Вясновымі днямі

Яўмен спяваў.

Рэдка рабіў ён гэта, седзячы за рулём трактара. Ды і не вельмі захочацца спяваць, калі папрацуеш ноч, перавернеш гектараў дзесяць дзірвана і пад раніцу ў цябе ные ад стомы ўсё цела і самі зліпаюцца павекі. Толькі і ведаеш, што паглядаць — ці хутка прыдзе напарнік?

Але ў тую раніцу Яўмен не адчуваў стомы і не надта пазіраў у бок вёскі, нават забыўся, што Валянціну даўно пара заняць яго месца за рулём, а яму да гэтага часу пара ўжо было памыцца, паснедаць і ляжаць пад паветкай, у цяньку. Сапраўды, ужо мінула гадзіны дзве, як скончылася яго змена, а Валянцін усё не з'яўляўся. Яўмен, праўда, мог спыніць трактар і пайсці ў вёску, разбудзіць сябра, які, напэўна, заспаў. Але і трактар яму ў тую раніцу не хацелася спыняць, шкада было дарэмна траціць час. Ён глядзеў на ўзаранае поле і радаваўся.

«Нормы дзве даў. Бадай што яшчэ ніколі ў начную змену не даваў столькі. Тыдзень так папрацую — на першае месца ў брыгадзе выйдзем».

Яўмен любіў свежаўзаранае поле своеасаблівай любоўю трактарыста, які ганарыцца сваёй прафесіяй. Ляжыць вось гэткі вялізны чорны квадрат і нагадвае нейкае казачнае возера, узбарозненае маленькімі хвалямі, якія, здаецца, даганяюць адна адну і ніяк не могуць дагнаць. Дзе-ні-дзе зрэдку віднеюцца — нібы жоўтая пена на гэтых чорных хвалях — плямы пяску. I зусім рэдка з-пад пластоў раллі выглядаюць каліўцы травы. Яўмен не любіць гэтай жаўцізны і зеляніны на раллі, бо гэта амаль што агрэхі, яны не робяць гонару лепшаму трактарысту.

Узараны ўчастак заўсёды здаецца большым, чым быў тады, калі зелянеў травой. Можа таму і прыемна глядзець на яго...

Ужо высока паднялося сонца і моцна прыпякае то ў спіну, то ў грудзі і твар. Высахла раса, і за трактарам уздымаецца слуп пылу. Калгасніцы даўно выйшлі ў поле палоць лён і пшаніцу. Стракатыя хусцінкі і сукенкі віднеліся там, дзе за чорным папарам рассцілалася зялёная бяскрайнасць пасеваў. Але Яўмен рэдка скіроўваў позірк у той бок. Значна часцей пазіраў ён на белыя саманныя будынкі кароўнікаў і на невялікую хацінку каля іх, пакрытую шыферам. Там — яна, Надзя. Што яна робіць цяпер? Відаць, мые бідоны. Добра было б, каб Валянцін не прышоў да таго часу, калі пагоняць да рэчкі на стойла статак і даяркі не выйдуць даіць кароў. Тады Яўмен проста ад трактара пайшоў бы да рэчкі мыцца і там, напэўна, спаткаў бы яе...

Пыл гусцеў, нават скрыпеў на зубах. Але Яўмен спяваў. Сам-на-сам з трактарам ён даваў волю сваім пачуццям. Голас яго тануў у роўным гудзенні матора.

Усяго адзін тыдзень працуюць яны з Валянцінам на полі калгаса «Ясны дзень». Прыехалі сюды з Макарэвіч пасля таго, як МТС атрымала новыя трактары і была зроблена, як яны называлі, «ператруска» брыгад,

Адзін тыдзень. Але які гэта быў тыдзень у жыцці Яўмена! Да яго прышло першае і сапраўднае каханне. Яны пазнаёміліся з Надзяй у першы дзень у кіно і пасля штовечар сустракаліся: хадзілі па вёсцы або да раніцы праседжвалі пад старымі ліпамі каля калгаснага саду. Цяпер ён успамінаў гэтыя сустрэчы, і ў яго так светла, так хораша рабілася на сэрцы, што хацелася працаваць і працаваць, без адпачынку, без змены, каб хутчэй праляцеў гэты тыдзень, калі ён мусіць працаваць начамі.

