Вяртаньне ў 'Тутэйшыя' (на белорусском языке)

Алесь Аркуш

Вяртаньне ў "Тутэйшыя"

Шмат разоў прасiў былых "тутэйшаўцаў" напiсаць успамiны i ўкласьцi кнiгу. Прасiў Бяляцкага, Сыса, iншых. Той-сёй нешта напiсаў, пераважна неiстотнае i, часам, непраўдзiвае. Такiм чынам, зноў замест адказаў пакiдаем пытаньнi... Пакуль канчаткова ня выпетрылiся з галавы падрабязнасьцi тых падзеяў, паспрабую занатаваць старонкi гiсторыi, сьведкам якой быў асабiста, балазе, маю вялiкi архiў - лiсты, дзёньнiкавыя запiсы, тагачасныя газэтныя публiкацыi. Спадзяюся, некалi ўспамiны "тутэйшаўцаў" нехта руплiва зьбярэ ў кнiгу.

Адразу папярэджу, што ў "Тутэйшых" быў шараговым сябрам, у нiякiя кiраўнiчыя ворганы не ўваходзiў, i таму ня ведаю "вышэйшых сакрэтаў". Прынамсi, доўгi час я лiчыў, што "Тутэйшыя" паўсталi выключна з iнiцыятывы Бяляцкага й Сыса, сяброў па гомельскiм "унiвэры". Але пазьней, у сярэдзiне 90-х, Генадзь Сагановiч паведамiў мне, што Б. i С. былi ўсяго толькi выканаўцамi, а iдэя стварэньня суполкi належыла iншаму чалавеку, якi насамрэч кiраваў ёю. Гэтае прызнаньне падобнае да праўды, я асабiста веру ў тое. Аднак дакладна сьцьвярджаць ня маю права, бо, паўтаруся, ня быў далучаным да таямнiцы.

I яшчэ адна заўвага. Я асабiста лiчу, што "Тутэйшыя" iснавалi датуль, пакуль у дзейнасьцi лiтсуполкi прысутнiчала рызыка, таямнiчасьць i кансьпiрацыя. Калi аб'яднаньне "Тутэйшыя" вырашыла легалiзавацца й ператварылася ў Таварыства маладых лiтаратараў пры СП БССР, суполка сканала.

Каб патрапiць у "Тутэйшыя", патрэбна была рэкамэндацыя. Мне такую рэкамэндацыю даў Анатоль Сыс. З Анатолем я пазнаёмiўся ў лiпенi 1986 году ў рэдакцыi часопiса "Маладосьць", куды пэрыядычна заходзiў па навiны да Яўгенii Янiшчыц. Да маiх першых вершаваных спробаў вядомая паэтка паставiлася прыхiльна й, пасьля азнаямленьня з рукапiсам, сказала: "Будем ставiць". Аднак папрасiла прынесьцi яшчэ адну нiзку вершаў, каб выбраць лепшае. Прыхiльнасьць вядомае паэткi не азначала, што ставiць будуць заўтра, цi ў гэтым месяцы, цi ў гэтым годзе. Упершыню Янiшчыц адабрала мае вершы для друку ў верасьнi 1985 году. А мой дэбют у "Маладосьцi" адбыўся ажно ў чэрвенi 1987-га. Я чуў з аповедаў дасьведчаных людзей, што чакаць даводзiцца доўга. Але каб столькi!.. Час чаканьня цягнуўся марудна й пакутлiва, а вершы ў часопiсе ўсё не зьяўлялiся. Некалькi разоў я заходзiў да Янiшчыц, каб пацiкавiцца: калi ўжо, нарэшце? Яна прыязна пасьмiхалася й запэўнiвала, што ўсё нармальна, але трэба пачакаць яшчэ, маўляў, чарга. У адзiн з такiх вiзытаў я й пазнаёмiўся з Сысам. Летам 86-га легендарнаму паэту "новай хвалi" мяне прадставiў Вiктар Шнiп, якога я ведаў па лiтаб'яднаньнi "Крынiцы", што пад апекай Раiсы Баравiковай працавала пры газэце "Чырвоная зьмена". Дарэчы, на "Крынiцах", яшчэ напачатку 85-га, я пазнаёмiўся i з Адамам Глёбусам, i з Славамiрам Адамовiчам, i зь Людкай Сiльновай. Культавае Глёбусаўскае апавяданьне "Слон" я ўпершыню пачуў у аўтарскiм чытаньнi ў рэдакцыйным пакоi "ЧЗ", i друкавалася яно ўпершыню ў гэтай камсамольскай газэце. Больш нiдзе б не надрукавалi. Баравiкова любiла Валодзю Адамчыка. Але я ня памятаю, каб у "Чырвоную зьмену" заходзiў Сыс. Першая мая размова з Анатолем доўжылася больш двух гадзiнаў. Ён апавядаў пра "Талаку", з паэтаў вызначаў Галубовiча й Бембеля (апошняга лiчыў сваiм настаўнiкам). Вельмi раўнiва ставiўся да Глёбуса. Нядаўнi выпускнiк "фiлфаку" гомельскага "ўнiвэру" на той час меў усяго некалькi публiкацыяў у цэнтральным друку, аднак быў прыкметна сьпешчаны славай i ўвагай. Сыса ўжо ў той час я ўспрымаў, бадай, як жывую легенду, як прыжыцьцёвага клясыка.

