Залатая дзіда

Частка першая ВАМПІР І НАРКАМАФІЯ

Калі сны збываюцца

Маленькая кропка, падобная на чырвоны вугалёк, павялічвалася, станавілася ўсё большай. І вось Лінкан убачыў, што гэта вялізны шар, які свяціўся жоўта-чырвоным полымем.

— Што гэта? — падаў голас Анту.

Што мог сказаць яму Лінкан? Канешне, ён не раз бачыў, як над джунглямі пралятаюць самалёты, у якіх сядзяць белыя. Але ж гэты шар зусім не падобны на самалёт.

— Хаваймася, — прашаптаў Анту.

Лінкан пераступіў з нагі на нагу. Чаму ён павінен хавацца? Тут ягоная зямля. Жоўта-чырвоны шар паляціць далей, як пралятаюць белакрылыя самалёты.

— Апускаецца! — усклікнуў Анту.

І праўда, шар апускаўся ўсё ніжэй, павялічваючыся на вачах.

— Правадыр! — зноў усклікнуў Анту.

Лінкан хацеў ірвануцца ў кусты, ды нешта там, глыбока ў душы, узнялося, наплыло дрыготкаю хваляю, не дазволіла.

А жоўта-чырвоны шар апускаецца ўсё ніжэй і ніжэй. Лінкан глядзеў на яго, што заварожаны.

Шар раптам падскочыў, ірвануўся ўверх, пасля ўбок, нібы спалоханы звер.

З грудзей Лінкана вырваўся крык:

— Ён уцякае!

Шар павіс у паветры. Ён вісеў нерухома, як, бывае, вісіць аблачынка, калі няма ветру.

Лінкан моўчкі глядзеў на яго. Чаго ён вісіць? Чаму прыляцеў? Што, калі ўпадзе на джунглі? Відаць, усё згарыць у агні.

Неспадзявана пачуўся гул, быццам акіянскія хвалі набеглі на скалы. Шар зноў стаў спускацца.

— А-а-а!.. — закрычаў Анту і ніцма ўпаў на зямлю, абхапіўшы галаву рукамі.

А Лінкан глядзеў не адрываючыся. "Дык гэта ж Нгенечэн. Нгенечэн спускаецца з неба, — працяло здагадкаю. — Нгенечэн убачыў, што ў нас бяда, пачуў нас".

Лінкан нагнуўся, схапіў Анту за плячо.

— Да нас спускаецца Нгенечэн!

— У-у-у!.. — прамармытаў Анту.

Ён стаяў, нібы дзівак, і глядзеў. Раптам па вачах паласнула, быццам нясцерпна-яркім сонечным промнем. Галава ў Лінкана закружылася, і ён, ступіўшы ўперад, нязграбна, што паранены, паваліўся на бок.

Калі Лінкан расплюшчыў вочы, то ўбачыў перад сабою вярхоўнага духа, валадара людзей Нгенечэна, які ўзвышаўся, як скала. У Нгенечэна была вялізная круглая галава, усё цела блішчала, нібы луска ў рыбы, а вочы гарэлі, як маленькія ліхтарыкі, якія ён, Лінкан, бачыў у белых. У руцэ, падобнай на пальчатку, Нгенечэн трымаў залатую дзіду, якая зіхацела на сонцы.

Лінкан хацеў стаць на калені, хацеў папрасіць Нгенечэна, каб дапамог мапучэ, ды не мог прыўзняцца. Рукі, ногі быццам анямелі.

— Устань, — глуха прагаварыў Нгенечэн. "Вярхоўны валадар людзей звяртаецца да мяне! — здагадаўся Лінкан. — Ці маю я права стаяць з ім поруч? Не, не".

— Устань, — паўтарыў Нгенечэн. — Нягожа правадыру мапучэ ляжаць на зямлі.

Кажа, што так нядобра. Але ж рукі, ногі што волавам налітыя. Як устаць?

Лінкан варухнуў рукою (усё-ткі варушыцца, а думалася, што анямела), устаў.

Пасярод поля, на якім яны гулялі ў чуэка, стаяў жоўта-чырвоны шар. Цяпер Лінкан ведаў, што ў такім шары лятае сам Нгенечэн.

— Паднімі Анту, — сказаў Нгенечэн.

Лінкан стаяў як здранцвелы. "Нгенечэн ведае, што я правадыр племені, што майго сябра зваць Анту", — думаў ён.

— Паднімі Анту, — паўтарыў Нгенечэн.

"Які ж я дурань! Зусім ад памяці адбіла, — падумаў Лінкан. — Нгенечэн — вярхоўны дух. Ён ведае і пра тое, што адбываецца на зямлі, і пра тое, што пад зямлёю, што на акіянскіх глыбінях. Усе пільяны служаць яму".

— Паднімі Анту.

Лінкан падышоў да Анту, які нерухома ляжаў на зямлі, таргануў яго за плячо.

— Да нас прыляцеў Нгенечэн!

— Ы-ы-ы… — мармытнуў Анту, нібы з-пад зямлі. Лінкан нагнуўся.

— Нгенечэн прыляцеў! На тым круглым шары. Уставай. Ён загадаў.

— Н-не-э, — прамармытаў Анту.

Нгенечэн падышоў да Анту, прыўзняў яго, нібы пярынку, і паставіў на зямлю.

— Я не магу… Не магу-у стаяць, — наўсхліп прамовіў Анту.

Нгенечэн бліснуў на яго сваімі вачыма-ліхтарыкамі. "Нгенечэну не даспадобы, калі яго не слухаюцца", — зразумеў Лінкан.

— Анту, не плач, — папрасіў ён. — Стой і глядзі.

— Я стаю. На якім свеце я стаю? — зноў усхліпнуў Анту. Нгенечэн махнуў рукою, паказваючы на джунглі.

— На тым, дзе жывеш, дзе твае джунглі.

Анту хацеў упасці на калені, але Нгенечэн схапіў яго за плячо.

— Стой. Я вам не зраблю благога.

"Нгенечэн не пакрыўдзіць, благога не зробіць, як тады, калі паклікаў пільянаў, якія загадалі змяі Кай-кай-філу, каб затапіла землі мапучэ. Усё-ткі ён пачуў крык маёй душы, крык душы майго народа", — падумаў Лінкан.

— Я вам не зраблю благога, — паўтарыў Нгенечэн. — Зямля мапучэ гіне ад спякоты? Так?

— Гіне, — выдыхнуў Лінкан. І Анту кіўнуў галавою:

— Гіне.

Нгенечэн прыўзняў сваю залатую дзіду. Лінкан са страхам глядзеў на яго.

— Ты хочаш быць шчаслівым, правадыр? — бы здалёку, данёсся да Лінкана голас Нгенечэна.

Ці хоча? Вядома ж. Калі быў зусім малым, то вельмі хацеў навучыцца страляць з лука так, як страляў ягоны бацька. Тады гэта было для яго недасяжным шчасцем. Калі падрос, то стаў з нецярпеннем чакаць таго дня, калі прыме абрад, пасля якога юнакоў лічаць дарослымі, даюць права вырашаць усё, што звязана з жыццём племені, нароўні са сталымі мужчынамі. Ён, Лінкан, не раз уяўляў, як разам з іншымі юнакамі пераступіць парог хаціны, у якой збяруцца старэйшыя, як, седзячы на кукішках перад сваім хросным бацькам, будзе слухаць правадыра, які дзеля гэтага дня сваё цела пакрые чырвонай фарбай і размалюе чорна-белымі палосамі, як правадыр скажа, што яны, малодшыя, павінны шанаваць продкаў і паважаць багоў, абараняць жанчын, дзяцей, пераносіць боль, цярпець голад, добра працаваць, быць адданымі свайму племені. Яго не палохала, што ў хаціне прыйдзецца сядзець чатыры дні нічога не еўшы. Ён дачакаўся гэтага дня, прыняў абрад, але неўзабаве белыя паляўнічыя схапілі яго і прымусілі жыць у чужым горадзе. Як яму хацелася вярнуцца дамоў, у джунглі! Збылася і гэтая мара. Шчаслівым стаў той дзень, калі ўбачыў роднае паселішча. А цяпер… Цяпер ён сказаў:

— Усе мае родзічы ляжаць у гэтай зямлі. Але я не хачу, каб людзі племені дачасна палеглі. Я хачу чуць іхнія галасы, хачу бачыць іхнія твары. Я хачу, каб у нашых ачагах заўжды гарэў агонь. У мяне не будзе шчасця, калі ён патухне, калі попел стане халодным. Маё імя Лінкан, што азначае камень, але маё сэрца не каменнае.

Нгенечэн стукнуў залатой дзідай аб зямлю.

— Ты добра сказаў, правадыр. Вы ўсе заслужылі шчасце. Вось залатая дзіда. Яна дасць шчасце табе і твайму племені. Беражыце яе. Пакуль яна ў вас, з вамі ваша шчасце.

Нгенечэн працягнуў Лінкану залатую дзіду. Лінкан узяў яе і ледзь не выпусціў з рук: не чакаў, што такая цяжкая. Нгенечэн бліснуў на яго вачыма-ліхтарыкамі.

— Я даю вам залатую дзіду, а ты, правадыр, павінен аддаць мне каго-небудзь з вашага племені. Я забяру яго з сабою.

Вось яно што! Аддаць Нгенечэну — значыць аддаць назусім, як у ахвяру. Чаму ён не просіць самых найлепшых напіткаў ці самую сытую ламу? Каго ж яму аддаць? Мужчыну, жанчыну, дзіцё? Ці добра так будзе? Нехта ж пасля папракне.

Але ж усё племя загіне, калі будзе спякота. Загіне… Аддаць… Ці зразумеюць людзі?

У жоўта-чырвоным шары нешта піскнула, а пасля працягла загудзела. Нгенечэн тупнуў нагою.

— Правадыр, хутчэй вырашай. Мяне клічуць.

Яго клічуць. Выходзіць, нехта сядзіць у гэтым шары. Відаць, злыя духі. Ім не даспадобы, што Нгенечэн хоча дапамагчы мапучэ. А калі сябе прапанаваць у ахвяру? Але ж Нгенечэн сказаў, каб аддаў каго-небудзь з племені.

У жоўта-чырвоным шары зноў піскнула, загудзела. Лінкан пахіснуўся, быццам яму на спіну знячэўку ўзвалілі цяжар.

— Хутчэй, правадыр, — прамовіў Нгенечэн. "Валадар людзей, дазволь мне яшчэ крышку падумаць", — хацеў сказаць Лінкан, але наперад ступіў Анту.

Нгенечэн быццам чакаў гэтага. Ён узяў Анту за руку і павёў у жоўта-чырвоны шар. А ён, Лінкан, стаяў, бы аглушаны.

Нгенечэн і Анту ўжо каля жоўта-чырвонага шара. Анту азірнуўся. На ягоных вачах Лінкан убачыў слёзы. Нгенечэн абхапіў яго, пасадзіў у жоўта-чырвоны шар, залез сам. Дзверцы адразу ж зачыніліся. Нешта загудзела, і шар, скалануўшыся, панёсся ўверх. Лінкан задраў галаву, праводзячы яго вачыма. Калі жоўта-чырвоны шар стаў маленькай кропкай, падобнай на гарачы вугалёк, па небе паласнула маланка, зарагатаў гром, і на зямлю ўпалі першыя кроплі дажджу, забарабанілі па лісцях. А Лінкану здалося, што там, высока ўгары, мільгануў самотны твар Анту. Ледзь раскрываючы губы, Лінкан прашаптаў:

— Сны збываюцца.

Праз сем гадоў

Мінула сем гадоў пасля таго, як Нгенечэн павёз з сабою ў жоўта-чырвоным шары індзейца племені мапучэ Анту. У гасцініцы невялікага гарадка адной з краін Лацінскай Амерыкі сядзелі Алеся, Максім і я, Антось Маркевіч. Менавіта я расказваю вам гэтую гісторыю. Хтосьці з вас запытаецца: як жа ты, беларус, апынуўся ў Лацінскай Амерыцы? Што ж, здараецца. Паслухайце, як было.

Аднаго разу настаўніца іспанскай мовы нашай мінскай школы Ніна Іванаўна (у нашай школе іспанскую мову вывучаюць з першага класа) прачытала нам, што вядомая ў свеце лацінаамерыканская газета праводзіць конкурс пад назвай "Хто лепей ведае Лацінскую Амерыку?". Узнагарода пераможцам конкурсу — падарожжа па Лацінскай Амерыцы. Наш шосты клас, як гаворыцца, адразу ж уключыўся ў гэты конкурс і перамог. Мы думалі, што ў Лацінскую Амерыку адправімся ўсім класам, але нам сказалі, што могуць паехаць толькі чатыры чалавекі. Для паездкі выбралі Максіма, Алесю і мяне. І Ніна Іванаўна паехала з намі. Хіба адпусцілі б нас бацькі без настаўніцы? Чаму выбралі менавіта мяне, Алесю і Максіма? "Як лепшых знаўцаў іспанскай мовы", — так сказаў дырэктар школы Кузьма Ільіч. Мы ездзілі па гарадах, наведвалі музеі, паднімаліся на горы, ды на пяты дзень неспадзявана захварэла Ніна Іванаўна. Яе паклалі ў бальніцу, а мы адправіліся ў гэты невялікі гарадок. Спадзяваліся, што і тут нам пакажуць нешта незвычайнае. Але ж нас адразу з аэрапорта прывезлі ў гасцініцу і папярэдзілі, каб надвор не выходзілі, бо ў горадзе з'явіўся вампір, які нападае на людзей.

Другі дзень мы ў гасцініцы. З намі быў індзеец па імені Анту (яму даручылі ахоўваць нас). Але зранку ён пайшоў у горад, каб даведацца, што там робіцца.

А ў пакоі душна, кашуля прыліпае да спіны. Я, седзячы на крэсле, гляджу на Алесю. Яна, закусіўшы губу, пазірае ў акно. Насупраць мяне — Максім. Ён раз-пораз чухае свой кірпаты нос і моршчыць лоб: відаць, думае пра таго вампіра, які прагне чалавечай крыві. А можа, успамінае, як мы развітваліся з аднакласнікамі? Яны, вядома, цяпер зайздросцяць нам. Зайздросцяць… Ніна Іванаўна ў бальніцы, а дзесьці на вуліцы вампір.

— Антось, — звяртаецца да мяне Максім, — не верыцца, што ў горадзе вампір.

Алеся цяжка ўздыхнула.

Вядома, у яе цяпер душа ў пятках. Яна нават мышэй баіцца. Аднаго разу, восенню, калі наш клас дапамагаў калгаснікам капаць бульбу, я злавіў мыш, падышоў да Алесі (яна якраз сядзела, адпачывала) і непрыкметна паклаў ёй на калені. Не ведаю, чаму мыш адразу не пабегла. Мажліва, я крыху прыдушыў яе. А Алеся, убачыўшы мыш, піскнула, войкнула і давай скакаць, нібы на гарачых вуголлях.

Пасля таго Алеся доўга не размаўляла са мною. А хіба я быў вінаваты? Хіба я мог падумаць, што яе напалохае маленькая мыш?

— Антось, ты верыш, што ў горадзе вампір? — зноў прагаварыў Максім.

— Нездарма кажуць, — уздыхнуў я. Алеся раптам адскочыла ад акна.

— Алеся, чаго ты? — запытаў Максім.

— Там… Там… Нехта ў акно глядзіць. Максім устаў, падышоў да акна.

— Звычайны чалавек стаіць. Чаго спалохалася?

І я падышоў да акна, каб паглядзець, як сказаў Максім, на звычайнага чалавека. Сапраўды, звычайны: індзеец, якіх нямала ў гэтым гарадку. Чорныя, што смоль, валасы да плячэй, сам высокі, хударлявы. Чымсьці на Анту падобны. Стаіць, на гасцініцу пазірае. Заўважыў, што мы ў акно глядзім, памахаў нам рукою і няспешна пайшоў.

— Звычайны чалавек, — паўтарыў я. — А вампір сапраўдны страхалюд. Калі б табе, Алеся, прысніўся ён, то ты тры дні хадзіла б азіраючыся.

Чаму я гэтак сказаў? Чуў ад тутэйшых людзей, што ў гэтага вампіра нос, як у бабы-ягі, на барадзе ў яго рэдкае доўгае валоссе, вочы пукатыя, рачыныя, а сам малы, з дзіцё ростам, крываногі.

— Хоць і рэдка, але людзі-вампіры сустракаюцца на свеце, — кажу тонам знаўцы. — Сам пра іх чытаў. У газеце пісалі, чаму кроў смокчуць. Здаецца, гемаглабіну ім не хапае. Ад таго і такія страхалюды.

Алеся снапом апусцілася на ложак, заморгала вачыма. І хто ж мяне цягнуў за язык? Навошта сказаў ёй пра гэта? Яна і так не ведае, на якім свеце знаходзіцца.

Алеся апусціла галаву і раптам сказала:

— Хлопчыкі, калі я вучылася ў чацвёртым класе, то верыла, што ў Лацінскай Амерыцы ёсць краіна Біміне, у якой цячэ крыніца вечнай маладосці. Мне так хацелася ў тую краіну!

Краіна Біміне… Пра яе мы пачулі ад Ніны Іванаўны. Яна нам расказала, што ўпершыню пра краіну Біміне даведаліся еўрапейцы з напісанага на пергаменце. Вось што данёс да нас даўні пергамент.

Біміне — востраў. Туды ад нашай зямлі трэба плысці дзевяць дзён і дзевяць начэй. Здалёк ты ўбачыш вяршыню гары, а калі падплывеш бліжэй, табе адкрыецца бераг, увесь пакрыты зялёнымі дрэвамі. Ад берага ў глыбіню вострава вядуць ледзь прыкметныя сцяжынкі. Па адной з гэтых сцяжынак ідзі да падножжа гары, але не азірайся, бо крыніца вечнай маладосці страціць для цябе сваю цудадзейную сілу. Настане час — лес расступіцца, і ты ўбачыш раўніну. Тут б'е крыніца, якая дае вечную маладосць. Калі змачыць яе вадою засохлую кветку, яна зноў зацвіце і будзе гэткай жа вечна. Галінка, даўно адламаная ад дрэва, зноў зазелянее і дасць новыя парасткі. А калі стары і нямоглы вып'е той цудадзейнай вады, то праз імгненне стане маладым і поўным сіл. Алеся працягвала:

— Хлопчыкі, мне хацелася апусціць у крыніцу вечнай маладосці букет ружаў, каб заўжды ён быў такім, як на восьмае сакавіка.

Яна летуценна ўсміхнулася.

— Няма краіны Біміне, — сказаў Максім. — Яе шукалі, але не знайшлі іспанскія канкістадоры. Шмат іх загінула ў джунглях.

Я не сцярпеў, запярэчыў:

— Але ж губернатар вострава Пуэрта Рыка дон Хуан Понсе дэ Леон, які ў тысяча пяцьсот трынаццатым годзе адправіўся на пошукі вострава Біміне, адкрыў цёплае пячэнне — Гальфстрым. Яно сагравае Еўропу, дае ёй жыццё. Хіба гэта не цудадзейная рака?

— Дзе ж падзеўся Анту? Чаму так доўга яго няма? — уздыхнула Алеся.

Анту абяцаў нам, што хутка вернецца. Дзіўны гэты Анту. Расказваў, што яго забраў з сабою вярхоўны дух Нгенечэн, што іхняму племені мапучэ, якое жыве ў джунглях, Нгенечэн даў залатую дзіду. Хіба мажліва такое? Анту любіць цешыць казачкамі. Дзе ж ён? Страшнавата без яго. Чужы горад, а ў горадзе вампір. Ён можа і ў гасцініцу пракрасціся. Ведае, што тут шмат людзей.

Я хацеў сказаць Алесі, што Анту зараз прыйдзе, ды на калідоры пачуліся цяжкія крокі: туп-туп-туп… На крокі Анту яны не былі падобныя. Анту, ведалі мы, ступае ціха, амаль нячутна.

Я навастрыў вушы. "Туп-туп", — пачулася каля нашых дзвярэй.

Алеся падскочыла. Яе нібы спружына падкінула.

— Хлопчыкі, хто ж там? — мышкай піскнула яна.

— Тс-с, — прыклаў палец да вуснаў Максім. — Нехта каля дзвярэй стаіць, падслухоўвае.

Ну і ну! Каму ж мы спатрэбіліся? Няўжо вампір прабраўся ў гасцініцу?

Мы затаілі дыханне. А той, за дзвярыма, патаптаўся, уздыхнуў і патупацеў назад.

Алеся, націснуўшы на слова "ён", прамовіла:

— Ён пайшоў.

І я гэтак жа, як і яна, прамовіў:

— Ён пайшоў.

— Я адчыню дзверы, праверу, хто там, — сказаў Максім і накіраваўся да дзвярэй.

А на калідоры зноў пачулася: туп-туп-туп…

Максім стаў, застыўшы цыркулем.

Я ўжо не сумняваўся, што гэта вампір. "Ён слухае, ці ёсць хто ў пакоі", — думалася мне.

Вампір, пачулі мы, пракрактаў і патупацеў. Няўжо пранесла?

Ён — гэта Траука?

Некалькі хвілін мы сядзелі як здранцвелыя. А на калідоры зноў пачуліся крокі: ужо лёгкія, імклівыя. Я адразу пазнаў, што ідзе Анту. Нарэшце. Цяпер пракляты вампір не нападзе на нас.

Я падбег да дзвярэй, хацеў адамкнуць іх, а Алеся як замахае рукамі:

— Антось, не адмыкай! Мажліва, вампір, каб абмануць нас, знарок стаў па-іншаму хадзіць.

— Я адамкну, — кажу.

— Пачакай, — спыніў мяне Максім. Я зірнуў на яго:

— І ты баішся?

— Не задавайся. Сам нядаўна пад ложак заглядваў. Ведаю чаму. Шукаў месцейка, каб схавацца. Не след спяшацца. Крыху пачакаем.

Я хацеў сказаць Максіму, што не збіраўся пад ложкам пыл выціраць, ды з-за дзвярэй пачуўся голас Анту:

— Не заснулі?

Я павярнуў ключ у замку, адчыніў дзверы. Анту ўвайшоў у пакой. Да яго адразу ж кінулася Алеся.

— Дзядзька Анту, як добра, што вы прыйшлі! Па калідоры хадзіў вампір. Каля нашых дзвярэй крактаў, нагамі тупацеў. Ён хацеў у наш пакой улезці.

Анту пагладзіў Алесю па галаве.

— Не бойся. Няма яго тут. Нехта проста так хадзіў. Мабыць, свой пакой шукаў. Забыўся, у якім яго пасялілі.

Няма вампіра ў гасцініцы, не было. А мы ад страху калаціліся. Нездарма кажуць: баязліваму і корч мядзведзем здасца.

— Яго зусім няма? Выдумалі людзі? — запытала Алеся.

Анту сеў на крэсла, паглядзеў на нас. У некаторых дарослых у вачах можна ўбачыць затоеную злосць ці жорсткасць, у іншых гарэзлівасць ці неспакой, сумоту. А ў вачах Анту — нейкая незразумелая мне дзіцячая дабрыня. Гэта я прыкмеціў яшчэ раней, калі мы толькі сустрэліся з ім, калі ён расказваў нам, як спусціўся ў джунглі валадар людзей Нгенечэн.

— Людзі праўду казалі,— прамовіў Анту. — Траука ў горадзе.

— Які Траука? — здзівіўся я.

— У нашых джунглях жыве вельмі стары карлік. Ягоны твар як у дзіцяці, а галава павернута тварам назад. На нагах-абрубках, якія падобныя на лапы, няма пятак і пальцаў. Ён носіць сплеценае з травы адзенне і глядзіць так, што нават самаму смеламу становіцца не па сабе. У таго, хто сустрэнецца з ім, нямее шыя, вырастае горб. Вампір, які з'явіўся ў горадзе, — гэта не чалавек. Гэта страшыдла Траука.

Вядома, ні я, ні Алеся, ні Максім не паверылі, што дзесьці ў джунглях жыве карлік Траука. Ды мы не пярэчылі Анту, бо ведалі: колькі ні пярэч, ён будзе стаяць на сваім. Так было і раней, калі расказваў, як ляцеў разам з Нгенечэнам у шары.

— Дык вампір, — ў горадзе? — запытаў у Анту Максім.

— У горадзе. Нядаўна на хлапчука напаў. Ледзь абаранілі малога.

— А Траука ўцёк?

— З самых рук вырваўся. Вёрткі.

Усё-ткі ўцёк. Што ж было б, калі б на мяне напаў? Трапілі ў нерат! Вось табе і Лацінская Амерыка! Тут добрым спрынтарам трэба быць.

— Траука хлапчука моцна пакусаў? — пацікавіўся я. Максім, каб перапыніць гэткую гаворку, прамовіў:

— Дзядзька Анту, вы казалі, што ў джунглях была вялікая спякота, калі Нгенечэн спусціўся на жоўта-чырвоным шары.

— Яшчэ якая!

— Вы ўвесь час жылі ў джунглях? Вам не было сумна?

— Не. Мы працавалі, весяліліся.

— Дзядзька Анту, да гэтага вы ніколі не бачылі вялікага горада?

Анту паглядзеў на Максіма. У ягоных добрых дзіцячых вачах можна было прачытаць: "Які ж ты дзівак, хлопча!"

У школе нам расказвалі, што на тэрыторыі многіх лацінаамерыканскіх краін захаваліся асобныя групы індзейцаў, якія ніколі не мелі кантакту з цывілізацыяй, жылі, як і іхнія далёкія продкі, лавілі рыбу, палявалі. Здаралася, што да такіх паселішчаў дабіраліся еўрапейцы, каб азнаёміцца з першабытным жыццём. Ды не ўсе індзейцы былі згодныя на гэта.

Адзін бразільскі вучоны падлічыў, што за два апошнія дзесяцігоддзі ад індзейскіх стрэлаў толькі ў Бразіліі загінула больш як шэсцьдзесят даследчыкаў. Што ж, да індзейцаў часта ідуць не з дабром. Вось і Лінкана, цяперашняга правадыра племені мапучэ, казаў Анту, яны калісьці забралі з сабою.

Ды ўсё роўна не верыцца, што ў наш касмічны век ёсць індзейцы, якія наўмысна не выходзяць з джунгляў. Цяжка ўявіць іхняе жыццё без машын, без электрычнасці. Нездарма Максім здзіўляецца.

— Вы ніколі да гэтага не бачылі вялікага горада? — паўтарыў мой сябар.

— І не хацеў бы бачыць, — адказаў Анту.

— Тут лягчэй жыць, — паціху сказаў Максім.

— А мне цяжэй.

Анту хутка-хутка забарабаніў пальцамі па стале. Развярэдзіў яму душу Максім.

— Калісьці наш токі Лаутара ад белых уцёк, — прамовіў Анту. — Не захацеў жыць з імі. І Лінкан з горада ўцёк. І я ўцяку, пайду праз джунглі. Але што скажуць мне? Мяне ж забраў Нгенечэн. Ці павераць, што я жывы?

— Раскажыце нам пра токі Лаутара. Ён нікога не баяўся? — звярнулася да Анту Алеся.

— Нікога. У яго сігналам да атакі быў вокліч: "Амутуі!"

— Што значыць "амутуі"? — пацікавілася Алеся.

— Ідзем уперад. Цяжкі быў лёс у токі Лаутара. Яго — сына мясцовага правадыра — яшчэ малым забралі іспанскія заваёўнікі-канкістадоры. Ён рос у іх, вучыўся ваеннаму майстэрству, а пасля яму далі пад каманду атрад лучнікаў, каб ваяваў са сваім народам. Але Лаутара ў час бою перабіў вялікі атрад іспанцаў і перайшоў да сваіх. Мапучэ выбралі яго токі — ваенным правадыром, і неўзабаве ён паказаў, на што здатны. Калі вялікі атрад карнікаў выходзіў з цясніны, токі Лаутара падзяліў сваё войска на некалькі атрадаў. Першы атрад не даў развярнуцца канкістадорам, наляцеў на іх, а пасля адступіў, рассыпаўся ў розныя бакі і, зноў сабраўшыся, стаў за апошнім атрадам, каб адпачыць і з новай сілай наляцець на ворага. Так рабілі і іншыя атрады. Наляталі, біліся, а пасля, адступіўшы, станавіліся за апошнім. Іспанцы не вытрымалі гэткага націску і пабеглі. Кожны іспанскі заваёўнік ведаў кліч Лаутара: "Дзесяць перамог мы атрымаем над нашым ворагам!" А як баяліся карнікі балеадоры, якую ён упершыню прымяніў у баі! Здавалася б: ну што ж такое балеадора? Звычайная вяроўка і два круглыя камяні, прывязаныя да яе канцоў. Але ў руках вояў-мапучэ балеадора стала страшнай зброяй. Камяні, пушчаныя з яе, выбівалі з сёдлаў коннікаў. Шмат бяды прынёс ворагу токі Лаутара, але знайшоўся здраднік, які выдаў яго, і ў тысяча пяцьсот пяцьдзесят сёмым годзе токі Лаутара загінуў.

— Дзядзька Анту, вы расказвалі, як Нгенечэн спусціўся, — напомніў Максім. — Ён вас з сабою забраў. А што было далей?

— Не памятаю. Нават не ведаю, як у гэтым горадзе апынуўся. Я нібы з неба спусціўся. Мабыць, Нгенечэн мяне сюды прывёз. З таго часу тут жыву, працую.

Цікава выходзіць. Спусціліся, забралі, павезлі. Не, не Нгенечэн яго забраў, а іншапланецяне. Не раз яны прыляталі на Зямлю. Вось і ў нашых газетах пісалі, што аднаго дзядзьку з Украіны іншапланецяне з сабою забралі. Той дзядзька запомніў, як везлі яго, як паказвалі яму сваю планету. А пасля ён немаведама як апынуўся каля сваёй хаты. Як і Анту, не памятае, хто прывёз яго. Чаму ж Анту іншапланецяне забралі? Відаць, была нейкая прычына.

— Дзядзька Анту, вас іншапланецяне забралі,— кажу. — Хіба вы не чулі, што яны прылятаюць да нас?

Анту як адрэзаў:

— Нгенечэн мяне забраў.

— А залатая дзіда ў правадыра Лінкана засталася? — пацікавіўся Максім.

— Ніхто не верыць мне, — са скрухай сказаў Анту. — Калі расказваю ў горадзе, то ўсе смяюцца. А мапучэ не ўмеюць хлусіць. Закон продкаў не дазваляе нам хлусіць.

Я паверыў, што ў правадыра Лінкана залатая дзіда, што далі яе яму іншапланецяне. Ніхто ж не ведае, на якой планеце яны жывуць. Мажліва, там гэтулькі золата, што ходзяць па ім. Дык хіба цяжка зрабіць залатую дзіду?

— Ведаеш, чаму іншапланецяне далі правадыру Лінкану залатую дзіду? — звярнуўся я да Максіма.

— Чаму?

— Яна для іх як арыенцір.

— Але, — падхапіла Алеся. — Мажліва, у ёй знаходзяцца нейкія невядомыя нам прыборы, якія падаюць сігналы іхнім лятальным апаратам. Каб тыя не збіваліся з курсу.

— Чаму ж іншапланецяне менавіта мапучэ аддалі залатую дзіду? — запытаў Максім.

— Ведалі, што мапучэ будуць яе берагчы, што не павязуць у іншае месца на якую-небудзь выставу. Залатая дзіда для іншапланецян пастаянны арыенцір. Зразумеў? — сказаў я.

— Зразумеў,— буркнуў Максім.

— Не верыце мне. Тым, хто не нарадзіўся ў джунглях, цяжка зразумець нас, — паціху сказаў Анту.

Нядобра, што мы пры ім гэткую гаворку завялі. Усё-ткі пакрыўдзілі. Мне хацелася сказаць Анту штосьці добрае, цёплае, каб не крыўдаваў, ды з калідора данесліся гучныя воклічы.

— Ці не вампір Траука ў гасцініцы? — усклікнула Алеся.

— Зараз праверу, што там, — Анту ўстаў з крэсла, адчыніў дзверы і выйшаў на калідор.

Мы моўчкі пераглянуліся. Няўжо сапраўды нядаўна Траука, як назваў вампіра Анту, тупацеў каля нашых дзвярэй?

Папугай на водных лыжах

Нудна цягнуўся час. Нарэшце ў пакой увайшоў Анту. Мы ў адзін голас усклікнулі: — Траука?

— Злавілі Траука. Вось і радуюцца ў гасцініцы.

— Хто злавіў? — апярэдзіўшы мяне і Алесю, запытаў Максім.

— Нейкія чужыя людзі. Да гэтага іх у горадзе не бачылі. Яны самі сказалі, што злавілі Траука. Сказалі, што хутка пакажуць яго.

— Вось каб хоць адным вокам глянуць на яго! — вырвалася ў мяне.

Алеся аж прыжмурылася.

— Хочаце паглядзець, як папугай катаецца на водных лыжах? — усміхнуўся Анту.

Ці мажліва такое? Каб праехаць на водных лыжах, трэба трэніравацца. Спартсмены-вадналыжнікі не адзін год трэніруюцца. А тут папугай — птушка. Птушкам толькі на галінках сядзець.

— Папугай? На водных лыжах? Не веру, — сказаў я.

— Хадзем на наша возера. Паглядзіце, — сказаў Анту. Калі мы выйшлі з гасцініцы, Алеся пацікавілася:

— Дзядзька Анту, а тыя людзі, што злавілі вампіра, не баяліся, што ён іх пакусае?

— Пэўна ж, баяліся. Ён хітры, падобны на кажана-крывасмока.

— Хіба ёсць кажаны-крывасмокі?

— Ёсць. Яны на жывёлін нападаюць. Разцамі пракусваюць скуру і з ранкі п'юць кроў. Зубы-разцы ў іх вострыя, што брытвы.

— А дзе яны водзяцца? — запытала Алеся.

— У джунглях.

Кажаны-крывасмокі ў джунглях водзяцца. Пашанцавала, што туды нас не павезлі.

Перагаворваючыся, мы непрыкметна прыйшлі на тое возера, пра якое казаў Анту. Яно было тут жа, у горадзе. Вакол возера, цесна збіўшыся, стаялі людзі.

Мы праціснуліся праз натоўп. Па возеры на мініяцюрных лыжах куляй ляцеў папугай, учапіўшыся дзюбай за трос, прымацаваны да маленькай маторнай лодкі.

— Ну й малайчына! — запляскала ў ладкі Алеся. І вакол запляскалі, закрычалі:

— Трымайся, какаду!

— Не памачы лапы!

— Ні пуху, ні пер'я!

— Хто кіруе маторнай лодкай? — запытала ў мяне Алеся. Сапраўды, хто? Маторная лодка імчыцца, апісваючы кругі, быццам сама сабою, быццам нячыстая сіла яе нясе.

— Маторная лодка з дыстанцыйным кіраваннем, — сказаў Максім.

— З дыстанцыйным? — здзівілася Алеся. Максім тыцнуў пальцам, паказваючы ўлева.

— Вунь на беразе мужчына. Ён ёю кіруе.

Воддаль ад нас, шырока расставіўшы ногі, стаяў чарнявы мужчына. У ягоных руках была невялікая скрыначка з кнопкамі, рычажкамі. Мужчына, не зводзячы вачэй з маторнай лодкі, націскаў на кнопкі, пераключаў рычажкі. Маторная лодка насілася, што шалёная.

Я шчоўкнуў пальцамі.

— Какаду — майстар спорту міжнароднага класа.

— Заслужаны майстар спорту, — сказаў Максім. "Заслужаны майстар спорту" какаду ляцеў над вадою.

Цяпер я не думаў ні пра кажаноў-крывасмокаў, ні пра вампіра Траука.

Маторная лодка павярнула да берага. Імчыцца. Вось-вось урэжацца ў бераг. Не, спынілася каля самага берага. Чарнявы ўзяў папугая, пасадзіў сабе на плячо.

Людзі кінуліся да яго. Анту, я, Алеся і Максім таксама пабеглі туды.

Вось ён, "заслужаны майстар спорту" какаду. Пазірае на людзей, то ў адзін, то ў другі бок паварочвае галаву. Раптам, адкрыўшы дзюбу, як закрычыць:

— Чаго вочы вылупілі?

Я спярша не скумекаў, што гэта пра нас, пра ўсіх. Пасля дайшло, калі людзі на розныя галасы зарагаталі:

— Ха-ха-ха… Гы-гы-гы…

І какаду, як відаць, перакрыўляючы, загыгыкаў:

— Гы-гы-гы…

Вакол яшчэ мацней зарагаталі:

— Га-га-га…

Чарнявы чамусьці падышоў да Анту.

— Разумны мой папугай? Анту прыцмокнуў языком.

— Яшчэ які!

— Мяне зваць Санча, — сказаў чарнявы.

— А мяне Анту.

— Гэта ты пра залатую дзіду ўсім расказваеш? Анту апусціў галаву.

— Ніхто мне не верыць.

— Дзядзька, гэта вы вампіра злавілі? — вытыркнуўся наперад Максім.

— А гэта хто? — спытаў Санча і паказаў на мяне, Алесю і Максіма.

— Яны здалёку, з іншай краіны.

— З іншай? — працягла прагаварыў Санча.

— Вы доўга свайго какаду трэніравалі? — нясмела запытала ў яго Алеся.

— О-о! Ён яшчэ не на такое здатны. Ен нават да дзесяці ўмее лічыць, — прамовіў Санча і гучна сказаў: — Адзін!

— Два, тры, чатыры, пяць, шэсць… — пачаў лічыць какаду.

Людзі загаманілі. Хтосці зацягнуў песню. Яе падхапілі. Усе як адзін паддаліся нейкай незразумелай мне весялосці. Ці не таму, што некалькі дзён стрымлівалі яе, насілі ў сабе, напалоханыя вампірам?

А папугай пырхнуў, скокнуў на зямлю, перакуліўся, як сапраўдны акрабат, зноў узляцеў, сеў на плячо Санча, пазіраючы на людзей, як пераможца.

— Вы пыталіся, ці я вампіра злавіў? — звярнуўся да нас Санча. — Я. Прыйшлося павалтузіцца з ім.

Людзі, якія стаялі паблізу, прыціхлі.

— Ён страшны? — запытала Алеся.

— Страшнейшы за самую страшную гарылу, — прамовіў Санча.

Я не зводзіў вачэй з Санча. Вось ён, герой сённяшняга дня. Ён не толькі Траука адолеў, але і людзям даў радасць.

Ён як добры казачны джын, які зробіць усё-ўсё, што пажадаеш.

Санча пагладзіў папугая.

— Дужы гэты вампір. Пантэрай на нас кідаўся. Аднаго нашага за руку ўкусіў.

— Зубамі? — сказаў я ні ў пяць ні ў дзесяць.

— Канешне, зубамі. Ён…

Санча не паспеў даказаць, бо ззаду пачуўся прарэзлівы крык нейкага мужчыны:

— Вампір на вуліцы! Нядаўна на жанчыну напаў!

— Бандыты! — на ўсё горла закрычаў папугай. Людзей закруціла, як круціць у бяздоннай яме вір. Мяне, Максіма і Алесю натоўп пацягнуў за сабою. Мы не супраціўляліся, толькі, узяўшыся за рукі, стараліся трымацца разам. Анту застаўся дзесьці там, каля возера.

Вампір Траука

Не памятаю, ці доўга натоўп цягнуў нас за сабою. Нарэшце людзі сталі разбягацца. Мы таксама пабеглі, пакуль не апынуліся на нейкай ціхай вуліцы, дзе не было ні душы.