Яўмену захацелася піць. Ён спыніў трактар ля дарогі і пайшоў да месца запраўкі — да старой бярозы, каля якой стаялі бочкі з вадой і гаручым.

Падышоў і спыніўся, здзіўлены. Пад бярозай, на пакамечанай траве, шырока раскінуўшы рукі, смачна спаў Валянцін. Пад галавой у яго ляжаў выходны пінжачок, пад бочкай з вадой стаялі новыя бацінкі.

Яўмен спачатку лагодна, з ласкавасцю старэйшага, хоць па гадах быў маладзейшы, паківаў галавой. Але праз момант невядома адкуль з'явілася злосць: «Лайдак! Гультай! Я працую за яго не снедаўшы, а ён...»

Яўмен моцна штурхнуў сябра:

— Гэй, ты, соня! Што гэта такое?..

Валянцін лыпнуў вачыма, расплюшчыў іх, хутка сеў і, пацягнуўшыся, пазяхнуўшы, весела засмяяўся. Глянуў на сонца.

— Хэ! Хіба ты яшчэ працуеш?

— А ты думаў — як ты?!.

— А што я? Я знарок прышоў сюды, каб ты мяне разбудзіў. Вось бачыш — проста з гулянкі, — ён кіўнуў на свае бацінкі і зноў засмяяўся, відаць, успомніўшы нешта прыемнае. Гэты яго смех чамусьці абразіў яўменавы светлыя пачуцці і адначасова неяк абяззброіў яго — ён не ведаў, чым яшчэ можна ўпікнуць свайго бестурботнага напарніка.

— Пасароміўся б... Я яшчэ не снедаў.

— Хэ! Кажуць, работа дурняў любіць, — не паднімаючыся, Валянцін пачаў сцягваць з сябе кашулю. — А я не ведаю, што з леташнім хлебам рабіць. Прасіў у дырэктара машыну, каб завезці на рынак, — не даў, скнара гэткі.

— Падвядзеш ты, Валя, брыгаду...

— Скідай свой камбінезон... Я падвяду?.. Хэ!.. Дрэнна ты мяне ведаеш! Цябе магу, а брыгаду — ніколі, — і ён зноў засмяяўся, прыгладжваючы далонямі свае чорныя жорсткія валасы.

Снеданне Яўмену падавала дачка гаспадыні, шаснаццацігадовая Галя. Сама гаспадыня даўно была ў полі.

Яўмен апетытна еў яешню з гарачай бульбай.

Галя сядзела на лаве, бліжэй да дзвярэй, насупраць расчыненай печы, і ўпотай, крыху сарамліва, паглядала на трактарыста. Яна клапатліва, як маці, папярэджвала кожны яго рух: сама наразала хлеб, падавала соль, малако або рушнік.

— Садзіся са мной снедаць, Галя, — запрасіў Яўмен.

Дзяўчына, нібы пакрыўджана, адказала:

— Што я галодная, ці што? Я ўжо снедала.

— Што ты снедала? Тут жа яешня!

— А і не люблю яе, яешню. Думаеш, усе яе так любяць, як ты?

Яўмен ведаў, што Галя ва ўсім паводзіць сябе, як зусім дарослая, і знарок размаўляў з ёй, як з малой. За гэта яна крыху недалюблівала яго і больш сябравала з Валянцінам. Можа таму яна і вырашыла цяпер адплаціць Яўмену за яго нежаданне прызнаць яе цалкам дарослай. Адвярнуўшыся і гледзячы ў акно, яна сказала:

— Дружочак твой, Валянцін, да самай раніцы з Надзяй гуляў.

Яўмен папярхнуўся. Твар яго заліўся чырванню. Галі стала шкада яго.

— Круцёлка яна, гэтая Надзя! — шчыра сказала дзяўчына. — Думае, калі прыгожая, дык ёй можна галовы ўсім кружыць. I сябра твой таксама добранькі...

