Вялікія і славутыя людзі зямлі Беларускай

Легендарныя продкі беларусаў

АДАМ — паводле Бібліі і Карана, першачалавек, продак усіх людзей, якога Бог стварыў з зямнога праху.

ЕВА —жонка Адама, якую Бог стварыў з рабра Адама, першая жанчына, прамаці ўсіх людзей.

ЯФЕТ — сын біблейскага Ноя, які пасля патопу стаў продкам індаеўрапейскіх народаў — індусаў, персаў, грэкаў, славян, германцаў і кельтаў.

СЛАВЕН — паводле легенд, продак славянскіх народаў.

РАДЗІМ — паводле «Аповесці мінулых гадоў», продак радзімічаў, якіх ён прывёў на пасяленне на раку Сож.

ДРЫГАВІТ — на думку гісторыка М.Ермаловіча, продак дрыгавічоў.

КРЫВА — на думку гісторыка М.Ермаловіча, продак крывічоў.

Кожны чалавек хоча ведаць, адкуль і калі з'явіўся яго народ, як жылі далёкія продкі і хто з іх праславіўся подзвігамі і вялікімі справамі. Гісторыя беларусаў, як і іншых народаў, пачынаецца ў далёкім мінулым, і вучоныя не могуць дакладна растлумачыць, як ўсё было на самым пачатку. Але захаваліся легенды і паданні, якія апавядаюць пра гэта. Яны іншы раз падобныя на казкі, але, па-першае, нават у казцы ёсць нейкая кропля праўды, а па-другое, лепш мець адзінае ўяўленне, хай сабе і напалову казачнае, чым блытацца ў недакладных звестках. Таму, каб вызначыць месца беларусаў сярод іншых народаў свету, мы і звернемся да паданняў і легендаў, якіх шмат у адной з самых старажытных кніг свету — Бібліі, у летапісах, у старых хроніках.

Паводле Бібліі, Бог стварыў неба і зямлю, расліны, жывёл і першых людзей — Адама і Еву. Адама і Еву мы лічым найстаражытнейшымі продкамі ўсіх людзей, у тым ліку і беларусаў. Гэта прапрапрапродкі.

Адам і Ева жылі ў раі, але яны парушылі загад Бога, і ён выгнаў іх на зямлю. У Адама і Евы нарадзіліся два сыны — Каін і Авель. Каін быў земляробам. Авель пасвіў жывёлу. З зайздрасці Каін забіў Авеля. Так людзі зрабілі грэх — братазабойства.

Калі людзей стала шмат, яны натварылі столькі грахоў, што Бог затапіў зямлю вадой, каб знішчыць іх. Толькі аднаму чалавеку, які не грашыў, Бог загадаў пабудаваць каўчэг і ратавацца ад патопу. Звалі гэтага чалавека Ной. У каўчэг ён узяў па пары ўсіх жывёл і сем'і сваіх сыноў — Хама, Сіма і Яфета. Ад іх пайшоў пасля патопу род людскі на зямлі.

Ад Хама пайшлі егіпцяне. Самыя вядомыя з іх — фараон Хеопс, які пабудаваў найвялікшую ў свеце піра­міду, і прыгажуня Неферціці. Паводле легенды, ад Хама паходзяць таксама ўсе жыхары Афрыкі і старажытныя фінікійцы, якія прыдумалі першы алфавіт. Фінікійцам быў і славуты палкаводзец Ганібал.

Ад Сіма пайшлі яўрэі, вавіланяне і арабы. Яўрэі захавалі легенды і паданні старажытных народаў і склалі святое пісанне — Біблію. Самыя славутыя сярод іх былі цар Давід, мудры Саламон і Ісус Хрыстос, пачынальнік хрысціянскай рэлігіі. Вавіланяне праславіліся самым вялікім горадам таго часу — Вавілонам, а арабы — прарокам Мухамедам, пачынальнікам мусульманскай рэлігіі — іслама.

Ад сыноў Яфета пайшлі народы, што жывуць ад Індыі да Еўропы і размаўляюць на індаеўрапейскіх мовах. Гэта і індусы, і персы, і грэкі, і германцы, і кельты, і славяне. Сярод індусаў жыў Буда, стваральнік яшчэ адной сусветнай рэлігіі — будызму. Персы заваявалі мноства краін ад Індыі да Грэцыі. Грэкі вядомыя імёнамі вялікіх філосафаў Сакрата, Платона, Арыстоцеля, а яшчэ больш — імем славутага паэта Гамера. Блізкія сваякі грэкаў македонцы на чале з Аляксандрам Македонскім заваявалі амаль увесь свет. А нашчадкі далёкіх сваякоў грэкаў — траянцы заснавалі ў Італіі горад Рым, які пасля стаў цэнтрам сусветнай імперыі. Вялікія рымляне — палкаводзец Юлій Цэзар, аратар Цыцэрон. Ад кельтаў (іх яшчэ называюць гагамі) і германцаў паходзяць сучасныя французы, немцы, англічане, аўстрыйцы, сярод якіх таксама было шмат славутых людзей.

Аднаго з сыноў Яфета звалі Славенам. Ад яго пайшлі славяне. Таму біблейскі Яфет — наш агульнаеўрапейскі прапродак, а Славен — агульнаславянскі прапродак. Славен пасяліўся ў лясах, там дзе цяклі рэкі Лаба (Эльба), Вісла і Дунай. Славяне былі высокага росту, стройныя, з русымі валасамі. Сярод іншых народаў яны вылучаліся сілай, вынослівасцю. Калі ў баі ў першых шэрагах стаяць славяне, то яны зломяць любога праціўніка. Змагаліся яны ў пешым страі мячом і дзідай, у простых кашулях, а то і напаўголыя, без кальчуг і даспехаў. Трапіўшы ў палон, цярпліва зносілі любыя пакуты і катаванні і паміралі мужна, не просячы літасш. З гэтай прычыны славян часта ўцягвалі ў войны як саюзнікаў. Да нас дайшлі словы аднаго з іхніх ваенных правадыроў Лаўрытаса: «Ніхто не зможа нас, пакужі ёсць на свеце вайна і мячы», — горда сказаў ён.

Але ўвогуле славяне не любілі ваяваць. Яны пасвіл: лугах свае статкі, карчавалі лес, аралі зямлю. Жылі славяне ў драўляных дамах, елі простую ежу: проса. грэчку, мёд і малако. Усе ведалі іхнюю гасціннаспь выходзячы з дому, славянін не зачыняў дзверы, а на стале пакідаў ежу — раптам завітае які-небудзь госць!

Славянскія жанчыны насілі доўгае адзенне. Яны славіліся прыгажосцю і адданасцю. Нашы продкі пакланяліся Богу маланкі і неба Перуну, Богу сонца Даждж-богу, духам лесу, рэк і балот. Памерлых спальвалі на пахавальных вогнішчах. У гонар славутых правадыроў і герояў насыпалі курганы. Славяне любілі скакаць. спяваць песні, слухаць гуслі і паданні аб мінулых часах Але найбольш яны любілі волю.

У некаторых славянскіх плямёнах усё ж выбіралі вярхоўную ўладу. Той, каго пасля доўгіх абмеркаванняў і парадаў старых дамаўляліся абраць правадыром, павінны быў з'явіцца перад народам босы і ў лахманах. На троне ўзвышаўся просты хлебароб, а будучы валадар станавіўся побач з ім і кляўся перад усімі берагчы веру продкаў, абараняць сірот і захоўваць справядлівасць.