— Хлопчыкі, у якім баку гасцініца? Куды нам ісці? — запытала Алеся.

— Назад, — кажу я.

— Па-мойму, уперад, — запярэчыў Максім.

— Чаму ўперад? — пытаюся ў яго.

— Калі пойдзем назад, то вернемся на возера. Здаецца, лагічна ён разважае. Ад возера мы беглі. Можа, вярнуцца? Можа, Анту чакае нас каля возера?

— Хлопчыкі, невядома, ці трапім на возера. Мы ж не адну вуліцу прабеглі. Невядома, куды гэтая вядзе, — сказала Алеся.

І ў яе разважанні ёсць логіка. На возера, як помніцца, мы ішлі па прыгожай, шырокай вуліцы. А гэтая вузкая. І людзей не відаць. Мабыць, зноў пахаваліся. Каму ж хочацца сваім жыццём рызыкаваць? Тут трэба хадзіць з важкім кіем.

— Усё-ткі трэба ісці назад, — парушыў маўчанне Максім. Разумнік знайшоўся! То ўперад, то назад. Прывык, каб заўжды было па-ягонаму. Не выйдзе. Насуперак зраблю.

— Трэба ісці ўперад, — сказаў я і патэпаў, засунуўшы рукі ў кішэні.

А на душы неспакойна. Чужы горад, чужая вуліца, чужыя дамы. Што, калі раптам вампір Траука выскачыць?

Я азірнуўся, каб паглядзець, дзе Алеся і Максім. Валакуцца за мною. Відаць, і ім страшна. Траука… Чаму ж ён зноў на вуліцы? Анту казаў, што злавілі. І Санча пацвердзіў.

Я стаў, пачакаў Максіма і Алесю.

— Антось, — звярнулася да мяне Алеся, — што ты думаеш пра Санча?

— Санча — герой! — узняўшы ўверх руку, прагаварыў я. Максім хмыкнуў:

— За чужымі плячыма герой.

— Чаму за чужымі? Ён вампіра лавіў. Хіба ты не чуў, як Санча расказваў?

— У гэтага Санча язык, як малатарня… Злавілі… Калі б злавілі, то на жанчыну не напаў бы, — сказаў Максім.

Вуліца павярнула ўлева, і мы апынуліся ў двары, дзе квадратам стаялі трохпавярховыя дамы. Вокны, дзверы ў дамах павыбіваныя, дзе-нідзе забітыя дошкамі. Выходзіць, вуліца вяла да гэтых дамоў. Прыйшлі, называецца.

— Чаму дамы разбураныя? Хіба тут ваявалі? — усклікнуў я.

Алеся падняла кавалак аконнай рамы, кінула да сцяны.

— Думаюць рабіць рамонт. Відаць, яна адгадала. І ў нас таксама, бывае, думаюць, збіраюцца, пакуль дом не разбурыцца.

Максім, выглянуўшы з-за рога дома, усклікнуў:

— Э-э…

Што з ім? Экае, быццам костка ў горле засела… а на вуліцы бокам да нас стаяў вампір Траука. Я адразу скумекаў, што гэта менавіта ён: маленькі, крываногі, вочы пукатыя, губы тоўстыя, ніжняя адвісла, як у старога каня, рукі аж да кален.

— Траука? — дыхнула мне ў самае вуха Алеся.

— Ыгы, — адказаў я.

— Хаваймася, хлопчыкі.

Алеся павярнулася і пабегла з усіх ног. Я думаў, што пабяжыць у дом (там шмат пакояў, у любым можна схавацца), а яна чамусьці палезла ў сутарэнне, якое было пад домам. Мы з Максімам, вядома ж, таксама палезлі за ёю.

У паўзмрочным сутарэнні параскідана паламаная мэбля. Мы зашыліся ў самы цёмны кут, прыселі за драўляны ложак, у якім было толькі дзве ножкі.

З двара ў сутарэнне пранікалі промні сонца, у якіх круціліся, скакалі пылінкі, як бы даганяючы адна адну.

Мы баяліся паварушыцца. Не чакалі гэткай сустрэчы. Траука быццам па нашых слядах ішоў. Дзе ж ён цяпер? Што будзе, калі суне свой нос у гэтае сутарэнне? Ён і на дарослых нападае. А мы, дзеці, для яго добры ласуначак. Эх, каб дамоў цяпер! Што там мама робіць? Мабыць, па магазінах бегае. Казала, што трэба купіць тату падарунак на дзень нараджэння. І мяне папрасіла, каб з Лацінскай Амерыкі прывёз які-небудзь сувенір. Вядома, тут ёсць што выбраць. Але як нам з сутарэння вырвацца?

— Хлопчыкі…— пачала Алеся.

— Тс-с… — прыклаў палец да вуснаў Максім.

Там, на двары, нешта грукнула, і неўзабаве нехта затупацеў па прыступках, спускаючыся ў сутарэнне.

— Траука? — прамовіла Алеся і прыціснулася да мяне. Яе плечукі часта-часта дрыгацелі.

Спрэчка перарастае ў бойку

Алеся не памылілася. У сутарэнне ўвайшоў Траука, а за ім прасунуўся нейкі мужчына, яшчэ страшнейшы за вампіра. Вочы вялізныя, чырвоныя, нос тоўсты, як груша. Ад носа да падбародка цягнуцца, нібы бакенбарды, дзве чырвоныя лініі.

Хто ж гэты другі? Няўжо яшчэ адзін Траука? А можа, ён у індзейскай масцы? Так, у масцы. Калі мы толькі прыехалі ў Лацінскую Амерыку, то нас вадзілі ў музей старажытнага індзейскага побыту. Там былі падобныя маскі.

Чаму ж гэты адзеў маску? Каб Траука не ўкусіў за твар? Але ж ён можа ўкусіць за руку. Відаць, не хоча, каб бачылі ягоны твар. Дык хто ж ён? Напэўна, бандыт. Шанцуе нам. Не толькі з вампірам, але і з бандытам сустрэліся. Праўда, і Траука сапраўдны бандыт. Чаму ж яны разам? Добра, што мы ў цёмны кут схаваліся. Добра? А калі яны ведаюць, што мы ў сутарэнні?

— Эй, ты, — звярнуўся да Траука Страхалюд, як назваў я пра сябе чалавека ў масцы. — Сядай.

Траука сеў на крэсла, якое ляжала бокам. Страхалюд прысеў воддаль. Усё-ткі баіцца Траука, не давярае яму. Чаму ж разам спрагліся?

— Не стаміўся? — запытаў Страхалюд.

— Не, мяне ногі добра носяць, — пахваліўся Траука. Страхалюд ляпнуў рукою па калене.

— Яны ў цябе як у сабакі.

Голас знаёмы. Здаецца, недзе нядаўна чуў яго. Дзе ж?

— Ты чаму маску адзеў, калі ў скляпенне спускаліся? — прамовіў Траука.

— Мне трэба было яшчэ і жалезныя пальчаткі надзець. Шкада, што няма іх у мяне.

Усё-ткі знаёмы голас. Падобны на голас… Санча?

— Чаго маўчыш? Заняло? — запытаў страхалюд. Траука паплямкаў тоўстымі губамі і сказаў:

— Не даспадобы я табе?

— Табе толькі ў конкурсе прыгажосці выступаць, — зарагатаў страхалюд, выняў з кішэні апельсін і кінуў Траука.

Той злавіў яго, абгрыз шкуру зубамі, каўтнуў, пэўна, не пражаваўшы, плямкнуў губамі.

— Яшчэ хачу.

— І-і-і…— тоненька піскнула Алеся.

— Нехта пішчыць, — усхапіўся Траука.

Зараз яны правераць, хто пішчаў. Куды ж уцякаць? Калі падыдуць да нас, трэба з разгону пад ногі кінуцца. Пакуль будуць мітусіцца, хоць Алеся ўцячэ, выратуецца. Сказаць ёй, каб не марудзіла?

Я зірнуў на Максіма. Паказвае вачыма. Маўляў, сядзі. Цяжка выседзець. Падмывае ўскочыць.

— Мыш пішчыць. Сядай, — прамовіў Страхалюд.

Траука сеў. А Страхалюд, закінуўшы нагу за нагу, прагаварыў:

— Што, нядаўна на жанчыну напаў? Траука бліснуў на яго вачыма.

— Я яе толькі ўкусіў.

Ну і ну! Укусіў… Быццам яблык. Дык ён нібы звер, які ашалеў.

— Напалохалі цябе? — запытаў Страхалюд.

— Мужчыны ішлі. Пабаяўся я. Уцёк.

Дрыгацяць плечукі ў Алесі. Ніяк не супакоіцца. Дый хіба тут супакоішся? І ў самога сэрца б'ецца. Здаецца, вось-вось з грудзей выскачыць.

— Выходзіць, мужчыны цябе напалохалі. А калі б скруцілі?

Траука гучна засоп носам.

— Я іх пакусаў бы.

— Зубы павыбівалі б.

— Не даўся б. Мне не ўпершыню.

— Вельмі ж ты смелы. Я табе што нядаўна казаў? Каб ціха сядзеў, каб не высоўваўся.

Траука шчоўкнуў зубамі.

— Не магу стрымацца.

— Глядзі ў мяне! Я і не такіх ламаў,— патрос кулаком Страхалюд.

— Чаго ж ты мяне прывёз у гэты горад? Сам казаў, што добра заплаціш, калі хоць некалькі чалавек пакусаю.

— У гэтым горадзе я хацеў узяць банк. Хацеў, каб ты мне дапамог. Была ў мяне адна задумка. Таму і прывёз цябе. Кармлю, клапачуся.

— Ты казаў, каб я нападаў на людзей, а цяпер не дазваляеш, — усклікнуў Траука.

— У мяне планы змяніліся. Траука стукнуў кулаком па крэсле.

— У цябе свае планы, а ў мяне свае.

Страхалюд, вымаўляючы асобна кожнае слова, прагаварыў:

— Хачу папярэдзіць: не высоўвайся. Калі яшчэ раз пачую, што на некага напаў, то…

— То што? — не даў дакончыць Траука.

— Па галоўцы не пагладжу. Траука прыўстаў.

— Сядзець! — рэзка, як аддаюць каманду, крыкнуў Страхалюд.

Сварацца. Няма між імі міру. Ну і няхай сварацца. Нам гэта на руку. Цяпер не стануць натапырваць вушы, прыслухоўвацца.

— Не дазваляеш? — віскнуў Траука.

— Сядзець! — зноў крыкнуў Страхалюд.

Траука імгненна апусціўся на крэсла і лісліва сказаў:

— Чаго нервуешся? Я магу і пасядзець. Сядзець лепей, чым стаяць. Не трэба злавацца.

Страхалюд закінуў нагу за нагу.

— На мяне хацеў накінуцца, пачвара? Траука шмаргануў носам.

Страхалюд дастаў з кішэні рэвальвер, паклаў на калені.

— Што мне цяпер рабіць? — апусціў галаву Траука.

— Сядзі і не высоўвайся. Табе ўжо сказана.

— А калі не вытрываю і зноў каго-небудзь пакусаю?

— Тады кулю ў лоб.

Вунь ён як. Свайго хаўрусніка не шкадуе. А калі б нас убачыў, то пэўна перастраляў бы.

— Чаму кулю? Я ж табе патрэбны. Ты сам казаў,— прамовіў Траука.

— Пакуль патрэбны. Запомні.

— Запомню, — сказаў Траука і скокнуў на Страхалюда.

— Я болей не магу, — усхліпнула Алеся.

— Маўчы, — сказаў Максім.

— Не магу-у…

— Алеся, памаўчы, — папрасіў я.

А Траука, паваліўшы Страхалюда, стараўся зубамі дацягнуцца да шыі. Усё бліжэй, бліжэй ягоныя клыкі. Вось-вось дарвецца. Страхалюд намацаў рэвальвер, які ўпаў з каленяў, прыўзняў яго, цэлячыся ў Траука. Вампір стукнуў локцем па рэвальверы, і ў тое ж імгненне прагучаў стрэл. Куля, высекшы са столі іскры, са свістам праляцела над намі.

— Загрызу-у!.. — віскнуў вампір.

Страхалюд, злаўчыўшыся, стукнуў яму каленам у жывот. Траука, сагнуўшыся, упаў на бок. Страхалюд ускочыў і рукаяткай рэвальвера даў яму па галаве. Траука перавярнуўся на спіну, падкурчыў ногі.

— Здох. Туды табе і дарога, — прагаварыў Страхалюд і, схаваўшы рэвальвер у кішэню, выйшаў з сутарэння.

Па тунелі

Мы сядзелі, прыціснуўшыся адзін да аднаго, а непадалёку ляжаў вампір Траука. Ён і раней, як вядома, наводзіў на нас жах, а цяпер, беспрытомны, нерухомы, быў яшчэ страшнейшы. Мы глядзелі на яго, баючыся вымавіць слова. — Трэба ўцякаць адгэтуль, — нарэшце прамовіў Максім.

— Не магу… Я так не магу-у… — заплакала Алеся.

— Не плач, — пачаў я, каб супакоіць яе.

Мы вылезлі з-за ложка і пайшлі, ступаючы нібы па тонкім лёдзе. У мяне ў грудзях усё трымцела, калацілася. Так, мабыць, калоціцца рухавік трактара, калі працуе на самых высокіх абаротах.

Я зірнуў на Траука. Ляжыць, выскаліўшы жоўтыя шырокія зубы. Ускудлачаныя валасы ў крыві.

— Ну й зубы ў яго! Сапраўдныя кусачкі! — усклікнуў Максім.

— Гэтымі кусачкамі не толькі руку, але і нагу адкусіў бы, — дрыготкім голасам прамовіў я.

— Ён варушыцца! — усклікнула Алеся.

Сапраўды, Траука ўзварухнуўся, павёў на нас вачыма, нешта прамармытаў і прыўзняўся. Мы пачалі адступацца назад. Неспадзявана пад нагамі нешта трэснула, і мы зваліліся ў нейкую яму, у якой ляжала ці то сена, ці то салома, ці яшчэ што. Хіба разгледзіш у цемры?

— Вы жывыя? — запытаў Максім.

— Я жывы. Жывы я, — кажу яму. — А што з Алесяй?

— Я тут, — прамовіла яна.

Я прыгледзеўся. З яміны кудысьці ўдалеч вядзе шырокі тунель.

— А-а-а! — данёсся да нас голас Траука.

— Туды! Уцякайма туды! — тыцнуў я пальцам, паказваючы на тунель.

А што заставалася рабіць? Папрасіць Траука, каб не чапаў нас? Такога і не ўпросіш, і не ўмоліш.

Мы палезлі ў тунель. Па ім можна было ісці не прыгінаючыся, але навокал стаяла такая цемра, што хоць вока выкалі. Дый сцены ў тунелі мокрыя, слізкія, ліпкія. Непрыемна, калі дакранешся рукою.

Спярша я не адчуваў страху. Уперад гнала толькі адна думка: "Хутчэй. Хутчэй. Траука дагоніць". Пасля стаў баяцца, што наступлю на змяю. Мы ж не ў Мінску, а ў Лацінскай Амерыцы. Тут, як відаць, змеі не толькі ў джунглях. У гэтым сырым, змрочным тунелі някепскае сховішча-прыстанішча для змеяў. Тут, мажліва, яны клубком ляжаць, адпачываюць, затаіўшыся.

— Хлопчыкі, я стамілася. Давайце крыху пастаім, адпачнем, — папрасіла Алеся.

— Можна, — прамовіў Максім. Мы сталі.

— Гэты Траука жывучы як кот, — кажу. — Галава разбітая, а на нас вочы вылупіў.

— Што, калі ён нас дагоніць? — падала голас Алеся.

— Не. З разбітай галавой па тунелі не палезеш, — упэўнена сказаў Максім.

Мы ўжо колькі прайшлі, а канца-краю не відаць. Уваход ёсць, а выхада, мажліва, няма. Шанцуе нам.

— А ведаеце, хто той, у масцы? — прамовіла Алеся. Я натапырыў вушы.

— Хто?

— Санча.

— Ён, — падтрымаў Алесю Максім.

Не толькі мне. але і ім здалося, што голас Страхалюда на голас Санча падобны.

— Не, — сказаў я. — Санча рэвальвера не носіць. У яго…

— Кхе! Кхе! — пачулася ў тунелі.

— Траука! — прарэзліва, нібы перапалоханае птушанё, усклікнула Алеся.

Мы пабеглі па тунелі. Наперадзе пасвятлела. Значыць, непадалёку выхад. Там павінны быць людзі. Значыць, выратуемся.

Алеся ойкнула і прысела.

— Максім! — крыкнуў я. Максім стаў.

— Чаго?

— Нагу падвярнула. Не магу бегчы, — прастагнала Алеся.

Яшчэ адна бяда на нас звалілася. Вядома, мы не пакінем Алесю адну. Але ж што рабіць?

Я зірнуў уперад і ўбачыў у сценах з двух бакоў нейкія вузкія праёмы, падобныя на ўваходы ў манастырскія кельі. Што ж там?

— Максім, бачыш праёмы? — гукнуў я. Максім зазірнуў у бліжэйшы ад яго.

— Тут пакой. А цё-о-мны!

Ззаду: туп-туп-туп… Вядома, хто тупае. Траука. З Алесяй не паспеем уцячы, калі нават на плячах яе панясем.

— Давайце ў гэтым пакоі схаваемся, — махнуў рукою Максім.

З тунеля на… дрэва

Мы прытуліліся да сцяны.

— Навошта мы адпачывалі? — уздыхнула Алеся.

Сапраўды, даадпачываліся. Калі б не стаялі ў тунелі, то цяпер тут не хаваліся б. Мае выхад тунель. Нездарма пасвятлела. Стаялі… Адпачывалі… Хіба ведалі, што Траука так хутка ачухаецца, што пойдзе за намі? А можа, гэта не ён? Можа, хто-небудзь іншы?

— Кхе, кхе, — пачулася зноў.

Зусім побач няўпэўненыя крокі. Так ступаюць, калі ідуць вобмацкам, спатыкаючыся.

Мы сцішыліся. Крокі ўсё бліжэй, бліжэй.

— Тут яны. Чую. Чалавечынкай пахне.

Дык ён не толькі прыслухоўваецца, але і прынюхваецца! Няўжо знюхае, дзе мы?

— Пахне чалавечынкай. Смачна пахне. А можа, яны ўцяклі, дух пасля сябе пакінулі? Усё роўна знайду, даганю. Нядаўна прабягалі. Дух пакінулі. Кхе, — і Траука, спатыкаючыся, павалокся далей.

Ягоныя крокі неўзабаве заціхлі ўдалечыні. Мы нейкі час стаялі, прыслухоўваючыся, а пасля я выдыхнуў:

— Шкада, што якой-небудзь сеткі няма. Накінулі б вампіру на галаву і няхай трапятаўся б, як шчупак.

— Ён і сетку перагрыз бы, — уздыхнула Алеся.

— Што мы яму зробім? — сказаў Максім.

І праўда, што? Хоць ён ростам з карліка, але дужы, як вол. Яго нават Страхалюд ледзь перамог.

— Э-хе-хе-э… — паціху ўздыхнуў я.

— Антось, чаго ты? — пацікавіўся Максім. Я, каб толькі не маўчаць, сказаў:

— У Траука нюх як у сабакі.

— Хлопчыкі, а мне нага не так ужо баліць! — усклікнула Алеся.

— Можаш ісці? — узрадаваўся Максім.

— Магу!

Алеся можа ісці! Дык па тунелі можна вярнуцца ў сутарэнне. А з сутарэння выйдзем на двор. Няхай вампір лазіць тут, няхай нюхае, прыслухоўваецца.

— Максім, давай у сутарэнне, — ледзь стрымліваючы хваляванне, прагаварыў я.

Максім выглянуў з пакоя і адразу ж падаўся назад.

— Што там? — не стрываў я.

— Траука цягнецца.

— Кхе-кхе, — пачулася знаёмае.

Бач ты. Траука ступае ціха, асцярожна. Спадзяецца, што вылезем, што самі трапім у ягоныя рукі. Палюе за намі, што воўк.

Прайшоў, мінуў наш пакой. Вось каб далей пацягнуўся! Не. Стаў. Відаць, прыслухоўваецца, нюхае.

— Дзе ж яны? Пахне челавечынкай! Ох як пахне! — хрыпла прамовіў Траука. — Недзе тут, тут яны сядзяць. Пахне-э…

Зразумела, чаму вампір падаў голас. Ведае, што пачуем. Думае, што выскачым. Страх наганяе. Спадзяецца, што нервы слабыя.

— Сядзяць. Тут сядзяць. Зараз… Зараз вывалаку. З маіх кіпцюроў вам не вырвацца.

Я намацаў у цемры Алесіну руку, узяўся за яе. На руцэ трымціць, часта-часта б'ецца, пульсуе жылачка. Што ж рабіць? А калі крыкнуць: "Мы тут!" Няхай лезе. Будзем біцца.

— Вывалаку! Знайду! — са злосцю прамовіў Траука і патупацеў.

Максім выглянуў, махнуў рукою.

— Бяжым. Ён у суседні пакой павалокся.

Мы, што цені, выслізнулі з пакоя і асцярожна, на дыбачках, пайшлі туды, дзе святло, дзе выхад. Пасля, не стрымаўшыся, пабеглі.

— Уцякаю-уць! — данеслася да нас.

— Ён даганяе! — у роспачы ўсклікнула Алеся.

— Бяжы! — крыкнуў я.

Мы несліся як шалёныя. Відаць, любую перашкоду цяпер адолелі б.

Я не адчуваў страху. Ён як бы пакінуў мяне, застаўся там, ззаду, і гнаў, падганяў, нашэптваючы ў вушы: "Давай, давай!"

Мы мінулі паваротку і заўважылі прыступкі, якія вялі наверх, туды, дзе сонца, дзе людзі, дзе былінкі трапечуцца пад ветрам, дзе наш ратунак.

Узбеглі па прыступках і сталі, бо ўбачылі люк, накрыты рашоткай з тоўстых металічных прутоў.

Алеся прысела на прыступку.

— Максім, давай паспрабуем падняць рашотку, — кажу.

— Не ўцякайце! — пачулася ззаду.

Мы з Максімам уперліся рукамі ў рашотку. Яна зарыпела, прыўзнялася. Падскочыла Алеся, таксама ўперлася рукамі, стала дапамагаць. Нарэшце рашотка, зазвінеўшы, упала на зямлю.

Мы вылезлі наверх. Я азірнуўся. Удалечыні — горад. А непадалёку растуць дрэвы. Адразу ж за дрэвамі — вялізная піраміда. Чатыры тэрасы, пастаўленыя адна на адну, узнімаюцца высока ўверх. Шырокія каменныя прыступкі вядуць да піраміды. А вакол ні душы.

— Мы ў пірамідзе схаваемся? — запытаў я, звярнуўшыся да Алесі і Максіма.

— Не. Зноў у які-небудзь тунель залезем, — не пагадзіўся Максім.

— У горад пабяжым? Максім зірнуў на Алесю.

— Не.

Так, невядома, ці паспеем дабегчы да горада. Алеся зусім стамілася. Але ж і марудзіць няма як. Вось-вось Траука вылезе.

Я ўзяўся за рашотку.

— Дапамажыце. Трэба закрыць люк.

Алеся і Максім ухапіліся за рашотку. Мы прыўзнялі яе. Яна, грукнуўшы, закрыла люк.

— Давайце ўтраіх станем на рашотку. Вампір нас усіх не падніме, — кажу.

— А калі ўкусіць за нагу? — са страхам прамовіла Алеся.

Не падумаў я. Мажліва, укусіць. Між кожным сталёвым прутом сантыметраў дзесяць, не меней. Будзе нам, калі Траука да нагі дастане зубамі.

— Дык куды цяпер? — запытаў я.

— На дрэве схаваемся, — сказаў Максім.

І праўда, дрэвы густыя. Можна там схавацца. Іншага ратунку няма.

Мы падбеглі да дрэва, падсадзілі Алесю. Яна пераскочыла з галіны на галіну, нібы вавёрка. Ніколі не падумаў бы, што Алеся так спрытна ўмее лазіць па дрэвах.

Я ўбачыў, што каля дрэва ляжыць доўгі важкі кій. Схапіў яго, сціснуўшы ў руцэ.

— Антось, навошта табе кій? — пацікавіўся Максім.

— Калі Траука палезе на дрэва, то агрэю па галаве. Максім палез на дрэва, і я, узяўшы кій пад паху, падцягнуўся, сеў на тоўстую галіну.

— Ён нас тут не знойдзе? — запытала Алеся.

— Няхай паспрабуе залезці! — памахаў я кіем.

І сілай, і хітрасцю

Мы моўчкі глядзелі на люк, які закрываў выхад з тунеля. Упершыню я зразумеў Анту, які сказаў, што цяжка яму жыць у чужым горадзе. Нездарма яго цягне ў джунглі, да супляменнікаў. Вось і я, каб было можна, то што на крылах ляцеў бы дамоў.

— Памятаеце, як мы ў сваім двары збіраліся вечарам? — звярнуўся я да Алесі і Максіма.

— На гітары ігралі,— сказаў Максім.

— Песні спявалі,— дадала Алеся і хутка-хутка, як бы баючыся, што перапыняць, пралапатала: — А цётка Маруся, калі зайграем, акно адчыніць і магнітафон на ўвесь гук уключыць. Каб нам на злосць. Памятаеце?

Вядома ж, памятаю. Не раз і не два цётка Маруся, мая суседка, сварылася на нас, казала, што з-за нашай музыкі не можа паглядзець перадачу па тэлебачанні. Не раз і не два маёй маме на мяне скардзілася, нават бандытам мяне абзывала. Не бачыла яна сапраўдных бандытаў.

— Алеся, не зваліся. Мацней за лапу трымайся, — папярэдзіў Максім.

— Трымаюся.

На зямлю, грукнуўшы, упала рашотка. З люка вылез Траука. Цяпер ён мне здаўся яшчэ страшнейшым, чым у сутарэнні. Зарослы рэдкім рыжым шчаціннем твар, вялізная і прадаўгаватая галава, перавязаная нейкай бруднай анучай.

Траука, крыху пастаяўшы, паўзіраўшыся, нагнуўся і пачаў нюхаць зямлю, як сабака нюхае сляды. Пасля ляпнуў сябе па жываце.

— Ха-ха-ха… Тут! Яны тут!

Знюхаў. А дзесьці ў глыбіні душы цеплілася надзея, што не знойдзе.

Я мацней сціснуў у руках кій. "Лезь. Трэсну па галаве", — карцела крыкнуць.

Траука асцярожна, на дыбачках, падкраўся да дрэва, на якім мы сядзелі, задраў галаву і, загінаючы на руках пальцы, прабубніў:

— Адзін, два, тры. Два хлопчыкі і адна дзяўчынка. Тры чалавечынкі.

Максім замахаў рукамі.

— Ідзі, ідзі, адгэтуль. У нас свая дарога, а ў цябе свая. Траука пачухаў патыліцу.

— Злезьце. Ну, злезьце. Хіба вам цяжка? Адна секунда, і вы тут.

Просіць, нібы іншы раз нашы вучні, калі трэба спісаць задачку па матэматыцы. Няўжо думае, што мы з глузду з'ехалі?

— Дзядзька, адчапіся ад нас, — не сцярпеў Максім.

— Не, не адчаплюся. Ад душы прашу: злезьце.

Ну і ну! Хіба ёсць у такога душа? Такіх, як ён, нездарма называюць бяздушнымі.

— Па адным злазьце. Ну, хто першы? Га?

— Мы з вамі не дамовімся, — адказаў Максім.

— Не злезеце?

— Не злезем, — заявіў Максім.

— А калі я вас яшчэ лепей папрашу?

Здзекуецца з нас. Цешыцца, перш чым накінуцца. Бандыт. Садыст.

— Годзе прасіць! — крыкнуў Максім. Траука пырснуў слінай.

— Зараз я вас ссаджу. І заплачаце, і паскачаце. Калі не жадаеце па-добраму, то будзе па-кепскаму.

— На дрэва палезе, — усхліпнула Алеся.

Вампір ухапіўся за ніжнюю галіну. А я яму кіем па руцэ. Падзейнічала. Адбегся і давай хукаць на руку, прыгаворваючы:

— Біць мяне? Не дарую-у…

— Яшчэ і па галаве атрымаеш, — пасмялеўшы, сказаў я. "Не такі ты ваяка, як здавалася, — думаю сабе я. — І на цябе можна знайсці ўправу".

— Малайчына, Антось, — пахваліў мяне Максім. — Добра пацэліў.

Траука раптам падбег да дрэва, абхапіў ствол рукамі і палез, што малпа. Я, не разгубіўшыся, стаў тыкаць кіем у галаву.

— Куды лезеш? Куды?

Траука асунуўся на зямлю і са злосці давай грызці дрэва зубамі. Аж кара паляцела. Мне стала не па сабе. Да гэтага толькі ў казках чытаў, як Баба-Яга спрабавала перагрызці дрэва, на якім сядзеў казачны герой Іванка.

— Перагрызе, — спалохалася Алеся.

— Няхай грызе, калі зубоў не шкадуе, — сказаў Максім. Усё-ткі зразумеў Траука, што не перагрызці яму дрэва.

Прысеў на зямлю, ашчэрыў зубы.

— Зараз сякеру прынясу. Ссяку дрэва.

— Нясі,— прамовіў Максім.

— І прынясу. — Траука ўсхапіўся, накульгваючы, падбег да люка, спусціў ногі і знік, нібы здань.

— Давайце злезем з дрэва, — кажу.

— Жыць надакучыла? — накінуўся на мяне Максім. Я махнуў рукою.

— Траука па тунелі ў сутарэнне прабіраецца.

— Сядзі. Вельмі ж ты распетушыўся, — незычліва сказаў Максім.

Не спадабалася мне. Усё вучыць, усё выхоўвае, камандуе, нібы бацька. Чаму я павінен яго слухацца? Хіба не я перамог вампіра? Дакажу Максіму, што няма чаго баяцца.

Я, не доўга думаючы, саскочыў з дрэва.

— Антось! — крыкнула Алеся. Я махнуў рукою.

— Злазьце і вы.

— Лезь сюды! — паклікаў мяне Максім.

— Насядзеўся, — кажу.

А самога праймае дрыжыкамі. Там, на дрэве, было не так страшна. Можа, зноў залезці на дрэва? Не, не палезу. Калі б Траука схаваўся, то паказаўся б, галаву высунуў. Хіба не пачуў бы, што я злез?

— Няма яго. Злазьце. Годзе ў цяньку адпачываць. — Я, насвістваючы, адышоўся ад дрэва, сцёбнуў кіем па траве.

Неспакойна, трывожна на душы. Ды позна адступаць.

— Злазьце!

— Што рабіць? — запытала Алеся ў Максіма.

— Будзем злазіць, — уздыхнуў Максім.

— Максім, можа, ссадзіць цябе? — гучна сказаў я. Яны злезлі — спачатку Максім, потым Алеся — і падышлі да мяне. Стала крыху весялей.

— Няма яго. А вы баяліся, — кажу.

— Я тут! — пачулася раптам. З люка высунуўся Траука.

Зноў з Анту

— Хлопчыкі, уцякайма! — залямантавала Алеся і прыпусцілася да піраміды.

Мы з Максімам — за ёю. Канешне, маглі б на дрэва залезці, паспелі б. Але разгубіліся ад неспадзеўкі. Думалі, што вампір у тунелі, а ён каля люка сядзеў, падслухоўваў, чакаў, пакуль усе з дрэва злезем. Абвёў вакол пальца. Нездарма было трывожна на душы.

Мяне зноў працяло страхам. Я нават кій убок шпурнуў. Зусім забыўся, што і кіем можна бараніцца, што кій — першая зброя нашых прашчураў.

Падняўшыся па прыступках, мы праз уваход забеглі ў піраміду. Цемра, як у тунелі.

— Трэба ўзяцца за рукі, бо згубімся ў цемры, — сказаў Максім.

Узяўшыся за рукі, мы пасунуліся кудысьці ўперад, пралезлі праз нейкі вузкі лабірынт і сталі, аслепленыя святлом. Перад намі была невялікая зала. Сцены, столь, гладкія каменныя пліты пад нагамі — усё чырвонае, няйначай, як пафарбаванае. Зверху льецца святло, а вакол усё чырвонае. Белае і чырвонае…

Мы стаялі, быццам загіпнатызаваныя. Куды ж цяпер? Туды, да святла, ці, можа, назад, у цемру?

— Ён блізка, — прамовіла Алеся. — Чаго стаім?

— Ха-ха-ха… — пачулася ззаду.

Мы кінуліся ўперад, мінулі залу і зноў сталі бы ўкопаныя, бо ў сцяне адчыніліся нябачныя дзверы, і выйшаў Санча. Той самы добры Санча, які паказваў, як ягоны папугай катаецца на водных лыжах.

— А-а, знаёмыя! — усміхнуўся Санча.

— Вы… Мы… — пачаў я.

— Як вы сюды трапілі? — перапыніў мяне Санча. Я пераступіў з нагі на нагу.

— Нас вампір даганяе.

— Дык ён не здох? — са злосцю прамовіў Санча. Чаму ж так кажа? Ён жа не бачыў, як Страхалюд стукнуў вампіра ручкай рэвальвера па галаве. А можа, Страхалюд пахваліўся ў горадзе, што забіў вампіра? Але ж тады гараджане рынуліся б у тое сутарэнне, каб паглядзець на Траука. Штосьці тут не так.

Я зірнуў на Максіма і Алесю. Стаяць павесіўшы насы. Няўжо Санча той самы бандыт, які хацеў забіць Траука? Калі так, то трапілі з агню ды ў полымя.

— Ха-ха-ха… — зноў пачулася ззаду. Я азірнуўся і ўбачыў Траука. Стаіць, выцягнуўшы рукі. У вачах галодны бляск. Вось-вось накінецца на нас.

— Э-э… — экнуў я, адступаючыся назад. Траука страсянуў галавою.

— Санча, аддай іх мне.

Ведае вампір, як зваць Санча. Выходзіць, разам былі ў сутарэнні. Ну й Санча! Паказваў, як папугай катаецца на водных лыжах. Расказваў, як вампіра злавіў. Пускаў туман у вочы. І Анту, і нам, і гараджанам. Баяў баечкі, а сам думаў, як банк абрабаваць. У пірамідзе знайшоў сховішча. Відаць, тут не адзін. Дзесьці паблізу сядзяць гэткія ж, як і ён.

— Санча, аддай іх мне. Яны бачылі нас у сутарэнні. Яны хаваліся там. Усё чулі. Аддай.

— Кайман! Металіст! — гучна сказаў Санча.

З пакоя, з якога выйшаў Санча, выскачылі два барадатыя мужчыны. Адзін з іх трымаў у руках бізун, а другі быў увесь абвешаны зброяй: на грудзях аўтамат, на поясе дзве кабуры, з якіх вытыркаліся ручкі рэвальвераў.

Абвешаны зброяй наставіў аўтамат на Алесю і глуха прамовіў:

— Пуф!

Алеся адхіснулася, а ён, задаволены, зарагатаў.

"Ягоная клічка Металіст, — здагадаўся я. — Металістам назвалі не таму, што любіць такую музыку: зброю ён любіць. Нездарма ў яго і аўтамат, і рэвальверы. А другі, канешне, Кайман. У Амерыцы кракадзілаў называюць кайманамі. Напэўна, ён сапраўдны кракадзіл. Вось з кім мы сустрэліся. Не ведалі, што тут бандыты сваё гняздо звілі. Цяпер не вырвемся".

— Санча, што загадаеш? — запытаў Кайман. Санча тыцнуў пальцам, паказваючы на Траука.

— Прынясі наморднік. Гэтаму адзенеш. У яго джала змяінае.

Вампіра аж перакасіла.

— Не буду хадзіць у намордніку! Металіст наставіў на яго аўтамат.

— Стой, бо кульку ў лоб пушчу.

— Кайф, прынясі наморднік, — гукнуў Кайман.

З пакоя выйшаў худы, доўгі, што жэрдка, бандыт. У руках ён трымаў наморднік, падобны на сабачы.

— Морду настаўляй! — Кайф схапіў вампіра за бараду, прыўзняў галаву, адзеў наморднік, ззаду павесіў невялікі блішчасты замок, шчоўкнуў ключом.

— Ён цяпер не будзе кусацца.

— Калі не супакоіцца, я яго кулькаю застрэлю. Гы-гы, — гыгыкнуў Металіст.

Траука стаяў, сагнуўшыся. Цяпер, у намордніку, ён быў падобны на нейкую няшчасную дагістарычную істоту, якую выкапалі з заледзянелай зямлі, каб паказаць людзям. Санча зірнуў на Металіста і Каймана.

— Вядзіце яго ў машыну. Чакайце мяне там. Металіст і Кайман штурхнулі вампіра, павялі.

"У бандытаў ёсць машына, — падумаў я. — Спярша хацелі банк абрабаваць. Якія ж цяпер у іх планы?"

— Гэтых у расход? — перапыніў мае думкі Кайф. Няўжо нас застрэляць? Папрасіць Санча, каб адпусціў?

Такі толькі на той свет адпусціць. А здавалася, што добры…

— Пакуль не, — сказаў Санча. — Вядзі ў пакой.

У пакоі, у які прывялі нас Санча і Кайф, стаялі яшчэ два бандыты. У кожнага аўтамат. Адзін пабрыты нагала, а другі кучаравы. Абодва маладыя, шыракаплечыя.

Але я глядзеў не на іх. Я глядзеў… на Анту, які, выцягнуўшы ногі, сядзеў у куце. На руках у Анту былі наручнікі. Думалі, што Анту ў горадзе, што шукае нас. А ён тут. Як відаць, і яго схапілі. Звяла нас дарога.

Анту, убачыўшы нас, памкнуўся, каб устаць. Пабрыты піхнуў яго нагою.

— Сядзі!

— Піучэн, усё роўна індзеец не пагаджаецца? — запытаў Санча.

— Не. На сваім стаіць, — глуха прагаварыў пабрыты. Ягоная клічка Піучэн. Што ж яна азначае? Піучэн… Не памятаю, як на нашу мову перакладаецца гэтае слова.

— Санча, я яго крыху паказычу, — прамовіў кучаравы.

— Чон-чон, не трэба.

Мянушка кучаравага бандыта Чон-чон. На кітайскае імя падобная. Чаму ўсе яны такія лютыя? Аднаму карціць кулькай прастрэліць, другі бізун з рук не выпускае, трэці глядзіць рыбінымі вачыма, нібы павінны яму што-небудзь, чацвёртаму карціць паказытаць, пятаму… Усе яны як адзін. Аднаго балота чэрці.

— Я чорт! Я чорт! — неспадзявана ўсклікнуў Кайф, узняўшы ўгору рукі.

— Ён чорт? — вырвалася ў Алесі.

Не ведаю, ці сапраўды ёй здалося, што Кайф чорт, а не чалавек. Што ж, мы быццам да чарцей у пекла трапілі. Кайф ірвануўся, пабег, наляцеў на сцяну.

— Я чорт!

Санча схапіў яго за грудзі.

— Зноў наглытаўся?

— Я чорт, — прабубніў Кайф.

— Наркотыкаў наглытаўся?

— Я чорт.

Вось чаму яму далі клічку Кайф. Ен наркаман! Таму і вочы мутныя, рыбіныя. Санча страсянуў Кайфа.