Яўмен узлаваўся.

— Галька! Гэта не твая справа! Ты яшчэ малая...

— Хм!.. малая! Я не люблю людзей, якія падманьваюць... А яшчэ комсамольцы!..

Абурэнне дзяўчыны супраць яго напарніка канчаткова пераканала Яўмена, што ўсё, аб чым яна сказала, праўда. Ён кінуў на стол відэлец і выйшаў з хаты, не скончыўшы снедання.

Што рабілася ў яго душы! То агнём пякло, то абдавала ледзяным холадам. Спачатку ён ляжаў на сваёй пасцелі пад павеццю і да драбніц успамінаў свае сустрэчы з Надзяй, усё, што яна гаварыла. Ад успамінаў гэтых рабілася нестрывала балюча: «А яшчэ сябра! — думаў ён пра Валянціна. — Я цябе на трактары вучыў! А ты гэтак... Пачакай жа!..» Яўмен намагаўся прыдумаць напарніку помсту, але прыдумаць нічога не мог і ад гэтага злаваўся яшчэ больш.

Урэшце ён вырашыў неадкладна схадзіць да рэчкі, куды прыгналі ўжо статак, і ўбачыць Надзю. Ён па вачах пазнае яе думкі, бо калі яна ашуквала яго, то, пэўна ж, збянтэжыцца, адчуе сябе ніякавата. А можа, наадварот? Можа, яна хоча пажартаваць з Валянціна, трохі павадзіць яго за нос, ускружыць галаву? Усе ж кажуць, што яна насмешніца і жартаўніца. Гэтая думка суцешыла Яўмена. Сапраўды, хіба можа яна пакахаць Валянціна, ведаючы, што яе кахае другі чалавек, больш старанны, працавіты і больш сур'ёзны. Ды і з твару, бадай, прыгажэйшы...

Вышаўшы з-пад паветкі, Яўмен убачыў Галю, якая назірала за ім праз акно, і схамянуўся ад нечаканай думкі.

«Калі пра гэта ведае Галя, дык, пэўна ж, пра гэта ведае ўся вёска. I паспрабуй зараз паказацца на вочы даяркам — пальцамі будуць паказваць, падсмейвацца. Яны ўмеюць».

Яўмен вярнуўся назад, кінуўся на пасцель. «Заснуць бы!..» Але сон не прыходзіў. Хлопец так і не здолеў заснуць да самага вечара.

А ўвечары, прышоўшы на змену, ён не мог глянуць напарніку ў вочы, адчуваў сябе неяк няёмка, быццам сам быў вінаваты. Развіталіся яны, як ніколі, холадна.

Ноччу, на працы, у яго гудзела ў галаве і — чаго не здаралася раней — не ладзілася з трактарам, з плугамі: то пераграваўся матор, то заядала цягу ад плугоў... Няроўная ішла глыбіня, з'яўляліся агрэхі. Яўмен праклінаў дзірван, лаяў праўленне калгаса, што так запусцілі поле, дырэктара МТС, што не даў ім новы трактар, хоць у душы адчуваў, што справа не ў гэтым. I поле — як поле, і трактарам сваім ён ганарыўся дагэтуль, не раз казаў, што не памяняе яго і на новы.

Ноч была душная. Хмары віселі так нізка, што здавалася: падымі руку — і дакранешся да цёплага, мяккага воблака. Зрэдку хмары разрываліся, і з бяздоння неба глядзелі далёкія зоркі, адзінокія і сумныя. На зямлі не было ні расінкі, і пыл у святле фар падымаўся, як у спякотны дзень.

На світанні, знясілены, Яўмен спыніў трактар, саскочыў на зямлю і паваліўся ў старую разору, на траву.

Яго разбудзіў Валянцін, асцярожна пакратаўшы за нос: так будзяць малых. Яўмен сеў, праціраючы вочы. Пачынаў ісці дождж, дробны і нясмелы. Валянцін спытаў сур'ёзна і чула, нават у вачах яго не было знаёмых іскрынак смеху, якія не згасалі там амаль ніколі:

— Ты што... захварэў? — і, не дачакаўшыся адказу, растлумачыў, кіўнуўшы на раллю: — Ты бадай што і нормы сёння не даў.