Пасля гэтага хлебароб саступаў яму трон, а народ прысягаў на паслушэнства. Калі ж ён парушаў клятву, яго адразу ж праганялі. Нават палонных славяне не ператваралі назаўсёды ў рабоў, як гэта рабілі іншыя, а прымушалі адрабіць колькі гадоў і адпускалі дамоў або пераконвалі заставацца жыць у іх свабоднымі і як роўныя з роўнымі. Славяне так шанавалі волю, што ім было балюча пазбаўляць яе нават сваіх ворагаў. Такія былі легендарныя дзеці і ўнукі Славена.

На той час усе народы, якія жылі на беразе Міжземнага мора (найстаражытнейшага Егіпта і старажытнай Грэцыі, будучай Францыі і іншыя), уваходзілі ў Вялікую Рымскую імперыю. Рым ўжо не меў моцы ўтрымліваць уладу над імі. I тады маладыя суседзі пачалі нападаць на Рымскую імперыю. Разбураліся старыя дзяржавы. Узнікалі новыя. Тут жа разбураліся новыя і ўзнікалі найноўшыя. Іншыя гінулі, не паспеўшы ўзнікнуць. Раптам аднекуль з'яўляліся незлічоныя народы. Раптам бясследна знікалі. Усе гэтыя падзеі атрымалі ў гісторыі назву «вялікае перасяленне народаў».

Жыць у такі час было вельмі цяжка. Асабліва славянам, якія ад прыроды былі спакойныя і лагодныя. Звычайна славяне не працівіліся, калі іншыя плямёны з розных бакоў прыходзілі ў іхнія ўладанні. Яны лічылі, што месца хопіць усім, зямлі ў славян было шмат. Але потым узнікалі спрэчкі і сваркі. I славяне паступова перасяляліся далей ад неспакойных суседзяў. Аднойчы славуты князь Бурывой, прапраўнук Славена, сабраў славян і павёў іх на ўсход. Там раскінуліся маланаселеныя землі з мноствам рэк, лугоў і густых лясоў. Так славяне паступова рассяліліся ад Чорнага да Балтыйскага мора. Тыя плямёны, што аселі ў лясах, па словах летапісцаў, пачалі называцца драўлянамі (ад слова «дрэва»), тыя, што на мяжы са стэпамі, — палянамі (ад слова «поле»), а тыя, што апынуліся на поўначы ад іх, — севяранамі. Было шмат і іншых плямён, якія атрымалі розныя назвы.

Плямёны, што аселі на тэрыторыі Беларусі, атрымалі назвы ад сваіх старэйшын. На рацэ Сож спынілася племя, якое прывялі два браты — Радзім і Вятка. Вятка пайшоў са сваім родам на раку Ака. Радзім застаўся на Сожы. Радзімічы жылі на гарадзішчах. Гарадзішчы засцерагалі іх ад нападаў суседзяў і стэпавых качэўнікаў, якія часта ўчынялі набегі на славян. Радзімічы займаліся паляваннем і рыбалоўствам. Іх любімым упрыгожаннем былі сяміпрамянёвыя скроневыя кольцы. Пазней на зямлі радзімічаў узнікнуць гарады Гомель, Чачэрск, Прапошаск (сучасны Слаўгарад).

Легендарны Дрыгавіт прывёў на раку Прыпяць другое славянскае племя. Тут было шмат балот. Па-стараславянску балота называецца дрыгва. Таму многія вучоныя лічылі, што племя атрымала сваю назву — дрыгавічы — ад мясцовасці, на якой пасялілася. Дрыгавічы занялі значную частку Беларусі ад Прыпяці да Дняпра, Нёмана, Буга і Дзвіны. Апроч палявання і рыбалоўства яны займаліся і земляробствам: высякалі лясы, разворвалі зямлю і сеялі збожжа. Некаторыя пасяленні дрыгавічоў станавіліся гарадкамі, у якіх жылі рамеснікі, купцы вялі гандаль. Так узніклі Пінск, Брэст, Клецк, Слуцк, Капыль, Рагачоў, Тураў. Сёння на зямлі дрыгавічоў стаяць і Гродна, і Менск.

Апынулася на Беларусі і частка племя, якое сталі называць крывічамі, па імю свайго правадыра Крыва. Гэта было адно з самых шматлікіх славянскіх плямён. Крывічы пасяліліся ад Нёмана да Дзвіны і Дняпра. Іхнія супляменнікі дайшлі да Чудскага возера і да Волгі.

Крывічы займаліся земляробствам і рамёствамі. Іх жанчыны насілі пазалочаныя шкляныя пацеркі. Крывічы ўжо аб'ядноўваліся ў ваенныя саюзы і выбіралі князёў-правадыроў.

Цяпер азірнёмся назад. Нашыя агульначалавечыя прапродкі — Адам і Ева, агульнаеўрапейскі прапродак — біблейскі Яфет, агульнаславянскі прапродак — легендарны Славен, а нашыя непасрэдныя легендарныя продкі — Радзім, Дрыгавіт і Крыва.

Зразумела, усё гэта легенды. Імя Радзіма захавалася ў летапісах, а імёны Дрыгавіта і Крывы — толькі ў назвах плямён. Але ж легенды складаюцца недарэмна. Услед за імёнамі Радзіма, Дрыгавіта і Крывы ў гісторыі з'яўляецца імя першага полацкага князя Рагвалода і яго дачкі Рагнеды, а потым яе сыноў — Ізяслава і Яраслава Мудрага, які княжыў у Кіеве і даў усходнім славянам першыя законы. А потым ідзе імя Ефрасінні Полацкай. Імёны заснавальнікаў Вялікага княства Міндоўга і Войшалка і тых, хто працягваў іх справу: Гедзіміна і Альгерда, Ягайлы і Вітаўта, імёны Скарыны, народных песняроў Коласа і Купалы.

А пачыналася ўсё з легенды, з Радзіма, Дрыгавіта і Крывы. Значыць, недарэмна складаюцца легенды! З веку ў век рымляне перадавалі паданні пра сваіх легендарных продкаў Энея і Ромула. Старажытныя грэкі беражліва захоўвалі імя легендарнага Эліна. I краіна ў яго гонар узнёсла называлася Эладай. I нам трэба ведаць, захоўваць і шанаваць імёны Радзім, Дрыгавіт і Крыва, што стаяць у пачатку нашага народа, нашай гісторыі.

Першы князь Полацкай зямлі Рагвалод і яго дачка Рагнеда

РАГВАЛОД — першы гістарычна вядомы полацкі князь, бацька Рагнеды Рагвалодаўны. Год нараджэнняневядомы. Памер ў 980 г.

РАГНЕДА РАГВАЛОДАЎНА — поладцая князёўна, дачка князя Рагвалода, жонка вялікагакнязя Уладзіміра Святаслававіча. Год нараджэння невядомы. Памерла ў 1000 г.

УЛАДЗІМІР СВЯТАСЛАВАВІЧ — вялікі кіеўскі князь, муж Рагнеды Рагвалодаўны. Год нараджэння невядомы. Памер ў 1015 г.

Крывічы, што пасяліліся на берагах Заходняй Дзвіны, называліся палачанамі. Гэта назва пайшла ад невялікай рэчкі Палаты, што ўпадала ў Дзвіну. На ёй крывічы пабудавалі свой галоўны горад, і ён таксама атрымаў імя ад гэтай рэчкі — яго назвалі Полацк.