— Каму казаў, каб выкінуў наркотыкі? А Кайф, што папугай, зноў прабубніў:

— Я чорт.

Санча адштурхнуў Кайфа ад сябе.

— Чон-чон, завядзі гэтага дурня ў машыну. Пасля разбяруся з ім.

Чон-чон узяў Кайфа за плячо, выпхнуў з пакоя. Мы моўчкі стаялі, а дзесьці там, у пірамідзе, раз-пораз усё чулася: "Я чорт! Я чорт!"

Вампір дапамагае

Санча падышоў да Анту.

— Пакажаш дарогу да твайго племені?

— Не, — сказаў Анту.

— І не скажаш, дзе залатая дзіда?

— Не.

Бандыты выйшлі з пакоя. Я запытаў у Анту, зірнуўшы на Піучэна:

— Чаму яго называюць Піучэнам? Што азначае гэтае слова?

Анту ўздыхнуў.

— Нашы людзі расказваюць, што ёсць змяя піучэн, якая, падрастаючы, ператвараецца ў птушку. У яе доўгая дзюба, маленькія крылы і гнуткі хвост. Калі яна поўзае па ствалах дрэў, то пакідае за сабою чырвоныя плямы.

— Дзядзька Анту, выратуйце нас, — паціху папрасіла Алеся.

— Усё зраблю, каб выратаваць.

Я ўбачыў, што на вачах у Анту бліснулі слёзы. Шкадуе нас. Няўжо пра сябе зусім не думае? Яму ж не лягчэй, чым нам. Чаму Санча не такі, як ён? Стаіць, з Піучэнам шэпчацца. Усмешка на вуснах. Радуецца, а ў Анту слёзы на вачах. Калі б па справядлівасці, то трэба, каб Анту ўсміхаўся, радаваўся. Трэба, каб дабро радавалася, трэба, каб у зла былі слёзы на вачах. Нейкі перавернуты наш свет.

— Дык як жа вы тут апынуліся? — запытаў Анту. — Хто мне раскажа?

— Я, — падаў голас Максім і пачаў свой аповяд.

— Дасталося вам, — выслухаўшы, прагаварыў Анту.

— А чаму кучаравага бандыта зваць Чон-чон? — пацікавіўся я.

— Чон-чон — жывёліна з чалавечай галавой і доўгімі вушамі. Вушы ў яе замест крылаў.

— Яна пры дапамозе вушэй лятае? — не паверылася мне.

— Па начах лятае. Махае імі, як птушка крыламі. Калі ляціць, то крычыць: туэ-туэ-туэ…

— А як вас бандыты злавілі? — запытаў Максім. Анту не паспеў адказаць, бо ў пакой увайшлі Санча і Піучэн. Санча стаў каля Анту.

— Па-добраму прашу: пакажы дарогу да свайго племені. Атрымаеш узнагароду. Будзеш жыць як чалавек.

— Не пакажу, — прамовіў Анту. Санча ўважліва паглядзеў на Анту.

— Можа, няма залатой дзіды? Можа, ты хлусіш? Анту падняў галаву.

— Мапучэ ніколі не хлусяць.

У Санча бровы прыўзняліся ўгору.

— З гонарам.

— Выб'ем гонар, — сказаў Піучэн.

— Не, мы зробім так, як цяпер дамовіліся. — Санча зыркнуў на нас вачыма. — Станьце ў рад. Адзін за адным. Першым — індзеец, за ім — хлапчукі, пасля — дзяўчынка.

Мы сталі ў рад.

— Цяпер пойдзеце за мною. Ззаду пойдзе Піучэн. Калі што, страляе без папярэджання. Зразумела? — прагаварыў Санча.

Анту, апусціўшы галаву, сказаў:

— Дзеці, не ўздумайце ўцякаць. Прашу вас.

Добры Анту… Ведае, што ў бандытаў няма літасці. Спадзяецца, што выратуе нас. Ці ўдасца?

— За мною, — скамандаваў Санча. — Крок управа, крок улева — страляем.

Мы выйшлі з пакоя, прайшлі праз залу, асветленую сонцам, ступілі ў цёмны лабірынт. Мне думалася, што будзем сунуцца ў цемры. Але Санча і Піучэн уключылі ліхтарыкі. Іх праменьчыкі бегалі па чырвоных каменных плітах, па сцяне.

Да горла падступіў даўкі камяк, на вочы навярнуліся слёзы. Я змахнуў іх рукавом. Ды ўсё роўна коцяцца.

Неўзабаве мы выбраліся з піраміды. Унізе, каля прыступак, стаялі два аўтамабілі, падобныя на нашы аўтобусы "пазікі". Каля іх сядзелі Траука, Металіст, Чон-чон, Кайман і Кайф.

— Ці павядзе індзеец у свае джунглі? — убачыўшы нас, пацікавіўся Металіст.

— Павядзе, — усміхнуўся Санча.

— Пагадзіўся?

— Пагодзіцца. У мяне ўсе пагаджаюцца.

— Я яму нагу кулькаю прастрэлю. Можна?

— Некаторыя і кулькі не баяцца. Мы з Піучэнам іншае прыдумалі,— сказаў Санча.

— Што прыдумалі? — разявіў рот Металіст. Санча павярнуўся да Анту.

— Калі не завядзеш у тое паселішча, дзе жыве тваё племя, то я аддам дзяцей вампіру. Знімем з яго наморднік і…

— У-у-у… — заплакала Алеся. Затуліла твар далонькамі, а плечукі калоцяцца, ходзяць ходарам.

— Не маеце права. Мы з іншай краіны, — ступіў наперад Максім.

Мой сябар нагадвае бандытам, што ёсць права. Для іх законы віламі па вадзе пісаныя. Ім усё роўна, з якой мы краіны. Звярыныя ў іх натуры. Хіба драпежны звер думаў бы, з якой краіны ахвяра, на якую ён збіраецца напасці? Цяпер нам адно застаецца: кінуцца ў розныя бакі. Няхай страляюць. Лепей легчы ад кулі.

Санча тыцнуў пальцам, паказваючы на Алесю.

— Яе першую аддам вампіру.

— У-у-у… — мацней заплакала Алеся.

— Аддай! Яе мне аддай, — заскакаў Траука.

Алеся плакала несціхана, наўзрыд. Я дакрануўся да пляча.

— Алеся, уцякай.

Плача, затуліўшы твар далонькамі. Зусім не чуе. Ці вытрывае маё сэрца, калі буду глядзець, як Траука накінецца на яе?

— Санча, знімі наморднік. Аддай мне дзяўчынку.

— Ну? — крыкнуў Санча, павярнуўшыся да Анту.

— Што ж, пакажу. Каб вы скрозь зямлю праваліліся! — прамовіў Анту.

— Не будзем сварыцца. Жывыя застануцца твае дзеці,— усміхнуўся Санча.

— Пашкадаваў,— адвярнуўшыся, прабурчаў Траука. Алеся апусціла рукі. Ужо не плача наўзрыд, але слёзы

ўсё коцяцца па шчаках.

— Антось, прабач. Я спалохалася.

Прабачэння просіць. Хіба яна вінаватая? Спалохалася… І мы з Максімам спалохаліся. Я ж таксама плакаў, калі выходзілі з піраміды. І ў Максіма вочы чырвоныя…

— Санча, адпусці дзяцей, — сказаў Анту. — Я адзін паеду з вамі. Няхай дзеці бягуць у горад.

— Вельмі ж ты хітранькі. Па дарозе скокнеш галавою ў цясніну, разаб'ешся. Бачыў я такіх. Дзеці з намі паедуць. Калі ты заўпарцішся, то мы з вампіра знімем наморднік. Няхай грызе дзяцей.

— Не адпусцяць вас, — сказаў Анту. — Цяжка ў мяне на душы.

Я, шчыра скажу, пашкадаваў яго. Вядома, чаму цяжка на душы. Да сваіх супляменнікаў павядзе бандытаў. Бандыты з індзейцамі не будуць разводзіць тары-бары. Пастраляюць, каб забраць залатую дзіду. І ўсё з-за нас. Якое ж слова знайсці, каб суцешыць Ату?

— Дзядзька Анту, ваш правадыр Лінкан не аддасць бандытам залатую дзіду, — сказаў я.

— А як я гляну яму ў вочы? Ён любіў мяне. А хутка… Хутка ён мяне пракляне. І ўсе мапучэ мяне праклянуць, — паціху прагаварыў Анту.

— Вы Алесю не аддалі вампіру. Вы нас ратуеце, — сказаў яму Максім.

— Нашы мапучэ заўжды давалі прытулак чужым людзям. Мапучэ ніколі не пакідалі ў бядзе. Хіба змог бы я глядзець, як Траука рве вас зубамі? Калі вы прыехалі, мне сказалі: "Анту, беражы дзяцей. Вампір у горадзе". Я даў слова, што буду берагчы. Я нешта прыдумаю, каб выратаваць вас. Абавязкова прыдумаю.

Потым нас загналі ў машыну. Уперадзе селі я, Алеся, Максім, Анту (яму звязалі ногі, каб не ўцёк), а ззаду — Траука, Санча і Металіст. За руль сеў Піучэн. У другую машыну залезлі Кайф, Чон-чон і Кайман. Калі я праходзіў каля гэтай машыны, то заўважыў, што там ляжаць рукзакі, а з-пад брызенту вытыркаецца ствол кулямёта.

— Паехалі,— гукнуў Санча.

Піучэн націснуў на газ, і машына, як спуджаная антылопа, ірванулася з месца, адлічваючы на спідометры першы кіламетр.

Частка другая ПРАЗ ДЖУНГЛІ

Кайф паказвае клас

Я глядзеў на скрыўленыя твары бандытаў і адчуваў, што неўзабаве можа здарыцца нешта страшнае. — Індзейцы забілі Кайфа! — першым закрычаў Чон-чон.

— Усіх перастраляю! — выскачыў з машыны Металіст.

— Бізуном спаласую! — вызверыўся Кайман.

— Спаліць іх, каб знаку не было, — буркнуў пад нос Піучэн.

Крычаць бандыты, не сціхаюць, шчоўкаюць затворамі аўтаматаў. Скажы слова супраць — зграяй накінуцца.

— Цішэй, — прамовіў Санча.

Бандыты сціхлі. Пазіраюць на Санча. Чакаюць каманды, каб паселішча знішчыць. Не церпіцца.

— Мы зараз пойдзем у паселішча і праверым, што там. Са мною пойдуць Металіст, Кайман і Чон-чон, — сказаў Санча.

— Індзейцы ведаюць, што мы прыйдзем на выручку. Агонь па нас могуць адкрыць, — звярнуўся да Санча Чон-чон.

— Мы дзяцей паставім уперад. За дзецьмі будзем ісці.

— Мяне замест дзяцей пастаўце. Я пайду ўперадзе, — крыкнуў Анту.

— Цябе-э? — Кайман ускочыў у машыну і паласнуў Анту бізуном па спіне. Вылез, задаволена пацёр рукі: — Болей не будзе гаўкаць.

— Яшчэ адальюцца вам чужыя слёзы, — зноў крыкнуў Анту.

— Маўчы! Шкада, што ты патрэбен нам, — з нянавісцю прагаварыў Піучэн.

Санча, зыркнуўшы на мяне, Алесю і Максіма, скамандаваў:

— Уперад! Хутчэй! Перастраляем!

Мы сталі побач і паціхеньку паклыпалі ў паселішча. Ішлі як па мінным полі. Дзесьці цяпер гуляюць у футбол, у кагосьці дзень нараджэння, яго віншуюць, падарункі нясуць, нехта чытае казку, разам з казачным героем падарожнічае па падземным царстве. А мы пад дуламі аўтаматаў. Чаму з намі так?

Вось і паселішча. З-за хаціны выбег сабака, стаў, пазірае на нас соннымі вачыма.

Дзе ж індзейцы? Чамусьці не страляюць. Чакаюць, калі падыдзем бліжэй?

Неспадзявана да нас данёсся гучны смех.

— Санча, Кайфа індзейцы да слупа прывязалі і здзекуюцца, — дрыготкім голасам прагаварыў Чон-чон.

— Страляць! Не шкадаваць! — працадзіў праз зубы Санча.

Мы павярнулі направа і ўбачылі ў натоўпе індзейцаў Кайфа. Ён крычаў, узняўшы ўгору рукі:

— Я велікан! Я жыву з веліканамі на вяршыні гары! Ніхто на гэтую вяршыню не залезе!

Мы сталі.

— Што з ім? — буркнуў Кайман.

Кайф, некалькі разоў падскочыўшы, галёкнуў:

— Вось які я вялікі! Вось які я!

А індзейцы — жанчыны, мужчыны, дзеці — аж за жываты бяруцца.

Алеся кранула мяне за руку.

— Антось, што з Кайфам?

Я і сам не мог даўмецца, што з ім сталася. Можа, яму захацелася павесяліць індзейцаў? Кайф прыгнуўся, пачухаў за вухам.

— Не, я не велікан. Я лама, я дамашняя лама.

— Ха-ха-ха… — зарагаталі індзейцы.

Кайф выцягнуў шыю, прыплюшчыў вочы і падыбаў, не разгінаючы ў каленях ног.

Хтосьці з індзейцаў усклікнуў:

— Зараз аслом стане!

Кайф глянуў на людзей мутнымі вачыма.

— Не хачу быць ламай. Надакучыла.

— Ха-ха-ха… — разнеслася навокал.

Кайф прысеў, узяў саломінку, якая ляжала на зямлі.

— Вось бервяно. Бачыце, якое тоўстае? Яго і ўтрох не паднімуць. А я адзін падніму. Ух і цяжкае-э!.. Падніму-у…

Крэкчучы, Кайф пачаў паднімаць с&іомінку. Ягоны твар пачырванеў, лоб пакрыўся кроплямі поту, на шыі ўздуліся жылы.

— Падніму-у… Цяжкае-э…

Кайф устаў, паклаў саломінку на грудзі, а пасля, што штангіст, штурхнуў яе ўгору і, крыху патрымаўшы, кінуў на зямлю.

Індзейцы запляскалі ў ладкі, а Кайф з гонарам заявіў:

— Я чэмпіён!

Ён усміхаўся, ківаючы галавою і направа, і налева.

— Зноў ужываў наркотыкі, — сказаў Санча. — Дзе ж ён іх бярэ? Нядаўна ўсё з кішэняў павытрасалі.

— Трэба застрэліць яго! — прапанаваў Кайман.

— Я сам даўно застрэліў бы, ды добры следапыт і хлопец-звер. Без яго нам будзе цяжка ў джунглях, — разважыў Санча.

Вось яно што! Вылецела з галавы, што Кайф наркаман. Каб бяды не нарабіў. Наркотыкі не даюць розуму, апошні адбіраюць.

— Глядзіце! Глядзіце! Кайф паказвае клас! — усклікнуў Максім.

Кайф, убачылі мы, прысеў, растапырыў рукі, стукнуў сябе па баках і, нібы певень, закукарэкаў:

— Кукарэку-у…

— Трэба яго забраць. Годзе яму дурня строіць, — звярнуўся да Санча Чон-чон.

— Трэба, — пагадзіўся Санча.

Кайф нешта прамармытаў і падышоў да хаціны, якая стаяла непадалёку.

— Вылазь! — закрычаў.

— Каму ён? — здзівілася Алеся.

— Думае, што там сябар-велікан сядзіць, — сказаў Максім.

— Вылазь! — у другі раз крыкнуў Кайф.

З-за хаціны выбег сабака. Стаў насупраць Кайфа і, віляючы хвастом, загаўкаў. Пачуўся стрэл. Сабака, заскавытаўшы, упаў на зямлю.

Я спярша не зразумеў, што адбылося.

— Кайф сабаку застрэліў! — усклікнула Алеся.

— Га-га-га… — зарагатаў Кайф і даў чаргу па хаціне. Страха загарэлася, ашчэрылася чырвонымі агенчыкамі.

Індзейцы кінуліся хто куды.

— Трэба схапіць яго! — гукнуў Санча і, прыгнуўшыся, пабег да Кайфа.

За ім кінуліся Чон-чон і Кайман.

— Уцякайма! — крыкнуў мне і Алесі Максім. Мы прыпусціліся па вуліцы, заскочылі за хаціну, за якой рос маіс. Ягоныя сцябліны высока ўзнімаліся ўгору.

— Давайце ў маісе схаваемся, — прапанаваў Максім. Я не пагадзіўся з ім.

— Трэба ў джунглях схавацца.

— У джунглях заблудзімся. А тут пераседзім. Калі бандыты пакінуць паселішча, вылезем і папросім індзейцаў, каб завезлі нас у горад.

— Давай, — махнуў я рукою.

Мы залезлі у маіс, селі на зямлю. Не верыцца, што выратуемся, што нарэшце пашанцавала. Вось каб адсядзецца тут! Індзейцы нам дапамогуць, завязуць у горад. Там пра ўсё-ўсё раскажам.

— Хлопчыкі, а Ніна Іванаўна, мабыць, і цяпер у бальніцы, — парушыла маўчанне Алеся. — Калі б яна не захварэла, то з намі такога не здарылася б. Яна, напэўна, у гасцініцу званіла, пыталася, дзе мы.

Відаць, званіла. Мажліва, ёй сказалі, што мы згінулі. Яна так хвалявалася, калі адпраўлялі яе ў бальніцу. Прасіла нас: "Дзеткі, глядзіце, каб усё было добра". "Не хвалюйцеся, Ніна Іванаўна. Усё будзе добра", — дружна паабяцалі мы. Такое дабро каб самаму лютаму ворагу ў рабро.

— Вылазьце! Буду страляць, — пачуўся голас Чон-чона. Вось дык пашанцавала! Няўжо Чон-чон убачыў, дзе сядзім? Мабыць, знарок палохае, як калісьці Траука ў сутарэнні. Спадзяецца, што вылезем.

"Тра-та-та…" — прагрымела аўтаматная чарга. Над галавою, збіваючы сцябліны, прасвісталі кулі. Мы ніцма ляглі на зямлю.

— Вылазьце!

Зноў прагрымела аўтаматная чарга. На мяне ўпала кукурузная, сцябліна. "Мы быццам на вайне", — прабегла ў галаве недарэчная думка.

— Схаваліся? — пачулася ўжо зусім побач. Я падняў галаву. Каля нас стаяў Чон-чон.

— Схаваліся. Бачыў, куды вы пабеглі. Ваша шчасце, што Санча паслаў сюды мяне, а не Каймана. Ён вас адлупцаваў бы бізуном.

Мы ўсталі. Я паглядзеў на перабітыя кулямі кукурузныя сцябліны. На іх, нібы слёзы, блішчалі кропелькі свежага соку.

Чон-чон прывёў нас на тую вуліцу, дзе нядаўна паказваў свае фокусы Кайф. Непадалёку дагарала хаціна, каля яе, выцягнуўшыся, ляжаў застрэлены сабака.

— Навошта Кайф сабаку застрэліў? — прамовіла Алеся.

— Каб не гаўкаў,— крыва ўсміхнуўся Чон-чон.

— Ён… — пачала Алеся. Чон-чон плюнуў пад ногі.

— Цьфу! Сабаку шкадуе. Лепей сябе пашкадавала б.

— А-а-а! — данёсся да нас дзікі крык.

Выйшаўшы з паселішча, мы ўбачылі, што Кайман хвошча бізуном Кайфа. Побач стаяў Санча і ў такт махаў рукою.

— Так! Так! Нам не патрэбна рэклама.

— Чаго анямелі? — зірнуў на нас Чон-чон. — Зараз і вам так будзе. Хі-хі-хі…

Каму пацеха, а каму і не

Чон-чон знарок нас напалохаў. Ні мяне, ні Алесю, ні Максіма не білі бізуном. А вось Кайфу дасталося добра.

Праз паўгадзіны мы зноў селі ў машыны і паехалі.

— Антось, што было ў паселішчы? — пацікавіўся Анту.

— Кайф наглытаўся наркотыкаў. Строіў дурня перад індзейцамі. Пасля сабаку застрэліў, хаціну падпаліў,— сказаў я.

— Гэта яны ўмеюць. Наркамафія, — прамовіў Анту.

— Чаму наркамафія? — здзівіўся я. — Яны ж хацелі банк абрабаваць. Яны проста бандыты.

— Яны не адзін банк абрабавалі. Ды гэта, як самі казалі, не іхняя спецыялізацыя. Яны тут наркотыкі дастаюць, а пасля ў іншыя краіны перапраўляюць. Шмат гадоў гэтым займаюцца. Вось і прывучыўся Кайф да наркотыкаў.

Санча пхнуў яго нагою.

— Закрый рот!

— Шкада, што ў мяне ногі звязаныя, — паціху сказаў Анту.

Што ж, звязаныя ногі ў Анту. Ляжыць на сядзенні. Успомнілася, як расказваў ён нам пра аднаго з правадыроў мапучэ. Калі іспанскія канкістадоры захапілі гэтага правадыра ў палон, то папрасіў іх, каб павесілі яго на самым высокім дрэве — каб народ ведаў, што ён не здрадзіў, што загінуў, змагаючыся за волю. "І Анту не пабаяўся б смерці,— падумалася мне. — Ні за якія грошы не павёў бы бандытаў. Ды нас пашкадаваў. Не, цяпер не застрэляць нас бандыты, будуць аберагаць, пакуль не знойдуць залатую дзіду. Мы для іх добрая прыманка. Едуць, прагнуць золата. А мапучэ не ведаюць, што бяда да іх прыбліжаецца".

Машына рэзка затармазіла. Я стукнуўся плячом аб дужку сядзення.

— Прые-эхалі,— працягла прамовіў Санча.

Я прыўзняўся і ўбачыў, што дарогу перасякае рачулка, праз якую ад берага да берага перакінута доўгае бервяно.

— Што будзем рабіць? — пазяхнуў Металіст.

— Вылазьце, — сказаў Санча. — Праверым, ці машыны праедуць праз раку.

Мы вылезлі з машыны, сталі на беразе, парослым чаротам. Над намі кружыліся стракатыя матылі: і маленькія, як жучкі, і крыху большыя, і незвычайна вялікія, быццам птушаняты. На ўскрайку джунгляў на дрэвах сядзелі маленькія смешныя ігрунковыя малпы.

Здалёку пачуўся магутны роў. Здавалася, што гудуць паравозы, быццам спаборнічаюць, хто мацней.

— Што гэта? — усклікнуў я.

— Не бойся, — супакоіла мяне Алеся. — Равуны крычаць.

— Равуны — гэта малпы? — запытаў я.

— Канешне, малпы.

— Гразка. Не праедуць машыны, — данёсся да нас голас Санча.

— Дый невядома, якая тут глыбіня, — уздыхнуў Чон-чон.

Санча тупнуў нагою па беразе.

— Глыбіню можна шастом вымераць. Але што нам гэта дасць? Не, не праедуць машыны.

— Санча! Санча! — пачулася з машыны.

Мы азірнуліся. Траука ў машыне стаіць, па шкле барабаніць.

— Санча! Санча! І я хачу да вас. Санча махнуў рукою:

— Няхай вылазіць.

Траука тут як тут. Высунуў язык, аблізнуўся, вакол мяне, Алесі і Максіма стаў кружыць нібы воўк.

— Чаго ён? — спалохалася Алеся. Траука плямкнуў губамі.

— Санча, знімі наморднік.

— Навошта?

— Зубы свярбяць.

Зубы яму свярбяць. Пэўна, хоча накінуцца на каго-небудзь. На каго ж? На бандытаў не накінецца. У іх аўтаматы. Выходзіць, хоча накінуцца на нас, на дзяцей.

— Дзядзька Санча, не скідайце з вампіра наморднік, — папрасіў я.

— Баішся?

— Баюся.

— Піучэн, знімі,— усміхнуўся Санча.

Піучэн падбег да Траука, шчоўкнуў ключом, зняў наморднік. Вампір аж праслязіўся.

— Добра без намордніка. Чалавекам сябе адчуваю.

— Ты казаў, што зубы свярбяць, — напомніў Піучэн.

— Яшчэ як свярбяць, — клацнуў зубамі вампір.

— Мамачка! — усклікнула Алеся.

— Эй ты, — звярнуўся да Траука Санча. — Хочаш напасці на дзяцей?

— Чаму ж не хачу. Я даўно на дзяцей не нападаў. Алеся наставіла рукі.

— Н-не-э…

Бандыты дружна зарагаталі. Пацеха ім. Не разумеюць, што мы адчуваем.

— Свярбяць мае зубкі, бо чалавечынкай пахне, — прамовіў Траука.

— Толькі падлезь! Не будзем стаяць, — не стрываў Максім.

— Санча, няхай ён пабарукаецца з дзецьмі. Скажы яму, — прамовіў Чон-чон.

— Што робіце, нелюдзі? — данеслася да нас.

Я ўбачыў у акне машыны Анту, які здолеў падняцца на сядзенне са звязанымі нагамі.

— Годзе здзекавацца! — крыкнуў Анту. Металіст наставіў на яго аўтамат.

— Пуф!

Анту, стукнуўшы плячом, выбіў шкло і — уніз галавою з машыны. Перакуліўся праз галаву, сеў, выцягнуўшы ногі.

— Годзе з дзяцей здзекавацца, — зноў сказаў. Кайман замахнуўся на яго бізуном.

— Не лезь, куды не просяць. Зараз як аперажу!

— Толькі паспрабуй. Задушу наручнікамі.

Кайман гыкнуў, але апусціў бізун. Пабаяўся, хоць у Анту ногі звязаныя. Спадылба пазірае.

— Ну, чаго ты? — прагаварыў Санча, звяртаючыся да Анту. — Чаго цябе так за душу ўзяло? Мы крыху пажартавалі. Ад няма чаго рабіць. А ты галавою на зямлю. Што мы зрабілі б, калі б ты сабе шыю скруціў? Не ведаеш? Скажу. Аддалі б дзяцей вампіру. Без цябе яны нам непатрэбныя. Пашкадуй дзяцей, Анту.

— Чалавечынкай пахне! Не магу-у стрываць! — віскнуў Траука і, прыгнуўшыся, кінуўся на мяне.

Я павярнуўся і пабег па бервяне на той бок ракі. Не памятаю, як пераляцеў.

— Антось! — данёсся голас Максіма.

Я азірнуўся і аслупянеў. На сярэдзіне ракі, ухапіўшыся рукамі за бервяно, вісеў Траука. Ён часта-часта махаў нагамі, стараючыся падцягнуцца.

"Бег за мною і паслізнуўся, — здагадаўся я. — Калі ўскарабкаецца на бервяно, не будзе сядзець спусціўшы ногі. Зноў за мною пабяжыць".

Я разумеў, што трэба ратавацца, уцякаць, але мае ногі быццам прыраслі да зямлі. Я стаяў і глядзеў ва ўсе вочы.

— Дапамажыце-э! — крыкнуў Траука.

— Сам упаў, сам і залезеш, — прамовіў Санча.

— Дапамажы… — Траука, сарваўшыся, плюхнуўся ў ваду. На імгненне схаваўся пад вадою, пасля выплыў наверх, замахаў рукамі, выплёўваючы ваду.

— Да берага плыві, дурань, — гукнуў Санча.

Траука, калоцячы рукамі па вадзе, паплыў да берага, а наперарэз яму — нейкае тоўстае бервяно. Плыве супраць цячэння. Чаму? Хіба яго пхае невядомая сіла? Плыве дзіўнае бервяно, усё бліжэй да Траука падплывае. Дык гэта ж кракадзіл! Рэжа ваду, нібы тарпеда.

— А-а-а!.. — залямантаваў Траука.

Кракадзіл, высунуўшы галаву, усім целам наваліўся на вампіра.

Як жа хутка ўсё адбылося! Быў і няма. На мяне вастрыў зубы, а сам загінуў ад зубоў кракадзіла. Няўжо так наканавана яму?

— Чаго стаіш? — гукнуў Санча, звяртаючыся да мяне.

— А што мне рабіць? — у роспачы ўсклікнуў я.

— Ідзі сюды.

Ісці па круглым бервяне! А калі паслізнуся як Траука? У гэтай рацэ, напэўна, не адзін кракадзіл. Дзесьці затаіліся, чакаюць. Чакаюць… Неяк дзіўна гучыць тут гэтае слова. Дома звычайна мяне мама чакае. Чакае, калі прыйду са школы ці ад сяброў. А тут кракадзілы чакаюць.

— Чаго стаіш слупам? — загарлапаніў Санча. — Ідзі! Я памахаў галавою.

— Не пайду.

— Зараз кулькамі прашыю, — наставіў на мяне аўтамат Металіст.

Хоча застрэліць. Няхай страляе. Чым такое цярпець, то лепей не жыць. Няхай…

Я сеў на траву і заплакаў. Слёзы цяклі па шчаках, спаўзалі на падбародак, капалі на рукі.

— Кулькамі прашыю! — на ўсё горла крыкнуў Металіст.

— Развяжыце мне ногі,— папрасіў бандытаў Анту.

— Пабегаць захацелася? — прамовіў Санча.

— Хіба не бачыце, што хлопец перапалохаўся? Развяжыце ногі. Я яго перанясу.

— Не ўцячэш?

— З вамі гэтыя дзеці застануцца, — кіўнуў галавою Анту, паказваючы на Максіма і Алесю. — Хіба я іх пакіну?

Санча нагнуўся, развязаў вяроўку, якая сціскала ногі Анту.

— Ідзі.

Анту ўстаў, крыху пастаяў, ступіў па бервяно і пайшоў, шырока расставіўшы рукі. Я ўсхапіўся.

— Дзядзька Анту…

А ён, саскочыўшы з бервяна, папракнуў:

— Антось, які ж ты дурань! Чаму сядзеў?

— Дзядзька Анту… — сказаў я, размазваючы па шчаках слёзы.

— Не трэба плакаць. Плачам іх не праймеш. Яшчэ болей узлуюцца. Паласнуць з аўтамата.

— Мне ўсё роўна.

— Антось, сядай мне на спіну.

— А калі звалімся? Кракадзілы ў рацэ.

— Сядай. Не бойся.

— Антось, не бойся, — гукнула Алеся.

Я абхапіў Анту за шыю, забраўшыся яму на спіну. Ён устаў і пайшоў па бервяне.

Унізе, пад бервяном, усплёснула.

— Кракадзіл! — крыкнуў Чон-чон. Я ўздрыгануў.

— Не бойся, — сказаў Анту і ступіў на бераг.

Я сядзеў на спіне, моцна-моцна абхапіўшы яго за шыю. Да нас кінуліся Максім і Алеся.

Змяя з кветкі

Калі я споўз са спіны Анту і стаў на зямлю, Максім абняў мяне.

— Антось, Металіст наставіў на цябе аўтамат, а я… Я хацеў накінуцца на яго. Абавязкова накінуўся б, калі б не Анту. Не верыш? Я верыў Максіму.

Мы адышліся ўбок, прыселі пад дрэвам, каля якога раслі архідэі. Востры пах гэтых кветак п'яніў, кружыў галаву.

— Цудоўная тут зямля, — прагаварыў Максім. — Можна сказаць, што для міру створаная. Каб любавацца, каб адпачываць, каб працаваць. Ці не так?

— Уся зямля створана для міру, — адказала Алеся.

Я цяпер неяк па-новаму глядзеў на прыроду, якая акружала нас. Вось муравей-садоўнік па ствале дрэва бяжыць, спяшаецца, трымае кавалачак зямлі. Гэтыя мураўі, ведаў я, носяць на вершаліны дрэў не толькі зямлю, але і насенне.

Зямля з насеннем перамешваецца, і пасля на вершалінах дрэў вырастаюць новыя дрэвы ці кусты. Нездарма такіх мураўёў назвалі садоўнікамі. Іх ніхто не просіць, не прымушае, а яны носяць зямлю, насенне, каб высока-высока вырасла дрэва.

Шмат хаваюць гэтыя джунглі. Невядома, што тут было шмат гадоў таму назад. Мажліва, у гэткі ж, як і сёння, сонечны дзень адпачывалі каля рэчкі іспанскія канкістадоры, а непадалёку сядзелі іх палоннікі — індзейцы.

Да нас падышоў Анту, прашаптаў:

— Паспрабуем уцячы.

— Калі? — выдыхнуў Максім.

— Калі сцямнее. Цяпер Металіст з мяне вачэй не спускае. Санча яму загадаў. Толькі без мяне не ўздумайце ў джунглі ўцякаць. Заблудзіцеся і загінеце. Джунглі чужых не любяць.

Праўду ён кажа. Мы ж у горадзе выгадаваліся. У лесе бывалі нячаста. Дый наш лес — не джунглі. У нас пералескі, вёсачка каля вёсачкі.

Я ўстаў, працягнуў руку, каб сарваць кветку архідэі, але тут з лісцяў высунулася тонкая зялёная нітка — варушыцца, выгінаецца, што жывая. Пасля я ўбачыў змяіную галаву, якая цягнулася да мяне.

— Змяя! — усклікнула Алеся.

— А-а! — закрычаў я.

Анту, адапхнуўшы мяне, схапіў змяю за галаву, прыўзняў. Тонкая зялёная змейка выгнулася ў паветры.

Зразумела, чаму я яе адразу не заўважыў. Злілася з зялёным лісцем. Кветку захацелася мне сарваць…

— Ядавітая, — прамовіў Анту. — Каб яшчэ імгненне, то ўджаліла б. Гэтыя змейкі доўга не раздумваюць.

Змяя выпускала джала, выгіналася, стараючыся абвіцца вакол рукі.

— Дзядзька Анту, выкіньце яе, — сказала Алеся.

— Няхай крыху патанцуе.

— Выкіньце.

Анту шпурнуў змяю праз галаву. Не ведаю, ці знарок так пастараўся, але змяя ўпала на плячо Металісту. Ён, заверашчаўшы, крутнуўся, змахнуў яе рукавом, а пасля выпусціў па ёй доўгую чаргу.

Аўтамат у ягоных руках дрыжаў, і сам ён, спалатнелы, калаціўся як у ліхаманцы. Затым падскочыў да Анту.

— Застрэлю сабаку!

У Анту на твары ніводзін мускул не здрыгануўся.

— Чаго шалееш?

Металіст яшчэ болей узбурыўся.

— Кулькамі прастрэлю! Сціхнеш.

Да яго падышоў Санча, адвёў убок ствол аўтамата.

— Супакойся.

— Ён на мяне змяю! Застрэлю-у… Санча ўзяў яго за локаць.

— Ты хацеў, каб ён цябе абдымаў? Не ведаў, на што і з кім ідзеш? Хіба першы раз?

— Ды я… Я…

Санча павярнуўся да Анту.

— Ідзі да машыны. Не мазоль нам вочы. Анту, плюнуўшы пад ногі, пайшоў.

— Піучэн, вартуй гэтага малойчыка, — загадаў Санча.

— Ад мяне ён не ўцячэ, — ашчэрыўся Піучэн.

Санча ўзяў Металіста за плячо і павёў, штосьці нашэптваючы яму на вуха.

— Ух, — уздыхнуў я.

— Пранесла, — сказала Алеся. — А магло немаведама як скончыцца.

Сапраўды, пранесла. Добра, што хоць так абышлося.

У дупле

Мы, крыху пастаяўшы, таксама папляліся за Анту. Зусім не шанцуе нам. Асабліва мне. Спярша Траука за мною пагнаўся, цяпер гэтая ядавітая змейка вылезла з кветкі. Быццам знарок там схавалася, каб мяне напалохаць. Што ж будзе далей?

— Не сумуйце, — прамовіў Анту, калі мы селі каля яго.

— Вы лоўка змяю схапілі,— пахваліў Анту Максім. Анту прылёг на бок.

— Змяя — гэта паўбяды. А вось бандыты… Бандыты — сапраўдная бяда. Я ўжо ўчора ведаў, што не мінуць бяды. Кепскі сон мне прысніўся.

— Які? — пацікавіўся Максім.

— Прыснілася, што іду па вадзе. Вада мутная-мутная. Спярша займала па калені, пасля па пояс, а затым і плечы ў вадзе схаваліся. Да самага горла падступіла вада. Я назад — каб вылезці на бераг — а тут змяя таўшчынёю з руку. Галаву з вады высунула, падняла і — проста на мяне…

Анту прылёг на бок. Маўчыць, пазірае на джунглі. Калі б не было бандытаў, то, вядома, радаваўся б і пра гэты сон не ўспамінаў, забыўся б пра яго.

— Калі прысніцца мутная вада ці змяя, то чакай няшчасця. Вось як, — прамовіў Анту.

Не пазайздросціш яму. Абы-што прыснілася. Пасля такога сну немаведама што ў галаву палезе. Я вырашыў суцешыць Анту.

— Дзядзька Анту, не збудзецца ваш сон. Паверце мне.

— Ужо збыўся. Бандыты мною камандуюць.

— І намі яны камандуюць, — заморгала вачыма Алеся.

— Бачыце, колькі ігрунковых малпаў сабралася на ўскрайку? — сказаў Анту.

— Давайце сходзім на ўскраек і паглядзім на іх, — загарэўся я.

— Не сядзіцца? — пачуў Чон-чон.

— Няхай ідуць, — дазволіў Санча.

— Не ўцякуць?

— Куды яны ўцякуць? Калі анаконда не задушыць, то ягуар разарве.

Бач ты! Падабрэў Санча. Вядома, у джунглі мы не палезем, на самым ускрайку пастаім.

Маленькія ігрунковыя малпы, абляпіўшы галіны, сядзелі адна каля адной. Калі мы падышлі да дрэў, то яны заскакалі, захваляваліся.

— Прыгожыя, — сказала Алеся.

— Няўрымслівыя. Не сядзіцца ім, — прамовіў Максім.

— Яны нібы школьнікі на перапынку, — усміхнулася Алеся.

Я зусім забыўся, што побач бандыты, што, мажліва, не ўдасца вырвацца з іхніх рук.

— Прывітанне, малпачкі! — галёкнуў я.

Ці то не спадабаўся малпачкам мой крык, ці то яшчэ чаму, але яны сталі крыўляцца, як бы дражнячыся са мною. Нечакана я чыхнуў. І малпы, нібы немаўляты, загугукалі на розныя галасы.

— Антось, яны табе добрага здароўя жадаюць, — усклікнула Алеся.

А Максім, пстрыкнуўшы пальцамі, сказаў:

— Яны смяюцца з цябе.

Сапраўды, быццам смяюцца. Крыўляюцца, зубы скаляць. Стараюцца адна перад адной. Я памахаў кулаком.

— Эй вы, перастаньце!

Усё роўна малпачкі крыўляюцца. А адна, найбольш жвавая, нарвала лісцяў і кінула мне на галаву.

— Антось, уцякай, пакуль не позна, — усміхнулася Алеся. Ад гэткіх маленькіх уцякаць! Нізавошта. Усё-ткі трэба злавіць адну. Няхай паглядзіць Максім, на што я здатны. Я ўхапіўся за галіну, падцягнуўся і стаў на сук. Малпачкі закрычалі на розныя галасы і як мага паскакалі ўгору.

Спалохаліся, уцякаюць. Ад мяне яны не ўцякуць. Хоць адну, але дастану, злаўлю.

Дрэва, на якое я залез, было незвычайнае. Над самаю маёю галавою ў розныя бакі разыходзіліся чатыры магутныя галіны. Здавалася, што яны вырастаюць не са ствала, а з тоўстага слупа, які трывала стаіць на зямлі.

— Антось, злезь. Галава гуза шукае? — крыкнуў Максім. І Алеся пачала прасіць:

— Злезь. Не палохай малпачак.