— Душна было, — адказаў Яўмен.

— Душна, — зноў-такі без жарту ці іроніі згадзіўся Валянцін і пайшоў да трактара.

Яўмен накінуў на плечы свой зашмальцаваны пінжачок, адышоўся і раптам адчуў, што ў яго пасвятлела на сэрцы.

«А фізіяномія ў яго сёння кіслая. Ніколі яшчэ Валянцін Лабанок не быў такі сур'ёзны, сумны»... — Чым больш ён думаў аб тым, як размаўляў з ім напарнік, тым весялей яму рабілася. Ён не вытрымаў і пайшоў цераз калгасны двор, хоць гэта і было яму не па дарозе.

I сапраўды, спаткаў Надзю

Яму нават здалося, што яна знарок чакала яго. Надзя стаяла каля студні, у белым халаце, з-пад марлевай павязкі выбіваліся пасмы прыгожых залацістых валасоў. Яна налівала ваду ў бочку. У сваёй незвычайнай вопратцы была яна яшчэ больш прывабнай, чым у святочным плацці, якое надзявала ўсе тыя вечары, калі яны сустракаліся. Яўмен бачыў: яна ўгледзела яго яшчэ здалёк, але рабіла выгляд, што не заўважае, — адвярнулася, нахілілася над студняй. Яўмен падышоў нясмела, спыніўся воддаль, назіраючы, як яе загарэлыя рукі бягуць па слізкім вочапе. Вынырнула вялікае драўлянае вядро, хіснулася, вада палілася на босыя ногі дзяўчыны. Яна засмяялася і, павярнуўшыся, сказала:

— Добрай раніцы, Квачык.

У яе вачах закаханы хлопец убачыў тое, што прагнуў убачыць, — весялосць, ласкавасць, не было ў іх ні разгубленасці, ні сораму.

— А які ты мурзаты! Станавіся, спаласну цябе разок, увесь пыл сплыве, — і яна, набраўшы ў жменю вады, жартаўліва пырснула на яго.

Ён стаяў, не зводзячы з яе позірку, і на твары яго ззяла найшчаслівейшая ўсмешка. 3 гэтай усмешкай ён адказаў на яе жарт, здавалася яму, самымі значнымі словамі, якія толькі можна было сказаць у такую незвычайную хвіліну:

— Пыл я змыю! — і гэта гучэла так: на пыл ты не глядзі! I ўжо звычайным голасам растлумачыў: — Душна было.

— Нешта твой трактар усю раніцу маўчаў, — сказала Надзя.

Ён збянтэжыўся і, не ведаючы, што адказаць, схлусіў:

— Гаручае не падвезлі, — і сам спалохаўся: а раптам яна ведае, што гаручае падвезлі ўвечары, ці сустрэне выпадкам старшыню і скажа яму. У Яўмена загарэліся шчокі, але, на шчасце, Надзя нічога не прыкмеціла.

— Ну, ідзі снедаць, Квачык, а то мяне чакаюць, — сказала яна і шпарка пайшла да будыніны пад шыферным дахам, з акна якой выглядалі яе цікаўныя сяброўкі.

Снедаючы, Яумен са смакам з'еў сваю яешню і выпіў амаль цэлы гладыш халоднага малака. Засынаў ён з шчаслівай усмешкай на вуснах. Па гонтавым даху паветкі аднастайна, але прыемна, бубніў дождж.

Пад вечар дождж сціх, прамачыўшы зямлю ўсяго на некалькі сантыметраў. Але ў паветры было свежа, не ўзнімалася ні пылінкі. Плугі рэзалі вільготную зямлю, як масла, чорныя тлустыя скібы лажыліся адна пры адной і цягнуліся доўгімі хвалістымі лініямі. Здавалася, ніколі яшчэ так добра не працаваў яўменаў трактар. Машыне таксама, відаць, палягчэла пасля дажджу. Павольна наплываў змрок, засвяціліся электралямпачкі на калгасным дварэ. Яўмен уключыў фары, але не збавіў хуткасці.

