Амброзій. Не адказвайце, не адказвайце… Разумею, сакрэт… Але ці можна Вас папрасіць ахвяраваць гэты цудоўны экзэмпляр для нашага школьнага гербарыя?

Гугон. (працягвае лябяду пану Амброзію) Вось і я белага зайца прыдбаў.

З’ява 12.

На рэпетыцыі школьнага тэатра.

Гугон на заднім плане адпрацоўвае з артыстамі фінальны паклон.

Частка артыстаў шалёна пляскаюць у ладкі — паказваюць такім чынам публіку. Раптам да Гугона пад час чарговага выхаду на паклон нехта падбягае з букетам лебяды. Гугон гоніць жартаўніка выспяткамі са сцэны. Гэтым часам на пярэдні план выходзіць Маргарыта. Трохі пазней да яе далучаецца Аляксандра, якую вядзе пад руку Францыск.

Аляксандра. Добры дзень, сяброўка!

Маргарыта. Сапраўды, добры марозны іскрысты дзень, сяброўка!

Аляксандра. Вас жа не трэба прадстаўляць адзін аднаму?

Скарына вітаецца ў паклоне. Маргарыта адказвае яму таксама паклонам.

Аляксандра. Як цырымонна…

Францыск. Колькі гадоў мінула.

Маргарыта. Людзі змяняюцца.

Аляксандра. У такім разе, шаноўная Маргарыта, дазволь прадставіць табе знакамітага палачаніна доктара Францыска Скарыну.

Маргарыта. О, я ведала дваццаць год таму аднаго палачаніна і, здаецца, імя яго было Францыск, але ён быў нікому не вядомы шкаляр.

Францыск. Я ведаў таго шкаляра, ён прыехаў у Вільню вывучаць лаціну.

Аляксандра. Усе мы ведалі таго самотнага шкаляра. Аднак вернемся да нашага знакамітага доктара. Ён перакладае Святое Пісанне на простую мову і вярнуўся нядаўна з-за мяжы на радзіму, каб знайсці дабрадзеяў, якія б дапамаглі яму ціснуць кнігі.

Маргарыта. Куды іх трэба ўціснуць?

Аляксандра. Дарагі Францыск, ці не патлумачыш ты цёмным кабетам, для чаго кнігі ціснуць?

Францыск. Калі коратка, слова ціснуць, або друкаваць, азначае спосаб вырабу таннай і даступнай паспалітаму люду кнігі.

Аляксандра. Дзякую, хоць нічога і не зразумела... Я нешта не сказала істотнага пра пана? Ах, забыла. Пан халасцяк. Ці не так?

Францыск. Так, нежанаты.

Аляксандра. А цяпер я маю гонар прадставіць у сваю чаргу пані Маргарыту, жонку віленскага радца Юрыя Адверніка.

Францыск. Я ведаў калісьці адну дзяўчынку ў Вільні — Маргарыту, дачку сябра майго бацькі, такога ж, як ён, купца.

Аляксандра. Наша пані Маргарыта, дарэчы, таксама з купецкага саслоўя. Трымае цяпер лаўку, вядомую ўсёй Вільні.

Францыск. Муж дапамагае?

Аляксандра. Муж вельмі заняты чалавек. Аднак увогуле гэта дружная, працавітая сям’я. Ці не так?

Маргарыта. Мне сын дапамагае, Іван.

Аляксандра. Хм… Дапамагае. Увогуле гэта таленавіты юнак, захапляецца тэатрам.

Маргарыта. Ён старэйшына класа.

Аляксандра. Хм… Конь на чатырох нагах, і той спатыкаецца.

Маргарыта. Годзе, дарагая сяброўка. Рада была знаёмству са знакамітым доктарам. Аднак мне трэба ісці.

Маргарыта адыходзіць на некалькі крокаў. Азіраецца.

Маргарыта. Дарэчы, доктар Скарына, мой муж цікавіцца рознымі

навінкамі.

Аляксандра. Здаецца, доктар, я знайшла для тваёй справы дабрадзея.

Францыск. Не ўсё мёд, што салодкае.

ДЗЕЯ ТРЭЦЯЯ

З’ява 13.

У хаце Домны. Прысутнічаюць два шкаляры і Францыск.