Першы зборнiк Анатоля Сыса "Агмень" выйдзе ў 1988 годзе ў толькi што створанай сэрыi "Бiблiятэка часопiса "Маладосьць". (Зьяўленьне гэтай кнiжнай сэрыi пасьля будзе падавацца галоўным дасягненьнем "Тутэйшых".) Зборнiк меў парадкавы нумар 3. Мой зборнiк "Вяртаньне", якi выйшаў неўзабаве за Сысаўскiм, меў нумар 5. (Я назваў свой першы зборнiк "Немаўля", аднак рэдактар кнiгi Леанiд Дайнека сказаў, што назва няўдалая, таму ён пераназваў зборнiк на "Вяртаньне". Пачуўшы пра гэта, я ня стаў асаблiва пярэчыць. Мне, па шчырасьцi, да апошняй хвiлiны ня верылася, што выданьне маёй кнiгi ўвогуле магчыма). Чаму гэта ўзгадваю? Я па сёньняшнi дзень не магу даць веры, што ўвайшоў у лiтаратуру разам з Анатолем Сысам, прынамсi, нашыя першыя кнiгi выйшлi ў адзiн год. Мне ўсё яшчэ здаецца, што Анатоль, як мiнiмум, з пакаленьня Галубовiча, або Шнiпа. Бо ў нейкiм сэнсе ён быў для мяне настаўнiкам.

Аб новай лiтаратурнай суполцы, якую зьбiраецца ствараць лiтмоладзь, я пачуў ад Сыса. Адразу пасьля нашай першай сустрэчы ён пачаў апекавацца мной. Увесь час прасiў прыносiць новыя вершы. Я прыходзiў да яго ў iнтэрнат (ён тады працаваў на тэлевiзii й меў ад працы пакойчык). Сыс тэатральна чытаў мае вучнёўскiя спробы-вэрсiфiкацыi i гэтак жа тэатральна iх пляжыў, не пакiдаючы нават кволай надзеi. Але, напрыканцы свайго разбору прасiў прыносiць вершы яшчэ. Ня ведаю, цi пiў ён тады, як п'е зараз. На колькi памятаю, у тыя гады я нiводнага разу ня ўдзельнiчаў з Сысам у справе спажываньня алькаголю. Прычым, сустракаўся зь iм амаль штотыдня, бачыў Толiка й на падпiтку, але ў большасьцi выпадкаў Сыс мне трапляўся цьвярозы. Сёлета Леанiд Галубовiч напiсаў артыкул пра Сыса для "Нашай Свабоды" (25.07.2000), у газэце зьмешчаны фотаздымак, на якiм Сыс i я. Падпiсана, што зьнята ў 1990 годзе. На самой справе гэта здымак 1986 году, яшчэ "перадтутэйшаўскага" часу.

У 80-х я вучыўся ў "наргасе", але жыў у бацькоў у Жодыне й штодня езьдзiў на заняткi электрычкай. На другiм цi трэцiм курсе ў мяне здарыўся канфлiкт з дэканам, i той загадаў не даваць "наглецу" месца ў iнтэрнаце - прыйшлося да сканчэньня ВНУ дабiрацца на заняткi чыгункай. Лiсты да мяне iшлi на бацькоўскi адрас. 12 лютага 1987 году я атрымаў па пошце дзiўнае, таямнiчае запрашэньне. На кальцы было надрукавана: "у 19.00 Нядзеляй, 15 лютага, па вул. Акадэмiчная, 3, п.32 (дакумэнты здаваць на Каплiча Валерыя) адбудзецца чарговая сустрэча лiтаратурнай суполкi Тутэйшыя. Першым пытаньнем - чытаньне i разгляд драмы Я.Купалы "Тутэйшыя". Другiм - абмеркаваньне вершаў новага сябры Тутэйшых. Трэцьцiм пытаньнем - праблемы Тутэйшых. ТУТЭЙШЫ"

Я, канечне, паехаў. Хаця, прызнаюся, хваляваўся. Ва ўсiм гэтым "свавольстве", вiдавочна, прысутнiчала рызыка. Але цешыла тое, што мне давяраюць, мяне лiчаць вартым гэтае рызыкi.

Кожнаму сябру суполкi заўсёды паведамлялi ў запрашэньнi, на каго трэба здаваць на вахце дакумэнты, бо вольна ў асьпiранцкi iнтэрнат, як i ў любы студэнцкi, не пускалi. Пазначалi розных людзей - нельга было "сьвяцiцца" i паказваць, што ўсе прыйшлi па адной справе, у адзiн пакой, да аднаго чалавека. Кансьпiрацыя. Я i сёньня ня ведаю, хто такi Валера Каплiч, да якога я хадзiў на Акадэмiчную, 3.

Зь першага паседжаньня запомнiлiся тры чалавекi: Сяргей Харэўскi, Мiхась Талочка i Iгар Бабкоў. Вёў паседжаньне Бяляцкi. Афiцыйна, ледзь не па пратаколу. Высьветлiлася, што хлопцы ўжо назвалiся "Тутэйшымi", аднак Нiл Сымонавiч Гiлевiч, пачуўшы пра гэта, iх моцна раскрытыкаваў i параiў прачытаць аднайменную п'есу Янкi Купалы. Памятаю, што на паседжаньнi чыталi п'есу па нейкай старой кнiзе, бо гэты твор на той час быў яшчэ забаронены цэнзурай i ад 20-х гадоў не перавыдаваўся. Харэўскi запомнiўся вопраткай: чорны плашч, капялюш - рыхтык агент выведкi з замежнага фiльму. Паводзiў сябе сур'ёзна, i вёў выключна "канцэптуальныя" гутаркi. Сыс называў яго "французам".

У капелюшы хадзiў i Талочка. Пазьней я неаднаразова спрабаваў даведацца ў сяброў суполкi: што пiша гэты Талочка, i цi пiша ён ўвогуле? Усе ў адказ пацiскалi плячыма. Талочка быў супрацьлегласьцю Харэўскаму - балаболiў абы што, хахмiў, рагатаў i сваволiў. Прычым, завiхаўся пераважна вакол Сыса. Я быў хлопцам сур'ёзным i такiя людзi мне не пасавалi.