— Зараз злезу, — адказаў я і пакарабкаўся ўгору. Ступіў туды, дзе разыходзіліся чатыры галіны, і… паляцеў уніз. "Ратуйце!" — хацеў крыкнуць, ды праз імгненне адчуў, што стаю на нагах.

Дзе я? Што са мною? Куды праваліўся? Няўжо ў дупло? Відаць, у дупло. Зарасло мохам, а я не заўважыў.

Я стаяў, выцягнуўшыся, як салдацік з волава. Хацеў малпу злавіць. Вось дык злавіў! Максім і Алеся прасілі, каб не лез на дрэва. Не паслухаўся іх.

— Анто-ось, дзе ты? — данёсся да мяне Максімаў голас.

— Тут! Тут! — азваўся я.

— Дзе?

— У дупле.

— Вылазь!

Як вылезці? У дупле няма галіны, каб ухапіцца, каб падцягнуцца.

— Чаму не вылазіш? — зноў крыкнуў Максім.

— Не магу-у!.. Дупло глыбо-окае-э.

Што ж рабіць? Няўжо мне наканавана век векаваць у гэтым дупле? А калі змяя зверху на галаву клубком зваліцца?

Я ўявіў, як спускаецца ў дупло доўгая, тоўстая змяя. Мурашкі прабеглі па спіне.

— Ау-у!.. — вырвалася ў мяне.

Сам не ведаю, чаму крыкнуў. Мабыць, таму, што не мог маўчаць. Цяжка, нясцерпна стаяць моўчкі і чакаць немаведама чаго.

— Антось, ты паспрабуй! Паспрабуй вылезці! — гукнуў Максім.

— Не магу-у!..

— Антось, што ж ты нарабіў? — плаксівым голасам прагаварыла Алеся.

— Дзе ваш трэці? — пачуўся голас Санча.

І ён прыйшоў. Пачуў, што крычым. У яго, напэўна, вочы на лоб палезлі. Як жа! Нядаўна я стаяў на дрэве, а цяпер мяне няма. Нібы скрозь зямлю праваліўся. Так, праваліўся. Ды толькі ў дупло.

— Наш Антось у дупле, — пачаў тлумачыць Максім.

— У дупле?

— Антось палез на дрэва і праваліўся ў дупло.

— Я тут! У дупле! — не вытрываў я.

— Ну і сядзі там.

Бач, што Санча кажа. Калі б сам у дупло праваліўся, то па-воўчы выў бы.

— Дзядзька Санча, выратуйце Антося, — заступілася за мяне Алеся.

— Як? Самому ў дупло залезці?

— Прыдумайце што-небудзь.

— Вызвалім яго з дупла, калі назад будзем вяртацца, — гыгыкнуў Санча.

Няўжо пакінуць? Ды я тут за гадзіну ссівею. Буду крычаць, пакуль не ахрыпну.

— Я без Антося не пайду, — прамовіла Алеся.

— І я не пайду, — сказаў Максім.

Заяўляюць, што не пойдуць без мяне. Хіба Санча будзе ў іх пытацца? Сілком павалачэ. Не разумеюць гэтага Алеся і Максім.

— А калі ссячы гэтае дрэва? — прагаварыў Санча. Думае ссячы. Гэта не выйсце. Секануць па назе ці па спіне. Дый галаву сабе скручу, калі дрэва будзе валіцца.

— Не трэба ссякаць! — на усю моц крыкнуў я.

— Не трэба ссякаць, — пачуўся, як рэха, голас Анту.

— А што рабіць? — запытаў Санча.

— Знімі наручнікі. Я на дрэва залезу, падам хлопцу ліяну і выцягну яго з дупла.

— У наручніках лезь.

— Антось! — гукнуў Анту. — Я табе ліяну падам, выцягну. Зразумеў?

Я ціха, бо ўжо не ставала сіл, сказаў:

— Зразумеў.

Падняўшы галаву, я чакаў, калі Анту падасць ліяну. Ніколі нічога так не чакаў.

— Трымай, — Анту апусціў ліяну.

Я ўхапіўся за яе і стаў вылазіць, упіраючыся нагамі. Нарэшце высунуў галаву, адной рукой намацаў галіну, падцягнуўся і вылез. Аддыхваючыся, прысеў каля Анту.

— Антось, чаго маўчыш? — гукнуў Максім.

Я, затуліўшыся рукою, падставіў твар сонцу. А ўгары смяяліся ігрунковыя малпы — відаць, з мяне.

Нечаканае нападзенне

Пакрыўдзіўся я на Алесю і Максіма. Канешне, яны мяне ў бядзе не пакінулі, але ж і не здагадаліся, як з дупла вызваліць. Калі б не Анту, то я сядзеў бы ў дупле да скону.

— Анту! — гукнуў Санча.

— Чаго? — азваўся Анту.

— На машынах праз рэчку мы не пераедзем. Што будзем рабіць?

— Трэба назад вярнуцца.

— Зноў ты за сваё? Дзяцей пашкадуй. Пойдзем каля рэчкі, праз джунглі. Павядзеш?

— Павяду, раз вам так прыспічыла. Толькі каб пасля самі на сябе не наракалі.

— За нас не хвалюйся. Думай пра дзяцей. Крок управа, крок улева — страляем. Памятаеш?

Бандыты загналі машыны на ўскраек, замаскіравалі, накрыўшы іх галлём. Пасля мы паелі кансерваў з хлебам і, расцягнуўшыся ланцужком, пасунуліся праз джунглі. Уперадзе ішоў Кайман. Кароткім вострым нажом, падобным на кінжал, ён рассякаў ліяны, якія павуцінай аблытвалі дрэвы, пераплятаючы адно з адным. За Кайманам ішоў Анту, за ім — Металіст, я, Алеся, Максім, Санча, Кайф, Чон-чон, Піучэн. У бандытаў на грудзях віселі аўтаматы, а за плячыма — рукзакі, напакаваныя пад самую завязку. Чон-чон валок кулямёт.

— Добра яны ўзброіліся, — не сцярпеў Максім. Нічога не скажаш, узброеныя да зубоў. Нялёгкі бой прыйдзецца вытрымаць мапучэ.

Прыйшло на памяць, як расказваў нам Анту пра смелага токі Лаутара, які аднаго разу разбіў вялікі атрад іспанцаў. Лаутара ведаў, што іспанцы хочуць напасці на ягонае войска. Ён загадаў воям-індзейцам, каб яны замасцілі тоўстымі бярвеннямі і замаскіравалі ліянамі топкае балота, якое знаходзілася паблізу. На гэтых бярвеннях ён пастроіў сваіх вояў. Іспанцы на конях рынуліся ў атаку. Індзейцы адступілі, і коні пачалі правальвацца ў багну. Шмат канкістадораў загінула, шмат коней індзейцы забралі сабе. Гэта была апошняя перамога Лаутара.

— Правільна нас вядзеш? — запытаў у Анту Санча.

Не церпіцца яму. Залатую дзіду хоча схапіць. Калі схопіць, то са сваіх рук не выпусціць.

— Правільна вядзеш? Чаго маўчыш? Заняло?

— Калі такі разумнік, то сам вядзі,— агрызнуўся Анту.

— Дзядзька Анту не баіцца іх, — заўважыла Алеся.

— Яму цяпер усё роўна. Ён цяпер толькі дзеля нас жыве, — сказаў Максім.

Дзеля нас — гэта значыць дзеля Алесі, дзеля Максіма, дзеля мяне. Дзеля мяне… Як мае тата і мама. Мама мне аднаго разу так і сказала: "Сынок, мы з татам дзеля цябе жывем". Нялёгка ім так жыць. Калі, здараецца, пазней дамоў вярнуся, то месца сабе не знаходзяць.

Пачалося балота. Пад нагамі захлюпала вада.

— Куды вядзеш? — зноў запытаў у Анту Санча.

— Хіба не бачыш? — незычліва сказаў Анту.

— Чаму ў балота завёў? Хочаш, каб утапіліся?

— Іншай дарогі няма.

Мы пайшлі далей, а вады ўсё болей, пад нагамі — коўзкая гразь. "Хлюп-хлюп", — хлюпае ў чаравіках.

— Трэба адпачыць, — падаў голас Чон-чон. Санча сказаў як адрэзаў:

— Дойдзеш.

— Табе добра, — не стрываў Чон-чон. — У цябе аўтамат, а ў мяне кулямёт. Плячо ўжо як нежывое.

— Ажывеш, калі ўбачыш залатую дзіду.

— Невядома, што мы ўбачым.

Я азірнуўся, паглядзеў на Алесю. Пнецца. Аж сагнулася. Стараецца, каб не адстаць.

— Алеся, табе не цяжка? — пытаюся.

— Пакуль не вельмі.

Не прызнаецца, што цяжка.

— Стойце! — неспадзявана крыкнуў Анту і, кіўнуўшы галавою, паказаў направа. — Бачыце?

— Што? — не зразумеў Санча.

— На купіну глянь. Лягушка на купіне.

І праўда, на купіне сядзела невялікая лягушка, пазіраючы на нас.

— Хіба не ведаеце, што гэтая лягушка ядавітая? — прагаварыў Анту.

— Ядавітая?! — усклікнула Алеся.

— Вельмі ядавітая. Яе яду хопіць, каб знішчыць не адну сотню мышэй. Я далей не пайду, — сказаў Анту. — Тут яна не адна.

— Не пойдзеш — дзяцей пастраляем.

— Можа, вернемся? — азірнуўся Металіст.

— Не. Пойдзем.

Мы пацягнуліся далей. Я ўважліва глядзеў пад ногі, азіраўся па баках. А лягушкі знянацку, нібы з засады, выскоквалі з густой травы.

— Санча, трэба вярнуцца, — не выцерпеў Кайф.

— Мы павінны прайсці праз балота, — заўпарціўся Санча. Анту зноў стаў, крыкнуў:

— Жаба ага!

Непадалёку, на купіне, побач з маленькай ядавітай лягушкай сядзела вялізная светла-шэрая жаба з вялікімі цёмнымі плямамі на скуры.

— Гэтая пачвара заважыць кілаграм, не меней, — вырвалася ў мяне.

— Трэба вярнуцца, — сказаў Анту. — Жаба ага таксама ядавітая.

Жаба ага… Нібы баба-яга, далі ж ёй назву!

— Санча, давай вернемся, — папрасіў Чон-чон.

— Толькі ўперад.

Мы прайшлі яшчэ крыху і сталі. Перад намі на купінах, у траве сядзелі і вялізныя светла-шэрыя жабы, і маленькія лягушкі. Іх было безліч. Яны нібы знарок сабраліся ў адным месцы, нібы варожы атрад, які заманіў нас у засаду.

— Што будзем рабіць? — запытаў Металіст.

— Халера на іх! — вылаяўся Санча.

Раптам жаба ага, якая сядзела справа ад Металіста, скокнула на яго. Ён махнуў нагою.

"Тра-та-та…" — прагучала аўтаматная чарга.

Я не заўважыў, хто з бандытаў націснуў на курок аўтамата, але балота быццам ажыло. Трава заварушылася, бы ад моцнага ветру, і на нас скачкамі кінуліся жабы і лягушкі. Мы павярнуліся — і што ёсць сілы назад. Пад нагамі хлюпала вада, чорныя кроплі гразі заляпвалі нагавіцы, рукі, твар. А мы ляцелі на злом галавы.

Нарэшце выбраліся на грудок, селі зняможаныя. Санча, азірнуўшыся, патрос кулаком.

— Праклятыя жабы!

Па джунглях

Накінуліся бандыты на Анту.

— Знарок завёў у балота? — вызверыўся Санча.

— Яго трэба бізуном! Бізуном! — ускочыў Кайман.

— І кулькамі прастрэліць, — падхапіў Металіст.

— Я з-за яго ледзь кулямёт у балоце не ўтапіў! — залямантаваў Чон-чон.

— Давайце галавой уніз паставім, — прапанаваў Кайф.

— І кіем па голых пятах. І кіем! — дадаў Піучэн.

А Анту маўчыць, нават не глядзіць на іх. У другі бок галаву адвярнуў. Мажліва, знарок завёў бандытаў у балота. Шкада, што яны адтуль ногі вынеслі.

Нарэшце Анту, як відаць, надакучыла слухаць лаянку. Ён устаў:

— Трэба вам у горад вярнуцца. Будзе лепей для вас. Яшчэ болей узбурыліся бандыты. Крычаць, кулакамі размахваюць.

— Цішэй, — падняў уверх руку Санча.

Бандыты сцялі кулакі, зыркаюць на Анту, што галодныя ваўкі.

— Індзеец, ты доўга будзеш нас за нос вадзіць? — запытаў Санча.

— Вы самі сябе за нос водзіце, — адказаў Анту.

— Я не жартую.

— Джунглі — не горад. Гэта вам не па асфальце хадзіць. Тут… — пачаў Анту.

Санча перапыніў яго.

— Без цябе ведаем, дзе асфальт, а дзе без асфальту. Ты нам зубы не загаворвай. Вядзі, як дамовіліся.

Анту паціснуў плячыма.

— Што вам трэба ад мяне?

Санча схапіў за руку Максіма, пхнуў яго. Максім упаў і жаласна прагаварыў:

— Дзядзечка-а…

Санча наставіў на Максіма аўтамат.

— Індзеец, зараз застрэлю хлопчыка. Лічу да трох. Максім глядзеў на яго шырока расплюшчанымі вачыма.

— Не страляйце-э! — не сваім голасам закрычала Алеся.

— Адзін, — пачаў лічыць Санча.

— Хопіць здзекавацца! — усклікнуў Анту. Санча апусціў аўтамат.

— Ты павядзеш нас?

— Праз балота мы не пралезем. Вернемся назад. Прыйдзецца плысці па рацэ. Іншай дарогі я не ведаю.

— Даўно б так, — усміхнуўся Санча.

Я падбег да Максіма, дапамог яму ўстаць. Санча скамандаваў:

— Хадзем.

Расцягнуўшыся ланцужком, мы прабіраліся праз джунглі. Тут магутныя дрэвы, шырока расхінуўшы свае кроны, стаялі воддаль адно ад аднаго. Я ведаў, як называюцца некаторыя з іх — бачыў на малюнках у падручніку геаграфіі, але тут сустракаліся і зусім невядомыя.

Я дакрануўся рукою да нейкай ружовай кветкі, і руку апякло, што агнём.

— Ай! — усклікнуў я.

— Чаго ты? — азірнуўся Анту.

— Апякла, — тыцнуў я пальцам, паказаўшы на гэтую ружовую пякучку.

— Гэта фанціхулітра, — сказаў Анту.

— Няўжо яна пячэцца? — не паверыў Максім.

— Правер, — кажу яму.

— Ну і праверу. — Максім дакрануўся да фанціхулітры, айкнуў, як і я.

— Пячэцца? — пытаюся ў яго.

— Яшчэ як, — сказаў ён.

Раптам у кустах, паўз якія мы праходзілі, нешта затрашчала, а пасля пачуўся тупат. Спачатку мне падумалася, што на нас нападае гіганцкая змяя. Але ж ног у змяі няма, так што тупацець яна не магла.

Анту нас супакоіў:

— Не бойцеся. Дзікая свіння — пекары — пабегла. Яна ў кустах адпачывала, а мы яе напалохалі.

Незвычайная, своеасаблівая прырода вакол нас. Ды няма радасці — яе адабралі бандыты.

Скарпіёны

Не толькі Алеся, але і бандыты стаміліся.

— Адпачывайце, — скамандаваў Санча. — Даю паўгадзіны на адпачынак. Мы селі на траву.

Чамусьці зашчымела на душы. Вось-вось слёзы навернуцца на вочы і капнуць на далонь. Я прыкусіў губу, адвярнуўся.

— Сумуеце? — парушыў маўчанне Анту.

— Дзядзька Анту, як уцячы ад бандытаў? — шэптам запытала Алеся.

Я зірнуў на бандытаў. Сядзяць, надзьмуўшыся, што сычы. Чаму такія незадаволеныя, такія злосныя? За ўвесь дзень ані разу не ўсміхнуліся. Зыркаюць, буркаюць, шчэрацца.

— Паспрабуем уцячы, — прамовіў Анту.

— Дзядзька Анту, праўда, што вашы токі перад боем вешалі на шыю плоскі камень, падобны на сякеру? — запытаў Максім.

Анту павярнуўся да яго.

— Токікуру?

— Гэтакі камень называецца токікура? — запытала Алеся.

Анту кіўнуў галавою.

— Але, токікура. Токікурай змагаюцца з ворагам і душы нашых памерлых вялікіх токі. Здараецца, што ў час гэткіх завоблачных бітваў токікура падае на зямлю разам з маланкай. Калі яна набліжаецца да зямлі, то пачынаецца такая вялікая бура, што пад ветрам стогнуць, ломяцца векавыя дрэвы. Токікура — зброя нашых памерлых вялікіх продкаў. Яна жывым токі дае сілу і мужнасць.

— У час вайны ўсе вашы мужчыны змагаліся? — пацікавілася Алеся.

— Усе як адзін. Каму ж, як не мужчынам, бараніць зямлю і звычаі?

— І доўга будзем па джунглях бадзяцца? — перапыніў нас Чон-чон.

— Не даспадобы? — буркнуў Санча.

— Чаго мне радавацца? Сядзім у джунглях, як звяры. Многія цяпер на моры адпачываюць. А тут нават жабаў трэба баяцца, — са злосцю прагаварыў Чон-чон.

— Хіба вы першы раз узялі ў рукі аўтаматы? Я памятаю, як каля вашых вушэй свісталі кулі. Тады вы былі мужчынамі, а цяпер сталі бабамі. Не пазнаю я вас.

— Надакучыла ўсё гэта. Хочацца па-людску пажыць, — сказаў Чон-чон.

— Не апускай нос. Пажывеш, калі забярэм залатую дзіду. На ўсіх хопіць золата.

Бач ты. Санча кажа сваім сябрукам, што шмат золата атрымаюць. А ці надоўга яго ім хопіць? Прагуляюць, праматаюць. І да гэтага, як відаць, мелі немалыя грошы. Прагулялі, цяпер у іх пустыя кішэні. Нездарма аказаліся тут.

— Глядзіце! — тыцнуў пальцам Кайф, паказваючы на выварацень, які ляжаў непадалёку.

Я падняў галаву і ўбачыў, што там б'юцца два скарпіёны. Выгнуўшы кручком хвасты, на канцах якіх былі шыпы, яны адчайна размахвалі клешнямі.

"Шыпы ў скарпіёнаў ядавітыя. Імі яны наносяць смяротны ўдар", — успомніў я.

Скарпіёны наступалі адзін на аднаго, а бандыты, скупіўшыся каля вываратня, загаманілі:

— Не адступай!

— Бі, каб не ўстаў!

— Чаго марудзіш?

— Рэзні! Рэзні!

— Хвастом яму! Хвастом!

Скарпіён, які быў справа ад нас, наскочыў на таго, які быў злева. Хацеў стукнуць ядавітым шыпом, ды прамахнуўся. Бандыты загул і.

— Слабак!

— Яшчэ раз паспрабуй!

— Пастарайся!

— Дай яму па галаве!

— Хлопчыкі, мне страшна, — прызналася Алеся і штосілы ўчапілася за маё плячо.

Ні адзін са скарпіёнаў не збіраўся здавацца, адступаць. Яны наскоквалі адзін на аднаго, размахваючы клешнямі. Алеся затуліла далонямі твар:

— Я не магу на гэта глядзець.

Максім узяў яе за руку, адвёў убок. Я падышоў да іх, стаў побач. Металіст наставіў на нас аўтамат.

— Куды? Уцячы ўздумалі?

— Нам гэты спектакль не даспадобы, — кажу Металісту.

— Прывыкайце, — хіхікнуў ён.

— Не чапляйся да дзяцей, — заступіўся за нас Анту.

— Зараз кулькай прастрэлю, — прамовіў Металіст. Ягоныя паплечнікі-бандыты закрычалі:

— Усё!

— Яшчэ дрыгае!

— Добра яму даў!

Я зразумеў, што адзін са скарпіёнаў дамогся свайго, ядавітымі шыпамі забіў свайго праціўніка.

Да нас падышоў Санча. Ён жмурыўся, як кот, лежачы на сонцы. У ягоных вачах была асалода.

— Бачылі, як біліся скарпіёны? — звярнуўся Санча да сваіх сябрукоў.— Бачылі, якія яны зацятыя? А вы жабаў нейкіх спалохаліся.

— Не крыўдуй на нас. Мы пастараемся, — сказаў Піучэн.

Чон-чон узняў уверх аўтамат.

— Вядзі нас, Санча., Санча падышоў да Анту.

— Вядзі, індзеец. Вядзі нас да ракі.

Каля ракі

Мы выйшлі на бераг ракі. Я думаў, што ўбачу бервяно, па якім уцякаў, ратуючыся ад вампіра Траука, але тут яго не было. Мы выйшлі зусім на іншае месца. Тут рака разлівалася шырока, а каля самай вады раслі магутныя дрэвы і густыя кусты.

— Будзем рабіць плыт, — сказаў Санча.

Я адышоўся ўбок, прыхінуўся да ствала дрэва, падняў галаву і ад неспадзеўкі аж прысеў. Нада мною, на ніжнім суку, нерухома сядзела доўгая жывёліна велічынёю з кракадзіла. Сама сіне-зялёная, уздоўж спіны і хваста цягнецца высокі грэбень. Халодныя змяіныя вочкі пазіраюць проста на мяне, працінаюць наскрозь.

Няўжо гэта кракадзіл? Чаму ж ён залез на дрэва? Хіба кракадзілы ўмеюць лазіць па дрэвах? Як відаць, тут умеюць. Вось-вось наваліцца на мяне, схопіць і ў ваду пацягне. Не-э.

Наставіўшы рукі, я стаў паволі адступаць назад, а потым пабег з усёй сілы. Адбегшыся, выдыхнуў:

— Кракадзіл! Бандыты ўстрапянуліся.

— Дзе кракадзіл? — запытаў Санча.

І Максім з Алесяй у адзін голас усклікнулі:

— Дзе?

Я тыцнуў пальцам, паказваючы на дрэва:

— Там.

— Ха-ха-ха… — чамусьці зарагатаў Санча. А Анту, пагладзіўшы мяне па галаве, сказаў:

— Супакойся, Антось.

Ён падышоў да дрэва і махнуў рукою. Кракадзіл саскочыў з дрэва і знік у кустах.

— Вось і ўсё. Прагнаў,— падышоўшы да нас, прамовіў Анту.

— Вы ўмееце кракадзіламі камандаваць? — усклікнула Алеся.

І праўда, умее. Спалохаўся кракадзіл, уцёк, нібы авечка. Дзе ж Анту навучыўся кракадзіламі камандаваць? Напэўна, у сваім племені. Вось каб мне гэтаму навучыцца!

— Дзядзька Анту, вы махнулі рукою, і кракадзіл уцёк, — сказаў я.

— Гэта не кракадзіл. Я разявіў рот:

— А хто?

— Гэта яшчарка — ігуана. Яна баіцца чалавека, уцякае ад яго.

Дзіўная краіна! Жабы і лягушкі нападаюць на людзей, а яшчарка велічынёю з кракадзіла ўцякае ад чалавека.

— Масо! — неспадзявана крыкнуў Піучэн.

— Дзе? — запытаў Санча.

Піучэн нагнуўся і выцягнуў з кустоў нейкі драўляны молат.

— Дзядзька Анту, а што такое масо? — пацікавіўся я.

— Масо здавён рабілі мапучэ з карнявішча дрэў. Гэтай прыладай убіваюць палі, слупы, калы, калі будуюць хаціну.

Сапраўды, іхняе масо падобна на наш молат. Раней у нас молаты рабілі з дрэва. Тысячы кіламетраў аддзяляюць нашы вёскі ад тутэйшых, а людзі прыдумалі падобныя прадметы.

Піучэн кінуў масо на зямлю, ашчэрыўся:

— Індзейцы схавалі масо ў кустах.

— Ну і што? — прамовіў Санча.

— Трэба іх прымусіць, каб плыт нам зрабілі.

— Трэба, — падхапіў Чон-чон. Санча шчоўкнуў затворам аўтамата.

— Калі яшчэ раз пра гэта пачую, то пушчу кулю ў лоб. Чон-чон вылупіў вочы:

— Кулю?

Санча плюнуў пад ногі.

— Ніхто не павінен ведаць, што мы паплывем уніз. Мы павінны растварыцца ў джунглях. Зразумела?

— Зразумела, — працадзіў праз зубы Чон-чон.

— Мы абавязкова даплывем да паселішча мапучэ. Залатая дзіда будзе ў нашых руках.

— Адсохнуць вашы рукі,— паціху сказаў Анту. Бандыты селі на траву. Я ўзяўся за ручку масо, прыўзняў.

— Цяжкае, — кажу. — Не меней, чым дваццаць кілаграмаў. Трэба добрую сілу мець, каб падняць яго над галавою і кол забіць.

— У нас заўжды паважалі дужых людзей. У нас нават праводзілася спаборніцтва, у час якога можна было паказаць сілу, — сказаў Анту.

— Якое спаборніцтва? — пацікавілася Алеся.

— Хто даўжэй бервяно ўтрымае.

— Якое бервяно? — не зразумела Алеся.

— Выбіралі цяжэйшае, пад сто кілаграмаў вагою. Пераможцам станавіўся той, хто ўтрымліваў яго найдаўжэй, не сыходзячы з месца. Некаторыя мужчыны, бывала, усю ноч яго трымалі.

Я хацеў запытаць у Анту, якія яшчэ спаборніцтвы ў іх праводзілі, ды пачуў, як Кайф ціха сказаў:

— Кайман, давай адыдземся на хвілінку. Нешта скажу.

— Тут кажы, — пазяхнуў Кайман.

— Не хачу, каб чулі.

— Сакрэт?

— Сакрэт. Хадзем.

Кайф і Кайман усталі і пасунуліся ў кусты. Я моўчкі правёў іх вачыма. Што ж задумаў Кайф? Нездарма Каймана ў кусты павёў. Можа, вырашыў мяне, Алесю і Максіма са свету звесці? Ён наркаман. У яго, як кажуць, не ўсе дома. Можа, папросіць Каймана, каб дапамог яму? Кайман даўно на нас зуб точыць. Трэба паслухаць, пра што гамоняць.

Я ўстаў, узяўся за жывот і, сагнуўшыся, паціхеньку паклыпаў. Ці аклікне хто-небудзь з бандытаў? Маўчаць, ведаюць, што адзін не ўцяку.

Я палез у кусты. "Тук-тук, тук-тук-тук", — стукае сэрца. Так стукала і тады, калі сядзелі за ложкам у сутарэнні.

Я прайшоў яшчэ крыху і ўбачыў Кайфа і Каймана. Яны стаялі на самым беразе, які тут, за кустамі, строма падымаўся ўгору. Кайман стаяў спінаю да ракі.

Яны сварыліся. Зышліся, як тыя два скарпіёны, і зараз накінуцца адзін на аднаго.

— Ты думаеш, што мне не баліць? Думаеш, што ў мяне скура, як у індзейца? — зыркнуў на Каймана Кайф.

Вось ён аб чым! Аднак, які ж Кайф злапамятны.

— Чаго маўчыш? — зноў зыркнуў Кайф.

— Давядзеш ты мяне, — Кайман падняў бізун. — Зараз… Прагрымела кароткая аўтаматная чарга. Каймана быццам штурхнулі ў грудзі. Ён узмахнуў рукамі і паляцеў у ваду. Я кінуўся напралом, праз кусты. Падбег, упаў каля Алесі і Максіма.

— Хто страляў? — ускочыў Санча. З кустоў вылез Кайф.

— Я страляў.

— Ты-ы?

— Я.

— Дзе Кайман?

Я не спускаў вачэй з Кайфа. Ці скажа ён, што застрэліў Каймана? Будзе тарараму, калі прызнаецца. Кайф пераступіў з нагі на нагу.

— Кайман хацеў вады напіцца, нагнуўся, а тут кракадзіл. У раку Каймана пацягнуў. Я даў чаргу. Хацеў у кракадзіла…

Хлусіць і вокам не змаргне. Трэба сказаць, што ён застрэліў Каймана.

— У якога кракадзіла ты страляў? — закрычаў Санча, наступаючы на Кайфа. — У якога? Га?

— У таго, што ў рацэ плавае.

Твар у Санча пачырванеў, стаў бардовы, што чырвоны бурак.

— Што ў рацэ плавае? А не ў таго, што хадзіў па беразе? Не верыць Санча Кайфу. Здагадваецца, што адбылося.

Трэба расказаць. Няхай застрэліць Кайфа. Можа, у джунглі не палезуць, калі іх стане менш. Я зірнуў на Анту.

— Ты нешта хочаш сказаць? — запытаў ён.

— Угу.

— Маўчы.

— Чаму?

— Маўчы.

— Металіст! — гукнуў Санча. — Правер, што там, за кустамі.

Металіст кінуўся ў кусты. Праз хвіліну да нас данёсся ягоны голас:

— Няма Каймана. Толькі бізун па рацэ паплыў.

— Я што казаў? Кракадзіл схапіў Каймана, — усміхнуўся Кайф.

Санча нечакана стукнуў яму пад дых. Кайф сагнуўся.

— Ты застрэліў Каймана?

— Я ў кракадзіла страляў.

Санча зірнуў на бандытаў, якія скупіліся каля яго.

— Чаго раты разявілі? Бярыце сякеры і рабіце плыт. Хутчэй.

Кайф, Металіст, Піучэн і Чон-чон дасталі з рукзакоў сякеры і падаліся ў джунглі. Неўзабаве часта-часта застукалі сякеры. А па беразе, буркаючы пад нос, хадзіў Санча.

— Каймана Кайф застрэліў? — запытаў у мяне Анту.

— Ён.

— Свой свайго! — усклікнула Алеся.

— У іх няма сваіх. Яны без роду, без племені. Антось, ты не кажы ім, што бачыў, як Кайф Каймана застрэліў, бо Кайф і цябе са свету звядзе.

Я кіўнуў. Сапраўды, тут перш чым сказаць, трэба добра падумаць. Нарэшце бандыты зрабілі вялізны, трывалы плыт. Але гэта, канечне, нікога з нас не ўсцешыла. Мы павячэралі і селі на плыт.

— Паехалі,— скамандаваў Санча.

Металіст і Чон-чон адапхнуліся доўгімі шастамі. Плыт скрануўся і паплыў.

— Ох! — уздыхнула Алеся.

Вядома, чаму яна ўздыхае. Цяжка ёй. Пашчасціла ж нам. Што называецца, знайшлі сабе кампанію. Такіх, як гэтыя, трэба за вярсту мінаваць, а мы разам на адным плыце.

У джунглях прарэзліва, трывожна закрычала нейкая птушка. Пачало цямнець.

Я прыхінуўся спінаю да рукзака і непрыкметна заснуў.

Частка трэцяя ПРАВАДЫР ЛІНКАН

Пасвячэнне ў мачы

Нечакана з джунгляў данесліся крыкі, пачуўся грукат бубнаў. Анту перастаў плакаць, прыслухаўся.

— Што гэта? — разявіў рот Чон-чон.

Анту, ледзь-ледзь варушачы вуснамі, паведаміў:

— Пасвячэнне ў мачы.

— Пасвячэнне ў мачы — гэта іхняе дзікунскае свята. Святкуюць там, — сказаў Санча. — Значыць, усе разам сабраліся. Ну й добра, калі так. Усіх захопім. Не прыйдзецца гойсаць за імі па джунглях, лавіць па адным.

— Не нападайце цяпер! — Анту працягнуў да яго рукі.

— Чаму? — з пагардай прамовіў Санча.

— Не наносьце крыўду нашым духам.

Яшчэ перад ад'ездам у Лацінскую Амерыку Ніна Іванаўна нам расказвала, што мапучэ вельмі шануюць сваіх духаў. Найбольшым злачынцам яны лічаць таго, хто пакрыўдзіць духаў. Ніхто не мае права перапыняць магічныя рытуалы, смяяцца над імі ці перакрыўляць, а чужынцам забараняецца нават падыходзіць туды, дзе яны адбываюцца.

— Крыўду? Духам? А твае духі аддадуць нам залатую дзіду? — зарагатаў Санча.

Анту ўстаў.

— Не трэба смяяцца.

— Заткніся! — з нянавісцю прагаварыў Піучэн.

— Сёння ў майго народа пасвячэнне ў мачы. Вы гэта разумееце?

— Новага ведзьмака выбіраюць? — зноў зарагатаў Санча.

— Мы твайго ведзьмака пух-пух, — вылупіў вочы Металіст.

Пасвячэнне ў мачы… І пра гэта расказвала нам Ніна Іванаўна. Здавён у мапучэ быў злы вядзьмак — калку. Ён наклікаў бяду. Яго пазбягалі, баяліся, ненавідзелі. Але ж быў і добры вядзьмак — мачы. У мачы мапучэ пасвячалі не толькі мужчын, але і дзяўчат. Не кожнаму выпадаў гонар стаць мачы. Пасвячалі таго, хто чуў голас, які заклікаў яго выбраць гэты нялёгкі жыццёвы шлях. Спярша выбранніка ў мачы ў дзікіх, аддаленых мясцінах, у сваім непрытульным жытле, вучыў настаўнік-вядзьмак. Ніхто не парушаў іхняй адзіноты. А выбраннік еў толькі муку, замешаную на вадзе. Трэба было мець вялікае цярпенне, каб вытрымаць такое. І вось сёння мапучэ пасвячаюць у мачы. Каго ж? Каму сёння выпаў гонар?

Анту зірнуў на бандытаў.

— Вы не пойдзеце туды?

— У цябе не станем пытацца, — працадзіў праз зубы Санча. — Я цябе папярэджваў і яшчэ раз папярэджваю: маўчы, не ўздумай крычаць. Інакш канец і табе, і дзецям, і тваім мапучэ. У мяне рука не здрыганецца.

Што ж, у такога не здрыганецца рука, і сэрца не зойдзецца ад жалю.

— Нгенечэн вас пакарае, — прамовіў Анту.

— Заткніся, — сыкнуў Піучэн.

Мы пацягнуліся па сцяжынцы. За плячыма бандыты неслі рукзакі. Санча, Кайф, Піучэн і Металіст напагатове трымалі аўтаматы, а Чон-чон ствалом кулямёта час ад часу вадзіў па кустах.

Вузенькая сцяжынка ўецца змяёй. Паабапал магутныя дрэвы. Пахнуць кветкі, пераклікаюцца птушкі.

Вось і паселішча мапучэ. Воддаль адна ад адной стаяць хаціны індзейцаў. Прамавугольныя, востраканечныя стрэхі абапіраюцца на сцены, якія вышынёю каля двух метраў. У кожнай хаціне па некалькі дзвярэй. У адной, самай большай, я налічыў шэсць.

Успомнілася, як у музеі даўняга побыту індзейцаў нам расказвалі, што мапучэ каркас сценаў робяць з круглых бярвенняў ульмавых, дубовых ці іншых дрэў і пераплятаюць іх сцяблінамі ліян, жанкіля. Звычайная хаціна — на пяць метраў у даўжыню і на тры ў шырыню. Але ёсць і такія, якія дасягаюць пятнаццаці метраў у даўжыню, дзесяці — у шырыню, шасці — у вышыню. Гэткая вялікая хаціна называецца катан. У катане жыве не адна сям'я, а каля васьмідзесяці чалавек. Кожная сям'я мае свой асобны ўваход і свой асобны ачаг. Старэйшым у катане з'яўляецца гаспадар — іналонка. Хаціны мапучэ заўжды будуюць разам. Калісьці і ў нас, на Беларусі, будавалі разам, талакой. А вось мапучэ такую сумесную работу называюць словам "мінга". Каля хацін паважна хадзілі сабакі пароды трэгуа: шэра-карычневай ці бура-чырвонай масці, галовы падоўжаныя, вастрамордыя, вушы стаячыя, востраканечныя, хвасты доўгія, а поўсць кароткая.

Сабакі пачулі нас і дружна забрахалі.

— Пастраляю падлаў,— вылаяўся Металіст.

— Здурнеў? — прашаптаў Санча.

— Чаго яны разбрахаліся? Зараз індзейцы прыбягуць. З-за паселішча даносіліся крыкі, песні. Канешне, цяпер мапучэ весяляцца, чакаюць, калі іхні супляменнік стане мачы. А можа, ужо стаў?

— Назад, — скамандаваў Санча.

Мы павярнуліся і пайшлі назад. Прайшоўшы метраў пяцьдзесят, сталі.

— Што будзем рабіць? — запытаў Чон-чон.

— Трэба перастраляць сабак, — прапанаваў Металіст.

— А пасля што? — запытаў Піучэн.

— Пасля індзейцаў перастраляем. У мяне хопіць кулькаў і на сабак, і на індзейцаў.

Санча зірнуў на Металіста.

— Перастраляеш?

— Перастраляем і забярэм залатую дзіду.

— А калі яе тут няма? Калі індзейцы ў іншым месцы схавалі? Думаеш, што знойдзеш?

— Дык што? Не будзем страляць?

— Не балбачы, — незычліва сказаў Піучэн.

— Будзем дзейнічаць так: абкружым індзейцаў і ўсіх захопім у палон. Пасля даведаемся, дзе залатая дзіда. Прымусім, каб паказалі, дзе яна, — сказаў Санча.

— А калі хто-небудзь не захоча здавацца? — падаў голас Чон-чон.

— Тады кулю ў лоб. Хадзем.

Мы палезлі ў джунглі. Крыкі, песні, гукі розных музычных інструментаў чуліся ўсё выразней, усё мацней. Раптам сціхлі, нібы па камандзе.

— Няўжо індзейцы разышліся? — вырвалася ў Чон-чона.

— За мною, — паціху прагаварыў Санча.

Мы выйшлі на ўскраек і за паселішчам, на вялікай паляне, убачылі мапучэ. Іх было каля сотні, не меней.

Бандыты ўпалі на зямлю. Санча сыкнуў на мяне, Анту, Максіма і Алесю.

— Кладзіцеся!

Мы ляглі, схаваўшыся ў густой траве. Я глядзеў не адрываючыся. На паляне стаялі павеці, пасярод якіх быў укопаны тоўсты слуп, на вяршыні якога вісеў белы сцяг, прымацаваны да доўгіх галін карычнага дрэва. На ім было сем зарубін. "Гэтыя зарубіны — сімвалы сямі плоскасцей свету", — успомніў я.

Вакол слупа шчыльным колам сядзелі мапучэ. У самым цэнтры тварам да нас сядзеў прыгожы шыракаплечы мужчына. Час ад часу ён аддаваў нейкія каманды.

— Дзядзька Анту, той мужчына, які камандуе, — правадыр племені Лінкан? — не сцярпеў, запытаў я.

— Ён! — з болем прамовіў Анту.

— Маўчаць, бо перастраляем і вас, і індзейцаў,— папярэдзіў Санча.

А Лінкан падняў руку, штосьці крыкнуў. Індзейцы ўскочылі. Гулка загрукаталі бубны, зайгралі флейты, прарэзліва заскавыталі свістулькі.

Пад гукі гэтых музычных інструментаў пад павеці ўвайшла дзяўчына ў нябесна-блакітным адзенні. У руках яна трымала бубен з бразготкамі. Я ўспомніў, што такі бубен называецца культрун. Яго абцягваюць скурай гуанака — дзікай ламы — і размалёўваюць чырвонай фарбай. На бубне перакрыжаваныя лініі, падобныя на лапу пеўня. Яе індзейцы называюць крыжом Амерыкі. Дый сам культрун — своеасаблівы сімвал: барабанная скура сімвалізуе неба, крыж — чатыры бакі свету, лапа пеўня — чатыры слупы, якія абапіраюцца на зямлю і падтрымліваюць неба.