Першым полацкім князем, пра якога захаваліся летапісныя звесткі, і быў Рагвалод.

На той час на поўнач ад Полацка ўжо існаваў славянскі горад Ноўгарад. Ноўгарад значыць Новы Горад — так яго назвалі ў адрозненне ад старога легендарнага Славянска, пабудаванага продкам славян Славенам. А на поўдзень ад Полацка на Дняпры ляжаў старажытны славянскі горад Кіеў. Паводле легенды, яго пабудаваў князь Кій, таму горад і назвалі Кіевам.

За Ноўгарадам, за сучасным Балтыйскім морам жылі розныя германскія плямёны. Найбольш ваяўнічыя людзі з гэтых плямён збіраліся ў дружыны і на лодках плылі ў іншыя краіны, рабавалі гарады, прымушалі плаціць даніну. Іх называлі вікінгамі, а на старажытнай славянскай мове — варагамі. Вікінгі дабіраліся і да Англіі, і да Францыі, і нават да Італіі.

А на поўдзень ад Кіева, за морам, якое цяпер называецца Чорным, знаходзіўся горад Канстанцінопаль, сталіца ўсходняй часткі Рымскай імперыі. У адрозненне ад заходняй часткі і самога Рыма ўсходняя з Канстанцінопалем здолела абараніцца ад набегаў маладых ваяўнічых народаў. Яна атрымала назву Візантыя — ад старажытнагрэчаскага горада Візантый, на месцы якога і ўзнік Канстанцінопаль. Насельніцтва Візантыі ў асноўным складалася з нашчадкаў старажытных грэкаў. Сам Канстанцінопаль славяне называлі Царградам, царом гарадоў, бо ён быў самы вялікі, славуты і багаты горад у свеце ў тыя часы. Купцы і варагі з далёкай поўначы часта плавалі да Царграда. Купцы гандляваць, варагі рабаваць. Плылі на лодках па рэках, а дзе рэк не было, валачылі лодкі па зямлі. Шлях, якім яны дабіраліся да Царграда-Канстацінопаля называўся шляхам «з варагаў у грэкі». Ён ішоў па рэках Волхаў, Заходняя Дзвіна, Дняпро. Полацк якраз знаходзіўся на гэтым шляху, што было і выгадна, і небяспечна. Выгадна, бо спрыяла гандлю, а небяспечна, бо варагі маглі захапіць горад.

Таму полацкі князь Рагвалод меў моцную дружыну, якая абараняла Полацк. З яе дапамогай Рагвалод падпарадкаваў сабе ўсе суседнія землі — у тым ліку і тыя, на якіх жылі дрыгавічы. Паводле легенды, ён паслаў да дрыгавічоў свайго брата Тура. Тур заснаваў на рацэ Прыпяць горад-крэпасць Тураў і стаў першым тураўскім князем. Гэта яшчэ больш умацавала Полацкае княства. Рагвалод быў мужны і разумны кіраўнік. Ён хацеў аб'яднаць плямёны, што жылі па Дзвіне, Дняпры і Прыпяці. Пры Рагвалодзе Полацкае княства стала адным з самых моцных сярод славянскіх княстваў, а Полацк — адным са знакамітых гарадоў таго часу.

Яшчэ да таго, як у Полацку пачаў княжыць Рагвалод, славяне, што жылі ў Ноўгарадзе, запрасілі да сябе княжыць аднаго з правадыроў варагаў — Рурыка. Ад яго пайшла дынастыя князёў, што княжылі ў Кіеве, бо наступны князь, сваяк Рурыка Алег захапіў Кіеў. Гэты князь праславіўся сваім паходам на Царград. Алег вярнуўся з паходу з вялікай данінай, і яму далі празванне Мудры — па-стараславянску Вешчы (ад слова «ведаць»). Алег выхоўваў малалетняга сына Рурыка — Ігара. I калі той стаў дарослым, ажаніў яго з князёўнай Вольгай. Ігар княжыў нядоўга — яго забілі, калі збіраў даніну з аднаго славянскага племя — драўлян. Княгіня Вольга жорстка адпомсціла драўлянам — спаліла іх галоўны горад. Сын Вольгі і Ігара — князь Святаслаў — вельмі многа ваяваў. Ён перамог многіх ворагаў, але сам хацеў жыць не ў Кіеве, а ў Балгарыі, дзе захапіў шмат гарадоў. Вольга не дазваляла яму. Калі маці памерла, Святаслаў са сваёй дружынай зноў пайшоў у Балгарыю. На гэты раз яму не пашанцавала, і, вяртаючыся ў Кіеў, ён загінуў у бойцы з печанегамі-качэўнікамі, што часта нападалі на Кіеў.

Калі Святаслаў ад'язджаў з Кіева, ён пакінуў замест сябе княжыць трох сыноў. Старэйшы — Яраполк — заняў прастол у Кіеве. Сярэдні — Алег — стаў княжыць у зямлі драўлян. Малодшаму — Уладзіміру — не дасталося княжання, бо яго маці не была князёўнай. Яе звалі Малуша, і яна служыла ключніцай у княгіні Вольгі. Таму Уладзіміра лічылі сынам рабыні. Брат Малушы — дружыннік Дабрыня — параіў наўгародцам, якія на той час засталіся без князя, запрасіць да сябе Уладзіміра. Так Уладзімір апынуўся у Ноўгарадзе.

Хутка паміж братамі пачалася вайна за тое, каму стаць галоўным князем. Яраполк забіў Алега і рыхтаваўся да паходу на Ноўгарад. Уладзімір таксама збіраў войскі.

Полацк ляжаў на шляху абодвух братоў, што вось-вось павінны былі пачаць бойку. I Яраполк і Уладзімір хацелі перацягнуць полацкага князя на свой бок і спадзяваліся на яго дапамогу.

У Рагвалода былі два сыны і дачка. Дачку звалі Рагнеда. Слава пра яе прыгажосць дайшла і да Ноўгарада, і да Кіева. Уладзімір паслаў у Полацк сватоў. Кіеўскі Яраполк таксама хацеў узяць яе за жонку. Рагвалод не стаў прымушаць Рагнеду і дазволіў ёй самой выбраць мужа. Гордая палачанка адмовіла паслам Уладзіміра. «Не хачу разуць сына рабыні», — адказала яна ім. Па старажытным славянскім звычаі жонка ў дзень вяселля здымала з ног мужа абутак. Атрымаўшы адказ, Уладзімір наняў варагаў і пайшоў на Полацк. Войска прыплыло на ладдзях і з усіх бакоў акружыла Полацк. Штурм цягнуўся некалькі дзён — палачане што ёсць сілы баранілі родны горад. У баі загінулі адважны Рагвалод і абодва яго сыны. Ворагі ўзабраліся на сцены. падпалілі дамы. Уладзімір і Дабрыня загадалі разбурыць Полацк дашчэнту. Большая частка жыхароў загінула, а тых, хто застаўся жывы, забралі ў палон.

Рагнеду Уладзімір сілаю прымусіў пайсці за яго. Заступіцца за яе не было каму, і ёй давялося стаць жонкай ненавіснага забойцы сваіх родных. А Уладзімір, каб яна заўсёды помніла пра паражэнне Полацка, даў ёй другое імя — Гарыслава.