Бабкоў запомнiўся зь iншай нагоды: ён аказаўся тым новым сябрам "Тутэйшых", якого мусiлi, пасьля абмеркаваньня ягоных вершаў, прыняць у суполку. (Тут у мяне ўзьнiкае пытаньне: якiм чынам быў прыняты ў "Тутэйшыя" я? Мая творчасьць пры ўступленьнi калектыўна не абмяркоўвалася. Напэўна, падзейнiчала Сысаўская рэкамэндацыя). Бабкова прадстаўляў Бяляцкi. Новы сябар суполкi чытаў дзiўныя, мэдытацыйныя вершы. Сыс катэгарычна iх не ўспрымаў, называў "шызоiдамi". Бяляцкi спрачаўся й некалькi разоў тлумачыў Сысу, чаму ён лiчыць гэтыя вершы "файнымi". "Беларускай паэзii, - казаў ён, - не хапае мадэрновых, эўрапейскiх твораў". Бабкоў трымаўся сьцiпла, вiдавочна, хваляваўся; здаецца, i не спрабаваў баранiцца.

Але спачатку абмяркоўвалi назоў суполкi. Прачытаўшы некалькi значных урыўкаў з драмы Купалы (бо, каб прачытаць усю драму, бракавала часу), пачалi абмен думкамi. Для мяне гэта было ўсё ў навiну, бо я ня быў яшчэ дасьвечаным у дэталях беларускага нацпытаньня, i нават пра п'есу "Тутэйшыя" чуў упершыню. Нiякай спрэчкi, здаецца, i не было. Усе шукалi аргумэнты дзеля апраўданьня назову. Гучала некалькi вэрсiяў: "Беларусi пакуль няма, таму й беларусаў няма, ёсьць толькi тутэйшыя, а мы iх частка". Гучала i такая вэрсiя: "Будзем называцца "тутэйшымi", каб нават сваiм назовам цьвялiць сумленьне беларусаў".

Памятаю, што на паседжаньнi я сядзеў побач з Алесем Косткам, былым "парнатаўцам", якi ў той час уваходзiў у актыў "Талакi". Наведаў паседжаньне й Генiк Лойка, аднаклясьнiк i сябар Косткi; тады ён служыў у войску ў Менску й неяк здолеў, няхай i са спазьненьнем, патрапiць на гiстарычнае паседжаньне. Ня ведаю, цi пiсалi тады што-небудзь Костка з Лойкам, бадай што не - наведвалi лiтсуполку, напэўна, як "сьвядомыя" хлопцы, так бы мовiць, дзеля ўмацаваньня нацыянальнага духу сярод "тутэйшаўцаў".

Вядома, у Жодынь я не паехаў, спазьнiўся на апошнюю электычку, начаваў у Сыса. Анатоль зноў тэатральна, уголас чытаў мае вершы. Але гэтым разам ухвалiў некалькi, сярод iх, здаецца, "Здраднiка" i "Пушча. Совы".

21 лютага адбылося першае паседжаньне "Тутэйшых" пад дахам Дома лiтаратара. З гэтага паседжаньня й пачалося тое, аб чым сказаў у сваiм iнтэрвiю Вiтаўт Чаропка ("Крынiца", No4-5, 2000): "(...) у "Тутэйшых" я быў назiральнiкам, як Глёбус сварыўся з Сысам, кожны бок ведаў, як i што пiсаць, i даводзiў сваю рацыю".

Гэта было камэдыйнае супрацьстаяньне. I зараз цяжка патлумачыць, за што памiж сабой змагалiся гэтыя два лiдэры - адносiны мiж iмi часам межавалi з мардабоем. Рэч ў тым, што нiхто зь iх не прэтэндаваў на кiраўнiцтва "Тутэйшымi", безальтэрнатыўным кiраўнiком быў Бяляцкi. Кожны з супернiкаў меў ўласныя перакананьнi й свае каманды падтрымкi, у нейкiм сэнсе, гэта было "iдэалягiчнае" супрацьстаяньне. Сыс узначальваў "патрыётаў", Глёбус "касмапалiтаў". Прыхiльнiкi Сыса называлi гурт апанэнтаў (Клiмковiч, Шайбак, Сьцяпан, Сiўчыкаў) "глябусятнiкам". Сыс часта патасна казаў пра любоў да Радзiмы, пра змаганьне за Беларусь. Глёбус - пра прагматычныя рэчы (трэба пiсаць дэтэктывы, маляваць комiксы, ствараць мас-культуру). На паседжаньнi 21 лютага памiж Сысам i Глёбусам усчалася сварка наконт "Манiхвэста "Тутэйшых". Вядома, Сыс патрабаваў больш радыкальнага зьместу. На гэтым паседжаньнi ўпершыню ўбачыў Алега Мiнкiна (ён чытаў "тутэйшаўцам" свае вершы) i пазнаёмiўся зь Сяргеем Кавалёвым. На паседжаньнi трымаўся разам з Паўлам Дзьмiтруком, зь якiм пасябраваў на "чырвоназьменаўскiх" "Крынiцах".

Наступнае паседжаньне адбылося 14 сакавiка. У мяне захавалася запрашэньне: "у 19.00, суботай, 14 сакавiка, у Доме лiтаратара (уваход збоку) адбудзецца чарговая сустрэча лiтаратурнай суполкi ТУТЭЙШЫЯ. Першым пытаньнем - Беларуская мова - праблемы разьвiцьця. Другiм - абмеркаваньне вершаў А.Сыса i А.Глёбуса. Трэцьцiм пытаньнем - праблемы Тутэйшых. 9.III.87 г. Менск". Гэтае паседжаньне вёў Кавалёў.

Зь лекцыяй пра мову выступiў Вiнцук Вячорка. Ня цяжка здагадацца, што ён казаў пра сучасную "кастрыраваную" бел. мову, пра патрэбу вяртаньня старога правапiсу, "тарашкевiцы". Як чакалася, шмат эмоцыяў выклiкала абмеркаваньне вершаў Сыса й Глёбуса. Чальцы кожнай "каманды" ганiлi супернiка й хвалiлi свайго лiдэра. Сыс называў паэзiю Глёбуса "гудронам" - ён падзяляў вершы на "духовыя" й "недуховыя" (тут, вiдавочна, адчувалася "школа" Бембеля). Мне асабiста падабалiся вершы абодвух. Я нават нешта сказаў у абарону Глёбуса, нешта пра патрэбу гарадзкой паэзii.