— Гляньце на дзяўчыну. Якая прыгажуня! — не стрывала Алеся.

— Гэта яе пасвячаюць у мачы? — падаў голас Максім.

— Яе, — сказаў Анту. Санча штурхнуў яго ў бок.

— Калі змоўкнеш?

Вітаючы прыгажуню дзяўчыну, індзейцы крычалі і спявалі. Выразна чуліся гукі гуада, падобныя на гучанне кастаньет. У музеі даўняга побыту індзейцаў нам расказвалі, як робяць гуада. Вычысцяць гарбуз, напоўняць яго каменьчыкамі і трасуць, каб гучала як мага мацней. Некаторыя мапучэ ігралі на трутрука, для чаго абапіраліся на зямлю расшыраным канцом ствала, даўжыня якога, як нам казалі, аж чатыры метры. Нізка, жаласна гучалі трутрука. Некалькі мужчын круцілі над галавою невялікія дошчачкі, якія вылі, нібы сірэны.

Рознагалосыя гукі музычных інструментаў зліваліся ў адзін, зразумелы, напэўна, толькі мапучэ. Над слупам узнімаўся белы сцяг.

Песні, крыкі, гукі музыкі нечакана абарваліся. Стала ціха-ціха. Дзяўчына-прыгажуня ў нябесна-блакітным адзенні ступіла на слуп. Мапучэ зноў закрычалі, кінуліся да яго. Кожны стараўся дакрануцца да яе адзення. Дзяўчына пайшла па слупе, паволі паднімаючыся ўгору. Яна ўжо на вяршыні слупа. Стукнула ў бубен палачкай з абцягнутым шкурай наканечнікам, заспявала, стала танцаваць.

— Ну-у… — прыўзняўся Санча.

— Не трэба! — паспрабаваў спыніць яго Анту. І Алеся ўсклікнула:

— Не трэба!

Я паглядзеў на Санча. Губы сцятыя, твар скамянелы. Вось-вось ускочыць.

Пераможаныя і пераможцы

Санча рвануўся на паляну, за ім — Піучэн, Чон-чон і Металіст. У імгненне вока яны з чатырох бакоў акружылі мапучэ. Чон-чон пусціў над натоўпам індзейцаў доўгую кулямётную чаргу. Кулі засвісталі, збіваючы лісты і галінкі. Індзейцы закрычалі. Чон-чон зноў даў чаргу.

— Усё племя перастраляюць! — прастагнаў Анту. Відаць, многіх індзейцаў пастралялі б бандыты, калі б не Лінкан. Ён падняў угору рукі і штосьці крыкнуў на незразумелай нам мове мапучэ. Людзі селі на зямлю. Толькі дзяўчына ў нябесна-блакітным адзенні, стоячы на слупе, усё біла ў бубен. Цяпер ён гучаў неяк трывожна.

— Правадыр Лінкан сказаў людзям, каб супакоіліся, каб не разбягаліся? — пацікавіўся я ў Анту.

— Сказаў, што пакуль трэба змірыцца, каб не было дарэмных ахвяр, — прамовіў Анту.

Кайф, які застаўся каля нас, наставіў на яго аўтамат.

— Замаўчы!

— Эй ты, правадыр! Ідзі сюды, — паклікаў Санча Лінкана. Лінкан зноў нешта крыкнуў і падышоў да Санча, а ён, адступіўшыся назад, папярэдзіў:

— Блізка не падыходзь, бо застрэлю.

— Чаго вам трэба ад нас? — па-іспанску звярнуўся Лінкан да Санча.

— Даведаешся. А пакуль трымай язык за зубамі. Тут я задаю пытанні.

— Вы нанеслі крыўду нашым духам, — не сцярпеў Лінкан.

— Ха-ха-ха… — зарагатаў Санча.

"Бум-бум-бум, бум-бум-бум…" — дзяўчына мацней застукала ў бубен, разносячы па джунглях трывогу.

— Металіст, скажы той вядзьмарцы, каб злезла са слупа, — скрывіўся Санча.

— У-у-у… — выдыхнуў Лінкан і памкнуўся да яго.

У руках Санча задрыжаў аўтамат. Кулі ўспаролі зямлю каля самых ног Лінкана. Ён стаў.

— Індзеец, прашыю кулямі. Беражыся! — папярэдзіў Санча.

— Чаго вам трэба? — зноў запытаў Лінкан. Санча махнуў рукою.

— Металіст, ссадзі вядзьмарку са слупа. Грукоча, як у пустую бочку. У вушах звініць.

Металіст наставіў на дзяўчыну аўтамат.

— Злазь, вядзьмарка, бо кулькамі прастрэлю.

Не ведаю, ці зразумела яго дзяўчына, але яна стала спускацца са слупа. Злезла, села на зямлю, затуліўшы твар рукамі.

— Кайф, вядзі сюды нашых палоннікаў,— гукнуў Санча. Мы ўсталі і выйшлі на паляну.

Калі Лінкан убачыў Анту, то спярша, відаць, не паверыў, што гэта ён, колішні ягоны сябар. Правадыр племені мапучэ колькі секунд глядзеў на яго, а пасля выдыхнуў:

— Ты-ы?

Анту апусціў галаву:

— Я.

— Цябе ж Нгенечэн забраў, з сабою павёз.

— Забраў, а пасля прывёз на зямлю. Я жыў у белых, у горадзе, як і ты калісьці.

Твар у Лінкана перасмыкнуўся, нібы па спіне яму бізуном паласнулі. Зараз закрычыць, назаве Анту здраднікам. Вядома, ён здагадваецца, хто прывёў сюды бандытаў. Але ж не ведае, што Анту нас ратаваў. Сказаць пра гэта Лінкану? Язык чамусьці не паварочваецца, колам стаіць у роце.

Лінкан не закрычаў, не назваў Анту здраднікам. Ён сказаў:

— Анту, лепей ты на свет не радзіўся б.

— Лепей я не радзіўся б. Ты праўду сказаў, правадыр, — прамовіў Анту.

— Чаго яны хочуць ад нас?

— Хочуць забраць залатую дзіду. Бровы ў Лінкана прыўзняліся.

— Але ж залатая дзіда аберагае наш народ. Нам яе даў Нгенечэн. Нгенечэн і забярэ, калі захоча. Хіба ты не ведаеш гэтага?

— Правадыр, даруй мне, — прашаптаў Анту. Лінкан кіўнуў галавою, паказваючы на супляменнікаў.

— А яны даруюць? У іх запытай.

— Правадыр, даруй мне, — паўтарыў Анту. — Я не хацеў весці сюды бандытаў. Тут дзеці. Бачыш? Яны з іншай краіны. Яны прыехалі як госці. Калі б я не паказаў дарогу бандытам, то яны застрэлілі б дзяцей. У іх няма душы. Правадыр, прашу цябе: выратуй дзяцей. Дзеці невінаватыя. Бандыты…

— Годзе малоць языком, — перапыніў Санча.

— Нягоднік! — крыкнуў Анту і кінуўся на яго. Металіст выпусціў па ім кароткую чаргу. Анту ніцма ўпаў на зямлю, раскінуўшы рукі.

— Балюча джаляць мае кулькі,— пахваліўся Металіст.

— Дурань! — накінуўся на яго Санча. — Навошта застрэліў індзейца? Ён нам яшчэ спатрэбіўся б.

— Ён на цябе хацеў напасці. Ён цябе мог задушыць, — пачаў апраўдвацца Металіст.

— Дурань! — вылаяўся Санча і, павярнуўшыся да Лінкана, запытаў: — Дзе залатая дзіда?

Лінкан падняў галаву.

— Не ты яе нам даваў.

— Хочаш, каб я табе даваў? — вылупіў вочы Санча. — Хочаш, каб я табе золата даваў? Я не даю. Я ніколі нічога нікому не даю. Я толькі забіраю. Запомні!

Бач, Санча хваліцца, што не дае, а забірае. За гонар гэта лічыць. А вось Анту за нас сваё жыццё аддаў, нас ратаваў як мог, папрасіў Лінкана, каб нас у бядзе не пакінуў. А цяпер ляжыць, раскінуўшы рукі, абдымае сваю зямлю. Чаму ён кінуўся на Санча? Хіба не разумеў, што бандыты яго застрэляць?

Я адвярнуўся. Я не мог глядзець на мёртвага Анту.

— У-у-у… — заплакала Алеся.

— Сціхні,— таўхануў яе Піучэн.

— Не распускайце рукі,— заступіўся за Алесю Максім. Піучэн замахнуўся на яго.

— Вось як дам, так сядзеш!

— Ну, годзе. Аднаму далі. Ляжыць. Годзе, — супакоіў яго Санча.

— Шкада, што мы вас раней не заўважылі,— прамовіў Лінкан.

— Дзе залатая дзіда? — вызверыўся Санча.

— Не ўбачыце вы яе.

— Не хочаш казаць? Ну й не кажы. Хто-небудзь іншы скажа. Тут ты не адзін.

Лінкан, не гледзячы на Санча, прагаварыў:

— Вам не знайсці залатую дзіду. Яе беражэ мачы, які жыве ў дзікім месцы. Толькі я ведаю, дзе ягонае жытло.

— Санча, скажы гэтаму дзікуну, што дзяцей застрэлім, калі не аддасць залатую дзіду. На Анту падзейнічала. Падзейнічае і на яго, — прамовіў Піучэн.

Санча наморшчыў лоб:

— Не выйдзе. Тут яны для ўсіх чужыя.

Пранесла. Ходзім па самым краечку бездані. Ці доўга яшчэ? Ці хопіць цярпення ў бандытаў? Ці хопіць у нас сілы, каб вытрываць?

— Дык што ж рабіць? — усклікнуў Піучэн. — Доўга будзем тут таптацца?

Санча павярнуўся да Кайфа.

— Кайф, узарві якое-небудзь дрэва. Няхай паглядзяць індзейцы, на што мы здатныя.

Кайф расшпіліў рукзак, дастаў з яго невялікую рыдлёўку і… міну.

— Бачыш міну? — звярнуўся Санча да Лінкана. — Я чуў, што ты жыў у горадзе. Разумееш, што такое міна?

Кайф падбег да ўскрайку джунгляў, прысеў каля магутнага дрэва, якое ўзвышалася над усімі, выкапаў каля яго ямку, паклаў у яе міну, прысыпаў зямлёю і хутчэй назад.

У мяне на лобе выступілі кропелькі поту. Выбух прагучаў нечакана. Магутнае дрэва ўзнялося ўверх і, ломячы галіны, няўклюдна павалілася набок. Суцэльны слуп пылу вырас там, дзе нядаўна яно стаяла.

— Бачыў, як мы ўзарвалі дрэва? — запытаў Санча ў Лінкана.

— Бачыў.

— Зараз мы ўсіх вашых індзейцаў пасадзім у хаціны, якія замініруем. Ні адзін ваш індзеец не вылезе. Калі хто-небудзь паспрабуе, то хаціна ўзарвецца. Ты не хацеў, каб твае людзі памерлі з голаду? Дык памруць. Мы не выпусцім іх з хацін датуль, пакуль ты не скажаш, дзе залатая дзіда. Выбірай адно з двух: альбо твой народ, альбо залатая дзіда. Ну як, правадыр?

Лінкан не адказаў.

У хаціне мапучэ

Санча махнуў рукою. — Правадыр не пагаджаецца… Заганяйце індзейцаў у стойлы.

Лінкан штосьці крыкнуў. Відаць, папярэдзіў супляменнікаў, каб не выходзілі з хацін. А Кайф, Металіст, Піучэн і Чон-чон падзялілі індзейцаў на дзве калоны і пагналі ў хаціны. Людзі моўчкі праходзілі каля свайго правадыра. І ён стаяў моўчкі, склаўшы рукі на грудзях. Пра што ён думаў? Цяжка сказаць. Людзей загналі ў хаціны, якія замбіравалі.

— Тут і ахова не патрэбна. Міны будуць ахоўваць. Лепшых ахоўнікаў не знойдзеш, — паціраючы рукі, прагаварыў Санча.

— Чаму вы мяне тут пакінулі? — запытаў у яго Лінкан.

— І табе туды хочацца?

— Дзе мой народ, там і я, — сказаў Лінкан.

— Не. Ты пабудзеш з намі. Мне хочацца з табою пагаварыць. Ні разу ж не даводзілася размаўляць з правадыром.

Мяне, Алесю, Максіма і Лінкана бандыты прывялі ў хаціну, якая стаяла воддаль ад тых, замініраваных. У хаціне ляжалі два вялікія квадратныя камяні, вакол якіх стаялі тоўстыя драўляныя калоды. "Гэта ж ачаг," — здагадаўся я.

Нагадалася, як расказваў нам Анту, што мапучэ вечарамі пяклі ў ачагу ляпёшкі, загарнуўшы іх вуглямі. Пакуль ляпёшкі пякліся, старэйшыя, сеўшы на калоды, расказвалі казкі, успаміналі пра сваіх родзічаў, пра сваіх герояў. Малодшыя слухалі іх уважліва, каб не прапусціць ні слова.

У куце, заўважыў я, стаялі пасудзіны з насеннем, з вадою, з ядою. Іх было шмат. Гуагі — пустацелыя пасудзіны з незвычайна цвёрдай кары, падобныя на кабачок, і тонкія драўляныя талеркі, і дунгі — падобныя на вядро для вады, і канчэа — карыта з ручкай, у якое звычайна кладуць пясок, каб падсмажыць манга, і ступы, у якіх расціраюць перац. Каля адной сцяны быў ткацкі станок. Такія станкі ў нас называюць кроснамі. Драўляная прамавугольная рама ткацкага станка па вуглах была замацавана жанкілем. Два яе больш доўгія бакі ўпіраліся ў падлогу і столь хаціны. На паліцах месціліся конусападобныя гліняныя збаны, талеркі, бутылі з ручкамі. Асобна стаялі дзве незвычайныя фігуркі: фігурка вадзянога змея і фігурка гарбуна з чашай на галаве.

— Бачыш фігурку гарбуна? — шапнула мне Алеся. — Гэта сімвал бога агню.

— А што сімвалізуе фігурка вадзянога змея? — запытаў я. На самым відным месцы была статуэтка дзвюхгаловай багіні. На галаве ў багіні — упрыгожанне, падобнае на карону, замест рота — гліняная палоска, а замест вачэй — гліняныя шарыкі.

На сцяне вісела скручанае ласо. Такое ласо, зробленае са скуры, як я чуў, дасягала пятнаццаці метраў. Побач вісеў лук. Анту нам расказваў, што з лука мапучэ страляюць на сто дваццаць метраў, што стрэлы копцяць, каб надаць ім цвёрдасць і трываласць, а калчан са стрэламі — вузкую карзінку з конскага воласу — носяць на спіне.

— Вунь макана — паліца, — тыцнуў рукою Максім, паказваючы на дубінку, вузкую на адным канцы і патоўшчаную на другім.

— Чаго пасталі? Сядайце, — прамовіў Санча.

Лінкан прымасціўся ў куце, на шкурах гуанака, бандыты, як гаспадары, селі на калоды каля ачага, а я, Максім і Алеся прыселі на ложку, каля якога ўзвышаліся тры гліняныя пасудзіны, падобныя на вялізныя бочкі.

Алеся нечакана ўсхліпнула.

— Чаго ты? — пацікавіўся Максім.

Алеся, размазваючы па шчаках слёзы, прагаварыла:

— Дзядзьку Анту шкада.

— Не раві,— зыркнуў на яе Піучэн.

— Даскакаўся твой Анту, — сказаў Кайф.

— Вы… Вы… — прамовіла Алеся.

— Хто мы? — падаўся наперад Чон-чон.

— Кракадзілы вы, — нечакана прагаварыла Алеся. Я думаў, што бандыты ўзлуюцца, а яны зарагаталі. Лінкан падаў голас:

— Хто вам даў права судзіць іншых? Вы не заслужылі. Санча стукнуў рабром далоні па прыкладзе аўтамата:

— Ён даў нам права.

— З гэтым правам вам доўга не пражыць.

— Індзеец з нас збыткуе! — ускочыў Піучэн. Металіст вытрашчыў вочы:

— Я яго застрэлю!

— Не, — сказаў Санча. — Мы зробім па-іншаму. Выводзьце яго з хаціны, а там убачыце.

Піучэн кіўнуў на нас:

— А гэтых?

— Няхай тут сядзяць. Калі высунуцца, страляй без папярэджання.

— Усіх перастраляю, — сказаў Піучэн і звярнуўся да Лінкана: — Уставай, індзеец.

Лінкан устаў. Бандыты вывелі яго з хаціны.

З пасудзіны ў… джунглі

Не чакалі мы, што так павернецца.

— Яны хутка вернуцца? — запытала Алеся.

— Хто ведае, — нявесела сказаў я.

— Паспрабуем уцячы?

— Заблудзімся ў джунглях, — сказаў Максім. Алеся сціснула рукі ў кулачкі:

— Лепей у джунглях блукаць, чым сядзець з бандытамі.

— Максім, навошта нам лезці ў джунглі? — кажу. — Каля берага стаіць плыт. Сядзем і паплывем па рацэ.

— А куды заплывем? — прагаварыў Максім.

— Куды-небудзь заплывем, — кажу яму. — Мажліва, людзей на рацэ сустрэнем ці якое-небудзь паселішча ўбачым. Людзі заўжды каля ракі селяцца.

— Правільна разважаеш, — пахваліў мяне Максім. — Але як з хаціны выбрацца?

— Паглядзі, дзе бандыты, — папрасіла яго Алеся.

Максім выглянуў з хаціны, і адразу ж прагрымела аўтаматная чарга. Кулі ўзбілі пыл каля самых дзвярэй. Максім, охнуўшы, зваліўся пры сцяне. Мы з Алесяй кінуліся да яго.

— Максім, цябе не паранілі? — усклікнула Алеся.

У Максіма белы-белы твар. Ляжыць нерухома, не адзываецца. Я страсянуў яго:

— Максім!

— Што? — ледзь чутна прамовіў ён. Потым паціху прыўзняўся, патрос галавою і здзіўлена сказаў:

— Не застрэліў? А мне думалася, што ён мяне забіў. Выходзіць, за намі сочыць Піучэн, не спускае вачэй з хаціны. Няма як выбрацца.

— Максім, а ты не заўважыў, дзе Лінкан? — спытала Алеся.

— Яго бандыты да рытуальнага слупа прывязалі. Вось што прыдумаў Санча! Прывязалі Лінкана да слупа, каб той пёкся на сонцы. Спадзяюцца, што не вытрымае, скажа, дзе залатая дзіда. Цяпер з яго здзекуюцца, а пасля возьмуцца і за нас. Як жа ўцячы адгэтуль? Няўжо мы не выратуемся? Я зірнуў на тры вялізныя пасудзіны, падобныя на бочкі, якія стаялі каля ложка, і ўсклікнуў:

— Мы выратуемся!

— Як? — запытаў Максім.

Я тыцнуў пальцам на пасудзіны:

— Туды схаваемся.

Алеся шырока раскрыла вочы:

— А калі знойдуць?

— Трэба рызыкнуць, — кажу. — Залезем і шкурамі гуанака накрыемся. Бачыце, колькі іх на ложку ляжыць?

— Хаваемся, — сказала Алеся і залезла ў пасудзіну.

Максім узяў шкуру і накрыў ёю Алесю. Мы з ім пераглянуліся і таксама залезлі ў пасудзіны. Толькі я паспеў прысесці, падціснуць ногі, як на двары пачуліся крокі і ў хаціну ўваліліся бандыты.

— Дзе яны? — адразу ж усклікнуў Санча. Чон-чон у тон яму:

— Няма?

— Шукайце, — прагаварыў Санча. Я сцяўся, затаіў дыханне.

— Дзе ж яны? — зноў усклікнуў Санча.

— Уцяклі. Піучэн правароніў,— прамовіў Кайф.

— Я вачэй не спускаў з хаціны, — стаў апраўдвацца Піучэн.

— Яны ў джунглях. З краёчку сядзяць. Пабаяцца лезці далей. Знойдзем, — прамовіў Санча.

Бандыты выбеглі з хаціны. Толькі цяпер я адчуў, што мяне калоціць, нібыта ў ліхаманцы.

— Антось, — паклікаў Максім.

Я ўстаў, адкінуў шкуру гуанака, вылез з пасудзіны. А Алеся і Максім ужо стаяць каля пасудзін, глядзяць на мяне так, нібы я з таго свету з'явіўся.

— Трэба ўцякаць, — сказаў Максім.

Я ўбачыў на паліцы каля сцяны вялізны нож, схапіў яго і разам з Алесяй і Максімам выбег з хаціны.

З Лінканам

Цела Анту на паляне ўжо не было (відаць, кудысьці завалаклі бандыты), а каля рытуальнага слупа стаяў Лінкан, прывязаны вяроўкаю. Мне здалося, што ён усміхнуўся, убачыўшы нас. Ён аблізнуў перасмяглыя губы, штосьці прашаптаў.

— Крышку пацярпіце. Зараз вызвалім вас. — Я ўзяўся за вяроўку, пацягнуў яе да сябе і паласнуў па ёй нажом.

Лінкан вызваліў рукі, разблытаў вяроўку, скруціў яе. Да яго падбег бура-чырвоны сабака, тоненька заскуголіў. Лінкан пагладзіў яго па спіне:

— Засумаваў без мяне? Ну, не бядуй. Цяпер не разлучымся.

— Трэба ратавацца, — не выцерпеў Максім.

— Бяжыце за мною, не адставайце.

Лінкан накіраваўся на ўскраек джунгляў, мы пабеглі па вузкай сцяжынцы, пасля павярнулі направа, пралезлі праз нейкія калючыя кусты. Лінкан стаў.

— Усё. Яны нас тут не знойдуць.

Не верыцца, што вырваліся, што ўцяклі ад бандытаў. Нядаўна былі палоннікамі, хаваліся ў пасудзінах, а цяпер на волі. Лінкан, вядома, пастараецца нам дапамагчы, не пакіне нас.

— І вас схапілі бандыты? — запытаў Лінкан.

— Схапілі,— кіўнуў галавою Максім. — Мы ў іх былі заложнікамі. Дзядзька Анту казаў вам. Ён не хацеў весці бандытаў сюды, у джунглі. Дзядзька Анту нас ратаваў. Ён добры. Ён і пра вас нам расказваў. І пра ваш народ, пра ваша жыццё ў джунглях таксама расказваў.

Лінкан прыхінуўся спінаю да ствала.

— А вы ведаеце, як раней жыў наш народ? Я засунуў за рамень нож і прагаварыў:

— Крышку ведаем.

— З самай раніцы пачыналі жыццё нашы продкі,— прамовіў Лінкан. — Жанчыны смажылі мяса, варылі бульбу. Мужчыны, паснедаўшы, ішлі ў джунглі. Хто на паляванне, хто па дровы, хто па ваду. А жанчыны глядзелі дзяцей, працавалі на агародах. І мужчыны, вярнуўшыся з джунгляў, ім дапамагалі. Вечарам усе збіраліся разам. Расказвалі пра тое, што бачылі, успаміналі аб тым, як жылі дзяды і прадзеды. Усё ў нас ладзілася, нікому мы не чынілі зла, пакуль на нас не напалі захопнікі. Яны не толькі рабавалі, але і хацелі прымусіць нас жыць па-новаму.

Лінкан уздыхнуў. Цяжка яму. Калісьці канкістадоры-заваёўнікі знянацку нападалі на ягоных продкаў, а цяпер з'явіліся бандыты.

Лінкан дакрануўся да майго пляча.

— Ты дапамог мне. Малайчына.

Я пачырванеў. Хіба калі-небудзь да гэтага мог бы падумаць, што сам правадыр племені мапучэ мяне пахваліць?

— Вы з іншай краіны? — запытаў Лінкан.

— З іншай. Мы сюды прыехалі на экскурсію, але нам не пашанцавала, — прамовіла Алеся і апусціла галаву.

Мне здалося, што яна вось-вось заплача, але яна сказала:

— Дзядзька Лінкан, бандыты могуць хаціны ўзарваць. А там людзі.

— Не ўзарвуць, пакуль мяне не зловяць.

Лінкан замаўчаў. Відаць, думае, як супляменнікаў вызваліць. Нялёгка яму прыйдзецца. У бандытаў аўтаматы, кулямёт. Іх пяцёра, а Лінкан адзін. Хіба мы чым-небудзь дапаможам яму? Дый бандыты, калі будзе нявыкрутка, адразу ўзарвуць замініраваныя хаціны. Напэўна, вярнуліся ў паселішча, здагадаліся, хто вызваліў Лінкана. Не даруюць нам.

— Наш народ здаўна жыў мірна. Але мы ўмеем ваяваць. Нашых юнакоў ад усіх работ вызваляюць, каб яны навучыліся зброяй валодаць, яны — абаронцы сваёй зямлі.

— Вы цяпер хочаце вызваліць сваіх людзей? — пацікавіўся Максім.

— Паспрабую.

— І мы з вамі пойдзем?

— Пачакайце мяне тут. Не бойцеся. Я хутка вярнуся. — Лінкан павярнуўся і знік у джунглях.

Сабака, усхапіўшыся, пабег за ім.

Пастка для Кайфа

Я сціснуў ручку нажа, азірнуўся. Лінкан паабяцаў, што хутка вернецца. А калі не? Што, калі бандыты падыдуць сюды?

— Хлопчыкі, Лінкан пайшоў у паселішча, — паціху прамовіла Алеся.

Яна, як і я, баіцца. Можа так стацца, што схопяць бандыты Лінкана. Тады хоць у палон здавайся. У палон… Не, нізавошта. Лепей па джунглях блукаць.

— Калі Лінкан праз паўгадзіны не вернецца, то пойдзем да ракі,— сказаў я.

Але вось у кустах трэснула галінка, і перад намі з'явіўся Лінкан. У руках ён трымаў вяроўку і індзейскую пастку уачы, на канцы якой была пятля. У музеі даўняга побыту індзейцаў нам казалі, што гэтая пятля зацягваецца, калі рэзка таргануць пастку за вяроўку.

— Ідзіце за мною, — паклікаў ён.

Мы выйшлі на знаёмую сцяжынку. Лінкан тыцнуў рукой, паказаўшы на высокае густое дрэва, якое расло непадалёку.

— Лезьце на дрэва. Там вас ніхто не заўважыць, калі нават сядзе пад самым дрэвам.

— А вы? — нясмела запытала Алеся.

— За мяне не бойцеся. Лезьце.

Мы залезлі на дрэва. Лінкан паклаў на сцяжынку пастку, замаскіраваў яе травою, пасля вяроўкай прывязаў да дрэва сабаку. Сабака загаўкаў, пачаў рвацца. Нацягваючы вяроўку, станавіўся на заднія лапы. Неўзабаве на сцяжынцы паказаўся Кайф. Ён ішоў з аглядкай, трымаючы напагатове аўтамат.

Убачыўшы Кайфа, сабака загаўкаў яшчэ мацней.

Кайф стаў.

— Хто тут сабаку прывязаў? Можа, Лінкан?

Стаіць, азіраецца. "Ну ідзі! Ступі нагою ў пятлю", — карцела крыкнуць.

Кайф прыцэліўся ў сабаку.

— Гаўкаеш? Застрэлю…

Сабака ашчэрыўся, заліўся брэхам.

Кайф ступіў наперад, і ў гэты момант Лінкан пацягнуў за вяроўку. Кайф, узмахнуўшы рукамі, упаў на зямлю. Лінкан наваліўся на яго, заламаў руку, выхапіў аўтамат.

— Маўчы!

— Я маўчу. Я буду маўчаць. Не бі,— пралапатаў Кайф.

— Злазьце, — махнуў нам рукою Лінкан.

Мы злезлі з дрэва. Кайф, убачыўшы нас, вылупіў вочы:

— І вы тут? Лінкан штурхнуў яго:

— Ідзі.

Кайф паплёўся, увагнуўшы ў плечы галаву. Лінкан адвязаў сабаку і пайшоў за Кайфам. І мы, пасмейваючыся, таксама пайшлі па сцяжынцы. Вось што прыдумаў Лінкан — выкарыстаць сабаку як своеасаблівую прынаду.

— Стой, — загадаў Лінкан Кайфу, калі мы прайшлі з паўкіламетра.

Кайф згорбіўся як стогадовы дзед.

— Застрэліш?

— Трэба было б.

— Я невінаваты. Санча ва ўсім вінаваты. Ён мяне прымусіў ехаць у джунглі. Дурань я, што паслухаўся яго. Няхай адзін ехаў бы.

На Санча верне — быццам Санча за каўнер яго сюды валок. Думаў, што азалоціцца. Пасля за золата наркотыкаў накупляў бы. Крычаў бы: "Я чорт! Я чорт!"

Лінкан з пагардай зірнуў на Кайфа. Той яшчэ больш сагнуўся, згорбіўся.

— Дык ты невінаваты?

— Санча вінаваты. І тыя, што з ім засталіся, таксама вінаватыя. Дай мне аўтамат. Я іх усіх перастраляю. Я застрэлю Санча. Я буду індзейцам. Я з вамі буду жыць, — і ён пацягнуўся рукамі да Лінкана. Той адхіснуўся. Упершыню ўбачыў я, як перакрывіўся ягоны твар.

— Не чапай мяне рукамі. Калі яшчэ раз дакранешся, то… Лінкан недаказаў да канца, ды Кайф добра зразумеў яго.

— Санча вінаваты. Я не-э…

— Санча вінаваты? — не сцярпеў я. — Кажаш, што Санча аддаваў загады? А чаму ты Каймана застрэліў? Таксама Санча загадаў? Таксама ён вінаваты?

У Кайфа задрыжала ніжняя губа.

— Усё-ткі ты бачыў?

— Бачыў,— сказаў я.

Лінкан зірнуў на мяне і падштурхнуў Кайфа:

— Ідзі.

— Куды вы яго? — запытала Алеся.

— У адно надзейнае месцейка завяду. Ёсць непадалёку. Няхай там пасядзіць. Пасля ўсім племенем будзем судзіць. А вы мяне тут пачакайце.

Кайф пасунуўся па сцяжынцы, паўтараючы, як заведзены: "Я невінаваты. Я невінаваты".

Ласо для Металіста

— Нешта даўно Лінкана няма, — занепакоілася Алеся. — Што, калі Кайф уцёк?

Мае рацыю Алеся. Кайф хітры, вераломны. На ўсё пойдзе, каб вызваліцца.

Як і ў першы раз, калі мы чакалі яго, Лінкан з'явіўся неспадзявана. У адной руцэ ён трымаў ласо і бохан хлеба, а ў другой нейкі пакунак, загорнуты ў зялёнае лісце.

— Дзядзька Лінкан! — узрадавалася Алеся.

Мы прыселі на траву, а Лінкан дастаў з-за пояса нож і парэзаў хлеб на тоўстыя лусты.

— Ешце. Такога хлеба, як гэты, вы не елі. Ён з зярнят расліны кіноа. Ён і за паўгода не пачарсцвее.

— Не верыцца, — вырвалася ў мяне.

Лінкан усміхнуўся краечкамі вуснаў, разгарнуў той пакунак, які прынёс з сабою. Мы ўбачылі мяса, парэзанае тонкімі доўгімі скрылямі.

— Бярыце чаркі,— сказаў Лінкан. Мы пераглянуліся.

— Якія чаркі? — запытаў я.

— Гэтае мяса ў нас называюць чаркі. Чаркі спярша наразаюць тонкімі доўгімі скрылікамі, а пасля сушаць на сонцы альбо вэндзяць у дыме.

Я думаў, што ўсё не з'ядзім, што хоць хлеб застанецца, але, на дзіва, мы з'елі і чаркі, і хлеб. Вядома, падзякавалі Лінкану за добры пачастунак. А ён прывёў нас на невялікую палянку, дзе раслі чырвоныя ягады, падобныя на нашы клубніцы.

— Гэта ягады міне-міне. Частуйцеся, — прагаварыў.

Мы сталі рваць гэтыя ягады. Не толькі смакам, але і выглядам яны нагадвалі клубніцы. Я так стараўся, што чырвоным сокам вымазаў і шчокі, і нос.

— Ну што, пойдзем? — спытаў Лінкан.

Мы кіўнулі. Ён прывёў нас да высокага дрэва.

— Зноў вам прыйдзецца залезці на дрэва.

З дрэва ўсё паселішча мапучэ было відно, як на далоні. Каля хацін ляжаць сабакі, грабуцца куры, на слупе, па якім узыходзіла дзяўчына-прыгажуня ў нябесна-блакітным адзенні, вісіць белы сцяг.

— Дзе ж бандыты? — не сцярпеў я.

— І я хацеў бы даведацца, дзе яны цяпер, — прамовіў Максім.

— Адпачываюць, — сказала Алеся.

Як відаць, сапраўды бандыты адпачывалі, бо з той хаціны, у якой некалі сядзелі мы, выйшаў Металіст. Ён пазяхнуў, пацягнуўся і накіраваўся ў бок джунгляў. Каля дрэва Металіст стаў, азірнуўся, а праз імгненне, нязграбна ўзмахнуўшы рукамі, упаў.

— Лінкан на Металіста накінуў ласо! — усклікнуў Максім.

Мы злезлі з дрэва, пабеглі па сцяжынцы. Насустрач ішоў Лінкан з Металістам. Мы адступіліся ў бок дрэў.

— Не адставайце, — гукнуў Лінкан. — Хутка гэтыя "сябры" сустрэнуцца.

І мы накіраваліся ў тое надзейнае месца, дзе ўжо знаходзіўся Кайф.

У авечай шкуры

Тым надзейным месцам была пячора. Лінкан завёў туды Металіста, а мы прыселі непадалёку. Хутка з пячоры выйшаў Лінкан. Ён нёс авечыя шкуры, а на іх ляжала бульба.

— Бульба! — узрадавана гукнула Алеся. Канечне, яна ўзрадавалася: мы даўно не елі бульбы.

— Дзядзька Лінкан, а можа, спячэм бульбу на цяпельцы? — папрасіў я.

— Спячэм, калі вам так хочацца, — усміхнуўся Лінкан.

Я глядзеў на яго і дзівіўся: правадыр племені, а зусім не ганарысты. Ен жа, калі лічыць па-нашаму, немалы начальнік, а вядзе сябе з намі як роўня.

— Дзядзька Лінкан, а бандыты з пячоры не ўцякуць? — пацікавілася Алеся.

— Не. Я іх звязаў.

Лінкан паслаў на зямлю авечыя шкуры, наламаў сухога галля. Прынёс з пячоры два кіі, у адным з якіх была невялікая адтуліна.

— Навошта вам гэта? — пацікавіўся я.

— Крыху пачакай і ўбачыш.

Лінкан адзін кій уставіў у адтуліну другога, заціснуў паміж далонямі і пачаў хутка-хутка круціць. Навошта ён так робіць? Можа, вырашыў фокус нам паказаць? Не! Ён здабывае агонь!

— Зараз агенчык успыхне! — усклікнуў я.

І праўда, па кіі, у якім была адтуліна, пабег агеньчык.

— Аж не верыцца! — падскочыла Алеся. Лінкан падняў кій вышэй:

— Ён называецца "дамарэпу".

— А як называецца той, які вы круцілі? — запытаў я.

— Рэпу.

Лінкан паднёс кій да сухога галля. Яно хутка загарэлася і затрашчала.

Мы селі на авечыя шкуры. Мякка, добра і зусім не страшна.

— Сёння будзем спаць каля цяпельца, — прамовіў Лінкан.

— Галлё за ноч згарыць, — заўважыла Алеся.

— Я ў агонь пакладу тоўстыя калоды. Яны будуць усю ноч гарэць.

Лінкан расхінуў кіем галлё, стаў кідаць у гарачы прысак бульбу. Падзеі сённяшняга дня праходзілі перад нашымі вачыма. Неўпрыкмет сцямнела.

Лінкан пачаў выграбаць з прысака бульбу.

— Частуйцеся.

Я ўзяў гарачую бульбіну, перакінуў з рукі ў руку.

— Хлопчыкі! Агні ў джунглях, — усклікнула Алеся.

Я азірнуўся. Сапраўды, у джунглях свецяцца, гараць нейкія агні. Ды так ярка, што хоць кніжку каля іх чытай.

— Гэта не агні,— сказаў Лінкан. — Гэта жукі зляцеліся. Яны свецяцца.

Дзіўна — жукі, а святло, як ад свечак.

— Падсілкаваліся? — запытаў Лінкан.

— Дзякуй, — адказала Алеся.

— Кладзіцеся спаць. Заўтра рана вас разбуджу.

Я лёг на авечую шкуру, падкурчыў ногі. Лінкан таргануў мяне за плячо.

— Як ты лёг?

— На бок, — кажу.

— Ты лёг галавою на поўдзень. Нельга так.

— Чаму? — здзівіўся я.

— Нельга класціся галавою на поўнач ці на поўдзень. Трэба галавою на ўсход. Хто спіць галавою на ўсход, той доўга жыве: такі сон жыццё падаўжае.

Я не стаў спрачацца з Лінканам і лёг так, як ён сказаў.

Назаўтра Лінкан накарміў нас грыбным супам. "Грыбы, з якіх я зварыў суп, называюцца умне, — сказаў ён. — Яны растуць на ствалах вечназялёнага дрэва ульма". Нам усім вельмі спадабаўся суп з грыбоў умне.

Незвычайны гэты Лінкан. Ён і правадыр, і вой, і нават кухар. Можна сказаць, майстар на ўсе рукі.

Лінкан падняў авечую шкуру, перакінуў яе цераз плячо.

— Хадзем.

— Куды? — запытала Алеся.

— На паляванне.

Я здагадаўся, што ён зноў хоча злавіць якога-небудзь бандыта. Але цяпер яны будуць асцярожныя. А Лінкан нават ласо не ўзяў. Толькі авечую шкуру.

Мы выйшлі на ўскраек джунгляў. Як і ўчора, убачылі перад сабою паселішча індзейцаў. Паблізу рытуальнага слупа, апусціўшы галаву, сядзеў Чон-чон. На ягоных каленях ляжаў аўтамат.

Нездарма Чон-чон тут сядзіць. Няйначай, Санча загадаў вартаваць.

— Чакайце мяне тут, — прашаптаў Лінкан.

Ён, чаго мы ніяк не чакалі, адзеў на сябе авечую шкуру, стаў на карачкі і папоўз на паляну, туды, дзе сядзеў Чон-чон.

— Лінкан у авечай шкуры як сапраўдная авечка, — не стрывала Алеся.

— Ён хоча схапіць Чон-чона.

І я здагадаўся, што Лінкан вось так, у авечай шкуры, хоча падкрасціся да Чон-чона і напасці на яго.

Чон-чон заўважыў Лінкана. Ён узяў у рукі аўтамат, устаў.

— Авечка?

— Мэ-э-э… — гучна мэкнуў Лінкан. Чон-чон махнуў рукою.

— Ідзі сюды, дурніца. Зробім з цябе шашлык. Ідзі. Будзе добры шашлык.

Чон-чон, размахваючы аўтаматам, як кіем, падышоў да Лінкана і замахнуўся нагою, а той, імгненна скінуўшы з сябе авечую шкуру, ускочыў і стукнуў яму кулаком па галаве. Чон-чон снопам асунуўся на зямлю. Лінкан падняў аўтамат, павесіў на грудзі, узваліў на плечы Чон-чона і пабег. Мы кінуліся за ім.