Пасля разгрому Полацка Уладзімір асадзіў Кіеў. Ваявода Яраполка Блуд здрадзіў свайму князю і, ашукаўшы, завабіў Яраполка да Уладзіміра, дзе ворагі і забілі яго. Уладзімір стаў адзін княжыць у Кіеве. Рагнеда нарадзіла яму чатырох сыноў і дзвюх дачок. Старэйшымі з іх былі Ізяслаў і Яраслаў. Славяне тады пакланяліся паганскім багам. Паводле паганскіх звычаяў князь мог мець некалькі жонак. Уладзімір узяў сабе і жонку забітага Яраполка.

Візантыя, як і многія іншыя краіны, ужо мела хрысціянскую рэлігію. У 988 годзе Уладзімір пачаў хрышчэнне Русі. Цяпер ужо нельга было мець адразу некалькі жонак, хрысціянскія законы забаранялі гэта. I Уладзімір ажаніўся з сястрою візантыйскага імператара. Але пакідаць прыгажуню Рагнеду-Гарыславу ён не хацеў. Таму недалёка ад Кіева ён пабудаваў для княгіні сяло і часта наведваў яе. Аднойчы, калі Уладзімір зас­нуў, Рагнеда хацела забіць яго. Уладзімір прачнуўся і адабраў нож.

Бацьку майго ты забіў, зямлю маю ты захапіў, а мяне як паланянку ўзяў за жонку! — усклікнула Рагнеда. Разгневаны Уладзімір загадаў апрануць ёй самае прыгожае адзенне, у якім яна хоча памерці, сесці на ложа і чакаць смерці, а сам пайшоў па меч. Рагнеда паклікала свайго старэйшага сына Ізяслава, зусім яшчэ хлопчыка. I калі Уладзімір увайшоў, каб забіць Рагнеду, сын аклікнуў яго:

Бацька, ты тут не адзін!

Уладзімір убачыў сына, у руках якога быў аголены меч, сумеўся і не крануў Рагнеду. Ён сабраў баяраў і расказаў ім пра тое, што здарылася. Баяры параілі яму адпусціць Рагнеду з дзецьмі на радзіму — у Полацкае княства. Полацк быў разбураны, і Уладзімір загадаў пабудаваць для сваёй былой жонкі новы горад і назваў яго імем сына, які ўратаваў маці ад смерці, — Ізяслаўлем (цяпер горад Заслаўе).

Праз нейкі час Рагнеда таксама прыняла хрысціянства. Яна заснавала каля Ізяслаўля першы на ўсходнеславянскай зямлі манастыр і жыла ў ім, прыняўшы манастырскае імя Анастасія. Праз нейкі час Рагнеда-Гарыслава-Анастасія памерла. Усе гэтыя падзеі адбыліся вельмі даўно — у дзесятым стагоддзі, амаль тысячу гадоў таму назад.

Імя Рагвалода ў гісторыі нашай зямлі займае пачэснае месца. Кожны народ памятае заснавальнікаў княжацкіх і царскіх дынастый. У французаў гэта Меравінгі і Бурбоны, у аўстрыйцаў Габсбургі, у немцаў Гогенцолерны, у рускіх Рурык і Раманавы. У нас жа Рагвалод і яго дачка Рагнеда, дзеці і ўнукі якой прадоўжылі дынастыю полацкіх князёў.

Сыны Рагнеды Ізяслаў і Яраслаў Мудры

ІЗЯСЛАЎ УЛАДЗІМІРАВІЧ — полацкі князь з 988 г. Сын полацкай князёўны Рагнеды Рагвалодаўны і вялікага кіеўскага князя Уладзіміра Святаслававіча. Нарадзіўся кала 978 г. Памёр у 1001 г.

ЯРАСЛАЎ МУДРЫ — вялікі кіеўскі князь з 1019 г., сын полацкай князёўны Рагнеды Рагвалодаўны і вялікага кіеўскага князя Уладзіміра Святаслававіча. Нарадзіўся каля 980г. Памер у 1054 г.

БРАЧЫСЛАЎ ІЗЯСЛАВАВІЧ — полацкі князь, сын Ізяслава Уладзіміравіча. Год нараджэння невядомы. Памер ў 1044 г.

Святаполк разумеў, што Яраслаў як старэйшы сын Рагнеды мае правы на кіеўскі прастол і ім не пазбегнуць барацьбы.

Яраслаў ужо быў жанаты з дачкой шведскага караля Інгігердай. Ён сабраў вялікую дружыну і рушыў на поўдзень. Святаполк запрасіў на дапамогу ворагаў славян — печанегаў. Войскі сустрэліся на Дняпры. Воіны Яраслава ведалі пра злачынства Святаполка і былі гатовы змагацца супраць яго да перамогі. Яны пераправіліся цераз Дняпро і адштурхнулі ад берага ладдзі, каб не было магчымасці бегчы з поля бою. Кіяўляне не любілі Святаполка і не хацелі ваяваць за яго.

Святаполк пасля разгрому схаваўся ў цесця — польскага караля Баляслава, які згадзіўся дапамагчы яму ў барацьбе за прастол. Яраслаў не чакаў нападзення, ён паспешліва сабраў дружыну, выйшаў насустрач і пацярпеў паражэнне. Ад усяго яго войска засталося толькі чатыры воіны, з якімі ён і ўцёк у Ноўгарад. Яраслаў ужо хацеў плысці да свайго цесця — шведскага караля, але наўгародцы пасеклі ладдзі і не адпусцілі князя. Сабралася апалчэнне. Яно было гатова зноў біцца са Святаполкам, якога за яго злачынства празвалі Акаянным. Яраслаў папрасіў дапамогі ў Полацка, у Брачыслава. Малады полацкі князь даводзіўся Яраславу родным пляменнікам, бо род абодвух вёўся ад Рагвалода. Абодва яны мелі права на кіеўскі прастол — Брачыслаў як унук Уладзіміра, а Яраслаў як адзін з яго старэйшых сыноў. З гэтай нагоды яны і аб'ядналіся ў барацьбе супраць Святаполка, які ў той час пры дапамозе польскага войска захапіў Кіеў. Але, сеўшы на велікакняжацкі прастол, Святаполк загадаў перабіць палякаў, якія перашкаджалі яму цяпер валодаць Кіевам. I калі Яраслаў і Брачыслаў пайшлі на яго, ён зноў паклікаў печанегаў. Войскі сустрэліся на тым месцы, дзе быў забіты князь Барыс. Яраслаў і Брачыслаў разбілі Святаполка і вызвалілі Кіеў. Святаполк уцёк з поля бою на яго напаў страх, яму здавалася, што за ім ідуць услед. I ён памёр ад гэтага страху. А Яраслаў і Брачыслаў тры гады разам займалі велікакняжацкі прастол.

Здавалася, павінен наступіць мір, бо цяпер усе галоў ныя гарады — Кіеў, Полацк і Ноўгарад — былі ў руках нашчадкаў полацкага Рагвалода — сына і ўнук Рагнеды. Але Яраслаў у хуткім часе выжыў пляменніка са сталіцы, і пакрыўджаны Брачыслаў вярнуўся ў Полацк.

Полацкае веча прыняло Брачыслава і вырашыла адпомсціць Яраславу. Так пачалася шматгадовая барацьбг полацкіх і кіеўскіх князёў. Кіеў хацеў падпарадкавапь сабе Полацкае княства, а палачане са сваімі князям: абаранялі незалежнасць і заўсёды памяталі пра тое, што яны маюць права і на кіеўскі велікакняжацкі прастол.