Запрашэньне на наступнае паседжаньне таксама прыйшло ў Жодынь: "у 18.30, у суботу, 21 сакавiка, у Доме лiтаратара (уваход збоку) адбудзецца чарговая сустрэча лiтаратурнай суполкi Тутэйшыя. Першым пытаньнем - беларуская мова ў лiтаратуры i жыцьцi. Другiм - творчая i фiлязофская канцэпцыя М.Шэляговiча, разгляд яго творчасьцi. Трэцьцiм пытаньнем - аповеды У.Сьцяпана. Чацьвёртым пытаньнем - праблемы Тутэйшых". Паседжаньне вёў Бяляцкi. Госьцем гэтай сустрэчы стаўся новапалачанiн Сяргей Сокалаў (тады ён яшчэ ня быў нi Сержуком, нi Воюшам). Госьць з iмпэтам прасьпяваў свае "касiнерскiя" песьнi й быў вельмi прыхiльна сустрэты Сысам. Затым разглядалi навэлу Сьцяпана "Вонкавае сьвятло". Я чуў гэты твор другiм разам, упершыню Валодзя чытаў мне "Вонкавае сьвятло" ў сьнежнi 1986 году ў сваёй майстэрнi (у падвале пад крамаю "Кнiгарня пiсьменьнiка"). Зразумела, Сьцяпан добра атрымаў ад "патрыётаў" за "фармалiзм". Я ня мог не заступiцца за хлопца, балазе, мне на самой справе гэта рэч падабалася. Без сумнiву, яна была зроблена "пад Глёбуса" (з дакладным натуралiзмам у маляваньнi дэталяў i абавязковым дзёрзкiм пратэстам супраць закарузлага жыцьця i "вашых правiлаў", як у глёбусаўскiм "Слане"), аднак у Сьцяпана аповеды атрымлiвалiся больш цёплымi, ён ня быў сталiчным хлопцам, i вытруцiць зь сябе дарэшты местачковасьць, каб паўстаць халодным i неспагадлiвым гарадчуком, на ўзор Кая з андэрсаўскай казкi, ня здолеў.

Адносна таго паседжаньня варта працытаваць мой тагачасны лiст да Леанiда Галубовiча: "Сёньня нейкi спустошаны i разьбiты пасьля ўчорашняга паседжаньня "Тутэйшых". Чатыры гадзiны непатрэбных спрэчак, што пераходзiлi ў лаянку.

Праўда, пачатак быў цiкавым. Музычным. Перад тутэйшымi выступiў Сяргей Сокалаў. Сьпяваў свае песьнi, чытаў вершы, адказваў на пытаньнi. Было цiкава, тым больш, што я чуў яго ўпершыню.

Аднак у другiм акце пачалося! Сыс сашчапiўся з Глёбусам i Шэляговiчам. Шэляговiч супраць моўнага пункту тутэйшых - размаўляць выключна па-беларуску. Глёбус выказаў цiкавую прапанову - стварыць пры Саюзе пiсьменьнiкаў маладзёвую сэкцыю. Ён нават падрыхтаваў лiст да Гiлевiча. Зь iм не пагаджаюцца - кажуць, гэта стварэньне другога "карыта".

Потым разглядалi навэлу Сьцяпана. Iзноў Сыс усё адмаўляе. Калi з моўным пытаньнем я падтрымлiваю Анатоля, дык тут ня вытрымаў. Спробы ў прозе Глёбуса й Сьцяпана мне сымпатычныя. Магчыма, ня ўсё атрымлiваецца, але хлопцы стараюцца. Я разышоўся й прабраў Сыса за яго ўсеагульнае адмаўленьне. Якi гэта будзе сум, калi ўсе пачнуць пiсаць накшталт яго. Гэта толькi пашкодзiць натуральнаму разьвiцьцю беларускай лiтаратуры. Здаецца, мае словы падзейнiчалi. Скончылi паседжаньне бязь пены на губах".

Такiм чынам, выглядае, што я таксама падтрымлiваў iдэю стварэньня маладзёвай сэкцыi пры СП. На той час, калi нават у п'яным трызьненьнi нiхто ня мог уявiць, што раптам абрынецца СССР, i Беларусь атрымае незалежнасьць, прапанова Глёбуса, вiдавочна, была слушнай. Але ў 90-х гадох я ўжо зусiм iначай глядзеў на СП i сяброўства ў iм.

Наступнае паседжаньне "Тутэйшых" адбылося 25.04.1987 г. Вось зьмест запрашэньня: "У суботу, 25 красавiка, а палове сёмай (18.30), адбудзецца паседжаньне маладых лiтаратараў у Доме лiтаратара (уваход збоку). Пытаньнi: 1. Мова i лiтаратура (тэндэнцыi разьвiцьця); 2. Разгляд творчасьцi сяброў лiтаб'яданьня "Узьлёт" (унiвэрсытэт). Шчыра запрашаем".

Адносна гэтага паседжаньня ў маiм дзёньнiку няма анiякiх запiсаў, напэўна, я на iм ня быў. Таму адразу пераходзiм да паседжаньня 4 красавiка. Запрашэньня ў мяне не захавалася, затое ёсьць запiсы ў дзёньнiку. На паседжаньнi разглядалi апавяданьнi Мiхася Талочкi й Максiма Клiмковiча. Сьвежыя ўражаньнi ад таго паседжаньня я выклаў у лiсьце да Галубовiча за 6.04.87: "Нарэшце, усталявалася працоўная атмасфэра, бяз кпiнаў i абразаў. Спачатку разгледзелi апавяданьнi М.Талочкi й М.Клiмковiча. Абмеркавалi. Абодва працуюць у нетрадыцыйным рэчышчы. Клiмковiч у плынi Глёбуса. Талочку цяжка вызначыць Гарэцкi з дабаўкай сучасных рэалiй.