Першы шкаляр. Гугона як падмянілі.

Другі шкаляр. І прыказка цяпер у Гугона новая.

Першы шкаляр. І я заўважыў. Праз два словы ў яго: «вучыць трэба дурняў».

Другі шкаляр. А як вучыць? Па вызначэнню дурні лаціны не разумеюць.

Францыск. Самыя шкодныя сярод іх як раз на дзіва добра шпараць на лаціне.

Першы шкаляр. Нам бы з бясшкоднымі спачатку разабрацца.

Другі шкаляр. Вось тут Гугон і згадаў пра інтэрмедыю на простай мове.

Першы шкаляр. Эўрыка! (паказвае Гугона).

Другі шкаляр. Інтэрмедыю даручыў напісаць нам.

Першы шкаляр. Сам ён заклапочаны зараз дэкарацыямі.

Другі шкаляр. І тэму дазволіў выбраць на наш густ.

Першы шкаляр. З умовай, каб было павучальна.

Францыск. Віншую, гэта ж была ваша ідэя.

Другі шкаляр. Не зусім

Першы шкаляр. Ідэю падказалі Вы.

Другі шкаляр. Нам толькі рупіла, каб пані Маргарыта пачула ўрэшце з вуснаў свайго Івана ўцямную мову.

Першы шкаляр. Інакш скончыцца ўрэшце яе цярпенне.

Другі шкаляр. І не ўбачым мы новых дэкарацый.

Францыск. Пані Маргарыта будзе прысутнічаць на спектаклі?

Першы шкаляр. Будзе, так.

Другі шкаляр. Мы хочам прасіць Вас прыдумаць гэтую інтэрмедыю.

Першы шкаляр. Яна будзе нам за ўзор.

Францыск. Чаму ж не напісаць людзям простым паспалітым для навучання!

Першы шкаляр. Вялікі дзякуй!

Францыск. Чакайце дзякаваць! На вакацыі я вас не адпускаю. Будзем прыдумваць разам.

Другі шкаляр. Так нават цікавей!

Першы шкаляр. Трэба адразу вызначыцца з тэмай.

Францыск. Хай наша інтэрмедыя будзе люстэркам, у якім глядач пазнае сваё — тых каго ён любіць, тых, хто побач і каго ўжо няма.

Першы шкаляр. А што ў гэтым павучальнага — у люстэрку?

Другі шкаляр. Які ты нездагадлівы! А раптам, калі ты спаў, табе нехта, напрыклад, вусы падмаляваў. Калі не ўбачыш гэтага сам у люстэрку і не памыеш твар, цябе падымуць на смех людзі!

Францыск. Так, люстэрка можа паказваць нашы заганы, з якімі мы звыкліся і не заўважаем ужо.

Першы шкаляр. Гэта значыць, што наша люстэрка будзе кпіць і смяяцца?

Францыск. Гэта азначае, што наша люстэрка не будзе крывым. Яно пакажа як заганы, так і прыгажосць тых, хто ў яго глядзіцца.

Першы шкаляр. Наша люстэрка навучыць любіць сябе і сваіх!

Другі шкаляр. Любіць тых, хто побач!

Францыск. Гэтае дае таксама і нам шанц паказаць нашу любоў.

Першы шкаляр. Амін.

З’ява 14.

Пры двары вялікага князя. На троне сядзіць Жыгімонт. Побач — два царадворцы. На заднім плане — жаўнеры з алебардамі.

Жыгімонт. (пазёўвае) Сёння мне прысніўся дзіўны сон.

Першы царадворац. (зацікаўлена) О, мы слухаем з увагай!

Жыгімонт. Лухта. Няёмка і пераказваць.

Другі царадворац. Вашы сны маюць дзяржаўнае значэнне.

Жыгімонт. Ну ты і скажаш.

Першы царадворац. Праз сны валадароў гаворыць неба.

Жыгімонт. Ат, дробязі.

Другі царадворац. Ёсць жа гістарычныя аналагі. Напрыклад, калі Гедыміну прысніўся воўк, была заснавана новая сталіца.

Жыгімонт. Сплюнь тры разы. І мне прысніўся не воўк.

Першы царадворац. Будзьце міласэрны, нас гэта пачынае ўжо непакоіць.