А раніцою ўліковы трактарнай брыгады двойчы перамяраў плошчу, не паверыўшы першы раз сваім падлікам: баяўся, што памыліўся, бо выпрацоўка Яўмена Квача за змену — начную змену! — перавысіла рэкорд найлепшага трактарыста МТС Сяргея Бярозкі.

Пераможцам здаваў Яўмен змену, пераможцам ішоў ад трактара ў вёску, зноў жа цераз калгасны двор. Але Надзі на гэты раз не спаткаў.

Пасля снедання ён сядзеў на прызбе — прыемна пагрэцца на ранішнім сонцы — і чытаў раённую газету, у якой зноў (каторы раз за вясну!) пісалі пра Сяргея Бярозку. Яўмен чытаў і думаў, што добра было б, каб і пра яго працу напісалі ў наступным нумары газеты. Няхай бы прачытала Надзя, ёй, безумоўна, таксама прыемна было б перад сяброўкамі. Дарэчы, газета выйдзе якраз напярэдадні таго дня, калі скончыцца яго начная змена, і ён зможа ўвечары гуляць.

3 горада прышла Галя, якую ён сёння яшчэ не бачыў, прывіталася і села насупраць, каля паветкі, абхапіла рукамі каленкі і ўтаропілася ў трактарыста. Яўмен паспрабаваў чытаць далей, не звяртаць на яе ўвагі, але праніклівы позірк дзяўчыны ўстрывожыў яго. Зноў заныла ў сэрцы ад прадчування нечага непрыемнага. Ён рабіў выгляд, што чытае, а сам раз-по-разу пазіраў на яе, чакаючы яе слоў, як удару. I не памыліўся...

— А Валянцін зноў з Надзяй гуляў да самай раніцы, — ціха, неяк таямніча, паведаміла Галя.

Яўмену раптам здалося, што яна здзекуецца з яго, насміхаецца, і ён узлаваўся, — шыбнуў газету, падхапіўся з прызбы.

— А мне што да гэтага? Чаго ты да мяне прычапілася?!

I падумаў сабе: «Што гэта за жыццё! Пайду зараз да старшыні і папрашу, каб перавёў на другую кватэру...»

Спалоханая Галя кінулася ў хату, але там яе з папрокам сустрэла маці. Яна чула іх размову на дварэ.

Дзяўчына нават расплакалася.

Яўмен нікуды не пайшоў, яму шкада было Галі, а яшчэ больш сябе.

Ён цвёрда вырашыў выкінуць яе з свайго сэрца і з думак, заглушыць пачуццё, і каб не хваляваць сябе, ні з кім не гаварыць пра гэта ні слова — ні з Валянцінам, ні, тым больш, з ёй, з Надзяй. Але ад гэтага «цвёрдага рашэння» нічога не засталося, калі ён у першы вечар пасля начной працы выйшаў на гулянку. Нясмела падыходзіў ён да клуба, дзе іграў баян і на пляцоўцы танцавала моладзь. Баяўся, што хлопцы пачнуць кпіць, смяяцца з яго няўдалага кахання. Але ніхто нічога не сказаў, хлопцы прывіталіся з ім па-сяброўску. Толькі Цімох Сарока, калгасны электраманцёр, сказаў:

— А вось і наш герой!

Але сказаў ён гэта сур'ёзна: напярэдадні ў раённай газеце быў надрукаваны артыкул пра яго, яўменаву, стаханаўскую працу.

Каля клуба гарэў вялікі электрычны ліхтар. Яўмен убачыў сярод дзяўчат Надзю і адчуў, як зноў моцна закалацілася сэрца. Якая яна прыгожая!

Не, ён павінен пагутарыць з ёй апошні раз, высветліць усё да канца, каб ніякія сумненні ці ніякія надзеі не грызлі больш яго сэрца.

Ён танцаваў з другімі, дзяўчатамі, курыў жартаваў з хлопцамі, а думаў пра адно: што сказаць ёй?