Пасля выгнання Брачыслава з Кіева, полацкае войска на чале са сваім князем напала на Ноўгарад. Палачане штурмам узялі горад. Брачыслаў пакінуў кіраваць Ноўгарадам сваіх намеснікаў і з багатым набыткам пайшоў у Полацк. Яраслаў даражыў Ноўгарадам не менш, чым Кіевам. Даведаўшыся пра тое, што здарылася, ён кінуўся са сваёй дружынай напярэймы Брачыславу і дагнаў яго на рэчцы Судоме. Большая часа дружыны Яраслава складалася з наўгародцаў, якія ваявалі перад тым са Святаполкам. У жорсткім баі перамагло войска Яраслава. Брачыслаў пайшоў у Полацк і падрыхтаваўся да абароны. Але Яраслаў не стаў нападаць. Ён адправіў да Брачыслава паслоў з прапановай міру і ўступіў яму два гарады — Усвяты і Віцебск, якія раней падпарадкоўваліся Полацку. Брачыслаў згадзіўся. Ён заключыў з Яраславам саюз і пазней дапамагаў яму ў многіх ваенных паходах. Яны разам хадзілі вайною на суседнія з полацкім княствам плямёны яцвягаў і літоўцаў і прымусілі іх плаціць даніну. Калі памёр Брачыслаў, Яраслаў пасля аднаго з такіх паходаў заснаваў горад Новагародак — сучасны Навагрудак. Гэты горад пазней адыграе важную ролю ў беларускай гісторыі.

Яраслаў стаў адным з самых знакамітых князёў, якія валодалі Кіевам. Сын Полацкай Рагнеды ўпершыню сярод усходніх славян увёў у сваёй дзяржаве пісаныя законы. Яны былі сабраны ў кнізе, якая атрымала назву «Руская праўда». Летапіс апавядае, што склаўшы гэты першы судзебнік, ён сказаў:

— Па гэтай грамаце жывіце, як напісана, гэтым і кіруйцеся.

Пазней законы Яраслава дапаўняліся іншымі князямі. Па іх у старажытнай Кіеўскай дзяржаве судзілі некалькі стагоддзяў. У гісторыі ўсходніх славян летапісны спісак законаў Яраслава можна параўнаць з тым каменем, на якім былі запісаны першыя ў гісторыі чалавецтва законы цара Хамурапі ў Старажытным Вавілоне, або з меднымі дошкамі законаў Старажытнага Рыма, на якія потым раўняліся законы ўсіх еўрапейскіх дзяржаў. На іх аснове заключаліся палітычныя дагаворы, перамір'і і саюзы. За сваё жыццё Яраслаў зрабіў шмат чаго, што назаўсёды ўвайшло ў гісторыю. Але самае значнае — гэта яго законы. Менавіта за іх яго празвалі Мудрым.

Яраслаў Мудры клапаціўся і пра адукацыю. Ён сам умеў чытаць і пісаць, што ў тыя часы было вялікай рэдкасцю. Пры ім у Кіеве пачалі перапісваць кнігі, ён стварыў і першае вучылішча, у якім трыста юнакоў набылі пісьменнасць, адкрыў першую на той час бібліятэку, якая месцілася ў царкве. Летапісец, апавядаючы пра яго клопат аб кнігах, напісаў словы, якія сталі славутыя:

— Вялікую карысць маюць людзі ад кнігі. Кнігі настаўляюць і навучаюць, менавіта ад слоў кніжных маем мы мудрасць.

Пры Яраславе Мудрым быў пабудаваны і храм Святой Сафіі, які сваім багаццем і прыгажосцю сапернічаў з цэрквамі Царграда-Канстанцінопаля. Яраслаў упершыню абнёс Кіеў каменнымі сценамі са славутаю Залатою Брамаю. Пры Яраславе каля Кіева ўзвялі і першы манастыр — Пячэрскі. Такую назву ён атрымаў таму, што да Яраслава манахі жылі у пячорах, якія капалі пад узгоркамі. Пасля таго як Яраслаў адбудаваў Пячэрскі манастыр, у ім жылі многія вядомыя манахі. Гэты манастыр стаў цэнтрам праваслаўнай рэлігіі ў старажытнай Кіеўскай дзяржаве.

Да Яраслава Мудрага мітрапалітаў — галоўных свяшчэннікаў — прысылалі ў Кіеў з Царграда-Канстанцінопаля. Яраслаў упершыню сам паставіў мітрапаліта — славяніна Іларыёна. Іларыён быў адукаваным чалавекам, пісьменнікам. Ён напісаў вядомае «Слова пра закон і пра ласку божую», якое заканчвалася малітвай у гонар непераможнасці вялікага славянскага народа.

Яраслава Мудрага называлі не проста вялікім князем, а самадзержцам і нават царом. Яго параўноўвалі з візантыйскім імператарам. Пры ім пачалі вырабляць і першыя на ўсходнеславянскіх землях грошы «яраславава серабро».

Дзякуючы поспехам Яраслава Мудрага старажытная Кіеўская дзяржава стала сусветна вядомай. Адну са сваіх дачок Яраслаў аддаў за венгерскага караля, другую — за нарвежскага, а трэцюю, Ганну — за французскага. Яна пасля смерці мужа доўгі час разам з сынам кіравала Францыяй.

Сыны Яраслава пабралі сабе за жонак дачок імператара Візантыі і польскага караля.

Усё гэта сведчыць пра тое, што ў Еўропе паважалі Яраслава і лічылі за гонар парадніцца з ім.

Летапісцы апавядаюць, што паміраў Яраслаў Мудры ў ясным розуме. У апошнюю хвіліну ён загадаў сабрацца ўсім сваім сынам і сказаў ім такія словы:

— Дзеці мае! Вось я пакідаю гэты свет. Любіце адзін аднаго, шануйце і бараніце. Памятайце: усе вы браты. I калі будзеце жыць у любві паміж сабою, Бог будзе за вас і вы пераможаце ўсіх ворагаў. А калі ўзненавідзіце адзін аднаго, пачняце сваркі і бойкі, то загінеце самі і загубіце зямлю бацькоў сваіх і дзядоў сваіх, што дабывалі гэтую зямлю цяжкай і вялікай працай.

А звяртаючыся да свайго старэйшага сына, Яраслаў пакінуў яму такі запавет:

— Калі хто з братоў узніме руку на брата свайго, дапамагай таму, каго крыўдзяць, а не таму, хто мацнейшы.

Яраслава пахавалі ў Сафійскай царкве, у мармуровай труне, якая захавалася да сённяшняга часу.

Звычайна, калі апавядаюць пра гісторыю беларускай зямлі, забываюць расказаць пра Яраслава Мудрага. Ён жа княжыў не ў Полацку, а ў Кіеве. Але ж быў ён сынам полацкай Рагнеды, унукам полацкага Рагвалода! I мы павінны ганарыцца, што менавіта сын Рагнеды здолеў умацаваць старажытную Кіеўскую дзяржаву, даць ёй пісаныя законы. Ганарыцца тым, што дзякуючы намаганням менавіта ўнука Рагвалода старажытная Кіеўская дзяржава набыла тую моц і слыннасць, якія далі ёй магчымасць стаць вялікай славянскай дзяржавай, агульнай гістарычнай радзімай сучасных беларусаў, украінцаў і расіян.