Другі царадворац. Давайце я паспрабую здагадацца, хто Вам

прысніўся...

Жыгімонт. Паспрабуй з трох разоў.

Першы царадворац. Калі гэта быў не воўк, то… зубр!

Жыгімонт. (заклапочана) Зуброў ужо амаль і не засталося ў нашых пушчах. Трэба нешта рабіць з браканьерамі. Але сёння мы гэта абмяркоўваць не будзем. Зубр мне пакуль не сніўся.

Першы царадворац. Тады мядзведзь.

Жыгімонт. Гэта ты ўжо ў другі раз спудлаваў.

Другі царадворац. Можа я паспрабую? Гэта быў левіяфан!

Жыгімонт. Цьфу ты… Найбольш блізкай была першая здагадка. Даю падказку — гэта парнакапытнае. Кожнаму даю паспрабаваць яшчэ па аднаму варыянту.

Першы царадворац. Гэта быў тур?

Жыгімонт. Меншае парнакапытнае.

Другі царадворац. Э-э, лось?

Жыгімонт. Не лось. Гэта была каза. Я ж казаў, дробязь.

Першы царадворац. Але ж вы сказалі, сон быў дзіўны. Што ў ім дзіўнага?

Другі царадворац. Калега, можа нам і не варта заўжды быць такімі настырнымі. Ну, каза і каза...

Жыгімонт. (задуменна) Так, сон быў дзіўны. Дзіўны такі сон.

Першы царадворац. Гэта нешта злавеснае?

Жыгімонт. Як сказаць. Лядашчая такая каза.

Другі царадворац. Белая ці чорная?

Жыгімонт. Верыш, нейкая рабая.

Першы царадворац. І … І што?

Другі царадворац. Што яна…

Жыгімонт. Цягнецца вось так (паказвае) сваёй доўгай барадой.

Першы царадворац. Непрыемны сон.

Жыгімонт. Я яе па барадзе, па барадзе…

Другі царадворац. А дзе ж слугі падзеліся, дзе, пся крэў, Яська быў, што Вы свае рукі пэцкалі!

Жыгімонт. Нікога не было. Толькі я, каза і пятрушка.

Першы царадворац. Гэта які Пятрушка, Сакалоўскі?

Жыгімонт. Боны маёй пятрушка, каторая ў гаршку. Каза цягнецца да пятрушкі і есць, і не адцягнуць яе. Да чаго б гэта?

Першы царадворац. Непрыемны сон.

Жыгімонт. Што ты занудзеў! Сам ведаю, што непрыемны. А да чаго ён?

Другі царадворац. Лядашчая каза — гэта тая яшчэ алегорыя!

Жыгімонт. Гавары без алегорый.

Першы царадворац. Каза — жывёліна нячыстая, не перад ноччу кажучы.

Жыгімонт. Не нагнятай!

Першы царадворац. (звяртаецца да другога царадворца) Гавары ўжо як ёсць.

Другі царадворац. Каза — гэта ерась, якая падкрадаецца да пятрушкі, што сімвалізуе…

Жыгімонт. (перабівае) Што за бязглуздзіца!

Другі царадворац. Перапрашаю, я не скончыў і таму пакінуў Вас у непаразуменні. Дык вось, пятрушка каралевы Боны сімвалізуе Ваша блізкае атачэнне.

Жыгімонт. Што гэта значыць? Ерась, якая падбіраецца да майго двара? Якая ерась?

Першы царадворац. Верагодна, гэта гусіты.

Жыгімонт. Хто? Адкуль?

Першы царадворац. Ну, тут усё празрыста, гэта Скарына Францыск, што акучвае як пятрушку віленскіх купцоў са сваімі ерэтычнымі прапановамі. Усё гэта не на карысць прастолу.

Жыгімонт. Аднак у Скарыны выдатныя рэкамендацыі ад шэрагу хрысціяннейшых манархаў. Яго інакш і не называюць як «знакаміты доктар Скарына».

Першы царадворац. Аднак прафілактыка не зашкодзіць.

Другі царадворац. Нічога акрутнага рабіць і не трэба, дастаткова казу адлучыць ад пятрушкі, як справа стабілізуецца.

Жыгімонт. Што за рэбусы ты загадваеш?