Ён пачне з таго, што спытае, ці чытала яна артыкул у газеце, а пасля скажа: «Надзя! Я заўсёды буду працаваць так, нават лепш... Я буду зарабляць многа хлеба і грошай... І калі ты... Як мы будзем жыць!.. Мы нават уласную машыну купім, як той Бярозка!» Але праз момант словы гэтыя здаліся да недарэчнасці наіўнымі і нясціплымі, і ён адмовіўся ад іх.

Ён скажа інакш. Ён адпомсціць Валянціну, бо калі Валянцін так ставіцца да сябра, з якім трэці год, можна сказаць, есць з адной міскі, то няхай і сам не чакае літасці. Ён проста і злосна, знарок злосна, скажа Надзі, што Валянцін гультай, што ён не любіць працаваць, што ўзімку на рамонце ён атрымаў вымову. I нават больш — будзе здзекавацца і смяяцца з яго: «Ён жа падобны на дзятла, калі глядзецьна яго збоку, а калі проста ў твар, то нельга не заўважыць, што ў яго крыху скрыўлены нос».

А Надзя раптам возьме і адкажа: «Які ты дрэнны чалавек, калі так нагаворваеш на сябра».

I правільна зробіць, калі гэтак адкажа. Валянцін сапраўды часам ленаваўся, але нос у яго не скрыўлены: гэта ён сам выдумаў на сябе, калі аднойчы, пагаліўшыся, глядзеў у люстэрка.

Не, лепш за ўсё проста спытаць у яе па-сяброўску: «Скажы, Надзя, ты кахаеш Валянціна?»

Яна павінна адказаць. А можа здарыцца, што ў адказ яна абдыме яго, засмяецца і ласкава-ласкава скажа: «Які ты дурны, Квачык! Я кахаю толькі цябе!»

Уявіўшы гэта, Яўмен ажно задыхнуўся ад шчасця.

Відаць, нямала яшчэ і іншых варыянтаў размовы з'явілася б у яго гзлаве, каб ён раптам не заўважыў, што Надзя знікла з пляцоўкі. Забыўшыся на ўсё, Яўмен адразу кінуўся шукаць яе. I тут упершыню пачуў за спіной смяшок:

— Даганяй яе каля трактара!

Гэтыя, сказаныя некім, уедлівыя словы страшэнна ўразілі яго.

Няўжо?.. Няўжо яна пабегла ў поле, каб там, на працы, спаткацца з Валянцінам?

Яўмен схаваўся ў ценю ліп каля калгаснага саду і доўга, стаіўшы дыханне, слухаў, калі ж урэшце спыніцца трактар. Ды час ішоў, а трактар гудзеў па-ранейшаму і праз дрэвы саду было відно, як па полі плыве святло фар. Калі прайшло столькі часу, што яго хапіла б, каб двойчы схадзіць да трактара і назад, Яўмен з палёгкай уздыхнуў і, абышоўшы клуб, каля якога ўсё яшчэ іграў баян, рушыў па соннай вуліцы вёскі.

Надзя з сяброўкай сядзела на лавачцы каля сваёй хаты. Узрадаваны Яўмен падышоў да іх, папрасіў дазволу прысесці.

— Калі ласка, — адказала сяброўка і адразу ж паднялася. — Дык я пайду, Надзечка, спаць. Ты будзі мяне заўтра, а то я зноў прасплю.

Яўмен з удзячнасцю правёў яе позіркам.

Яны засталіся ўдваіх. Сядзелі воддаль адзін ад аднаго і маўчалі. Надзя, не падымаючы галавы, наском туфля чарціла на пяску нейкія літары. Яўмен пазіраў на яе і крыху зларадасна думаў: «Ага, няёмка табе, сорамна?» Але і сам не ведаў, з чаго пачаць размову. Ад хвалявання яму стала холадна, хоць вечар быў цёплы.

Ён сказаў пра надзіну сяброўку:

— Разумная дзяўчына Клава.

Надзя не адказала.