Затым Глёбус паведамiў, як сунуцца справы з маладзёвым саюзам. Са старэйшых пiсьменьнiкаў лiст да Гiлевiча падпiсалi Янiшчыц i яшчэ 2-3 чалавекi. Астатнiя адмаўляюцца. Затое лiтаратары апошнiх прызываў падпiсваюць з ахвотай: Пiсьмянкоў, Канапелька, Ягоўдзiк, Ламан i шмат iншых. Глёбус пераканаў падпiсаць лiст усiх тутэйшых. Мы пачалi зьбiраць матар'ял для альманаху. На наступным паседжаньнi, 18 красавiка, будуць абмяркоўваць мае вершы для згаданага выданьня. Калi жадаеш, можаш выбрацца паслухаць. Пачатак у 18.30. Акрамя мяне будуць экзамэнаваць Сяргея Кавалёва".

19 красавiка ў лiсьце ў галубовiчаўскае Варонiна напiсаў: "Ня мог учора прысутнiчаць на паседжаньнi "Тутэйшых". А мяне павiнны былi абмеркаваць. Падвёў хлопцаў..."

25 красавiка ў маiм дзёньнiку пазначаны як дзень чарговага паседжаньня Таварыства маладых лiтаратараў (без прыдатка "Тутэйшыя"). На iм зноў выступiў Вiнцук Вячорка са спавешчаньнем, якое мела "прыгоднiцкую" назву "Прыгоды беларускага правапiсу". Затым разглядалi творчасьць сяброў унiвэрсытэцкага лiтаб'яднаньня Галiны Ракоцы, Жанны Пахаднi, Славамiра Адамовiча i яшчэ некага.

У гэты дзень адбылося абраньне кiраўнiцтва Таварыства. Старшыня: Алесь Бяляцкi. Намесьнiкi: Вiта Казлова й Сяргей Кавалёў. Адказны за паэзiю: Анатоль Сыс. Адказны за прозу: Адам Глёбус. Адказны за дзiцячую лiтаратуру: Пятро Васючэнка. Адказны за крытыку: Сяргей Дубавец. Адказны за драматургiю: Уладзiмер Сьцяпан. Адказны за выступленьнi: Мiхась Талочка.

Упершыню ў гэтых успамiнах зьявiлася iмя Сяргея Дубаўца. Як бачым, будучага рэдактара NN, якi ў той час жыў у Гомелi, завочна абралi ў склад рады Таварыства.

16 траўня на паседжаньнi ТМЛ разглядалi мае вершы. На пачатку адбылася гутарка з Анатолем Вярцiнскiм, тагачасным рэдактарам тыднёвiка "ЛiМ". "ЛiМ" тады дэманстраваў нечуваны дэмакратызм i сьмеласьць. "Тутэйшаўцы" атаясамлялi гэта выключна са сьмеласьцю й сумленнасьцю рэдактара. Сам Вярцiнскi казаў, што дэмакратызацыi галоўнага воргану СП спрыяюць найперш павевы часу, маўляў, ягонай заслугi, як рэдактара, тут няшмат. Вярцiнскi прапанаваў "тутэйшаўцам" падрыхтаваць старонку ў тыднёвiку.

Памятаю, перад тым, як мяне пачалi разглядаць, Глёбус сказаў: "Ня бойся, сядай побач, калi што - абаронiм". Я сеў на вольнае крэсла поруч зь iм. Больш за ўсё мне дасталося за мiнiмалiстычные вэрлiбры, маўляў, яны не паэтычныя гэта сухая канстатацыя рэчаiснасьцi, без "мастацкай апрацоўкi". Як i абяцаў, Глёбус пачаў баранiць, ваяўнiча паглядаючы на апанэнтаў з-пад насупленага брыва. Падтрымаў i Кавалёў. Абмеркаваньне скончылася неяк вяла й пасьпешлiва.

На паседжаньнi прагучала абвестка, што сябрам ТМЛ трэба падрыхтаваць адмысловыя тэчкi з дакумэнтамi: заява, анкета i г.д. Усё як у СП.

На паседжаньнi 22 траўня я здаў сваю тэчку. Ня памятаю хто, цi не Янушкевiч, зрабiў спавешчаньне на тэму гiсторыi адраджэньня: "Наша Нiва", браты Луцкевiчы, Жылуновiч, 20-я гады, рэпрэсii, гулаг. Адкрыцьцё Курапатаў было наперадзе. У гэты дзень разглядалi апавяданьнi Андрэя Федарэнкi. Федарэнку падтрымлiваў Сыс, Глёбус скрытыкаваў хлопца ўшчэнт.

Апошнi раз я прысутнiчаў на паседжаньнi ТМЛ 29 траўня. Разглядалi апавяданьне Глёбуса, вершы Людкi Сiльновай i хоку Мiраслава Шайбака. Чамусьцi я "незалюбiў" Мiрыкавы трохрадкоўi, i сказаў, што не ўяўляю паэтычны зборнiк толькi з хоку, маўляў, гэта будзе аднастайна й сумна.

Вось тагачасныя мае развагi, выкладзеныя ў лiсьце да Галубовiча за 30.05.87: "29 траўня было апошняе паседжаньне Таварыства перад летнiмi вакацыямi. Пасьля яго багата набегла думак - i ўсе як хмары.

Непакоiць ваяўнiчасьць, зь якой прапiхваюць сваю "гарадзкую хвалю" Глёбус i К°. Я прыхiльна да яго стаўлюся - i як да творцы, i як да чалавека. Але ўзьнiкае небясьпека... Няхай сабе працавалi ў гэтай хвалi Глёбус, Сьцяпан ды Клiмковiч. А то зьбiраецца "гайня". Моладзь - як матылькi. Бо рэкляма ў iх гучная i нават (паўтаруся) ваяўнiчая.

Я прадбачу, што хутка будзе багата гвалту наконт усяго гэтага ў крытыцы. А гэта зноў рэкляма.