Каля пячоры Лінкан кінуў Чон-чона на зямлю, выцер з ілба пот.

— Яшчэ аднаго ўпаляваў.

Лоўка ў яго выходзіць. Здзівяцца Санча і Піучэн, калі ўбачаць каля рытуальнага слупа авечую шкуру. Быў Чон-чон, а засталася авечая шкура. Ім немаведама што здасца.

Чон-чон расплюшчыў вочы:

— Дзе я?

— Не пазнаў мяне? — нагнуўся над ім Лінкан. У Чон-чона аж твар перакасіўся.

— Правадыр?

— Я.

Чон-чон прыўзняўся, стаў на калені.

— Не страляй мяне! Толькі не страляй! Прашу-у-у! Не страляйце! Усіх вас прашу!

Выходзіць, ён просіць не толькі Лінкана, але і мяне, Алесю, Максіма? Баіцца, што мы застрэлім яго! Зусім з глузду з'ехаў.

— Правадыр, не страля-ай! Дзеткі, не страляйце мяне! Дзе-эткі-і! І ў мяне дома дзеткі-і…

Лінкан хацеў адпіхнуць Чон-чона, але ён абхапіў яго за ногі.

— Правадыр!.. Родненькі!.. Я хачу на сонца глядзець… Толькі не страляй!

Хоча на сонца глядзець. А хіба Анту не хацелася глядзець на сонца? Хіба не хацелася мне, Алесі, Максіму? Хіба мапучэ не хочацца?

Лінкан падняў Чон-чона і павалок у пячору.

— Агідна, — прамовіў Максім.

І ў мяне на душы было агідна.

З кавуном на галаве

Лінкан выйшаў з пячоры і сказаў:

— Я не хацеў быць для іх ворагам. Яны напалі на мяне і на маё племя. Сапраўды, напалі, перапынілі свята, людзей загналі ў хаціны, здзекаваліся. А кожны народ хоча, каб паважалі яго і ягоныя звычаі.

Нагадалася, як аднаго разу сказаў мне тата: "Нас, беларусаў, жменька на гэтай вялікай зямлі. Але ж мы нямала зрабілі. Мы сеялі, будавалі, стварылі сваю культуру, у нас ёсць свой лад жыцця. А калі раптам гэтага не стане, то апусцее наша зямля".

— Дзядзька Лінкан, яшчэ два бандыты сядзяць у паселішчы, — напомніла Алеся.

Лінкан чамусьці запытаў:

— Вы як сюды дабраліся?

— На плыце. Плыт стаіць каля берага ракі. Ад таго месца да вашага паселішча вядзе сцяжынка, — сказала Алеся.

— На плыце? Хочацца паглядзець мне на ваш плыт. Хадзем туды, — прамовіў Лінкан.

Шчыра скажу, я ўзрадаваўся, калі пачуў, што пойдзем да ракі. Надакучыла блукаць па джунглях. А раку я заўжды любіў. Любіў глядзець, як цячэ ўдалячынь, як віруе каля карчоў. Яшчэ мне падабалася ехаць на чоўне. Вядома, я ведаў, што тут няма чоўнаў. Ведаў, што індзейцы будуюць каноэ ці, як называюць іх мапучэ, — уампу. У адной кніжцы чытаў, што уампу, якія звычайна робяць з расшчэпленага бервяна, дасягаюць пяці метраў. "Вось каб пакатацца на сапраўдным каноэ!" — падумаў я.

— Дзядзька Лінкан, у вашай рэчцы водзяцца кракадзілы? — запытала Алеся.

— Няма. А вось у моры ёсць калеучэ.

— Што гэта такое?

— Падводная здань, якая нечакана з'яўляецца на паверхні, калі распачынаецца бура. Калеучэ свеціцца, выдае гукі, падобныя на музычныя, падплываючы да каноэ.

— І нападае на людзей? — запытала Алеся.

— Калеучы забівае людзей, а каноэ адносіць у яр ці на скалісты абрывісты бераг. Гора таму, хто ўбачыць, як калеучэ нясе каноэ.

— Чаму? — не стрывала Алеся.

— Той, хто ўбачыць, як калеучэ нясе каноэ, ператворыцца ў бервяно альбо скалу. А ў рачных завадзях водзіцца паўзмяя — нгурывіла-паўпіса. На канцы яе доўгага хваста ёсць кіпцюр.

— І яна нападае на чалавека?

— Нгурывіла-паўпіса абкручвае чалавека хвастом і цягне на дно.

Нагнаў на нас страху Лінкан. У моры водзіцца калеучэ, а ў рацэ — паўзмяя. Тут, як відаць, змеі не толькі на сушы, але і ў вадзе, вадзяныя. Яны і за кракадзіла страшнейшыя.

Мы непрыкметна падышлі да ракі, вылезлі з кустоў і сталі. Я адразу забыўся і пра калеучэ, і пра паўзмяю нгурывіла-паўпіса. На плыце, спінаю да нас, сядзеў Піучэн. Каля яго ляжалі рукзак і аўтамат.

— Хавайцеся, — шапнуў Лінкан.

Мы адступіліся назад, прыселі за куст. Чаму ж тут Піучэн? Не пабаяўся прыйсці на раку. Ён жа здагадваецца, чаму зніклі Металіст, Кайф і Чон-чон. А можа, прыйшоў разам з Санча? Дзе ж ён?

— Праклятыя джунглі! — раптам усклікнуў Піучэн, грукнуўшы кулаком па плыце.

— Не даспадобы яму тут, — паціху сказаў Максім. Канешне, не даспадобы. Не так складваецца, як хацелася.

— Паплыву! — зноў крыкнуў Піучэн. — Не магу тут заставацца! Няхай усё гарам гарыць! Няхай Санча сам гэтую кашу расхлёбвае! Ён яе заварыў!

Дык вось яно што! Піучэн уцёк з паселішча, пакінуў Санча. Баіцца, што будзе так, як з ягонымі сябрукамі. Ну і няхай уцякае. Памахаем рукамі на развітанне.

— Чакайце мяне тут, — прамовіў Лінкан і знік у кустах. Хутка ён з'явіўся з вялізным гарбузом. Дзіва, дый толькі!

Навошта яму спатрэбіўся гэты гарбуз?

Лінкан дастаў з-за пояса нож, адрэзаў гарбуз з аднаго боку, старанна яго вычысціў, выразаў у ім некалькі дзірак.

— Усё-ткі паплыву! — рассек паветра рукою Піучэн. — Годзе тут сядзець. Дасяджуся. Пракляты правадыр і мяне ў джунглі зацягне.

Тым часам Лінкан надзеў на галаву гарбуз і пабег ускрайкам, хаваючыся за дрэвамі, за кустамі. Калі б цяпер хто-небудзь убачыў яго з гарбузом на галаве, то здранцвеў бы.

— Лінкан з гарбузом на галаве — як старажытны вой, — сказала Алеся.

Лінкан, убачылі мы, лёг на жывот і папоўз да ракі. Пасля слізгануў з берага ў ваду і паплыў уніз па цячэнні, туды, дзе плыт. Ні спіны, ні плячэй не відаць. Толькі гарбуз над вадою. Плыве Лінкан, усё бліжэй да плыта. А Піучэн устаў, штосьці мармытнуў пад нос і стаў глядзець на раку, затуліўшыся далонню ад сонца. Потым нагнуўся, развязаў рукзак. У гэты час Лінкан падплыў да плыта і ўскочыў на яго. Піучэн скалануўся і спалохана закрычаў.

— Не крычы, — Лінкан нагою адкінуў убок аўтамат. Піучэн стаў адступацца назад, усё паўтараючы:

— Хто ты? Д'ябал ці чалавек? Хто ты? Лінкан схапіў яго за плячо.

— Стой. У раку звалішся і ўтопішся. Я не хачу, каб ты ўтапіўся. Ты мне жывы патрэбен.

— Ты — д'ябал? Маю душу хочаш забраць? Па маю душу прыйшоў?

Лінкан зняў з галавы гарбуз. Піучэн аж прысеў, а пасля з нянавісцю прагаварыў:

— Ты і мяне падмануў. Чаму я цябе не застрэліў? Чаму перад адыходам тваіх людзей не ўзарваў?

— Ідзі,— загадаў Лінкан.

Піучэн, апусціўшы галаву, сышоў на бераг. Мы вылезлі з кустоў.

— І вас трэба было застрэліць, — прагаварыў Піучэн.

— Ну й злосці ў яго! — адвярнуўшыся, прамовіў Максім.

— Схавайцеся і пачакайце мяне тут, — сказаў нам Лінкан.

Нгенечэн?

Нейкі час мы маўчалі. — Не ўдалося ўцячы Піучэну, — прамовіў я. — Не удасца ўцячы і Санча. Зловіць яго Лінкан. Неспадзявана пачуўся ціхі свіст. Мы выглянулі з-за куста і ўбачылі Лінкана. Ён стаяў на сцяжынцы.

— Дзядзька Лінкан, вы так хутка Піучэна ў пячору завялі? — запытала Алеся.

— Не. Звязаў і ў кустах пакінуў.

Я ўбачыў, як хмурынка набегла на твар Лінкана. Мне ўспомнілася легенда, якую яшчэ ў горадзе расказваў нам Анту.

Даўным-даўно побач з мапучэ, якія дружна працавалі на сваёй зямлі, жылі злыя, лянівыя і жорсткія людзі. Месячнымі начамі яны нападалі на мапучэ: рабавалі, забіралі ў палон жанчын. Шмат мапучэ загінула, змагаючыся з імі. Нарэшце мапучэ не вытрывалі, папрасілі ў Нгенечэна, каб пакараў рабаўнікоў. Нгенечэн паклікаў сваю жонку Антумальген, якая была на небе Месяцам, і сказаў ёй, каб суняла рабаўнікоў. Ды яна не здолела гэтага зрабіць. Нгенечэн, узлаваўшыся, узышоў на неба па Уэндлуфу — Млечнаму Шляху. Ён разбіў неба на кавалкі, частку якіх кінуў на зямлю. Яны ўтварылі горны хрыбет, адгарадзіўшы ім мапучэ ад ворагаў. Пасля гэтага мапучэ сталі жыць у міры.

— Дзядзька Лінкан, як вы думаеце Санча злавіць? — запытаў Максім.

— Я не стану яго лавіць.

— Чаму? — здзівілася Алеся.

— Я зараз пайду да яго і скажу, каб размініраваў хаціны.

— Не ідзіце! — усклікнуў я. — Ён вас застрэліць!

— Не застрэліць. Я яму скажу, што дапамагу выбрацца з джунгляў, калі размініруе хаціны. Мне людзей трэба выратаваць.

Паблізу паселішча Лінкан загадаў нам, каб засталіся на ўскрайку джунгляў, а сам пайшоў далей. Санча, як відаць, назіраў з хаціны, бо адразу выскачыў і, наставіўшы аўтамат, крыкнуў:

— Стой, пракляты індзеец! Лінкан стаў.

— Не страляй.

— І мяне хочаш схапіць? Не схопіш! Застрэлю!

— Я хачу з табою дамовіцца. Калі размініруеш хаціны, калі выпусціш маіх людзей, то не стану чыніць табе зла. Завяду цябе ў горад. Даю слова. Мапучэ ніколі не хлусяць.

Санча затупацеў нагамі.

— Не веру твайму слову. Цябе застрэлю і ўсіх узарву! Ха-ха-ха!.. Застрэ-элю-у!..

Я глядзеў на яго і не пазнаваў. Раней ён цярпеў, прытвараўся, хацеў паказаць сябе добрым, калі нават было не даспадобы, мог быць, як кажуць, і ваўком і лісіцаю. А цяпер зусім раз'юшаны.

— Ён звар'яцеў,— прашаптала Алеся.

Сапраўды, звар'яцеў. Мабыць, ад страху. Сядзеў і чакаў, што вось-вось Лінкан накінецца на яго.

— На калені! Стань на калені, пракляты індзеец! — пырснуў слінай Санча.

— Размініруй хаціны. Будзеш жыць, — спакойна сказаў Лінкан.

— Стань на калені! Я буду жыць! Буду! Буду! Цябе застрэлю! Стань на калені! Лічу да дзесяці!

— Гляньце! — усклікнула Алеся, задраўшы галаву.

Я таксама задраў галаву і ўбачыў вялізны жоўта-чырвоны шар, які імкліва спускаўся ўніз. Шар на імгненне павіс у паветры, а пасля, падскочыўшы, як мячык, апусціўся на зямлю.

Я паглядзеў на Санча і Лінкана, якія, застыўшы, пазіралі на жоўта-чырвоны шар.

Шар прарэзліва загудзеў. Праз секунду адчыніліся дзверцы, і з шара выйшаў чалавек у блішчастым скафандры, падобным на той, якія носяць касманаўты. Чалавек быў незвычайна высокі, а ягоныя вочы свяціліся, нібы маленькія ліхтарыкі.

— Нгенечэн! — усклікнуў Лінкан.

Ягоны крык быццам разбудзіў Санча. Ён, завішчаўшы, выпусціў па чалавеку ў скафандры доўгую аўтаматную чаргу. Кулі рыкашэтам адскочылі ад яго, як ад бетоннай сцяны. Чалавек у скафандры падняў руку і пайшоў уперад, ступаючы важна, упэўнена. Санча, адступаючыся, усё страляў па ім. Ды кулі, рыкашэцячы, са свістам прарэзвалі паветра.

Санча шпурнуў убок аўтамат і пабег да замініраванай хаціны.

— Узарву-у!

Чалавек у скафандры махнуў рукой-пальчаткай, падклікаючы яго да сябе, і Санча, павярнуўшыся, паслухмяна, што дзіця, пайшоў да яго. Чалавек у скафандры, тыцнуўшы рукой-пальчаткай, паказаў на шар:

— Лезь туды!

Санча пацёпкаў да шара, перавальваючыся з боку на бок, што гусак. Каля дзверцаў стаў.

Чалавек у скафандры ў другі раз тыцнуў рукой-пальчаткай, паказаўшы на шар:

— Лезь!

Санча, сагнуўшыся, палез у шар.

— Нгенечэн! — крыкнуў Лінкан. Чалавек у скафандры падышоў да яго.

— Табе цяжка, правадыр?

— Цяжка, — прамовіў Лінкан. — Мае людзі ў замініраваных хацінах.

Чалавек у скафандры, як здалося мне, засмяяўся. Вочы-ліхтарыкі засвяціліся ярчэй, і два промні, скрыжаваўшыся, пабеглі да тых хацін, у якіх сядзелі мапучэ. Пачуліся два гучныя шчаўчкі. Промні зноў скрыжаваліся, зайчыкамі заскакалі ў паветры і зніклі.

— Правадыр, я размініраваў хаціны. Можаш выводзіць сваіх людзей. Ты не радуешся?

Лінкан апусціў галаву.

— Я… Я…

Чалавек у скафандры перапыніў яго:

— Не трэба, правадыр. Я ведаю, што ты хочаш мне сказаць. Ты вытрымаў маё выпрабаванне. Ты заслужыў залатую дзіду. І тваё племя яе заслужыла. Залатая дзіда будзе ў вас вечна, пакуль зоркі будуць гарэць на небе.

"Хто ж гэты чалавек у скафандры? Чаму ён даў мапучэ залатую дзіду? Няўжо выпрабоўваў іх? Чаму выпрабоўваў? Няўжо для таго, каб быць шчаслівым, трэба прайсці праз выпрабаванні?" — думаў я.

Чалавек у скафандры, памахаўшы рукой-пальчаткай, павярнуўся і пайшоў да шара. Каля дзверцаў стаў, азірнуўся, паглядзеў на нас і знік у жоўта-чырвоным шары. Дзверцы зачыніліся, магутны гул скалануў джунглі. Шар падняўся ўверх.

— Нге-не-чэ-эн! — усклікнуў Лінкан…

Чорная страла

Зацягнуўшы на бераг човен, Базыль узбег на грудок, парослы зялёнаю сакавітаю травою. На грудку сям-там ляжалі трэскі,кавалкі чароту, галіны — след, які пакінула паводка, калі рака напрадвесні, выйшаўшы з берагоў, затапіла не толькі гэты грудок, але і ўскраек лесу (да яго ад ракі, як кажуць, рукой падаць). Туды, у лес, паволі ішлі дзядуля Піліп, Марыся і Раман.

Базыль азірнуўся. Павольна цячэ, шырокаю стужкаю блішчыць на сонцы рака. За ракою — родная вёсачка Нараставічы. На высокім абрывістым беразе стаяць хаты. Іх нават у самую вялікую паводку не затопіць. У Базыля, калі глянуў на вёску, зашчымела на душы, стала трывожна. Чаму ж так? Ён жа не ўпершыню ідзе ў лес, за раку. Не раз у лесе збіраў і ягады, і грыбы, і проста так бавіўся, гуляў.

Яму, Базылю, ужо чатырнаццатае лета пайшло. Брату Раману толькі дванаццатае мінула, а сястрычцы Марысі — дзесятае. Няўрымслівае, упартае дзяўчо Марыся. Сёння, калі дзядуля вырашыў надраць з ліпы кары на лыкі, каб лапці сплясці, прычапілася да яго: "Вазьмі і нас з сабою ў лес". Па пятах за ім хадзіла, прасіла, пакуль ён не згадзіўся. Дзядуля багата ведае: шмат чаго пачуў, пабачыў, калі разам з іншымі воямі хадзіў у паходы на крыжакоў. Многа даведаўся ён ад свайго дзядулі Янкі, які ў самога князя быў дружыннікам. Слаўны вой Янка не толькі ўмеў чытаць, але і сам пісаў кнігу, у якой апавядаў пра сваё жыццё. Але тая кніга згубілася, калі аднаго разу на іхні атрад напалі ворагі.

— Базы-ы-ль! — данёсся да Базыля звонкі Марысін галасок.

Напэўна, дзядуля сказаў паклікаць яго, Базыля. Стараецца Марыся дагадзіць дзядулі: мабыць, папросіць яго рассказаць якую-небудзь цікавую гісторыю. Асабліва любіць яна слухаць пра язычніцкіх ці, як іх яшчэ называюць, паганскіх багоў. Дзядуля казаў, што раней іх было шмат: Ярыла, Каляда, Дажбог, Купала, Пярун і яшчэ многа іншых.

— Базыль! — зноў пачуўся Марысін галасок.

— Бягу! — азваўся ён і памчаўся па пясчаным грудку. Дзядуля, Марыся і Раман стаялі на лясным ускрайку.

Марыся, ухапіўшыся за дзядулеў локаць, сакатала:

— Дзядуля, міленькі, а сонца з неба не ўпадзе на зямлю, не разаб'ецца на многа-многа праменьчыкаў? Га? Скажы!

— Не, — сказаў дзядуля і шпарка рушыў па вузкай, ледзь прыкметнай сцяжынцы, якая вяла ў лес.

Хутка крочыць ён, у Базыля лоб ужо мокры. Сёння сонца добра пячэ — што ж, канец мая. Базыль далонню змахнуў з ілба кропелькі поту. Чаму ж не горача дзядулю? На ім жа світа з белага даматканага сукна, а пад ёю — кашуля з адкладным каўняром, на галаве — магерка. Калі б ён, Базыль, быў так апрануты, то, напэўна, даўно спарыўся б.

Яны выйшлі на шырокую паляну, залітую сонцам. Пасярод яе стаяў векавы дуб з абгарэлай вершалінай. "Напэўна, нядаўна маланка пацэліла, падпаліла", — падумаў Базыль. Ён хацеў запытацца ў дзядулі, ці доўга яшчэ ісці, як нечакана ў паветры прамільгнула страла і ўторкнулася ў тоўсты камель дуба. Яна часта-часта дрыжала, быццам незадаволеная тым, што ёй не ўдалося навылёт прабіць векавое дрэва.

— Чорная страла! — вырвалася ў Базыля.

Так, гэтая страла была чорная. Яна, здавалася, дрыжала не пераставаючы. І губы дрыжалі, стараючыся вымавіць: "Дзядуля…"

Чорная страла, як Базыль чуў ад старэйшых, — гэта знак, які нясе бяду. Пасля яе з'яўлення на людзей з віскам і енкам наляталі татары. Яны бралі ў палон дзяцей і падлеткаў, асабліва палявалі за дзяўчынкамі, каб завезці далёка-далёка, у заморскую краіну, і прадаць там у няволю. У мінулым годзе татары ў лесе схапілі хлапчукоў з суседняй вёскі. Паранены бацька аднаго з хлапчукоў прыцемкам прыпоўз у вёску, расказаў, як уторкнулася ў дрэва чорная страла, як выскачылі татары, завыўшы па-воўчы. Затым пагалоскаю пайшло ад вёскі да вёскі, што нападаюць, сілком забіраюць дзяцей, знікаючы зданямі. Цэлую зіму людзі не чулі пра іх. І вось зноў чорная страла.

— Дзядуля… — нарэшце прамовіў Базыль. Дзядуля стаяў, азіраючыся па баках.

— Дзядуля, тут татары. Яны ў кустах хаваюцца, за намі цікуюць, — таропка прашаптаў Раман.

Базыль адступіў убок. Дзядуля, уцякайма.

— Стойце! — сказаў дзядуля.

Базыль зірнуў на чорную стралу. Сядзіць у камлі дуба, як змяінае джала. Нездарма было трывожна на душы.

— Дзядуля, мне страшна, — не стрывала, прызналася Марыся.

— І мне страшна, — сказаў Раман. Дзядуля павярнуўся да Базыля.

— Базыль, вазьмі за рукі Рамана і Марысю. Ідзіце за мною.

— А татары? Яны вось-вось…

— Ідзіце за мною. Калі я вам крыкну, каб уцякалі, то бегма бяжыце. Мяне не чакайце. Базыль, ты старэйшы. Зразумеў?

Вось яно што! Дзядуля хоча іх выратаваць. Як жа ён гэта зробіць? Замалоцяць яго тут татары.

— Не, — замахаў галавою Базыль.

— Сястрычку і брата выведзі з лесу, — прагаварыў дзядуля. — Скажаш нашым, што тут татары. Трэба, каб людзі ведалі. Ідзіце за мною!

Дзядуля накіраваўся на ўскраек паляны. Базыль, узяўшы за рукі Рамана і Марысю, вёў іх за дзядулем.

Над палянай лятаюць, кружацца матылі. Дзесьці непадалёку ў густой траве чуецца гучнае, скрыпучае: "Крэк-крэк, крэк-крэк…" Базыль ведае, што гэта драч.

Дзе ж татары? Чаго яны чакаюць? Можа, думаюць, што яшчэ хто-небудзь з'явіцца на паляне? Але ж выпусцілі чорную стралу — свой знак бяды. Дык чаго ж марудзяць?

"Крэк-крэк, крэк-крэк", — яшчэ гучней закрычаў драч. Раптам пачуўся прарэзлівы свіст, затрашчалі кусты, і на паляну з усіх бакоў вылецелі коннікі ў паласатых халатах. У кожнага на поясе крывая шабля, за спінамі — лукі.

— Дзядуля, я не хачу, я не паеду з татарамі! — усклікнула Марыся.

Базыль адчуў, як яна мацней учапілася за ягоную руку. Дзядуля, Базыль, Раман і Марыся сталі, збіўшыся ў купінку, а татары, як восы, пачалі кружыцца вакол іх. Коні з шалёнай хуткасцю насіліся адзін за адным. З-пад капытоў ляцела зямля. Яе мяккія камякі білі па нагах, здаралася, траплялі ў твар. Церпкім конскім потам давала ў нос.

Некаторыя татары трымалі ўзнятыя ўгору дзіды, на канцах якіх былі прымацаваны хвасты коней. Гэтыя хвасты развяваліся нібы дзіўныя пачварныя крылы.

Базыль адчуў, што становіцца млосна, што кружыцца галава. Каб не ўпасці, ён шырэй расставіў ногі.

Коні сталі як па камандзе. Цяпер Базыль мог добра разгледзець татараў. Усе як адзін шыракатварыя, на галовах — лісіныя шапкі. Праўда, адзін з іх у чалме. Неяк ён, Базыль, паехаў з дзядулем у горад і там убачыў мужчыну ў гэткай жа чалме. "Чаму ён ходзіць у такой дзіўнай хустцы?" — пацікавіўся тады Базыль у дзядулі. "Гэта не хустка, а чалма, — сказаў дзядуля. — Татарын ён. Так заведзена ў іх. Ён іншага роду-племені". Базыль і да гэтага чуў, што на свеце ёсць шмат народаў, сярод якіх і татары. А ў той дзень дзядуля сказаў яму, што татары даўно пасяліліся ў горадзе.

— Стары… — раптам прагаварыў татарын у чалме. Базыль ад неспадзеўкі аж уздрыгануў. Чаму татарын гаворыць па-нашаму?

— Ах ты, сабака! — адказаў дзядуля. — Прадаў нас, крымчакоў прывёў сюды!

— Я сабака? — завыў татарын. — Ты сам стары сабака! Табе трэба было новую кашулю адзець!

Цяпер Базыль здагадаўся, чаму татарын у чалме ведае нашу мову. Нездарма дзядуля сказаў, што ён прадаў нас. Гэта быў адзін з тых, хто жыў на нашай зямлі. Ён нават тутэйшыя звычаі ведае: пра новую кашулю напомніў… Здаўна сярод беларусаў заведзена: перад смерцю апранаць тое адзенне, у якім уступалі ў шлюб, тым самым у сваёй памяці звяртаючыся да самых светлых часін свайго жыцця. Не баяліся беларусы немінучага канца.

— Ты не палохай мяне. — прамовіў дзядуля. Татарын у чалме, не зводзячы вачэй з дзядулі, тыцкаў рукою, каб дастаць з ножнаў шаблю. Ягоная рука калацілася, дрыжала.

Базыль з жахам глядзеў на татарына. Зараз ён выме шаблю, узмахне ёю, і…

— Бурхан, пацакай. Ясцэ паспеес, — спыніў татарына ў чалме адзін з ягоных сябрукоў.

— Не! Я яго! Я…

— Пацакай! Каму казу?

— Пачакаю. Твая воля, Джавад.

"Татарына ў чалме зваць Бурхан, а гэтага, які не даў яму засячы дзядулю, — Джавад, — здагадаўся Базыль. — Джавад, як відаць, тут самы галоўны. Нездарма Бурхан яго паслухаўся. І Джавад крыху ведае нашу мову. Мажліва, таксама ў нас жыў. Мажліва, знарок да нас прыязджаў. Прыкідваўся сябрам, а сам прыглядаўся, вывіжоўваў, каб пасля прывесці атрад хаўруснікаў".

Бурхан, спадылба зірнуўшы на дзядулю, сказаў:

— Джавад, калі можна будзе засячы старога?

— Пацакай. Даўно я з такімі, як ён, не сустракаўся. Хочацца пагаварыць з ім.

— Няма чаго з ім гаварыць, — буркнуў Бурхан.

— Як цябе зваць? — запытаў у дзядулі Джавад.

— Піліп, — адказаў дзядуля.

— Страсна табе, Пылып?

Дзядуля маўчаў. Джавад пад'ехаў бліжэй.

— Дзяцей я вам не аддам. Ведаю, што за імі прыехалі,— нарэшце прагаварыў дзядуля.

— Не аддасі? — ашчэрыўся Бурхан. — Засяку сабаку! Джавад махнуў рукою.

— Памаўцы. Мне трэба з Пылыпам пагаварыць. Я ясцэ страху ў ягоных вацах не бацу. Мне ў ягоных вацах хоцацца страх убацыць. Пылып, не аддасі дзяцей?

Дзядуля ўзняў галаву.

— Мы здаўна прывыклі бараніць і сваё месца, і сваіх дзяцей.

Джавад зарагатаў.

— Ты іх хоцас абараніць? У цябе, стары Пылып, узо рукі трасуцца. Табе толкі курэй лавіць.

Базыль з нянавісцю глядзеў на яго. Смяецца, здзекуецца з дзядулі. Вось каб цяпер дзідай у ягоны тоўсты жывот! Ведаў бы, як чужых дзяцей красці.

— Не рагачы, паганец, — не сцярпеў дзядуля. Джавад перастаў смяяцца, прыставіў руку да вуха.

— Сто-о?

Дзядуля плюнуў пад ногі.

— Шкада, што я з табой у баі не сустрэўся. Я з табой па-іншаму пагаварыў бы.

Базыль думаў, што Джавад, як і Бурхан, узлуецца, схопіцца за шаблю, а ён усміхнуўся.

— Пылып, ты хоцас паваяваць?

— Голымі рукамі не ваююць, — адказаў дзядуля.

— Лубіну вазьмі. Паваюес.

— З табою?

Джавад тыцнуў рукою, паказаўшы на татарына, які ці не на дзве галавы ўзвышаўся над іншымі.

— Паваюй з ім, з Ак-Бугаем. Ён будзе на кані, а ты песа. Калі перамозас яго, то адпусцу і цябе, і дзяцей.

Базыль скоса глядзеў на татарына, якога Джавад назваў Ак-Бугаем. У гэтага Ак-Бугая ногі тоўстыя, што калоды, далоні такія, што на кожную па дзіцяці можна пасадзіць. Сам чырвоны, што памідор. Хіба пераможа яго дзядуля?

Джавад штосьці сказаў Ак-Бугаю на сваёй мове. Ак-Бугай усміхнуўся, кіўнуў галавою. І іншыя татары заўсміхаліся, заківалі галовамі.

— Дзядуля, не біся з ім. Ён цябе заб'е, — не сцярпеў Базыль.

— Не бойся, унучак. Станьце каля лесу. Помні, што я табе казаў.

— Стары, цаго з дзецьмі сэпцасся? — запытаў Джавад. — Няхай яны каля лесу стануць. Няхай не замінаюць мне.

Буду біцца з тваім Ак-Бугаем. Джавад кіўнуў галавою.

— Няхай.

Дзядуля падштурхнуў Базыля.

— Ідзі. Вядзі малодшых. Ратуй іх.

Базыль, моргаючы вачыма, глядзеў на дзядулю. Чаму ж ён пагадзіўся біцца з Ак-Бугаем? Пацешыць татараў? Не перамагчы яму Ак-Бугая. Сказаць, каб адумаўся? Сказаць, што Джавад усё роўна не стрымае свайго слова? Дарэмна, не пераканаеш дзядулю. Ужо не раз і не два было: калі што-небудзь вырашыў, то не адступіцца.

— Ідзіце, — паўтарыў дзядуля.

Базыль апусціў галаву і павёў Рамана і Марысю. Яны паслухмяна ішлі за ім. Пэўна, таксама зразумелі, што ні плачам, ні крыкам тут не дапаможаш.

Базыль стаў, азірнуўся. Пасярод паляны, наставіўшы дзіду, узвышаўся на кані Ак-Бугай, а насупраць, непадалёку ад яго, стаяў дзядуля. У руках ён трымаў тоўстую лясіну (мабыць, знайшоў яе тут, на паляне).

— Дзядуля! — усхліпнула Марыся.

У гэты момант Джавад нешта крыкнуў, і Ак-Бугай, наставіўшы дзіду, паімчаўся на дзядулю. Дзядуля, як і раней, стаяў, прыўзняўшы лясіну. Ён толькі крыху падаўся наперад. Ак-Бугай усё бліжэй, бліжэй. Зараз канём растопча дзядулю. "А-а-а!" — крыкнуў Ак-Бугай, замахнуўшыся дзідай. Дзядуля прыгнуўся, адскочыў убок і стукнуў лясінай каню па галаве. Конь, прарэзліва заіржаўшы, упаў на зямлю што падкошаны. Ак-Бугай, кінуўшы дзіду, стараўся выцерабіцца з-пад яго. Дзядуля аперазаў Ак-Бугая лясінай.

Джавад завішчэў, як сабака, якому перабілі нагу, і, прышпорыўшы каня, панёсся на дзядулю. За ім паімчаўся ўвесь атрад татараў.

— Уцякайце! — данёсся да Базыля дзядулеў голас.

— Бяжым! — крыкнуў Базыль і пацягнуў за сабою Рамана і Марысю.

Паляванне на дзяцей

Цяжка было бегчы па лесе. Прыходзілася прадзірацца праз кусты, пералазіць цераз вываратні, якія цягнулі ўверх свае калючыя сухія галіны. Яны, здавалася, знарок хацелі ўхапіць за нагавіцы, за кашулю, каб утрымаць, каб не пусціць. Але Базыль разумеў, што вываратні дапамогуць выратавацца, уцячы. Конным татарам тут не праехаць.

Базыль азірнуўся, каб паглядзець, дзе Раман і Марыся. Ага, бягуць за ім, спяшаюцца, не адстаюць. Што ж, не першы раз яны ў лесе, не ўпершыню ім прадзірацца праз кусты, пералазіць цераз вываратні Ён абавязкова прывядзе іх у вёску, яшчэ не раз з імі прыйдзе сюды, у лес. А вось дзядулю, відаць, не суджана вярнуцца ў вёску. Не пашкадуюць яго татары, не выпусцяць са сваіх рук, разарвуць, як галодныя ваўкі.

На вочы наплылі слёзы. Дрэвы, зямля цьмяна расплываліся перад вачыма. Базыль бег, амаль нічога не заўважаючы, амаль нічога не цямячы.

— Братка! — нібы здалёк данёсся да яго голас Рамана. Базыль стаў.

— Чаго ты? Стаміўся?

— Марыся! Марыся за мною бегла, а цяпер яе няма, — дрыготкім голасам прагаварыў Раман.

Базыль рукавом кашулі выцер слёзы. І праўда, няма сястры. Мабыць, адстала і цяпер адна ў лесе сядзіць і плача. А дзядуля ж прасіў яго, Базыля, каб вывеў Рамана і Марысю з лесу. Выходзіць, дарма ён на яго паспадзяваўся.

Трэба было наперад Марысю пусціць, каб першай бегла. Зусім не падумаў, расплакаўся. Дзядуля не плакаў, калі татары іх акружылі. Не плакаў, не разгубіўся і тады, калі Ак-Бугай на яго панёсся.

— Братка, трэба шукаць Марысю, — сказаў Раман.

— Знойдзем.

— А татары нас не зловяць? Базыль глянуў на брата.

— Раман, можа, ты тут пабудзеш? Га?

— Тут? Не! Разам пойдзем шукаць Марысю. Заблудзіцца яна ў лесе.

— Хадзем, — прамовіў Базыль.

Яны з аглядкай ішлі па лесе. З куста ўзляцела маленькая пішчуха. Села на ствол сасны і палезла ўверх, абапіраючыся на цвёрды хвост. Круціць тонкай дзюбкай, падобнай на шыла. Села на галіну і тоненька завяла: "Цсыы-цсыы…"

— Базыль, што мы будзем рабіць, калі не знойдзем Марысю? — запытаў Раман.

— Знойдзем, — няўпэўнена сказаў Базыль.

І праўда, дзе ж яна? Мусіць, зашылася ў кусты і не паказваецца. Можа, паклікаць? А калі татары непадалёку? Яны таксама пачуюць. Навастрылі вушы, прыслухоўваюцца. А можа, усё-ткі паклікаць, рызыкнуць?

— Раман, — сказаў Базыль, — давай паклічам Марысю.

— Пакліч.

Базыль паціху крыкнуў:

— Ма-арыся!

З-за куста, які рос воддаль, высунуўся Бурхан. Той самы татарын, які дзядулю хацеў засячы. За Бурханам паказаўся яшчэ адзін татарын.

— Стойце, шайтан бы вас забраў! — галёкнуў Бурхан. Базыль схапіў за руку Рамана і пабег назад. Усё-ткі падпільнавалі татары.

Базыль і Раман беглі, зноў прадзіраючыся праз кусты, пералазячы цераз вываратні.

— Ой! — усклікнуў Раман. Базыль стаў.

— Чаго ты?

— Нагу аб сук прапароў.

Ззаду і з абодвух бакоў пачуліся крыкі. "Татары нас акружаюць," — здагадаўся Базыль. Ён ледзь не сілком павалок за сабою Рамана. Паказалася балота. З самага краю балота суцэльнаю падушкаю слаўся белаваты мох, сям-там узвышаліся нізкія балотныя хвойкі, купінкі алешніку, лазы, а далей сцяною стаялі чарот, аер, асака.

— Не прабрацца нам праз балота! — усклікнуў Раман. Базыль, Як і Раман, ведаў: на такім балоце, бывае, ступіш і правалішся, нават войкнуць не паспееш. "Відаць, даўно татары ў нашым лесе аціраюцца. Падрыхтавалі сапраўдную пастку", — падумалася Базылю.

— Братка, што будзем рабіць? — заплакаў Раман. З лесу данесліся чужыя галасы.

— Можа, удасца прайсці праз балота? — прамовіў Базыль і ступіў на белаваты мох. Пад нагамі хлюпнула, мох закачаўся, што жывы.

— Утопішся! — аж прысеў Раман.

Базыль, паваліўшыся на бок, выпаўз з балота, сеў на купіну. Усё-ткі не прайсці праз балота. А ззаду татары. Дамагліся свайго, загналі ў балота. Вось каб дабрацца туды, дзе расце чарот! У чароце схаваліся б з Раманам. Там татары не знайшлі б.

— Братка, татары нас заб'юць, — захныкаў Раман. Базыль устаў і пайшоў паўз балота. Ён і сам не ведаў, куды ідзе.

— Братка, заб'юць нас татары, — паўтарыў Раман. Базыль павярнуўся да брата.

— Не зловяць яны нас. На дрэва залезем, схаваемся.

— І на дрэве знойдуць. Яны хітрыя. Яны Марысю злавілі. Выразней пачуліся чужыя галасы. Зусім блізка татары.

Сапраўды, адно застаецца: на дрэва залезці, схавацца ў гушчыні. Іншага ратунку няма.

— Братка, лісіца! — неспадзявана гукнуў Раман, Сапраўды, з лесу выбегла лісіца. Прыпыніўшыся на імгненне, яна крутнула хвастом і ўскочыла ў куст лазы, які рос на балоце.

— Лісіца ў лазе схавалася! — крыкнуў Раман.

Не, не будзе лісіца сядзець у кусце лазы. Яе ж татары з лесу выгналі. Ведае хітрыца, што хутка з'явяцца. Выходзіць, яна праз балота пабегла. Выходзіць, там, за кустом лазы, ёсць нейкая сцяжынка, якая вядзе праз балота.

— Раман, не адставай! — гукнуў Базыль і прыпусціўся да таго куста. — Ідзі за мною. Не бойся.

— Я пайду, пайду… — таропка азваўся той.

Базыль расхінуў куст і палез уперад. Раман, ціха вохкаючы, сунуўся за ім. Нарэшце яны вылезлі з куста. Так і ёсць. Ледзь прыкметная сцяжынка вядзе праз балота. Сям-там віднеюцца тонкія круглякі. Няйначай, нехта знарок іх тут паклаў, вымасціў імі сцяжынку.

Базыль асцярожна ступіў на слізкі кругляк. Узбоч заварушылася, ціха забуркатала балота. Але ж тут, на сцяжынцы, не правальваецца пад нагамі. Цяпер зразумела, куды пабегла лісіца-хітрыца. Не, не стане яна сядзець у кусце, не стане чакаць, калі прыйдуць па яе шкуру.

— Ідзі за мною, — сказаў Базыль.

Хаціна сярод лесу

Сцяжынка вывела Базыля і Рамана да возера, акружанага чаротам, асакою, касачамі, аерам. Усё возера было пакрыта густой зялёнай цінай. І што самае дзіўнае — каля берага возера стаяў човен, у якім ляжала вясло. Раман адразу ж ускочыў у човен.