Тады ён услухаўся ў гудзенне трактара, якое то сціхала, аддалялася, то набліжалася, расло, і заўважыў:

— Газуе Валянцін.

Надзя і брывом не павяла, быццам упершыню пачула гэтае імя. Яўмен разгубіўся. Усяго тыдзень таму назад яна была такая гаваркая — расказвала бесперапынку, жартавала... А цяпер... Але раптам Надзя ціха засмяялася і, глянуўшы на яго, сказала:

— Якое ў цябе непрыгожае імя, старое — Яўмен, — і пасля кароткай паузы дадала: — I прозвішча таксама... Як мянушка...

Ён сам не любіў свайго імя, аднак, ніхто ў жыцці не гаварьіў яму такіх абразлівых слоў. Але больш балючым і страшным за абразу было іншае: ён зразумеў, што гэта яе адказ на ўсе яго пытанні, на ўсе надзеі і спадзяванні, больш ім няма пра што гутарыць. Ён пасядзеў моўчкі яшчэ хвілінку і, падымаючыся, сказаў:

— Валянцін, вядома, лепшае...

— Валянцін... Валя... — неяк радасна, летуценна сказала яна і неяк незвычайна, шчасліва засмяялася.

Ён развітаўся не сваім голасам:

— Добрай ночы.

— Добрай ночы, — сур'ёзна адказала Надзя і ласкава папрасіла:— А ты, Квачык, не крыўдуй на мяне. Не трэба.

Няхай бы яна лепш не гаварыла яму гэтых ласкавых слоў! Здавалася, каб яна засмяялася здзекліва, дык яму не было б так балюча, як ад гэтых слоў. Ён ішоў, як у сне, нічога не чуў і не бачыў. Каля саду яго спыніў Цімох Сарока, які ішоў з дзяўчынай, папрасіў закурыць. Запаліў запалку, глянуў Яўмену ў твар і ціха, каб не пачула дзяўчына, сказаў:

— Я на тваім месцы такому сябру морду пабіў бы.

— Што-о? — быццам не зразумеўшы, спытаў Яўмен і моўчкі пайшоў далей.

Непрыкметна для сябе, ён вышаў у поле і, пасля сам не мог успомніць як, апынуўся каля трактара.

Валянцін убачыў яго, спыніў машыну і, не заглушаючы матора, крыкнуў:

— Што здарылася?

— Злазь! — махнуў рукой Яўмен.

— Што-о?

— Злазь! — голас яго, суровы і ўладны, быў добра чуваць і праз рокат матора.

Валянцін саскочыў на зямлю і, глянуўшы сябру ў твар, адступіўся.

Яўмен, нічога не кажучы, лёгка ўскочыў на сядзенне, скінуў пінжачок свайго выходнага гарнітура, згарнуў яго падкладкай наверх.

— У чым справа? — наблізіўся Валянцін.

— Ідзі, цябе чакае Надзя!

Яўмен крануў трактар і адразу пераключыў на вышэйшую хуткасць.

Валянцін бег побач і крычаў на ўвесь голас:

— Надзя? А што здарылася? Што?.. Ды скажы ты па-чалавечы! Вар'ят!..

Яўмен махнуў рукой у напрамку вёскі.

Валянцін на момант адстаў, пастаяў нерухома, а потым перагнаў трактар і, не аглядаючыся, пабег да вёскі.

Яўмен убачыў, як шпарка ен пабег, і ўсмешка ўспыхнула на яго твары.

Ён зразумеў, што за недарэчная думка з'явілася ў напарніка, уявіў, як ён будзе шукаць Надзю, як, калі яна пайшла спаць, разбудзіць яе бацькоў...

Не, не тое. Яўмен зразумеў, што яны, Надзя і Валянцін, па-сапраўднаму кахаюць адзін аднаго. Ад гэтага стала лягчэй на душы, зніклі роспач і крыўда. Застаўся толькі смутак: было шкада сябе, няўдачніка. Ён цяжка ўздыхнуў і рушыў трактар яшчэ шпарчэй.

Наперагонкі з трактарам, ныраючы за хмары, бег месяц.