Я супраць "групаўшчыны" - аднак нiчога не застаецца, як уздымаць iншую "хвалю". Гэта будзе ня цяжка - яна ўжо iснуе (Мiнкiн, Сыс, Сокалаў...) Толькi яе неяк трэба абгрунтаваць тэарэтычна - як у "г.х." Ад гэтага залежыць (магчыма, я перабольшваю) далейшае разьвiцьцё беларускай лiтаратуры.

Аднак нiякiх боек. Нават падтрымаць адна адну. Сумленнае спаборнiцтва. Час разьбярэцца..."

Гэты мой юначы, наiўны лiст, пасьля прачытаньня яго сёньняшнiмi вачыма, зьдзiвiў мяне неверагодна. Атрымлiваецца, ужо тады я думаў пра Таварыства Вольных Лiтаратараў. Дзiўна тое, што менавiта Галубовiч, атрымальнiк гэтага лiста, напiсаў у часопiсе "Крынiца", што ТВЛ паўстала з-за крыўды Аркуша, якога не прынялi ў СП.

Сьмерць "Тутэйшых" iмклiва наблiжалася. Сама форма дзейнасьцi лiтаб'яднаньня сябе вычарпала. Ну, абмеркавалi творчасьць усiх сваiх сяброў. А што далей? Далей было два варыянты: або пачаць змагацца са старэйшымi пiсьменьнiкамi за часопiсную "плошчу" i пазыцыi ў тэмпляне выдавецтва "Мастацкая лiтаратура", або заняцца палiтыкай. Па гэтым пытаньнi зноў адбыўся раскол: частка пачала ствараць "кантору" - з сакратарамi, намесьнiкамi i намесьнiкамi намесьнiкаў, другая частка, разам з чальцамi "Талакi", пайшла на мiтынгi. Любая "кантора" павiнна мець свой статут. Вось радкi з праекту "Статута Таварыства Маладых Лiтаратараў": "Таварыства ўтворана з iнiцыятывы маладых творцаў у адпаведнасьцi з пастановаю ЦК КПСС "Аб рабоце з творчай моладзьдзю" i дзейнiчае пры Саюзе пiсьменьнiкаў БССР, каардынуючы сваю дзейнасьць з адпаведнымi ворганамi СП. (...) Таварыства мае права рэкамэндаваць сваiх членаў для ўступленьня ў Саюз пiсьменьнiкаў БССР i iхнiя кнiгi для выданьня. (...) Правадзейным членам Таварыства (з правам вырашальнага голасу) можа быць любы, хто мае ня меньш за 2 лiтаратурныя публiкацыi ў рэспублiканскiм друку. (...) Прыём у члены ТМЛ праводзiцца Радай ТМЛ на падставе пiсьмовае заявы. Апроч заявы аўтар прадстаўляе Радзе публiкацыi або рукапiсы лiтаратурных твораў. Пытаньне аб прыёме ў ТМЛ вырашаецца Радай у адкрытым галасаваньнi. Члены ТМЛ атрымлiваюць членскiя бiлеты. (...) Члены ТМЛ могуць быць выключаны з Таварыства рашэньнем Рады ТМЛ. Падставай для выключэньня ёсць дзейнасьць або ўчынкi, несумяшчальныя з прынцыпамi i задачамi, сфармуляванымi ў Статуце ТМЛ. (...) У пэрыяд памiж зьездамi кiраўнiцтва Таварыствам належыць Радзе Таварыства маладых лiтаратараў". Ня ведаю, хто аўтар гэтага дакумэнта, але пра "Тутэйшых" у iм ужо нi слова.

Другая частка "Тутэйшых" занялася палiтыкай. А якая палiтыка без партыйнага друку?! З гэтае нагоды быў заснаваны бюлетэнь "Кантроль". Калi верыць зьвесткам з кнiгi "Пазацэнзурны пэрыядычны друк Беларусi (1971-1990)" (Менск, БГАКЦ, 1998), выдавалi пэрыёдык Сяргей Дубавец i Алесь Бяляцкi. Першы нумар "Кантроля" (выйшаў прыканцы 1988 г.) пачынаецца вялiкiм артыкулам "Дзяды былi за намi", у якiм падрабязна апавядаецца пра ўсе акалiчнасьцi, зьвязаныя са славутымi Дзядамi 30 кастрычнiка 1988 г., якiя былi жорстка разагнаныя менскай мiлiцыяй. Як сьведчыць бюлетэнь, Дзяды-88 ад пачатку рыхтавалiся "Тутэйшымi". Заяўку ў Цэнтральны райвыканкам Менску падавалi Алесь Бяляцкi i Анатоль Сыс. Дазволу апазыцыянэры на правядзеньне Дня памяцi продкаў не атрымалi. Вось як ананiмны аўтар артыкулу апiсвае тыя падзеi: "Яшчэ да пачатку Дзядоў пачаўся "хапун". Людзi ў цывiльным тыцкалi пальцам у мастакоў М.Купаву i А.Марачкiна. Была спроба затрымаць старшыню Мартыралёгу Беларусi З.Пазьняка. Ратуючы яго, "заляцелi" адразу аж трое "Тутэйшых": В.Мартыненка, А.Дэбiш, А.Бяляцкi. Iх забралi, затое Пазьняка народ адбiў. А.Бяляцкага "апрацавалi" сьлезацечным газам з 10 сантымэтраў аэразолем проста ў вочы. Ужо на Курапатах, куды дабралася некалькi групаў, правёў Дзяды тутэйшавец I.Бабкоў, пасьля чаго яго таксама пасадзiлi ў машыну. А.Сыс вырваўся з-пад кантролю i прыбег з працы, калi ўсе ўжо разыходзiлiся. Астатнiя "Тутэйшыя" хадзiлi, рассыпаныя мiж народу. Бачылi, як у прастору памiж мiлiцыянтамi i народам нехта кiнуў плястмасавую цацку-аўтамат: "Страляйце!" Бачылi, як курсанты, счапiўшыся i цiснучы людзей, бiлi дзяўчынак чаравiкамi па лытках, а тыя крычалi. Бачылi, як у ланцугу з плястыкавымi шчытамi i каскамi нехта пасклiзнуўся i чалавек пяць, як дамiно, павалiлiся адзiн на аднога. Скандавалi разам з народам: "Ван-дэ-я! Ста-лi-нi-сты!" (...)