— Братка, хутчэй сядай, паплывем, бо татары дагоняць.

— Не бойся. Цяпер яны нас не дагоняць, — супакоіў яго Базыль.

Хіба здагадаюцца татары, што ёсць сцяжынка, якая праз балота вядзе да возера? Калі б не лісіца, то і ён, Базыль, не ўбачыў бы гэтую сцяжынку.

— Базыль, татары нас не заўважаць? — запытаў Раман.

— Не заўважаць. Тут вунь які высокі чарот. Ён нас што сцяною затуляе.

Базыль сеў у човен, глянуў на Раманаву нагу. На ёй бруднымі пісягамі застыла кроў.

— Я зараз адарву кавалак кашулі і перавяжу нагу, — сказаў Базыль.

— Не трэба. Кроў ужо не цячэ. Зараз у вадзе нагу памыю.

Каля балота пачуліся чужыя галасы. "Татары з лесу выйшлі," — здагадаўся Базыль.

— Трэба плысці. Годзе тут сядзець, — прамовіў Раман. Базыль узяў вясло і адштурхнуўся ад берага. Човен, рассякаючы ціну, паволі крануўся, паплыў.

Высунуўшыся з вады, квакалі жабы. Яны нібы пыталіся: "Хто вы? Адкуль сюды зваліліся?" Нарэшце паказаўся бераг.

— Братка, татары нас не зловяць, калі вылезем з чоўна? — занепакоіўся Раман.

— Не. Балота далёка цягнецца. Пакуль яны яго абыдуць, мы ўцячэм адгэтуль.

Човен прыстаў да берага. Раман і Базыль выйшлі з яго і пакіравалі ў лес. Навокал ціша, паўзмрок. Сухое леташняе лісце шамаціць пад нагамі.

Пачалася змрочная, няўтульная лагчына.

— Братка, лясун нас не запыніць? — затрывожыўся Раман.

— Няма яго, — сказаў Базыль, хоць і самому стала не па сабе.

— У лесуна ногі як калоды, сам ён аброс зялёным мохам, а вочы ў яго свецяцца, як светлякі-гнілякі ўначы. Ён дужы. Ён нават дрэвы з карэннямі выварочвае. — Раман тыцнуў пальцам, паказаўшы на вываратні.— Бачыш, колькі тут вывернутых дрэў? Можа, гэта лясун пастараўся?

Базылю ўявілася, як ціха ступае па лесе на сваіх калодах-нагах страшны лясун, як падыходзіць да дрэва, як, нядобра ўсміхнуўшыся, налягае плячом на ствол. Дрэва стогне-плача, трашчаць ягоныя карані, а лясун пнецца з усёй сілы. І вось дрэва, апошні раз застагнаўшы, з гулам падае на зямлю, ломячы галіны, абдзіраючы кару. Лясун ідзе далей, прыглядаецца, думае, якое яшчэ дрэва яму зваліць.

— Братка, чаму лясун дрэвы валіць? — забег наперад Раман.

— Так яму хочацца.

— Не, не толькі таму, што проста хочацца. Ён птушак і звяроў палохае. Калі дрэва падае, то ўсе звяры разбягаюцца. Так?

Што сказаць Раману? Хіба ён, Базыль, бачыў, як лясун валіць дрэвы? З ім лепей не сустракацца, як і з татарамі. Такая сустрэча дабром не скончыцца.

— Дрэвы бурай павывальвала, — сказаў Базыль, супакойваючы брата.

— Бурай? А як ты думаеш: дзе жыве лясун?

— Думаю, што пад вываратнямі прытулак сабе знаходзіць. А можа, і ў густым ельніку, куды ніводзін звер не прабярэцца.

— Ён днём спіць у ельніку, а ноччу па лесе лазіць?

— Як прыйдзецца. Яму не загадаеш. Ён робіць тое, што яму хочацца. Ён сам сабе гаспадар.

Невядома, да чаго яшчэ дагаварыліся б хлопцы, якіх яшчэ страхаў на сябе нагналі, але, на шчасце, лагчына скончылася, і яны пачалі падымацца на пагорак, парослы хвойкамі.

— Калі паднімемся на пагорак, то залезу на самую высокую сасну і пагляджу, у якім баку наша вёска, — сказаў Базыль.

Раман, апярэдзіўшы брата, узбег на пагорак і прысеў, працягла прамовіўшы:

— Базы-ыль!

"Няўжо тут татары?" — падумаў Базыль. Ён, прыгнуўшыся, таксама ўзбег на пагорак і ўбачыў за пагоркам у нізіне невялікую хаціну, пакрытую чаротам.

— Вось дзе жыве лясун! — прагаварыў Раман.

— Прысядзь! — загадаў яму Базыль.

Вядзьмак, мядзведзь і татары

"Хто ж пабудаваў тут хаціну? — думаў Базыль. — Няўжо сапраўды лясун? Відаць, ён. Бач, колькі дрэў паблізу сваёй хаціны навыварочваў. Мабыць, звяроў палохаў. Рабіць яму не было чаго. Што ж, ён не косіць, не арэ, не сее. Мусіць, спіць цэлымі днямі ў сваёй хаціне, сілы набіраецца".

— Братка, гэта ягоны човен стаяў на возеры, — прашаптаў Раман.

— Ты пра каго? — не дайшло да Базыля.

— Пра лесуна. Ягоны човен на возеры. Ён на ім па возеры катаецца, рыбу ловіць. Яму там русалкі свае песні пяюць. Добра, што нас яны не ўбачылі. Вылезлі б з возера і…

Раман не дакончыў, але Базыль добра зразумеў, што ён хацеў сказаць. Шмат людзей русалкі перацягалі на дно рэчкі, на дно азёр. А лясун не баіцца русалак, сябруе з імі. Човен зрабіў, па возеры катаецца.

— Базыль, — зноў пачаў Раман, ды ў гэты час рыпнулі дзверы, і з хаціны вылез вялізны буры мядзведзь. За ім выйшаў стары з доўгаю сівою барадою.

— Бардун! — прамовіў Раман.

Базыль глядзеў на старога. Так, гэта быў іхні аднавясковец Бардун. Ён жыў наводшыбе. Усе міналі ягоную хату, бо кожны ведаў, што Бардун — вядзьмак. Не аднаму чалавеку ён зрабіў зло, а некаторых і са свету звёў, як, напрыклад, сірату Тараса, які з чужых краёў прыйшоў у вёску. Тарас благога не зрабіў Бардуну, а ён (пра гэта вёска гулам гудзела) штосьці накінуў на Тараса, Тарас перастаў працаваць. Цэлымі днямі на прызбе сядзеў і ўсё стагнаў, вохкаў. Гучна, працягла так: "О-ох!" Падыдуць да яго, запытаюць: "Што з табою, Тарас?" А ён вочы пад лоб падверне і застогне: "О-ох!" Пасля як пайшоў у лес, дык і не вярнуўся. Недзе згінуў там. Яшчэ аднаму чалавеку Бардун яйцо цераз хату перакінуў. У таго чалавека праз некалькі дзён здох конь, а ў дупле ліпы, якая расла на падворку, завяліся восы. Такія лютыя, што праходу людзям не давалі. Усіх без разбору джалілі. Як ні выкурвалі іх — не выкурылі з дупла. Бардун хадзіў, пасмейваўся. Прыйшлося спілаваць ліпу. Дык тады самога Бардуна стала круціць. Нават галаву набок скруціла, нібы ад ветру-скразняку. Хадзіў, крахтаў, пакуль зноў на адну маладзіцу хваробу не напусціў. Не вытрывалі людзі. Прыйшлі да Бардуна і заявілі: "Ідзі з нашай вёскі". Дзядуля Піліп дадаў: "Застанешся — хату па бярвеннях расцягну". "Піліп, я і ўнукам тваім не дарую", — сказаў Бардун. Узяў ён сякія-такія манаткі і з таго дня як прапаў. У вёсцы казалі, што на чужой старонцы жыве, а ён, выходзіць, у лесе прытулак сабе знайшоў, хаціну пабудаваў.

Бардун, патаптаўшыся каля хаціны, сеў на прызбе. Мядзведзь, нібы сабака, улёгся каля ягоных ног. Бардун пагладзіў яго па спіне. Мядзведзь закрахтаў.

— Ну што, Касмач? Сонейка свеціць, лецейка ідзе? Будзе табе мёд, будуць і маліны, — прагаварыў Бардун.

Мядзведзь павярнуўся на бок, выцягнуў лапы.

— Братка, уцякайма, — прашаптаў Раман.

Базыль глядзеў не адводзячы вачэй. Ну й Бардун! Не захацеў сябраваць з людзьмі, з мядзведзем сябруе. Гэта ж ягоны човен на возеры. Ён і сцяжынку круглякамі вымасціў. Што ж будзе, калі ўбачыць іх, Піліпавых унукаў? Ён, канешне, памятае, як дзядуля яго з вёскі выганяў. Не даруе. Напэўна, зробіць так, каб вохкалі, як бедны Тарас.

Бардун узяў мядзведзя за вуха.

— Касмач, чаго ўлёгся? Яшчэ наляжышся. Годзе ляжаць. Базыль аж рот адкрыў. Цікава: ці ўстане мядзведзь, ці паслухаецца Бардуна?

— Годзе ляжаць. Ну, годзе. Мядзведзь устаў, прысеў на заднія лапы. Бардун прагаварыў:

— Касмач, калі б ты быў чалавекам, то я цябе свайму вядзьмарству навучыў бы. Хадзілі б па свеце, вядзьмарылі. Ты сабе, а я сабе. Вечарам каля цяпельца сядзелі б, адпачывалі. Многія нас баяліся б, на многіх мы страх нагналі б. Я цябе ў сваю вёску паслаў бы. Не аднаго чалавека да маркоты давёў бы, не аднаго на той свет загнаў бы. Горкімі слязьмі мае аднавяскоўцы заплакалі б. Ну чаму ж ты не чалавек?

У Базыля мароз прабег па спіне. Вось аб чым думае Бардун! Хочацца яму мядзведзя ведзьмаком зрабіць. Крыўдуе, што аднавяскоўцы з ім кепска абышліся. Сам вінаваты. Чаму пра гэта не падумае?

Бардун нечакана абхапіў мядзведзя за шыю і праз слёзы стаў казаць:

— Прагналі мяне. Пустуе мая хата ў вёсцы. Туды і мышы не забягаюць. Спажывы ім там няма. Толькі вераб'і пад страхою начуюць. Ім што, вераб'ям? Абы было ціха, зацішна, цёпла. Мае аднавяскоўцы лічаць: ад мяне пазбавіўшыся, і ад бяды-гора пазбавіліся. Не. Яшчэ не раз яны ўбачаць чорную стралу. Яшчэ не раз чорная страла прасвішча, увап'ецца ў дрэва, як чорная балотная п'яўка ўпіваецца ў нагу. Прасвішча…

"Адкуль ён ведае пра чорную стралу? — падумаў Базыль. — Ен жа ў лесе сядзіць, у вёску не прыходзіць". Бардун устаў.

— Касмач, патанцуй. Ну, патанцуй. Мядзведзь, разявіўшы пашчу, ляніва пазяхнуў.

— Патанцуй. Каму кажу? Патанцуй!

Касмач устаў на заднія лапы і пачаў кружыцца. Бардун пляснуў рукамі па каленях.

— Ох і пацешыў ты мяне, Касмач! Ляж, адпачні, пагрэйся на сонейку. Любіш на сонейку грэцца. Ведаю.

Мядзведзь зноў лёг каля прызбы, выцягнуўшы лапы. А Бардун падняў галаву і пачаў гучна шаптаць:

— Хаджу па лясах, па кустах, па мхах, па балотах, па лыкадзёрах, па гніліцах, па чарніцах, па малінах — куды ні хаджу, ніколі не блуджу; сонца па сонцу, месяц па месяцу; пры частых зорках, пры вячэрніх зорах хаджу не блуджу, а табе, лясны гаспадар, пакорнасць аддам: ад мяне, раба божага, адшатніся, у бярозу абярніся…

Базыль быццам скамянеў, нават дыханне перахапіла. "Бардун заўважыў нас, бяду наклікае. Пра бярозу ўспамінаў. Няўжо хоча нас у бярозкі перакінуць? Будзем расці на пагорку, шумець лісцем, а ён увесну будзе прыходзіць, сок спускаць, конаўкай піць. Мажліва, калі-небудзь нашага бацьку з маці запросіць, ім соку прапануе. Будзе ўсміхацца, шчэрыцца. І чаму ж прывялі сюды нас ногі? Чаму мы ў іншы бок не пайшлі? Будуць шумець дзве бярозкі лісцямі, а Бардун будзе сядзець пад імі са сваім мядзведзем. Бярозкі яго і мядзведзя ад сонца затуляць, прахалоду дадуць…" — думаў Базыль.

— Абярніся ў бярозу, лясун! Амінь! — усклікнуў Бардун і пайшоў у хаціну.

"Дык гэтая замова ад лесуна! — здагадаўся Базыль. — Бардун хоча, каб лясун яму бяды не чыніў. Не, не заўважыў ён нас".

Базыль зірнуў на Рамана. Раман, лежачы на траве, калаціўся, Базыль абняў яго за плечы.

— Супакойся. Ну, супакойся.

— Бардун на нас свае чары напусціў. Мне блага. Мы не будзем жыць. Памрэм мы… — праз слезы прагаварыў Раман.

— Не, Раман. Ён казаў замову ад лесуна.

— Ад лесуна?

— Хіба ты не чуў, як сказаў: табе, лясны гаспадар, пакорнасць аддам? А хто лясны гаспадар? Лясун.

— Я… Я… Братка, Бардун у хаціне схаваўся, а мядзведзь каля хаціны ляжыць.

— Цішэй, — сказаў Базыль, бо ўбачыў, што мядзведзь заварушыўся, прыўзняўся і злосна забурчаў.

Базыль хацеў схапіць за руку Рамана і ўцячы, але з-за Бардуновай хаціны выехалі два татарыны. Аднаго конніка Базыль пазнаў — гэта быў Бурхан.

Мядзведзь, заўважыўшы коннікаў, усхапіўся, устаў на заднія лапы. Спуджаныя коні рвануліся ўбок. Татары, нацягнуўшы аброць, спынілі коней, імгненна знялі з-за спіны лукі. Адна, а пасля і другая страла ўпіліся ў мядзведзя. Касмач прысеў і кінуўся на татараў. Бурхан на кані паспеў адскочыць убок, а мядзведзь, наляцеўшы на ягонага сябрука, сцягнуў таго з сядла і пачаў дзерці лапамі, грызці зубамі.

Звер проста ашалеў ад злосці. Ён падняў татарына, потым кінуў на зямлю і з яшчэ большай лютасцю накінуўся на яго.

Бурхан саскочыў з каня, выхапіў шаблю, падбег да мядзведзя і секануў адзін раз, другі, трэці… Мядзведзь паваліўся на бок. Бурхан усё сек і сек яго. Ён, відаць, і сам ашалеў, раз'юшыўся, як нядаўна той мядзведзь.

— Татарын Бурхан засек Касмача, — не стрымаўся Раман.

— Бардун яму не даруе, — заўважыў Базыль. Нарэшце Бурхан зразумеў, што мядзведзь мёртвы, і адышоў убок.

Бардун і Бурхан

— Братка, уцякайма, пакуль не позна, — прагаварыў Раман.

Базыль і без яго разумеў, што трэба ўцякаць. Але яму вельмі хацелася паглядзець, што будзе далей. Бурхан, вядома, проста так не паедзе. Яму трэба праверыць, хто жыве ў хаціне. Відаць, не думаў ён, як і ягоны сябрук, якога задраў Касмач, што тут стаіць хаціна. Яны ж шукалі Рамана і яго, Базыля.

— Братка, уцякайма, — у другі раз прагаварыў Раман.

— Крыху пачакаем, — трымцячы ад хвалявання, сказаў Базыль.

Бурхан, убачылі яны, нарваў у жменю травы і, выцершы кроў з шаблі, засунуў яе ў ножны. Скрыпнулі, адчыніліся дзверы, і паказаўся Бардун. Базыль думаў, што вядзьмак залямантуе, убачыўшы забітага мядзведзя. Але ён моўчкі стаяў і гладзіў рукою сваю сівую бараду.

Бурхан пазіраў на яго.

— Прыехаў? — першым парушыў маўчанне Бардун.

— Хто ты? — усклікнуў Бурхан. А Бардун, не зважаючы, сказаў:

— Прыехаў, майго Касмача забіў. Ну, чаму ты падняў на яго руку? Не баішся, што адсохне яна?

Базыль глядзеў і ўсё болей дзівіўся. Стары, нямоглы Бардун зусім не баіцца маладога, добра ўзброенага Бурхана. Нават пагражае яму. Бурхан зараз выхапіць шаблю і засячэ Бардуна, як засек ягонага мядзведзя. Не паспее Бардун наслаць на яго сваё пракляцце.

— Хто ты? — паўтарыў Бурхан.

— Я зерне, якое калісьці ў коласе налівалася. А падзьмуў вецер — і шпурнуў мяне ў лясныя нетры. Тут коласам я не прарасту. Калі гляджу на сонца, то мае вочы слязьмі заплываюць. Калі гляджу на начныя зоркі, то сіверам-марозам маю душу праймае. Доўга я глядзеў на зоркі. Доўга… Аж пакуль мая душа не стала халоднай, аж пакуль не замарозіла яе.

Бурхан ступіў уперад.

— Кажаш, ды не даказваеш. Не магу я цябе зразумець. А таго, каго не магу зразумець, не люблю я. Душа ў цябе халодная. Глядзі, каб і сам не стаў халодным.

— Вельмі ж ты прыткі. Думаеш, што сілай мяне возьмеш? І над табою ёсць сіла.

— Якая? — усміхнуўся Бурхан.

Бардун, узмахнуўшы рукою, злавіў у жменю пчалу, паднёс яе да рота, штосьці прашаптаў і падкінуў угору. Пчала стала кружыцца над Бурханам. Бурхан, адскочыўшы, замахаў рукамі.

— Кхе-кхе-кхе… — затросся ад смеху Бардун. А ў самога вочы блішчаць, твар быццам скамянеў.

— Братка, Бардун нават пчоламі камандуе, — заварушыўся Раман.

— Маўчы, — папярэдзіў яго Базыль.

А Раману не церпіцца, не можа маўчаць.

— Ён зараз і на нас напусціць пчолаў. Казаў табе, што трэба ўцякаць. Не паслухаўся ты мяне.

— Маўчы!

Бурхан, бегаючы каля хаціны, усё махаў рукамі. Нарэшце стаў і выдыхнуў:

— Задушыў! Я яе задушыў! Ты, стары, вельмі ж хітры. Хітрасці ў цябе яшчэ болей, чым у лісіцы.

— Я ж табе казаў, што і над табою ёсць сіла. Вось гэтая маленькая пчолка магла б цябе ў нос уджаліць. А што ты рабіў бы, калі б цэлы рой табе на галаву сеў, каб пачаў джаліць? Ці дапамагла б табе твая сіла? Не, не дапамагла б. Крычаў бы, енчыў бы ты, забыўшыся пра сваю сілу.

— Ціпун табе на язык, — буркнуў Бурхан.

— Мне? — бліснуў вачыма Бардун. — А можа, табе ціпун на язык? Майго Касмача ты засек. Нядаўна выціраў кроў з шаблі. Кроў не вытраш. Яна прыстае, што ржа. Бачыў, як іржа прыстае да жалеза? Вядома, можна да бляску вычысціць іржавае жалеза. Але з цягам часу ўсё роўна жалеза заржавее і рассыплецца ў парахно. Было — і няма. І цябе з'есць кроў забітага табою Касмача, як з'ядае ржа жалеза.

Бурхан узяўся за шаблю.

— Ты мне пагражаеш? А ты ведаеш, што я табе з аднаго разу галаву знясу?

— Знясеш шабляй, на якой кроў майго Касмача? Знясі. Калі знясеш, то на месцы гэтай галавы цэлых тры вырасце.

Базыль чакаў, што зараз Бурхан выхапіць шаблю, секане ёю ведзьмаку па шыі, пасля чаго (а ён усёй душой у гэта верыў) на месцы адной ссечанай галавы вырастуць аж тры. Яму хацелася заплюшчыць вочы, каб не бачыць гэтага, але з заміраннем сэрца ён глядзеў і чакаў. Невядома, ці паверыў Бурхан, што ў старога, які выйшаў з гэтай хаціны, вырастуць тры галавы, але ён адступіўся назад і працадзіў праз зубы:

— Недзе я цябе бачыў, стары!

— Няўжо бачыў? Я не першае лета жыву ў лясных нетрах. На людзі я не выходжу, — усміхнуўся Бардун.

— Хлусіш, стары. Усё-ткі недзе я цябе бачыў.

— Дык успомні, дзе бачыў.

— Не ўспомню. Туман у галаве. У гэтым тумане твой твар расплываецца.

— Не ўспомніш, не старайся. Можа, у сне я да цябе прыходзіў? Бывае, што прысніш таго, пра каго зусім не думаеш, не гадаеш. Кхе-кхе-кхе… Напалохаць мяне задумаў! Зараз расплачуся, літасці ў цябе папрашу… А ці ведаеш ты, што дзікі кот, які вырас на волі, ніколі, калі нават вельмі галодны, есці не папросіць? Свойскі кот просіць. Занясі яго ў лес, выкінь з мяшка. Калі згаладаецца і ўбачыць людское жытло, абавязкова папросіць есці. Прыйдзе, сядзе паблізу парога і пачне жаласна мяўкаць… Дзікі ж кот не замяўкае, ніколі есці не папросіць. Запомні.

— Ды я… Ды ты… Ты з мяне здзекуешся! Я зараз! — Бурхан выхапіў з-за плячэй лук, дастаў з калчана стралу.

— Братка, у татарына чорная страла, — прашаптаў Раман.

Сапраўды, Бурхан дастаў чорную стралу, такую ж самую, якая ўторкнулася ў ствол дуба.

— Стары, стань на калені. Хутчэй. Табе мала жыць засталося, — прагаварыў Бурхан.

— Не ты мне жыццё даў — не ты яго ў мяне і адымеш.

— Я! Я адыму! — працадзіў праз зубы Бурхан. Бардун падняў рукі, уперыўся вачыма ў Бурхана і, нешта шэпчучы, пайшоў на яго. Бурхан апусціў лук. Ен, нібы дзіця, бездапаможна глядзеў на Бардуна.

— Ну, што? Дрыжыць? — запытаў у яго Бардун. Бурхан некалькі разоў стукнуў сябе кулаком у грудзі.

— Во тут усё дрыжыць! — Моцна дрыжыць?

— Нібы цапамі малоцяць.

— Добра. Няхай памалоцяць. Яшчэ крыху памалоцяць і вымалацяць тваю душу. Навошта табе душа? Душа — лішні цяжар, яна як лішні мяшок на возе. Часта людзі скардзяцца: "Цяжка ў мяне на душы". А не будзе душы — не будзе і цяжару. Дык ці патрэбна табе душа? Га?

— Не, — замахаў галавою Бурхан.

Вядзьмак тыцнуў пальцам, паказваючы на мядзведзя.

— Ты яго забіў — ты яго і еш!

Бурхан укленчыў і зубамі стаў грызці пасечанае цела мядзведзя, нібы век быў галодны. Бардун стаяў як скамянелы.

— Я не магу-у, — тоненька завёў Раман.

— Не глядзі туды. Табе не трэба туды глядзець. Прашу цябе! Не глядзі! — сказаў брату Базыль.

— Годзе! — раптам крыкнуў Бардун.

Бурхан ускочыў. Ягоныя рукі і твар былі ў мядзведжай поўсці, у крыві. Ён глядзеў на ведзьмака і ўсміхаўся. Базылю на імгненне здалося, што гэта ўсміхаецца нейкі страшны д'ябал.

— У цябе ёсць душа? — запытаў у Бурхана Бардун.

— Не.

— А бацька-маці ёсць у цябе, былі?

— Не.

— І радзімы ў цябе няма?

— Няма. Была, ды згарэла. Во, во! Гарыць яна. Бачу, як ад болю курчыцца! У крыку зайшлася, аж сківіцы звяло. Балюча ёй!

— Шкадуеш яе?

— Не. У мяне ж няма душы.

— Добра. Няхай гарыць твая радзіма сінім агнём. Няхай твой род разам з ёю згарыць. Няхай!

— Няхай! — паўтарыў Бурхан, як закляцце. Бардун пальцам тыцнуў яму ў грудзі.

— А можа, пра сяброў ты ўспомніў? Былі ж яны ў цябе. Ва ўсіх нас змалку былі сябры. Маленькімі мы вучыліся сябраваць. А сталі падрастаць — сталі развучвацца. Кхе-кхе-кхе… Бачыў, як вада праз рэшата працякае, як знікае непрыкметна, бясследна?

Бурхан махнуў галавою.

— Бачыў.

— Так і з сябрамі мы расстаёмся. Непрыкметна, адзін за адным, кропелька па кропельцы, яны ад нас адыходзяць. Быццам на вечны спакой.

— У мяне няма сяброў. Душы ў мяне няма, — прамовіў Бурхан.

— Добра, — прагаварыў Бардун. — Ты забраў у мяне маю ўцеху — майго Касмача, хоць і служыў мне, сам таго не ведаючы. Аднаго разу я да цябе ў сне падкраўся, слова запаветнае табе ўвёў у вушы. Дайшло яно да цябе, прыняла яго твая душа, ды цяпер яна не з табою, пакінула яна цябе. Кхе-кхе-кхе… Цяпер па-іншаму будзеш мне служыць. Цяпер за сваёю душою будзеш хадзіць. Куды яна паляціць, туды і ты пойдзеш. Будзеш шукаць яе, але не знойдзеш. Не дасца яна табе ў рукі. Ідзі за ёю. Пойдзеш? Будзеш шукаць?

— Буду.

Бардун пхнуў Бурхана ў грудзі.

— Ідзі!

Бурхан павярнуўся і, нібы сляпы, пасунуўся ў лес.

— Кхе-кхе-кхе… — зайшоўся ад смеху Бардун.

Сустрэча з Бурханам

Базыль і Раман пачалі адпаўзаць назад, а пасля, усхапіўшыся, панесліся з пагорка. Беглі, пакуль зусім не знемагліся. Раман сеў на гнілы пяньчук, затуліў далонямі твар і заплакаў.

— Чаго ты? — кінуўся да яго Базыль.

Раман плакаў наўзрыд, калаціўся, нібыта ў ліхаманцы. Такім яго Базыль яшчэ ні разу не бачыў. Ён схапіў брата за рукі, стараючыся адарваць іх ад твару.

— Раман, супакойся. Чаго ты?

— Ты бачыў?.. Бачыў?.. Татарын Бурхан грыз нежывога мядзведзя.

— Няхай грызе! Няхай!

— Ты бачыў? Ягоныя рукі былі ў крыві. І твар у крыві. Бачыў?

Базылю і самому хацелася заплакаць, закрычаць немым голасам, але ён стрымліваў сябе.

— Раман, не плач. Не думай пра гэта. Зусім не думай. Вось і палягчае табе.

— Мне ўжо ніколі не палягчае. Праўда, што Бардун у Бурхана душу адабраў? Праўда, што яна будзе лятаць, блукаючы?

Базыль стаяў, сцяўшы вусны. Так, болей няма душы ў Бурхана. Хоць меў і шаблю, і лук, але стаяў перад Бардуном, як малое дзіця, з усім пагаджаўся, усё-ўсё ўслед за ім паўтараў. Ну, ды халера з ім, з Бурханам. Так яму і трэба. Няхай даганяе сваю душу. Не будзе калі па лесе гойсаць, дзяцей лавіць. Рамана трэба супакоіць, бо зусім сплачацца.

— Раман, перастань плакаць. Даўся табе гэты Бурхан. Ён і сам ад сваёй душы адмовіўся.

— Бурханава душа будзе па свеце лятаць… Яна нядобрая… Яна нас задушыць…

— Дзядуля татараў не пабаяўся. А ты… Чаго ты расплакаўся?

— Душа жывога чалавека па лесе лятае. Хіба гэта не страшна?

Базыль мусіў пагадзіцца з братам. І праўда, страшна. Недзе ляціць яна, нябачная, а Бурхан сунецца за ёю, хоча рукамі яе схапіць… Ды лепей не думаць пра гэткае. Трэба Базыля супакоіць і ісці хутчэй у вёску, каб паведаміць, што татары ў лесе. Мужчыны не пабаяцца ні татараў, ні Бурханавай душы. Нешта прыдумаюць, нешта зробяць, каб і татараў разбіць, і Бурханаву душу адгэтуль прагнаць. Няхай не палохае тутэйшых людзей, няхай ляціць у тыя землі, адкуль татары прыехалі. Няхай ведаюць іхнія супляменнікі, як сваіх вояў-коннікаў за паланянкамі пасылаць.

І Базыль з Раманам, аглядваючыся, пайшлі па лесе.

— Братка… — прамовіў Раман.

— Цішэй ты, — папрасіў яго Базыль.

— Чаму? Бардун нас не пачуе.

— Хто-небудзь іншы пачуе.

— Хто? — дрыготкім голасам прагаварыў Раман. Базыль хацеў сказаць яму, каб памаўчаў, а ён зноў запытаў:

— Чарнабог нас не пачуе, не зловіць у лесе?

— Не зловіць, — чамусьці ўпэўнена адказаў Базыль. Ад дзядулі яны ведалі, што Чарнабог жыве ў лясных нетрах, а яму служаць ваўкі, чэрці, злыя духі і лясун.

— А што было б, — спытаў Раман, — калі б супраць татараў паўсталі ўсе Чарнабогавы слугі?

— Чарнабогавы слугі з татарамі доўга не ваявалі б, хутка з імі памірыліся, — прагаварыў Базыль.

— Таму памірыліся б, што гэтыя татары нам зло чыняць?

— Так, Раман.

Раптам наперадзе, за маладым ельнікам, трэснула, быццам хтосьці на сухую галіну неасцярожна нагой наступіў. Хто ж там? Няўжо Чарнабогавы слугі? А можа, сам Чарнабог з балота вылез? Калі ён, то не выпусціць з рук. З ім, як і з татарамі, лепей не сустракацца. А можа, татары ў ельніку?

— Братка, ты чуў? — прашаптаў Раман. Базыль, ледзь раскрываючы вусны, прамовіў: — Чуў.

— Там звер ці чалавек? Як думаеш? Там…

Базыль не паспеў дакончыць, бо з ельніку вылез Бурхан. Ягоны лук вісеў за спінаю, а сам ён ішоў, наставіўшы рукі, і ўсё бубнеў пад нос: "Знайду, знайду, знайду…"

Базыль быццам прырос. Ён стаяў і глядзеў на скрываўлены Бурханаў твар.

Татарын падышоў да іх і, вырачыўшы вочы, прахрыпеў:

— Знайшоў…

— Не-э! Не-э! — закалаціўся Раман.

Бурхан ступіў уперад, цягнучы рукі да Базыля. Базыль адхіснуўся.

— Не даешся? — прамовіў Бурхан.

— Ы-ы-ы… — завыў Раман.

Базыль узяў брата за руку і пачаў адступацца назад. Бурхан прагаварыў:

— Я ішоў па пнях, па карчах. Я ішоў праз балота. Я шукаў. Я знайшоў. Кхе-кхе-кхе…

Кхекае, нібы Бардун. Чаго ж яму трэба? Які ж страшны ён!

Базыль махнуў рукою:

— Згінь! Згінь!

— Кхе-кхе-кхе… — закхекаў Бурхан. — Я знайшоў. Я яе дагнаў. Яна ўцякала ад мяне, а я яе дагнаў.

Базыль, адступаючыся, прагаварыў:

— У балота ідзі. Там Чарнабог. Ён цябе чакае. З Чарнабогам сябруй.

— З Чарнабогам? — выскаліў зубы Бурхан.

— З ім, з Чарнабогам, — замахаў галавою Базыль. — У Чарнабога шмат слугаў. Ты з усімі пасябруеш. Да іх ідзі. Яны чакаюць цябе.

— Я ўсё балота прайшоў. Нідзе не бачыў ні Чарнабога, ні Чарнабогавых слугаў. Вось тут яе знайшоў! Кхе-кхе-кхе… Знайшоў…

— Уцякайма! — крыкнуў брату Базыль і прыпусціўся па лесе.

— Знайшоў! — данеслася ім услед.

Бурхан даганяе

Базыль і Раман ляцелі на злом галавы, аж пакуль не апынуліся ў бярозавым гаі. Аддыхваючыся, селі на мяккай, нагрэтай сонцам траве. Вакол стаялі белыя-бялюткія бярозкі — усе як адна стройныя, тонкія, кучаравыя.

— Братка, і ты моцна спалохаўся? — першым парушыў маўчанне Раман.

У Базыля перад вачыма, нібы жывы, паўстаў Бурхан.

— І не пытайся. У мяне ногі сталі як драўляныя. Раман дакрануўся рукою да свайго калена.

— А ў мяне і цяпер калені трасуцца. Я баяўся, што на мяне Бурханава душа наваліцца. Яна была дзесьці паблізу. Нездарма ён казаў, што знайшоў яе. Бурхан, вядома, сваю душу не бачыў. Ен нас убачыў і падышоў. Падумаў, што мы — ягоная душа. Таму і ўзрадаваўся, закрычаў: "Знайшоў!" Базыль, а ты каго болей баяўся: Бурхана ці ягонай душы?

Што сказаць? Калі ён, Базыль, убачыў скрываўленага Бурхана, калі Бурхан, наставіўшы валасатыя рукі, стаў падступацца да яго, то ён зусім забыўся, што Бардун у татарына душу адабраў. Мае рацыю Раман. Паблізу была Бурханава душа. Магла б яна на іх наваліцца, як непрыкметна навальваецца туман на балота. Здушыла б горла, не дала б дыхнуць. Чамусьці не напала, не навалілася. Мажліва, пашкадавала. А можа, чакала, пакуль Бурхан наваліцца? Хіба зразумееш, што хацела яна, ягоная беспрытульная душа? Ды лепей не думаць пра гэта, выкінуць з галавы.

— Раман, Бурхан хваліўся, што праз балота прайшоў. Як ён не праваліўся? — вырашыў перавесці гаворку на іншае Базыль.

— Можа, хлусіў?

— Мне здаецца, што праўду казаў.

— Неяк прайшоў. Можа, чэрці дапамаглі яму праз балота прайсці? — прамовіў Раман.

Базыль не пагадзіўся з братам, але прамаўчаў. Хіба чэрці дапамогуць? Такі бяздушны, як Бурхан, ім якраз і патрэбен. Калі б убачылі яго, то схапілі б за вушы і ў балота пацягнулі. Як жа ён прайшоў праз балота, чаму не праваліўся? Як відаць, ягоная душа яму дапамагла.

Нечакана пачулася песня:

данеслася да іх песня. Раман усхапіўся:

— Нашы дзяўчаты спяваюць!

Базыль прыслухаўся. І праўда, галасы знаёмыя. Свае, нарастаўскія, дзяўчаты спяваюць, стараюцца, выводзяць:

— Чуеш? Гэта ж Параска! — усклікнуў Раман.

Так, сярод іншых выдзяляецца голас Параскі, іхняй суседкі. Дый не дзіва: лепшай пявунні, чым яна, і ў суседніх вёсках не знойдзеш.

Базыль прыўстаў, ловячы кожнае слова. Дзяўчаты спяваюць. Яны тут, у бярозавым гаёчку. Выходзіць, вёска непадалёку. Спяваюць… Каб толькі татары іх не пачулі.

Базыль устаў. Дзяўчаты, пэўна, па шчаўе прыйшлі, тут, у бярозавым гаі, будуць збіраць яго. Не ведаюць, што татары ў лесе.

гучыць, ліецца ў бярозавым гаі песня.

— Прыгожа спяваюць дзяўчаты, — прамовіў Раман.

— Наспяваюць на сваю галаву, — сказаў Базыль. — Татары ж у лесе.

Удалечыні паказаліся дзяўчаты.

— Гэ-эй! — гукнуў Базыль.

— Базылё-ок! — заўважыла яго Параска.

Пазірае, усміхаецца, не ведае, што татары груганамі на дзядулю наляцелі і што Марысю схапілі. Не ведае, што акрываўлены Бурхан па лесе цягаецца, сваю душу шукае. Калі б ведала, то не ўсміхалася б. Як жа сказаць дзяўчатам пра гэта, каб моцна не перапалохаць?

— Параска, у лесе… У лесе… — пачаў ён. Параска, мусіць, знарок, каб падражніцца, зацягнула:

Як жа паведаміць дзяўчатам, што татары ў лесе? Мабыць, не павераць, калі і пачуюць. Весела ім.

Параска раптам перапыніла песню, крыкнула:

— Дзеўкі! Гляньце, які страхалюд!

Базыль спярша не зразумеў, пра каго яна так незычліва сказала, а пасля, зірнуўшы ўбок, убачыў Бурхана, які, наставіўшы рукі, ішоў да дзяўчат.

— Знайшоў! Усё-ткі знайшоў. Мяне ў балота пасылалі, а я балота мінуў, тут знайшоў,— гучна мармытаў ён.

— Дык гэта ж татарын! — ойкнула Параска.

Базыль увесь напяўся. Чаму ж тут Бурхан? Няўжо ён, як прывязаны, ходзіць за Раманам і за ім, Базылём? Дакуль так будзе? Можна ад страху сканаць. Няўжо ад яго няма як уратавацца?

— Дзеўкі, уцякайце! — закрычала Параска.

Дзяўчаты з піскам кінуліся ўрассыпную. А Раман, сарваўшыся з месца, чамусьці прыпусціўся назад, у лес. І Базылю нічога не заставалася, як бегчы за ім.

Замоўленае слова

У самым гушчары Базыль дагнаў Рамана, схапіў яго за плячо: — Стой! Куды ты? А Раман глядзіць невідушчымі вачыма:

— Бурхан! Уцякайма!

— Ён за дзяўчатамі пагнаўся.

— Ты бачыў?

— Бачыў.

Базыль казаў праўду. Сапраўды, ён бачыў, як Бурхан, наставіўшы рукі, пагнаўся за дзяўчатамі. Мабыць, самлее тая дзяўчына, якую ён дагоніць. А можа, не ўдасца злавіць? Вёска ж непадалёку. Калі прыбяжыць у вёску, то там мужчыны хутка яму рады дадуць.

— Вось каб была ў мяне вялікая-вялікая вяроўка! — усклікнуў Раман.

— Навошта яна табе? — здзівіўся Базыль.

— Я на гэтую вяроўку ўсіх злых людзей пананізваў бы, як рыбу на нізку. Няхай на вяроўцы віселі б. Не стала б зла на нашай зямлі. Было б толькі дабро, і людзі жылі б у радасці.

Базыль моўчкі слухаў брата. Які ж ён дзівак! Злых людзей так шмат, што не хопіць ніякай вяроўкі.

— Раман, трэба ў вёску ісці,— сказаў Базыль і палез з гушчару. Раптам за кустамі, убачыў ён, прамільгнула чалавечая постаць.

— Раман, — прашаптаў Базыль, — сядай. Раман імгненна прысеў, глянуў на Базыля.

— Чаго ты?

— Нехта за кустамі сядзіць.

— Бурхан?