Усяслаў Чарадзей

УСЯСЛАЎ БРАЧЫСЛАВАВІЧ — полацкі князь з 1044 г., сын князя Брачыслава Ізяслававіча. Год нараджэння невядомы. Памёр у 1101 г.

Усяслаў Полацкі — адзін з самых знакамітых полацкіх князёў. Прыгадаем яго продкаў: прапрадзед Усяслава — вялікі Рагвалод, заснавальнік дынастыі полацкіх князёў, прабабка — славутая Рагнеда, яго прадзед — Ізяслаў Полацкі, той што аднавіў дынастыю Рагвалодавічаў, яго бацька — Брачыслаў Полацкі, родны пляменнік Яраслава Мудрага.

Летапісы апавядаюць, што Усяслаў нарадзіўся ў сарочцы, таму і стаў удалым воінам. Ён заняў полацкі прастол пасля смерці свайго бацькі. Калі памёр Яраслаў Мудры і да ўлады прыйшлі яго сыны, выявілася, што на кіеўскі прастол маюць больш правоў нашчадкі Ізяслава, які быў старэйшым братам памерлага.

Але Усяслаў не думаў пра тое, каб перабрацца ў Кіеў, а хацеў узвысіць і ўмацаваць Полацк, каб надаць яму большую значнасць сярод галоўных гарадоў таго часу. Ён загадаў пабудаваць у Полацку Сафійскую царкву, бо такія ўжо былі ўзведзены ў Кіеве і ў Ноўгарадзе. Полацкі князь набраў дружыну і доўгі час рыхтаваўся да барацьбы з сынамі Яраслава Мудрага.

Гэтую барацьбу ён пачаў з нападу на Пскоў. Не здолеўшы ўзяць яго, Усяслаў нечакана пайшоў на Ноўгарад. Ноўгарад не вытрымаў удару, і войскі полацкага князя захапілі яго. Сучаснікі называлі Усяслава чарадзеем. Яны лічылі, што ён мог абарачацца ў ваўка і з'яўляцца то каля сцен Ноўгарада, то каля Кіева.

«Тройчы здабываў ён перамогу, адчыніў браму Ноўгарада, разбіў славу сыноў Яраслава, скочыў воўкам на Нямігу», — пісаў аўтар у паэме «Слова аб паходзе Ігаравым» пра славутага полацкага князя.

Сыны Яраслава павялі свае дружыны супраць Усяслава. Войскі сустрэліся на рацэ Нямізе. «I была сеча жорсткая, і многія пагінулі», — чытаем мы ў летапісе. А аўтар «Слова аб паходзе Ігаравым» апавядае: «На Нямізе снапы сцелюць з галоў, малоцяць цапамі булатнымі, на таку жыццё кладуць, веюць душу ад цела».

Сілы сыноў Яраслава аказаліся мацнейшыя, Усяслаў адышоў да Дняпра. Тады кіеўскія князі запрасілі яго на перагаворы. «Прыйдзі да нас, не зробім табе ніякага зла», — сказалі яны, пакляліся і пацалавалі крыж.

Усяслаў паверыў клятве, пераплыў на лодцы Дняпро і прыйшоў у шацёр да сыноў Яраслава. Кіеўскія князі схапілі яго, адвезлі ў Кіеў і пасадзілі ў цямніцу.

Летапісец піша, што Бог пакараў сыноў Яраслава за гэтую здраду — наслаў на іх страшэнных качэўнікаў-полаўцаў. У бітве з кіеўскай дружынай яны ўшчэнт разбілі сыноў Яраслава, і давялося ім зачыніцца ў Кіеве.

Жыхары Кіева, абражаныя паражэннем сваіх князёў, запатрабавалі даць зброю. Яны хацелі самі прагнаць качэўнікаў, якія рабавалі наваколлі Кіева. Але князі пабаяліся ўзбройваць народ. Тады натоўп гараджан кінуўся да княжацкага палаца. Князі ўцяклі з Кіева. Кіяўляне вызвалілі Усяслава і, па словах летапісца, праславілі яго сярод княжацкага двара — абралі вялікім князем.

Сем месяцаў Усяслаў Чарадзей княжыў у Кіеве. Ён прагнаў полаўцаў, зрабіў некалькі пераможных паходаў. Упершыню пад уладай полацкага князя аказаліся славянскія землі ад Ноўгарада і Полацка да берагоў Чорнага мора і горада Тмутаракань на яго ўзбярэжжы.

Але гэта былі вельмі ненадзейныя і нетрывалыя ўладанні. Усяслаў добра разумеў гэта. I калі старэйшы сын Яраслава, які збег з Кіева, з дапамогаю свайго цесця — польскага караля — рушыў на Кіеў, Усяслаў вярнуўся ў Полацк. Старэйшы сын Яраслава аднавіў сваю ўладу ў Кіеве, асадзіў і ўзяў Полацк. Усяслаў Чарадзей праз нейкі час адбіў сваю сталіцу. Увесь час, пакуль ён княжыў у Полацку, кіеўскія князі не пакідалі намеру перамагчы яго. Але гэта не ўдалося ні сынам Яраслава, ні Уладзіміру Манамаху, які авалодаў кіеўскім прастолам пасля іх. Усяслаў Чарадзей адстаяў і горад, і незалежнасць свайго княства, незалежнасць Полацкай зямлі — так у той час называлі беларускую зямлю.

Князі Полацкай зямлі

БАРЫС УСЯСЛАВАВІЧ — полацкі князь, сын Усяслава Брачыслававіча. Год нараджэння невядомы. Памер у 1128 г.

ГЛЕБ УСЯСЛАВАВІЧ — першы менскі князь. Нарадзіўся ў 1070г. Памёр у 1119 г.

ВАСІЛЬКА — полацкі князь. Жыў у 12 ст.

Цяжкія часы чакалі Полацкую зямлю пасля смерці Усяслава Чарадзея. Яго дзеці валодалі кожны сваім горадам і часта ваявалі паміж сабой. Улада аслабла. У Полацку сход гараджан — веча — то выганяў князёў з горада, то запрашаў зноў, потым зноў выганяў.

Нашчадкі Усяслава Полацкага ваявалі з нашчадкамі Яраслава Мудрага, кіеўскімі князямі. Але ніхто не праславіўся перамогамі ў гэтых войнах, бо родзіч ішоў на родзіча, славянін забіваў славяніна.

Такія падзеі адбываліся на той час не толькі на беларускай зямлі. Усе краіны сярэднявечча прайшлі праз гэта: і Францыя, і Італія, і Англія. Развальвалася і старажытная Кіеўская дзяржава.

Але, нягледзячы на тое, што час не нарадзіў сапраўдных князёў-герояў, варта расказаць пра некаторых з тых, каму дасталася спадчына Усяслава Чарадзея, бо і яны пакінулі след у нашай гісторыі.

Старэйшага сына Усяслава Полацкага звалі Барысам. Гэта імя, якое ён атрымаў пры хрышчэнні. А бацька назваў яго Рагвалодам, у гонар славутага прапрадзеда. Барысу-Рагвалоду і дастаўся полацкі прастол пасля смерці Усяслава Чарадзея. Князь Барыс Усяславіч быў жанаты з дачкою вялікага кіеўскага князя. Ён зрабіў некалькі паходаў на суседнія плямёны яцвягаў і земгалаў. Апошні паход скончыўся вельмі няўдала, і гараджане, сабраўшыся на вечы, прагналі Барыса і пасадзілі на трон аднаго з яго братоў.