Тых жа, каго затрымалi, павезьлi ў мiлiцыю, склалi пратаколы. Бяляцкаму напiсалi: "Выкрикивал антисоветские лозунги". Потым зразумелi, што перабралi, пратакол перапiсаўся, i зноў пад подпiсам сьведкаў пайшла стандартная фармулёўка: "Участие в митинге", за якую Бяляцкi атрымаў у судзе 200 рублёў кары. Пакаралi i I.Бабкова. Судзьдзя Менскага раёну Мышкавец павучаў яго, што ён ня мае права меркаваць пра Сталiна, а калi даведаўся, што I.Бабкоў антысталiнiст, уляпiў яму ўсе 200 р."

Ёсьць у "Кантроле No1" i пра лiтаратуру: "Таварыства маладых лiтаратараў "Тутэйшыя" зьвярнулiся да ЦК ЛКСМ Беларусi i Саюза Пiсьменьнiкаў Беларусi з заявай наступнага зьместу:

"15 мая 1988 года на гадавой нарадзе Таварыства маладых лiтаратараў пры СП БССР мы - "Тутэйшыя" - прыйшлi да высновы, што нам патрэбны яшчэ адзiн - свой - маладзёвы лiтаратурна-публiцыстычны часопiс. Чаму? Бо часопiс "Маладосьць", ворган ЦК ЛКСМБ i Саюза Пiсьменьнiкаў БССР разьлiчаны пераважна на 30-40-гадовых. Збольшага, там друкуюцца людзi сярэдняга веку з поглядамi i псыхалёгiяй свайго пакаленьня".

Пра гадавую нараду "Тутэйшых" гутарка будзе iсьцi нiжэй. Зараз працытуем яшчэ адно цiкавае паведамленьне з жыцьця тутэйшаўцаў: "Яшчэ ўвесну сябры "Тутэйшых" А.Сыс, А.Мiнкiн, А.Глобус былi рэкамэндаваныя ў Саюз Пiсьменьнiкаў Беларусi. Усе трое пасьпяхова прайшлi абмеркаваньне на сэкцыi паэзii СП. 17 лiстапада адбылося тайнае галасаваньне прыймовае камiсii. Пераадолеў гэты бар'ер толькi А.Сыс. "Тутэйшыя" зьвярнулiся ў Прэзыдыюм СП з прапановаю перагледзець вырак камiсii. Пра кампэтэнтнасьць цяперашняга яе складу гаворыць тое, што ў СП разам з Сысам трапiлi З.Марозаў, А.Камароўскi, К.Жук. Знаёмая пазыцыя апаратнага чыноўнiка - новы работнiк не павiнен быць больш здольным i разумным, чым я, бо iнакш ён можа адцiснуць мяне ад карыта. I вось, у асобе Марозава, Камароўскага i Жука прыходзiць у лiтаратуру ня заўтрашнi, а ўчорашнi яе дзень". Такiм чынам, у СП падалiся амаль усе лiдэры "Тутэйшых". Iм Таварыства маладых лiтаратараў ужо не было патрэбнае. СП заставаўся адзiным легiтымным шляхам у вялiкую лiтаратуру. Альтэрнатыўны шлях нават не разглядаўся.

Бюлетэнь "Кантроль No2" (1.89) атрымаўся зусiм не цiкавым. Нумар сьведчыў аб хуткiм заняпадзе Таварыства. "У канцы сьнежня прайшла вечарына "Тутэйшых" на фiлфаку БДУ. Слабая арганiзацыя яе прывяла да сумнай колькаснай раўнавагi тых, хто выступаў, i тых, хто слухаў". Аднак "Тутэйшыя" працягвалi змагацца з "прыкарытнiкамi". Хто гэта такiя, тлумачылася наступным чынам: "ПРЫКАРЫТНIКI. Так назвала лiтаратурная моладзь банду лiтаратурных дыназаўраў, акапаўшыхся ў Саюзе Пiсьменьнiкаў БССР, якiя памагалi калянiзатарам душыць Беларускую культуру i нiшчыць Беларускую мову, ды галасiлi ў сваiх творах нiбы пра "росквiт" гэтай забiванай культуры, ды вясёлае жыцьцё падняволенага народу пад управай Крамлёўскiх стаўленiкаў. Мiхаiл Мiнскi (пражывае ў СССР) апавядае аб тым, як жыў адзiн з гэтых верных слугаў панявольнiка - "беларускi пiсьменьнiк" Пятрусь Броўка: "Дом быў стараветны, з высачэзнымi столямi, з мармуровымi сходамi... На першым паверсе быў дзiцячы садок, другi паверх займаў вялiкi паэт Пятрусь Броўка, на трэцiм паверсе жыў акадэмiк Мацэпура, а апошнi займаў архiтэктар i прафэсар Чантурыя... Кожнаму прыпадала па паверху, пакояў гэтак на 10-12... Стукаю да Петруся Броўкi. Адчынiла мне пакаёўка з чэпчыкам на валасах i павяла да памяшканьня. На ўсiм шляху тоўстыя кiлiмы, гэткiя хiба да рэвалюцыi тут ляжалi. Прывяла да вiтальнага пакою i пасадзiла ў крэсла... У дзiцячым садку скардзiлiся: яны ня могуць праводзiць музычную гадзiну, таму што паэт Броўка думае сваю вялiкую думу i не дазваляе пяяць i граць на пiянiне, таму што музыка адганяе ягоную музу... Броўка меў i некалькi дачаў, аўтар апiсвае ягоныя ходаньнi, каб адстаяць свае дачы, калi адну ў яго хацелi забраць. Так выглядалi i выглядаюць гэтыя так званыя "народныя паэты", верныя паслугачы Маскоўскага рэжыму. За верную працу калянiзатар умее шчодра плацiць!" Кватэры, дачы й ганарары "прыкарытнiкаў" не давалi спакою тутэйшаўцам. Але на iх долю гэтых шчадротаў ужо не хапiла. Як "чорная хмара", насоўвалiся часы "перабудовы".