Першы царадворац. Пан мае на ўвазе рэкамендаваць Скарыну пакінуць сталіцу і пашукаць дабрадзеяў недзе яшчэ, напрыклад, у Полацку.

Другі царадворац. Годзе яму ашывацца ля нашай кармушкі, цьфу, пятрушкі.

Жыгімонт. Быць па сяму!

З'ява 15.

У хаце Домны. За сталом піша Скарына. Побач знаходзяцца два шкаляры.

Домна. З самага рання таўчэціся ў хаце. Выйшлі б на вуліцу падыхаць свежым паветрам. Якое сёння надвор'е гожае!

Першы шкаляр. Зараз, цётка Домна, хутка ўжо. Не сярдуйце, мы і дроў вам наколем.

Другі шкаляр. Апошнюю з'яву дапісваем, а потым і вады з калодзежа прынясём.

Домна. Чуеш, Францыск, якія добрыя мальцы. Адно слова — скарынаўцы — і дроў наколюць, і вады прынясуць.

Францыск. А мы з табой, Домна, накрапаем кілбас і запросім гасцей.

Домна. Покуль вы тут корпаліся я ўжо справілася з кілбасамі, а гасцей запрашаць і не трэба, яны самі прыйдуць. Каляды ж!

Францыск. Сапраўды, нехта ідзе.

Уваходзіць гурт калядоўшчыкаў. Сярод іх Маргарыта-зораноша, Гугон-механоша, Аляксандра-«дзед», Прыўкрасны Іосіф-«баба», а таксама фараон і некалькі дробных кароў, падобных на коз.

Маргарыта-зораноша. (спявае) Прыехала каляда на белым кані, Яе конічак — ясен месячык,

Яе дружачка — ясна зорачка,

Яе пужачка — ясна звёздачка...

Аляксандра-«дзед». (спявае) Зайграйце, дудкі, тоненька, Скачыце, дзяўчаткі, хорашанька.

А вы, хлопчыкі, пазірайце,

Сабе дзевачак выбірайце.

Гугон-механоша. (прагаворвае) Прыйшла Каляда і забылась лебяда.

Вясёлых вам калядак і ладных аладак!

Раптам калядоўшчыкаў распіхвае і выходзіць да Скарыны жаўнер.

Першы шкаляр. А гэта хто пераапрануты, ці не Дзёмка? (паказвае на жаўнера)

Другі шкаляр. Ён не пераапрануты, гэта сапраўдны жаўнер.

Домна. А ці сапраўдны? Дай яго за вусы патузаю!

Жаўнер. (адступае на крок) Тузаць за вусы пры выкананні службовых абавязкаў не паложана!

Домна. Якія абавязкі, Каляды ж!

Жаўнер. Каму Каляда, а каму і бяда! (працягвае Скарыну світак папер)

Домна. Вядома, бяда, ні святаў табе, ні Калядаў!

Жаўнер. (паныла) Служба.

Францыск. (прачытаўшы світак) Я тваю бяду рукамі развяду, праходзь да стала, служывы. (паказвае на стол) І вы, госцейкі, таксама далучайцеся!

Калядоўшчыкі з жаўнерам адыходзяць да стала. Застаюцца

Францыск, Маргарыта, Домна і шкаляры.

Францыск. Гавары, Домна, каму паклоны перадаваць у Полацку, хутка там буду!

Домна. Гэта жаўнер табе далёкую дарогу наваражыў?

Францыск. Хіба Полацк — гэта «далёкая дарога»? Усё – віры своя!

Маргарыта. Калі цябе чакаць да нас наступным разам? Ізноў праз дваццаць год?

Францыск. Усё магло быць інакш.

Маргарыта. Я не сняжынка, каб ляцець за ветрам.

Францыск. Усё вяртаецца на кругі свае, і вецер вяртаецца.

Першы шкаляр. А як жа наш тэатр?

Францыск. Мы паспелі, я прыдумаў, слухай.

Голас дыктара чытае: «Звері, ходящіе в пустыні, знают ямы своя; рыбы, плывущіе по морю і в реках, чуют віры своя; пчелы і тым подобная боронять ульев своіх. Тако ж і люді, ігде зроділiся і ўскормлены суть по Бозе, к тому месту велікую ласку імають».

2016