Але не гэтым праславіўся Барыс. Вярнуўшыся са свайго пераможнага паходу супраць яцвягаў, князь Барыс Усяславіч Полацкі заснаваў на рэчцы Бярэзіне горад і назваў яго сваім імем — Барысаў. Горад гэты прастаяў не адну сотню гадоў, стаіць і цяпер; сваёй назвай шануе памяць аб полацкім князю.

Засталася памяць пра Барыса і дзякуючы Барысавым камяням. Гэтыя вялізныя валуны ляжалі ў рэчышчы Заходняй Дзвіны, а таксама каля вёскі Каменка недалёка ад Вілейкі і каля вёскі Высокі Гарадзец у Талачынскім раёне. На камянях высечаны шасціканцовыя крыжы і надпіс «Господи, помози рабу своему Борису». Гэтыя надпісы загадаў выбіць Барыс Усяславіч у 12 стагоддзі, 800 гадоў назад, каб увекавечыць сваё імя. Частка камянёў прапала. Да нашага часу захаваліся толькі 4 такія камяні. Яны данеслі да нас праз гады імя полацкага князя. Усе Барысавы камяні сёння з'яўляюцца гістарычнымі помнікамі.

Другі сын Усяслава Чарадзея — князь Глеб — атрымаў ва ўладанне невялікі тады гарадок Менск. Князь Глеб шмат ваяваў. Ад яго ішлі спрэчкі і сваркі паміж сынамі Усяслава Чарадзея. Ён рабіў набегі на сваіх суседзяў, рабаваў іх гарады і вёскі.

Такі тады быў час, так дзейнічалі многія князі. Кіеўскі князь Уладзімір Манамах перамог Глеба і асадзіў Менск. Глебу давялося заключыць з ім мір. Праз некаторы час Глеб Менскі ўзнавіў напады. I тады сын Уладзіміра Манамаха захапіў Менск, а самога Глеба адвезлі ў Кіеў і кінулі ў цямніцу. Так склаўся лёс Глеба Усяславіча Менскага.

Але імя князя Глеба назаўсёды звязана з Менскам. Прайшлі стагоддзі, Менск стаў сталіцай Беларусі, галоўным горадам беларускай зямлі. I мы заўсёды будзем памятаць, што першым князем у Менску быў сын Усяслава Чарадзея Полацкага — князь Глеб Усяславіч Менскі.

Усе гэтыя падзеі адбываліся ў 12 стагоддзі. Славянскія землі былі ахоплены войнамі паміж князямі-родзічамі. У Кіеве памёр князь Уладзімір Манамах, апошні магутны ўладар, які стрымліваў спрэчкі і бойкі. Цяжкі лёс чакаў і Полацкае княства. Яго князі — прамыя нашчадкі Рагнеды і Уладзіміра — заўсёды былі сапернікамі кіеўскіх князёў. Але ў часы Усяслава Чарадзея Полацк змог адстаяць сябе. Цяпер жа яго сыны і ўнукі ваявалі між сабой. Кіеўскі князь Мсціслаў, сын Уладзіміра Манамаха, аб'яднаў сваіх родзічаў і напаў на Полацк і іншыя гарады княства. Войскі рухаліся з усіх чатырох бакоў — з захаду, з поўначы, усходу і поўдня. Князі Полацкага княства пацярпелі паражэнне. Іх землі былі абрабаваны, гарады разбураны, вёскі спалены. Саміх князёў захапілі ў палон. Разам з жонкамі і дзецьмі іх пасадзілі на тры лодкі і завезлі ў Царград-Канстанцінопаль. Гэта была ссылка — яны не мелі права вяртацца на радзіму.

Але адзін князь — яго імя Васілька — збег з гэтага палону і вярнуўся дамоў. Гараджане Полацка сабраліся на веча, выгналі князя, якога ў іх пакінулі захопнікі, і абралі сваім князем Васільку.

Унутраныя войны разрывалі на часткі і старажытную Кіеўскую дзяржаву. Жыхары Ноўгарада выгналі з горада сына князя Мсціслава кіеўскага. Уцякаючы з Ноўгарада, ён нечакана сустрэў па дарозе полацкага князя Васільку з дружынаю. Васілька мог адпомсціць за жорсткасць, з якой яго бацька абышоўся з полацкімі князямі. Але Васілька не стаў карыстацца няшчасцем сына свайго ворага. Ён не крануў яго і даў клятву не памятаць зла.

У той час, калі князі ваявалі між сабою, здаралася нават, што брат прагнуў крыві роднага брата, велікадушша полацкага князя здзівіла многіх гісторыкаў. Дарэчы, Васілька Полацкі быў братам славутай Ефрасінні Полацкай.

Зразумела, падзеі 12 стагоддзя цяжкія і сумныя ў гісторыі беларускай зямлі. Але ўсё ж такі яны пакінулі нам імёны трох князёў, якія варта памятаць: імя заснавальніка горада Барысава — полацкага князя Барыса Усяславіча, першага князя Менска Глеба Менскага і Васількі Полацкага.

Княгіня Прадслава, Ефрасіння Полацкая

ЕФРАСІННЯ ПОЛАЦКАЯ (свецкае імя ПРАДСЛАВА) — полацкая князёўна. Нарадзілася ў 1120 г. Памерла у 1173 г.

БОГША ЛАЗАР — полацкі майстар-ювелір. Жыў у 12 ст.

МАНУІЛ КАМНІН — імператар Візантыйскай імперыі, сваяк Ефрасінні Полацкай.Жыў у 12 ст.

Ефрасінні Полацкай займае асаблівае, пачэснае месца ў нашай старажытнай гісторыі. Гэта князёўна не стала пачынальніцай княжацкай дынастыі, як Рагвалод, яна не кіравала дзяржавай, як кіеўская Вольга. Але яе імя стала сімвалам імкнення душы да ведаў, да веры, таму яно і перажыло стагоддзі.

Ефрасіння была ўнучкаю легендарнага князя Усяслава Чарадзея, дачкою князя Георгія Усяславіча. Яна нарадзілася ў Полацку, яе першае імя — Прадслава. Чуткі аб прыгажосці полацкай князёўны разышліся за межы Полацкай зямлі. Многія суседнія князі, і з Кіева, і з Ноўгарада, хацелі ўзяць яе за жонку і прасілі рукі прыгажуні. Да таго ж князёўна была адукаваная, што ў тыя часы было вялікай рэдкасцю.

Прадслава ўмела чытаць і пісаць. Болей за ўсё на свеце яна шанавала кнігі, асабліва святыя пісанні.

Князёўна адмовіла ўсім сваім жаніхам — яна вырашыла пайсці ў манастыр, каб усё сваё жыццё аддаць служэнню Богу і свайму народу. Бацька не разумеў яе і хацеў выдаць замуж. Тады Прадслава адважылася пайсці насуперак волі бацькоў. Яна таемна ўцякла ў жаночы манастыр, а потым і пастрыглася ў манашкі. Так князёўна Прадслава стала манашкай Ефрасінняй. Бацькі прасілі яе вярнуцца, але дачка засталася верная абранаму шляху.

Доўгі час яна жыла ў адзіноце. Яе пакойчык — «галубніца» — месціўся ў царкве, у Полацкай Сафіі, што была пабудавана Усяславам Чарадзеем. Ефрасіння чытала Біблію, малілася Богу, разважала пра сэнс жыцця. Яна пачала перапісваць кнігі і нават пісаць летапісы.