1988 год стаўся лебядзiнай песьняй "Тутэйшых". Нават наладжаная гадавая нарада Таварыства не прынесла якiх-кольвечы вынiкаў.

3-га траўня ў Наваполацку я атрымаў паштоўку ад Бяляцкага з наступным паведамленьнем: "Шаноўны Алесь! Мабыць табе У.Арлоў трохi нешта гаварыў, але я яшчэ хачу больш дакладна перадаць. 15 траўня (мая), у нядзелю, у 11.00, у Доме Лiтаратараў будзе праходзiць рэспублiканская нарада "Тутэйшых". Вырашылi праводзiць iх раз у год-два, каб спынiцца, паразважаць, паглядзець назад i падумаць аб будучым. Абавязкова прыяжджайце зь Сержуком, вазьмiце Бурдыку, калi ён ня супраць. Праезд будзе аплочаны ў два бакi адразу ж. Трэба нам усiм хоць зрэдку зьбiрацца. Будзем мы тут прыймаць дэклярацыi, пастановы (наконт школак, мовы i г.д.), можа i ў вас ёсьць канструктыўныя iдэi - падумайце, калi ласка. Увечары будзе вечарына. Чакаем. Алесь Бяляцкi. Запрашаем гасьцей з Эстонii, Латвii, Лiтвы".

Ня памятаю, цi паехаў на нараду Сяржук Сокалаў-Воюш, а я з Бурдыкам на рэспублiканскiм мерапрыемстве быў. Павал Бурдыка зьяўляўся сябрам наваполацкага лiтаратурнага аб'яднаньня "Крынiцы". Нейкi час я працаваў разам зь iм на адным прадпрыемстве - наваполацкiм заводзе "Вымяральнiк". У 1991 годзе ў Полацкай друкарнi мы разам выдалi зборнiк вэрлiбраў "Тайнiца", якi стаў першым беларускамоўным выданьнем, што пабачыла сьвет у Полацку пасьля лiквiдацыi Галоўлiту. (Цi не апошняй беларускамоўнай полацкай кнiгай быў альманах маладнякоўцаў "Зарнiцы", 1928 г.)

На нараду сабралася багата маладых лiтаратараў, бадай з усiх куткоў Беларусi. На жаль, я не пакiнуў падрабязных запiсаў аб тым, што адбывалася падчас паседжаньня. У маiм дзёньнiку пазначана, што згадвалiся Дзяды-88, iшла гутарка пра ўласны альманах, адбылася стыхiйная дыскусiя на тэму "Лiтаратура й грамадзкi абавязак". У дзёньнiку я пакiнуў прозьвiшчы тых, хто выступаў: Глёбус, Мiнкiн, Акулiн, Шалкевiч, Бабкоў... З таго дня помнiцца зусiм iншае. Па сканчэньнi паседжаньня Сыс, Дранько-Майсюк, Вольга Куртанiч, Бурдыка i я выправiлiся ў больнiцу адведаць Пiмена Панчанку. Ён неяк няўдала павалiўся (цi не ва ўласнай кватэры?), зламаў сабе скабы. Здаецца, прапанаваў схадзiць да клясыка Сыс. Шкадую, што я ў той день не сфатаграфаваў народнага паэта. Панчанка жартаваў i апавядаў пра сваё флiртаваньне зь дзяўчынай-мэдсястрой. Цытаваў напiсаны ёй верш. У Панчанкi й Сыса былi на той час асаблiвыя дачыненьнi - яны сталiся апанэнтамi. Панчанка напiсаў верш "Разьвiтаньне", у якiм казаў пра незваротны заняпад беларускай мовы.

Родны Янка Купала,

Вы пiсалi:

"Я веру - настане..."

Дарагi мой Iван Дамiнiкавiч,

Не, не настане!

Гэта ўжо не сьвiтаньне,

Гэта наша настала зьмярканьне,

Гэта з мовай маёй,

Гэта з песьняй маёй

Разьвiтаньне.

Верш спачатку быў надрукаваны ў "ЛiМе", а затым у зборнiку "Горкi жолуд" i выклiкаў у беларускай сьвядомай iнтэлiгенцыi шок. Вядома, Панчанка на тое й разьлiчваў. "Тутэйшыя" мусiлi адказаць. Сыс напiсаў верш "Прачытаўшы верш Пiмена Панчанкi "Разьвiтаньне".

Родны мой Пiмен Панчанка,

Вы сказалi: настала зьмярканьне?

Вы сказалi на мацi мачыха?

Бо настала Вам разьвiтаньне?

(...)

Вы жывымi сьлязьмi заплачыце,

за паэтам народ убачыце

скрозь расстаньне i скрозь зьмярканьне,

Вам за сьмерць сваю прыкра стане,

бо пад небам Сафii полацкай

на народных паэтаў моляцца.

Але нiякiх нацягнутых адносiнаў памiж iмi не паўстала. Сыс мне казаў, што прасiў прабачэньня ў Панчанкi за свой верш. Той, нiбыта, супакоiў, маўляў, чакаў i спадзяваўся, што нехта падобным чынам яму запярэчыць. Калi з Панчанкам надарылася бяда, Сыс ледзь не штодня наведваў яго ў шпiталi. Пры нас ён размаўляў з Панчанкам па-сяброўску, як далучаны, як пераемнiк. Калi наша дэлегацыя выйшла зь лякарнi, я прапанаваў усiм разам сфатаграфавацца на памяць, што мы й зрабiлi.

Полацак, 2000