Зразумела, Ефрасіння была не простаю манашкаю. Як князёўна яна мела шмат грошай. Дзякуючы гэтаму, яна заснавала жаночы манастыр, якім потым і кіравала — стала ігуменняй. Родная сястра Ефрасінні Гардзіслава таксама пастрыглася ў манашкі і пачала перапісваць кнігі. Паступова вакол Ефрасінні сабралася шмат людзей, якія многа зрабілі дзеля асветніцтва ў Полацкім княстве. Манастыр Ефрасінні Полацкай стаў асветніцкім цэнтрам не толькі на беларускіх землях. Кнігі, што перапісваліся ў гэтым манастыры, былі вядомы і ў Ноўга радзе, і ў Кіеве.

Дзякуючы Ефрасінні меў магчымасць працаваць адзін з першых беларускіх дойлідаў — архітэктар Іаан. Ён пабудаваў цудоўную сваёй прыгажосцю Спаса-Ефрасіннеў скую царкву, што ўпрыгожыла Полацк, а таксама манастыр у Бельчыцах і яшчэ некалькі храмаў.

У Полацку жыў і славуты майстра-ювелір Лазат Богша. Па загадзе Ефрасінні ён зрабіў знакаміты шасціканцовы крыж. Крыж быў абкладзены залатымі і сярэбранымі пласцінамі з эмалевымі выявамі святых : надпісамі, багата аздоблены каштоўнымі камянямі.

Гэты надзвычайны помнік даўніны захоўваўся аж да сярэдзіны 20 стагоддзя. Ён знаходзіўся ў Магілёўскім музеі і знік у гады нямецкай акупацыі. Вучоныя-гісторыкі мараць знайсці яго і вярнуць у скарбніцу нашага гістарычнага багацця.

Як выдома, кіеўскія князі парадніліся з візантыйскімі імператарамі. Многія кіеўскія князёўны былі ўзяты за жонак у Царград-Канстанцінопаль, многія князі жаніліся з дочкамі імператараў. Існавалі гэтыя сувязі і паміж візантыйскімі і полацкімі ўладарамі. Ефрасіння Полацкая даводзілася сваячкаю імператару Мануілу Камніну. Пабываўшы ў Царградзе, яна атрымала ад яго ў падарунак абраз эфескай Маці Боскай, які паводле легенды стварыў адзін з дванаццаці апосталаў Ісуса Хрыста — Лука. Ефрасіння Полацкая прывезла гэты абраз у свой манастыр, і ён стаў надзвычайнай рэліквіяй для хрысціян.

Пазней гэты абраз трапіў у горад Тарапец. Тут адбылося вяселле траюраднай пляменніцы Ефрасінні Полацкай — Аляксандры Брачыслаўны і вялікага князя Аляксандра Неўскага. Маладых бласлаўлялі цудоўным абразом. У канцы свайго жыцця Ефрасіння Полацкая зрабіла паломніцтва ў Іерусалім, да труны заснавальніка хрысціянскай элігіі Ісуса Хрыста. У Іерусаліме яна і памерла. Пахавалі Ефрасінню ў Пячэрскай Лаўры, у Кіеве, бо на той час гэта было самае святое месца на славянскіх землях.

Праваслаўная царква далучыла першую асветніцу беларускай зямлі да святых. Яе дзейнасць пакінула след не толькі ў гісторыі, але і ў душы беларускага народа, народа, адвеку звязанага з кнігай, народа, што з тых далёкіх часоў пракладваў ва ўсходнеславянскіх землях шляхі асветніцтва і адукацыі.

Кірыла Тураўскі

КІРЫЛА ТУРАЎСКІ — Адзін за першых пісьменнікаў і прапаведнікаў на беларускай зямлі. Нарадзіўся ў 1130 г. Памер у 1182 г.

Кірыла Тураўскі — адзін з самых славутых пісьменнікаў старажытнаславянскай літаратуры. На вялікі жаль, згубіліся імёны многіх аўтараў, што пісалі ў тыя далёкія часы, страчаны і многія творы. Мы нават не ведаем, хто аўтар «Слова аб паходзе Ігаравым», якое лічыцца вяршыняй старажытнаславянскай літаратуры. Вучоныя спрачаюцца, хто напісаў першы летапіс — «Аповесць мінулых гадоў» — манах Нестар ці нехта іншы. Вельмі мала звестак дайшло да нас і пра Кірылу Тураўскага.

Кірыла Тураўскі (у той час было прынята дадаваць да імя славутых людзей назву таго месца, дзе яны нарадзіліся або жылі. Напрыклад, калі мы кажам Леанарда да Вінчы, то гэта значыць, што славутага мастака звалі Леанарда, а нарадзіўся ён у горадзе Вінчы) нарадзіўся і жыў на Палессі, у горадзе Тураве. Паходзіў з даволі заможнай сям'і. Калі стаў дарослым, захацеў вучыцца і таму пайшоў у манастыр. Так рабілі ўсе, хто цікавіўся кнігамі, бо кнігі ў той час былі ў асноўным царкоўныя. Да таго ж Кірылу падабалася жыццё манаха. Ён любіў быць адзін, любіў разважаць. За гады жыцця ў манастыры ён праславіўся і як вучоны кніжнік, і як чалавек незвычайнай маральнай чысціні — падзвіжнік. Падзвіжнік — гэта той, хто здольны на духоўны подзвіг, хто можа адмовіцца ад няпраўды, ад лёгкага жыцця, хто служыць вышэйшай узнёслай ідэі.

Кірыла вырашыў прысвяціць сваё жыццё служэнню Богу і людзям. Ён перасяліўся ў вежу, перанёс туды сваю бібліятэку і загадаў замураваць дзверы, каб не мець магчымасці выйсці. Некалькі гадоў ён правёў у малітвах, чытаў святыя кнігі і пісаў сам.

Слава пра Кірылу Тураўскага разнеслася далёка за межы Палесся. Жыхары Турава ўгаварылі яго заняць месца епіскапа. Кірылу давялося пакінуць сваю вежу. Стаўшы епіскапам, ён чытаў пропаведзі. Паслухаць яго словы-казані прыходзілі з усіх куткоў славянскіх зямель. Кірыла расказваў людзям прытчы, заклікаў любіць адзін аднаго, рабіць толькі добрае і сцерагчыся зла.

За красамоўства Кірылу Тураўскага празвалі Златавустам. Нават князь Андрэй Багалюбскі, што пасля заняпаду старажытнакіеўскай дзяржавы стаў вялікім князем уладзімірскім, прасіў у Кірылы Тураўскага парады і заўсёды прыслухоўваўся да яго думкі.

Да нас дайшлі некаторыя творы Кірылы Тураўскага. Яны напісаны на ўзорах візантыйскай царкоўнай літаратуры. «Словы», «Малітвы» і «Прытчы» Кірылы Тураўскага — сапраўдныя паэтычныя жамчужыны. Вядома, што ў народзе іх перапісвалі ад рукі аж да 19 стагоддзя. Яны былі патрэбны людзям тысячу гадоў, як патрэбна нам і імя самога Кірылы Тураўскага. Мы павінны памятаць пра яго, памятаць, што з самай далёкай даўніны нашыя продкі жылі высокімі пачуццямі і глыбокімі думкамі, стварылі каштоўныя багацці, якія пакінулі нам у спадчыну.