Базыль прыўзняўся і ўбачыў… Бардуна. Той стаяў непадалёку і шаптаў:

— Зоры-зараніцы, красныя дзявіцы, вазьміце вы крыксы-начніцы — і бацькавы, і маткіны, і дзявоцкія, і жаласныя, і карысныя, і ўцешныя, і пасмешныя, і светавыя, і заравыя…

Базыль прысеў. Яму хацелася абхапіць рукамі галаву, упасці ніцма на зямлю. "Крыксы-начніцы…" Ні разу ў вёсцы ён не чуў такога слова. Каго ж Бардун называе крыксамі-начніцамі? Можа, крыксы-начніцы — невядомыя многім людзям пачвары, якія бясшумна лятаюць, высочваючы здабычу? Што, калі Бардун пакліча гэтых крыксаў-начніц? Пакліча… Прыляцяць сюды, чорныя, як галавешкі, схопяць іх загінастымі дзюбамі дый панясуць у самыя непралазныя нетры, у свае гнёзды, і кінуць гэткім жа чорным сваім птушанятам для наедку.

Бардун шаптаў усё хутчэй. Цяпер ягонага шэпту Базыль не мог разабраць. Ён толькі бачыў, як хутка-хутка ходзяць губы Бардуна.

— О-ой! — вырвалася ў Рамана.

Бардун перастаў шаптаць, агледзеўся, закхекаў. Усё… Цяпер можна не хавацца.

— Дык гэта вы! — прагаварыў Бардун.

— Вы нас ведаеце? — вырвалася ў Базыля. Бардун падышоў бліжэй.

— Чаму ж не ведаю. Вы Піліпавы ўнукі. Калі ён мяне з вёскі праганяў, то вы былі яшчэ зусім маленькія. Але я вас адразу пазнаў.

Бардун казаў без злосці, нават лагодна, ды Базыля да самых пят працінала нібы іголкамі.

— Нашага дзядулі ўжо няма, — усхліпнуў Раман.

— Няма? — перапытаў Бардун.

— Яго татары забілі,— праз слёзы прамовіў Раман.

— Забілі?

— Дзядулю забілі, а сястрычку Марысю схапілі.

— Вы бачылі? — зноў запытаў Бардун.

— Мы з дзядулем былі ў лесе. Татары знянацку з'явіліся, чорную стралу ў дуб пусцілі. Яны нас акружылі. Дзядуля іхняга сілача забіў лясінай. Той сілач дзядулю хацеў праткнуць дзідай, а дзядуля лясінай збіў каня з ног. Пасля і татарыну рэзнуў. Мы з Базылём уцяклі ад татараў, а Марыся адстала ад нас. Яны яе схапілі…

Раман замаўчаў. Бардун, падахвочваючы яго, прагаварыў:

— Ну, ну…

Базыль з дакорам паглядзеў на брата. Навошта ён пра ўсё расказвае Бардуну? Не ведае, што ягоны аповяд ведзьмаку ў радасць. Ён жа ненавідзіць дзядулю. Няма ў Рамана галавы на плячах! Каб хоць не расказаў, што нядаўна былі каля Бардуновай хаціны. Калі вядзьмак даведаецца, што бачылі, як ён у Бурхана душу адабраў, то жывымі з рук не выпусціць. Ведзьмакі не любяць пакідаць сведкаў свайго зладзейства.

— Ну, ну, — паўтарыў Бардун.

— Адстала ад нас Марыся, — усхліпнуў Раман. — Мы вярнуліся, шукалі яе, ды не знайшлі. Мы нават гукалі, каб адклікнулася! Відаць, татары яе злавілі.

— І гэта ўсё?

Базыль адчуў, як застукала ў скронях. "Раман, маўчы!" — ледзь не крыкнуў ён.

— Усё, — сказаў Раман.

Базыль з палёгкай уздыхнуў. Не прызнаўся брат, што былі каля хаціны. Хапіла розуму, каб прамаўчаць.

— І болей ты нічога не бачыў? — запытаў у Рамана Бардун.

Раман заматаў галавою.

— Не, не бачыў.

— Не махлюеш?

— Кажу вам, што не бачыў.

— Ідзіце за мною, — прамовіў Бардун.

Навальніца

"Куды ж вядзе нас вядзьмак? — думаў Базыль. — Няўжо на згубу? Што ж ён прыдумаў, каб нас загубіць? Можа, да дрыгвы падвядзе, у плечы пхне, каб праваліліся ў самае Чарнабогава царства?"

— Дзеду-у… — усхліпнуў Раман.

— Чаго табе? — азваўся Бардун.

— Нам хочацца ў вёску.

— А мне, вы думаеце, не хочацца? Куды мышка зерне цягне? Га?

— У свой закуток, — нясмела сказаў Раман. Бардун падняў угору руку.

— Во! Во! У свой закуток. Там яна яго зберагае. Калісьці і ў мяне быў свой закутак.

— Дык у вас і цяпер… — пачаў Базыль, ды не дакончыў.

— Што ў мяне цяпер? — запытаў Бардун.

Базыль адчуў, што на лобе выступілі кропелькі поту. Які ён недарэка! Баяўся, што Раман прагаворыцца, што пра лясную хаціну скажа, а цяпер сам ледзь не ляпнуў пра гэта. Як жа выкруціцца, каб не здагадаўся Бардун, што былі каля хаціны?

— Дык што ў мяне цяпер? — зноў запытаў вядзьмак. Базыль, ледзь стрымліваючы хваляванне, прагаварыў:

— Ёсць жа недзе ў вас сваё жытло. Недзе ж начуеце вы.

— Недзе начую. Ты гэта добра падмеціў. А вось сапраўдны закутак быў у вёсцы. У вёску нават вераб'і ляцяць, хоць, бывае, малыя са страхі выпорваюць іх вечарам. Здавалася б, чаго табе, верабейку, трэба ў вёсцы? У лесе жыві, а ў вёску толькі наведвайся. У лесе ж спакайней. Не, у вёску ляцяць. Туды іх цягне. Добра ім там.

Базыль стараўся не глядзець на Бардуна. Вёску ўспамінае. Добра яму там было. А хіба добра было тым людзям, якім зло рабіў? У іх душа смылела, слязьмі аблівалася. Чаму ж ладна з людзьмі не жыў? Яны ж дабром адплацілі б.

Толькі пра сябе думаў, толькі сабе дабра хацеў. Дык і татарам добра, калі палоннікаў наловяць, калі пасля з выгадай для сябе іх прададуць. Вось каб сказаць пра гэта! Няхай паслухаў бы. Не, трэба маўчаць, трэба трымаць язык за зубамі.

— Не любіце вы мяне, як ваш дзядуля не любіў. Што ж, яшчэ ўспомніцца яму, — прагаварыў Бардун.

— Нашага дзядулю татары забілі,— не стрываў Базыль.

— І на тым свеце яму ўспомніцца.

Яны выйшлі на сцяжынку, парослую мохам. Бардун стаў.

— Бачыце гэтую сцяжынку?

— Канешне, бачым, — адказаў Раман.

— Дык ідзіце па ёй.

— Вы нас адпускаеце? — не паверылася Базылю.

— Ідзіце. Вам будзе цяжка. Але ж не думайце ўбок зварочваць. Звернеце — век будзеце шкадаваць, век будзеце на душы цяжар насіць. Кхе-кхе-кхе…

Базыль стаяў, увагнуўшы галаву. Куды ж пасылае іх вядзьмак? Палохае, што будзе цяжка. Можа, проста страх наганяе? Не, не падобны ён на таго, хто словы на вецер кідае. Нешта задумаў.

— Чаго стаіце, раты разявіўшы? Душа ў пятках сядзіць? — нейкім рыпучым голасам прагаварыў Бардун.

Базыль не мог падняць вачэй. Бач, пра душу напамінае вядзьмак. Любіць чужыя душы адбіраць, каб распараджацца імі па-свойму. Сапраўдны злыдзень.

— Душа ў пятках сядзіць, — ужо лагодна, як і раней, калі сустрэліся з ім, прагаварыў Бардун. — Я не махлюю. Будзеце век цяжар насіць, калі не паслухаецеся мяне, калі са сцяжынкі збочыце. Ведаю: захочацца вам збочыць, наперакор мне зрабіць. Што ж, тады маё запаветнае слова вам дапаможа.

— Якое слова? — не стрываў Раман.

— Слухайце і запамінайце. Інакш папаводзіць вас гора вакол смалістага пня. Слухайце запаветнае слова! Гадзіна вадзяная, земляная, сляпні і вужы, змеі і вужакі, ярыца, пераярыца! Аддайце і вазьміце сваю жаласць і ярасць…

У Базыля, як і тады, калі былі каля хаціны, пашэрхлі валасы на галаве. Ці запамінаў ён, ці стараўся запомніць Бардуновы словы? Не, яны толькі жах наганялі. Яму хацелася аднаго: каб хутчэй адпусціў Бардун.

— Запомнілі? — бы здалёк данёсся голас Бардуна. Базыль кіўнуў галавою.

— Запомнілі.

— Усё запомнілі?

— Усё.

— Дык ідзіце і не зварочвайце са сцежкі. Вам трэба тры павароткі мінуць.

Базыль і Раман пацёпкалі па сцяжынцы. Калі адышліся крыху далей, Раман запытаў:

— Братка, куды ён нас пасылае?

— Хто яго ведае.

— Давай са сцежкі збочым і ў вёску пабяжым.

Базыль і сам пра гэта падумаў. Але ж вядзьмак папярэджваў, каб не зварочвалі са сцежкі, пакуль трэцюю паваротку не мінуць. Мажліва, сочыць з кустоў, глядзіць, як яны, Базыль і Раман, слова, дадзенае яму, трымаюць. Яшчэ пракляне ці якой-небудзь немачы напусціць, калі ўбачыць, што са сцежкі збочылі. З ім жарты кепскія.

— Не, па сцежцы пойдзем, — сказаў Базыль.

— Братка, я іду па гэтай сцежцы, а ў мяне аж падэшвы пякуць, — прызнаўся Раман. — Можа, яна чарцямі пратаптаная?

— Можа, і чарцямі,— нявесела сказаў Базыль.

— Базыль, ты запомніў тыя словы, якія казаў Бардун? — пацікавіўся Раман.

— Не. А ты?

Раман плюнуў пад ногі.

— Цьфу! Пра вужакаў, пра вужоў… Хіба гэткае будзеш запамінаць? Яшчэ прысніцца.

"Ву-ух!" — неспадзявана пачулася ўгары.

— Што гэта? — усклікнуў Раман.

Над лесам раптам з'явілася чорная хмара.

— Братка! — зноў усклікнуў Раман. — Гэта Бардунова работа. Ён навальнічную хмару наслаў. Папярэджваў, што будзе нам цяжка. Збываецца! Зараз…

Над галавою трэснула, звонкім пошчакам разляцелася па лесе. Халодная бліскавіца змяёю прабегла па небе. Вецер праляцеў па вершалінах. Яны закачаліся, загудзелі. Зноў бліснула маланка, трэснуў гром. Пасля стала ціха-ціха.

Раман абхапіў галаву:

— Ох, зараз і дасць!

"Так, будзе вялікая навальніца, — падумаў Базыль. — Нездарма ўсё замерла, заціхла".

Узбоч сцяжынкі Базыль убачыў старую кашлатую елку, каля якой стаяў высокі смалісты пень.

— Раман! — крыкнуў ён. — Пад елкай схаваемся, пераседзім навалу-навальніцу!

— Пад якой?

Базыль тыцнуў пальцам, паказваючы на старую елку.

— Вунь пад той!

Ужо трэці раз трэснула над галавою, вочы рэзнула агнём-маланкай.

"Бум-бум-бум", — забарабанілі кроплі дажджу.

Базыль і Раман хуценька залезлі пад елку. Тут было суха, утульна, як у будане. А дождж ужо сцёбаў па дрэвах, па траве, расцякаючыся па зямлі ручайкамі, лужынкамі.

Гром лупіў, бухаў, здавалася, над самаю галавою, праз густыя лапы яліны закапалі першыя важкія кроплі.

— Не ўседжу-у я ту-ут, — тоненька завёў Раман.

— Баішся? — запытаў у яго Базыль.

— Яшчэ як баюся!

Базыль і сам баяўся, міжволі ўздрыгваў, калі бліскала маланка, а адразу ж за ёю лупіў гром. Ды ён стараўся не паказваць страху.

— Базыль, навальніца не хутка скончыцца, — зноў прагаварыў Раман.

Зусім побач трэснула. Здалося, што зямля хадуном захадзіла. Маланка сляпіла вочы.

— У дрэва Пярун пацэліў! — усклікнуў Раман.

— Ляж мне на калені,— звярнуўся да яго Базыль.

Раман ніцма лёг Базылю на калені, часта-часта засоп носам. Базыль нахіліўся над ім, затуляючы яго ад кропляў-дажджынак, і неспадзявана для самога сябе ціхенька, як калісьці маці, заспяваў:

Дзіўна, але маміна даўняя калыханка супакойвала і яго, Базыля. Ён спяваў і быццам не заўважаў бліскавіц-маланак, быццам не чуў траскучых грымотаў.

А лес гудзеў, стагнаў, нібы ўсе д'яблы з ваколіцы сабраліся тут спраўляць свой жудасны баль.

Раман, скурчыўшыся, ляжаў на каленях і паціху соп носам. Калі Базыль скончыў спяваць, ён папрасіў:

— Яшчэ паспявай.

Базыль ніжэй нагнуўся над ім і зноў заспяваў:

Зноў суха трэснула, разносячыся па лесе шматгалосым рэхам. Базыль заплюшчыў вочы і, прыціснуўшыся да Рамана, непрыкметна заснуў. На кашулю, на плечы, часта капалі цёплыя кроплі дажджу.

Дзіўны сон

Базылю снілася, што ён у лесе, залітым сонцам. У мяккай шаўкавістай траве чырванеюць суніцы — вялікія, важкія, што вішні. Раптам з'явіўся дзядуля. На ягоным ілбе — рана, такая ж чырвоная, як і гэтыя суніцы. У руках у дзядулі лясіна, якой ён біўся з татарскім сілачом Ак-Бугаем. Ён, Базыль, падышоў да дзядулі, запытаў: "Дзядуля, табе ўдалося вырвацца ад татараў?" Дзядуля ўсміхаецца: "Ты мне дапамог". "Я дапамог? — дзівіцца Базыль. — Я сам уцёк ад татараў. Яны мяне ледзь не дагналі". Дзядуля моўчкі ўзнімае лясіну і, размахнуўшыся ёю, б'е па суніцах. Раз, другі, трэці… Чырвоны сок кроплямі пырскае на траву, на дзядулевы нагавіцы. на ягоную кашулю. Дзядуля ўсё лупіць па суніцах. "Гэ-эх! Гэ-эх!" — раз-пораз вырываецца з ягоных грудзей. "Дзядуля, што ты робіш? — крычыць ён, Базыль. — Хутка дзяўчаты прыйдуць збіраць суніцы". Дзядуля, апусціўшы лясіну, кажа: "Гэта не суніцы. Гэта татары. Хіба ж не бачыш?" Базыль уважліва прыглядаецца. І праўда, цяпер тут, дзе раслі суніцы, сядзяць татары. Чамусьці ва ўсіх галовы вялізныя, а ногі тоўстыя, кароценькія, крывыя. Некаторыя татары, усхапіўшыся, уцякаюць у лес. "Вось яно што! — думае Базыль. — Татары знарок перакінуліся ў суніцы. Ведалі яны, што сюды прыйдуць дзяўчаты. Схапілі б, прымусілі, каб для іх песні спявалі". "Дзядуля, як ты здагадаўся, што татары ў суніцы перакінуліся?" — пытаецца ён, Базыль. Дзядуля прыкладвае палец да вуснаў: "Тс-с… Унучак, сюды Бардун ідзе. Ён мяне шукае. Я зараз уцяку, а ты скажаш яму, што няма мяне на гэтым белым свеце. Добра?" Базыль ківае галавою: "Добра. Хутчэй уцякай". Дзядуля кідае лясіну і бяжыць у гушчар. Ён, Базыль, паварочваецца і бачыць Бардуна. Бардун стаіць, насупіўшыся. "Няма тут дзядулі. Ён на тым свеце!" — крыкнуў яму Базыль. Бардун тыцкае пальцам, паказваючы на лясіну: "А гэтая лясіна чыя? Хто яе тут пакінуў? Хіба не твой дзядуля? Хіба не ён гэтай лясінай біўся з татарамі? Ці, можа, гэта не лясіна? Можа, змяя?" "Можа, змяя," — прамовіў Базыль і ўбачыў, што на тым месцы, дзе ляжала лясіна, варушыцца доўгая тоўстая змяя. Яна, уставіўшыся, глядзіць на яго, на Базыля. Ён пачаў адступацца назад, а Бардун наставіў рукі, не пускае: "Куды ты?" Змяя падняла галаву і папаўзла на Базыля. Здаецца, што яна не паўзе па траве, а ціха, бясшумна плыве ў вадзе, высунуўшы галаву. Вось-вось накінецца на яго. Ды раптам павярнула ўбок і знікла ў лесе. "Кхе-кхе, — закхекаў Бардун. — Змяя за тваім дзядулем пагналася". "Яна ж яго дагоніць, укусіць, — з жахам падумаў Базыль і на ўсю моц галёкнуў: — Дзеду, беражыся!" Бардун усміхнуўся: "Ты ж казаў, што твой дзядуля на тым свеце. Хлусіў мне". "Пусціце мяне да дзядулі", — папрасіў Базыль. Бардун зарагатаў: "Да дзядулі? На той свет? Хіба табе надакучыла на гэтым свеце?" Бардун рагатаў, ківаючыся з боку на бок, і рэха разносіла па лесе ягоны траскучы смех. Нарэшце ён перастаў смяяцца, прагаварыў: "Ты не бядуй. Я буду тваім дзядулем. Мы будзем у лесе жыць. Непадалёку стаіць мая хаціна. Ты яшчэ ўбачыш яе. Нядаўна ў мяне жыў мядзведзь. Я яго зваў Касмачом. Калі мне станавілася сумна, я прасіў Касмача, каб патанцаваў. Ён танцаваў, а я цешыўся. Ды цяпер у мяне няма Касмача. Татарын Бурхан яго засек. Ты будзеш у мяне за Касмача. Калі я засумую, то папрашу цябе, каб патанцаваў. Ты будзеш танцаваць, а я буду цешыцца. Не бойся. Я цябе буду даглядаць, буду адным ліпавым мёдам карміць. А калі вельмі захочаш, то стану тваім дзядулем. Я і цяпер магу стаць тваім дзядулем. Хочаш?" Базыль замахаў рукамі: "Не хачу! Чаго смаліцаю прычапіліся да мяне?" "Я табе песню праспяваю. Паслухай, як хораша ў мяне выходзіць, — прагаварыў Бардун і заспяваў хрыплым голасам:

Базылю здалося, што сапраўды ў лесе сакочуць куры. Здалося, што іх процьма, што іхняе сакатанне ніколі не скончыцца. Ён скрывіўся, хацеў заплакаць, а Бардун, заўважыўшы гэта, сказаў: "Бачу, што табе не даспадобы мая песня. Можа, расказаць казку?" Базыль хацеў сказаць Бардуну, што яму трэба ісці дамоў, ды вядзьмак раптам усклікнуў: "Піліп!" Базыль азірнуўся і ўбачыў дзядулю, які выйшаў з-за кашлатай яліны. Цяпер на ягоным ілбе не было раны. "Піліп, давай прывітаемся, давай абдымемся!" — зноў усклікнуў Бардун. "Не хачу з табой вітацца, — сказаў дзядуля. — Ты на мяне змяю напусціў". Бардун прамовіў: "Якую змяю?" "Эх, Бардун! — прагаварыў дзядуля. — Усё хітруеш. Не мяняеш свайго нораву. Глянь на маю нагу. Пабачыш, дзе змяя ўкусіла". Базыль глянуў на дзядулеву нагу і жахнуўся: яна была сіняя і тоўстая, што калода. "Вось што ты нарабіў, Бардун, — сказаў дзядуля. — На сваіх людзей змяю напускаеш. Ну, крыўдуеш на нас. Але хіба можна змяю напускаць? Мы ж на адной зямлі нарадзіліся". Бардун глуха прагаварыў: "Піліп, я цябе выратаваў. Цябе татары ў палон узялі, а я вызваліў. Мне шкада цябе стала". "Зноў хлусіш. Не для таго ты мяне вызваліў. Ты майго ўнука Базыля баламуціш, самым страшным чарам хочаш навучыць. Няма каму табе сваё зладзейскае вядзьмарства перадаць. Таму і ўзяўся за Базыля. Не паддасца ён табе. Дый я за яго заступлюся. Яшчэ ёсць у мяне сіла, не ўсю змяя забрала. А чорная страла чыя? Га?" Бардун закалаціўся ад злосці: "Я цябе з таго свету вярнуў, а ты немаведама што вернеш на мяне! Мы з табою яшчэ сустрэнемся!"

Дзядуля нечакана выхапіў з-за пазухі змяю, скручаную ў колца. Гэта была тая самая чорная змяя, якая не так даўно знікла ў лесе. "Піліп, навошта ты прынёс яе?" — усклікнуў Бардун. "Вазьмі свой падаруначак!" — гукнуў дзядуля і кінуў змяю на Бардуна. "А-а-а!" — залямантаваў Базыль.

Каршун і дзікі голуб

— Братка, што з табою? — пачуў Базыль голас Рамана.

Базыль ляжаў на баку, а ўгары зелянелі лапкі яліны, праз якія прасвечвала сонца. "Дык гэта ж быў сон. Гэта толькі прыснілася мне, — здагадаўся ён. — Няўжо толькі прыснілася? Не верыцца. І дзядуля, і Бардун былі як жывыя. Размаўлялі…"

— Братка, што з табою? — дакрануўся да пляча Раман. — Я спаў, а ты як крыкнеш, як падскочыш! Разбудзіў ты мяне.

Базыль, абапершыся рукою аб зямлю, устаў. Моцна, як у хворага, баліць галава. Чамусьці аж у скроні коле. А навокал цішыня. Свеціць сонца, палошча свае праменьчыкі ў лужынах. Выходзіць, скончылася навальніца, пакуль яны спалі.

— Братка, чаго ты крычаў?

— Кепскі сон мне прысніўся.

— Які? Раскажы. Базыль махнуў рукою:

— А-а, лепей не ўспамінаць яго.

— Раскажы.

Базыль, час ад часу ўздыхаючы, мусіў расказаць, як у залітым сонцам лесе ўбачыў дзядулю, як ён спрачаўся з Бардуном.

Калі Базыль скончыў расказваць, Раман пацікавіўся ў яго:

— Марысю ў сне ты не бачыў?

— Не, — сказаў Базыль. Раман пляснуў рукою па калене.

— Братка, наш дзядуля жывы! Базыль аж вочы вылупіў:

— Ты хіба ведаеш?

— Нездарма табе прыснілася, што сустрэўся з ім. Яшчэ сустрэнемся. Вось пабачыш.

Базыль глядзеў на брата, як глядзяць на дзівака. Хіба мажліва, каб дзядуля застаўся жывы? Тыя татары яго жывым з рук не выпусцілі. Няўжо Раман думае, што дзядуля лясінай адбіўся ад іх? Калі б нават быў казачным асілкам, то ад цэлай зграі татараў не адбіўся б.

— Братка, — бліжэй прыціснуўся Раман, — ты казаў, што ў дзядулі рана на лбе. Мусіць, паранілі яго татары, цяжка яму. Але ж ён жывы. А Бардуну ты не вер. Ён хацеў паддобрыцца да цябе.

— Я не паверыў яму.

— І правільна зрабіў, што не паверыў. Гэта ён чорную змяю выпусціў. Яна цябе хацела ўкусіць?

— Хацела, — кіўнуў галавою Базыль.

Самі таго не заўважаючы, яны разважалі, пераконвалі адзін аднаго, нібыта ўсё гэта было з ім, з Базылём, не ў сне, а на яве. І Базыль быццам забыўся, што яму гэта толькі прыснілася. Яны вылезлі з-пад елкі. У паветры пахла рознымі травамі, зёлкамі, смалою. Лес, памыты дажджом, быццам памаладзеў.

— Глянь! — усклікнуў Раман, задраўшы галаву. Над самымі дрэвамі, кідаючыся з боку ў бок, ляцеў дзікі голуб. Яго даганяў вялізны чырванавата-руды каршун.

— Акыш! Акыш! — Базыль, каб напалохаць драпежніка, закрычаў на яго, як звычайна крычаць на курэй.

А каршун, не зважаючы на крык, ляціць, ужо даганяе голуба. Вось-вось схопіць. Голуб раптам каменем упаў пад ногі. Каршун бясшумна, што здань, паляцеў далей.

Базыль нагнуўся, падняў голуба, пагладзіў яго па спінцы.

— За табою, як і за намі, драпежнік палюе, — прагаварыў.

Раман дакрануўся рукою да белай плямкі, якая выдзялялася на шыі голуба.

— Базыль, чаму ты сказаў, што і за намі драпежнік палюе?

— А хіба не?

Раман крыху падумаў і згадзіўся:

— Сапраўды. Тут і татары, і Бардун, і розныя нячысцікі. Голуб нас не пабаяўся, каля нас знайшоў ратунак. А мы дзе знойдзем?

Базыль адчуваў, як пад рукою часта б'ецца маленькае сэрца голуба. Напэўна, так білася яно і ў Марысі, калі яе даганялі татары. Дзе ж яна цяпер? Мусіць, недзе ціхенька плача ў кулачок.

Базыль пагладзіў голуба па крылцах, падкінуў угору, усклікнуўшы:

— Ляці!

Голуб узмахнуў крыламі, падняўся ўверх і неўзабаве знік з вачэй.

— Куды мы цяпер? — запытаў Раман.

Адчай

Базыль стаяў, прыслухоўваючыся. Здалёк, гэта ён добра пачуў, даносілася нейкая гамонка. Хто ж яшчэ тут, у лесе? Можа, мужчыны-вяскоўцы, даведаўшыся ад дзяўчат, што нейкі татарын іх напалохаў, прыйшлі ў лес? Базыль зірнуў на Рамана.

— Чуеш гамонку?

— Чую, — кіўнуў галавою Раман.

— Хто гэта? Як ты думаеш? Не нашы мужчыны?

— Нашы! Яны нас шукаюць! Пабеглі! Сустрэнем іх! — узрадаваўся Раман.

— Пачакай, — спыніў яго Базыль.

Ен зноў стаў прыслухоўвацца. Усё гучней, усё выразней галасы. Але чамусьці ніводнага слова не разабраць. Не, не вяскоўцы ў лесе — чужая гаворка чуецца. Татары гэта.

Базыль пацягнуў Рамана за сабою. Яны ляглі за густым ядлоўцавым кустом, які рос воддаль ад сцяжынкі.

— Братка, трэба ўцякаць. Заўважаць нас татары, — не сцярпеў Раман.

— Не заўважаць.

— А калі заўважаць?

— Раман, татары, мажліва, дзядулю і Марысю з сабою вязуць. Трэба паглядзець.

Над лесам ярка свяціла сонца. На кустах блішчалі важкія дажджынкі. Птушкі спявалі на розныя галасы. Базыль адчуў, як зашчымела ў грудзях. Нясцерпна вось так, выцягнуўшыся, ляжаць і чакаць немаведама чаго. Што ж гэта дзеецца на свеце? У сваім жа лесе трэба хавацца.

Татары на сцяжынцы з'явіліся неяк нечакана. Базыль ледзь стрымаўся, каб не ўсклікнуць. Уперадзе ехаў Джавад, а за ягоным канём ішла Марыся. На яе шыі была вяроўка, якую трымаў Джавад.

— Марыся. Ма… — заварушыўся Раман. Базыль паказаў яму кулак.

— Маўчы!

Ён глядзеў на Марысю. У сястрычкі ногі, рукі ў гразі, твар схуднелы, бледны. А раней жа заўжды шчокі ў яе былі круглыя, ружовыя. "Мая вішанька", — так звычайна называў яе бацька. Бывае, падніме на руках, падкіне некалькі разоў угору, пасля апусціць на зямлю, запытаецца: "Ну, як? Высока ты ўзлятала, мая вішанька?" Марыся бліскае вачанятамі, заліваецца смехам. Счарнеў бы бацька, калі б убачыў яе цяпер з вяроўкай на шыі.

Марыся стала якраз насупраць кашлатай елкі, нагнулася, заскакаўшы на адной назе. Джавад таргануў за вяроўку.

— Цаго стала?

Марыся схапілася рукою за нагу.

— Мне ножка баліць. Застраміла.

— Не баліць твая носка. Хлусіс.

— Не хлушу. Баліць. Зараз выму стрэмку і далей пайду. Крыху пачакайце.

— Няма калі цакаць, — і Джавад мацней таргануў за вяроўку.

Марыся, узмахнуўшы рукою, упала. Татарын захіхікаў. Марыся ўзялася рукамі за вяроўку, спрабуючы скінуць яе, але Джавад закрычаў:

— Не скідай! Буду бізуном аперазаць!

— Ма… — зноў заварушыўся Раман. Базыль прыціснуў яго да зямлі:

— Ляжы і не высоўвайся!

— Дзядзечка, пусціце мяне, — папрасіла Джавада Марыся.

— Уставай! — таргануў за вяроўку Джавад.

Базыль з нянавісцю глядзеў на яго. Ён ледзь стрымліваўся, каб не ўскочыць.

— Ножка баліць, — усхліпнула Марыся.

— Не баліць твая носка. Ты махлюес. Хітрая. Усе вы тут хітрыя. Вас трэба бізуном аперазаць.

Базыль да болю сцяў кулакі. Марыся сядзела на траве, а Джавад усё торгаў за вяроўку. Базыль здагадаўся, што сястра зусім знясілела. Пэўна, нямала ёй прыйшлося прайсці, папацягалі яе татары за сабою. Нездарма ўся ў гразі. Як жа дапамагчы ёй? Накінуцца на татараў? Але што гэта дасць?

— Уставай! Бізуном буду аперазаць! — крыкнуў Джавад.

Марыся, абапершыся рукою аб зямлю, устала. "Эх, каб хоць знак ёй падаць, каб хоць паказаць, што мы тут! — падумаў Базыль. — Можа, прыўстаць, махнуць рукою? Не, нельга ўставаць. Адразу татары заўважаць. Яны ж не сляпыя".

— Цаго стаіс? Ідзі! — гукнуў Джавад. — Хутка дабяруся і да твайго бацькі, і да ўсіх тваіх сваякоў. Буду ўсіх іх бізуном аперазаць.

— Дзядзечка, адпусціце мяне, — скрывілася Марыся.

— Ідзі! — вызверыўся Джавад.

Марыся, усхліпваючы, паплялася па сцяжынцы. Атрад татараў схаваўся за павароткай, а яны, Базыль і Раман, усё ляжалі на зямлі. Базылю ніяк не верылася, што зусім нядаўна тут былі татары, што Марыся прасіла Джавада, каб адпусціў яе. Як жа змарнела яна! А сёння ж зранку, падскокваючы, бегла ў лес.

— Братка, — прысеў на траву Раман. — Чаму ты мяне ўтрымаў? Чаму не пусціў?

— Што ты зрабіў бы?

— Біў бы іх.

— Чым?

— Чым папала.

— Так яны табе і даліся б.

Базыль ляжаў на зямлі. Млявасць апанавала яго.

— Братка, — падаў голас Раман.

— Чаго? — азваўся Базыль.

— Трэба нам за татарамі бегчы. Недзе спыняцца яны.

— А Бардун?

— Бардун нам не ўказ.

— Яшчэ які ўказ. Забыўся, што казаў?

— Не забыўся, — адказаў Раман.

Базыль павярнуўся на бок. Шкада Рамана. Аж сінія кругі пад вачыма. Моцна яго праняло. Татары ўсё-ткі злавілі Марысю. А вось дзядулі ў іхнім атрадзе не было. Выходзіць, там, на паляне, яны расправіліся з ім. Раман казаў, што павінны сустрэцца з дзядулем. Не, не збудзецца сон…

Базыль убачыў муравейку, які поўз па сцябліне. Асцярожна, двума пальцамі, узяў яго, патрымаў і апусціў на зямлю. Муравейка, спрытна мінаючы травінкі, хутка-хутка папоўз. Кудысьці спяшаецца. Мабыць, у муравейнік. А можа, паўзе, каб сябра выручыць? Сваё жыццё ў мураўёў, патаемнае.

— Братка, — сказаў Раман, — а дзядулі сярод татараў не было.

І ён заўважыў, што не было дзядулі. Да гэтага не казаў, маўчаў. Пэўна, не хацеў ні сабе, ні яму, Базылю, душу квяліць. Цяпер не стрымаўся.

— Не было, — прамовіў Базыль.

— Ты думаеш, што ён загінуў? Не, дзядуля жывы. Наш дзядуля такі, такі… Яго не возьме ні татарская дзіда, ні татарская шабля. Не верыш?

Базыль, каб перапыніць гэтую гаворку, запытаў:

— Ты ведаеш, што татары задумалі зрабіць? Раман падаўся наперад:

— Што?

— Яны хочуць напасці на нашу вёску. У Рамана аж твар выцягнуўся.

— Адкуль ты ведаеш?

— Адкуль? Сам Джавад хваліўся, што і нашага бацьку, і ўсіх нашых сваякоў будзе бізуном біць. Хіба ты не чуў?

— Няхай паспрабуе. Нашы мужчыны на іх наваляцца з усіх бакоў!

— Раман, татары гэта ведаюць. Яны хітрыя. Таму на нашу вёску нападуць ноччу, калі ўсе заснуць. Знянацку нашых захопяць. Каго заб'юць, каго ў палон забяруць. Мала ім адной Марысі. Не задаволіліся яны.

— Базыль, дык трэба хутчэй у вёску бегчы. Можа, не зловіць нас Бардун. Во колькі часу прайшло, а ён усё не паказваецца.

Базыль адчуваў, што Бардун дзесьці побач, непадалёку. Ды трэба нешта ж рабіць, трэба рызыкаваць, пакуль татары яшчэ большай бяды не нарабілі.

Базыль устаў.

— Ну, Раман, паспрабуем вырвацца ад ведзьмака.

Прыкутыя да смалістага пня

Яны, асцярожна ступаючы, абмінаючы галлё, ішлі па лесе. З дупла яліны высунулася вавёрка, убачыла іх, стала пазіраць.

— Не баіцца, — прагаварыў Раман.

— А чаго ёй баяцца? — сказаў Базыль. — Яна адчувае, што мы яе не кранем.

Мінулі дуплістую яліну, пайшлі далей. Базыль уважліва ўглядаўся ўперад, прыслухоўваўся. Не, Бардуна не відаць. Няўжо затаіўся?

— Базыль, няма тут Бардуна. Дарма ты хваляваўся, — парушыў маўчанне Раман.

Базыль стаў што ўкопаны. Што гэта? Перад імі той жа самы смалісты пень, тая ж самая кашлатая яліна, пад якою ратаваліся ад навальніцы. І парослая мохам сцяжынка непадалёку. На ёй яшчэ прыкметныя сляды татарскіх коней.

Базыль працёр вочы. Не паверылася, што зноў прыйшлі на тое ж самае месца. Як жа магло такое стацца?

— Раман, ты бачыш? Той жа смалісты пень і тая ж самая яліна. Мы сядзелі пад ёю.

Раман увагнуў галаву ў плечы.

— Хадзем адгэтуль. Хутчэй хадзем.

Яны зноў пайшлі па лесе, абмінаючы сухое галлё, і неўзабаве зноў убачылі на дуплістай яліне вавёрку. Яна глядзела з дупла і быццам смяялася з іх.

Базыль, каб толькі не бачыць яе, хутчэй пакрочыў далей.

— Братка, зноў той смалісты пень, — дрыготкім голасам прамовіў Раман. — Бачыш?

Але, той жа самы пень. Нібы прыкутыя яны да яго. Чаму ж так? Штосьці тут не тое. Нейкая новая бяда на галаву звалілася.

Базыль наморшчыў лоб.

— Раман, так мы да самага вечара будзем блукаць, з лесу не выберамся.

— Бардун нас папярэджваў,— напомніў Раман.

Сапраўды, папярэджваў. Казаў, што папаводзіць гора вакол смалістага пня. Яшчэ казаў, што ягоную замову трэба запомніць. Не запомнілі. А калі б запомнілі? Бардунова слова невядома чым абярнулася б. Нездарма да смалістага пня як прыкутыя. Бардун за нос водзіць, нешта замышляе.

— Кхе-кхе, — неспадзявана пачулася добра знаёмае, і з-за кустоў выйшаў Бардун.

Базыль стаў адступацца назад. Бардун махнуў рукою.

— Стой!

Базыль адчуў, як кальнула ў каленях. Ён стаў, пазіраючы на Бардуна.

— Хацелі ўцячы ад мяне? Не ўдасца, — лагодна прагаварыў вядзьмак.

— Мы… Мы вакол с-смалістага пня ўсё ходзім, — запінаючыся, прамовіў Раман.

Бардун пагладзіў бараду.

— І тры дні вакол яго хадзілі б.

— Аж тры дні? — вырвалася ў Базыля.

— Хадзілі б, пакуль не знемагліся, пакуль не пападалі б ад знямогі. Не мяне вінавацьце. Самі вінаватыя. Я вам што казаў? Трэба было па сцяжынцы ісці, трэцюю паваротку мінуць.

— Па сцяжынцы татары ехалі. Хіба вы не ведаеце? — агрызнуўся Базыль.

— Я ўсё ведаю.

Базыль са страхам глядзеў на ведзьмака. Кажа, што ўсё ведае. Няўжо ўсё-ўсё? Калі так, то выходзіць, што знарок па сцяжынцы паслаў. Хацеў, каб у лапы татараў трапілі. Не выйшла па-ягонаму. Не, няма як яму верыць. Ягоныя словы нікому дабра не дадуць. Няхай лясным звярам у вушы іх уводзіць.

— Я ўсё ведаю, — паўтарыў Бардун. — Ведаю, што вы маіх слоў не запомнілі. А калі б запомнілі і цяпер паўтарылі, то адразу на сцяжынку выйшлі б, не хадзілі б вакол смалістага пня.

— Нам трэба сястрычку выручыць, — сказаў Базыль. Вядзьмак прыжмурыўся.

— Смельчакі! Сястрычку яны выручаць! Кхе-кхе-кхе… Прыжмураныя вочы-шчылінкі Бардуна перабягалі то на Базыля, то на Рамана, нібы прашчупвалі.

— Годзе вам бегаць. Будзеце мяне слухацца? Бу-дзе-це? Я ў вас пытаюся!

Базыль апусціў галаву.

— Не.

— Смельчакі! У свайго дзядулю, у Піліпа, удаліся. Што ж з вамі зрабіць? Можа, тут пакінуць? Ведаеце, што будзе з вамі, калі тут пакіну?

— Што? — пацікавіўся Раман.

— Будзеце хадзіць вакол смалістага пня. Будзеце як прыкутыя да яго. Здохнеце тут! Кхе-кхе-кхе… Чаго маўчыце? Заняло?

— Мы не хочам здыхаць, — неспадзявана сказаў Раман.

— Кхе-кхе-кхе, — закхекаў Бардун. — Ведаю, што не хочаце. А каму ж хочацца? Бачылі, як трава з-пад снегу вылазіць? Цяжка, душна ёй пад снегам. Жаўцее, сохне. Таму і радуецца, калі сонейка прыгрэе. Свае нітачкі-травінкі да яго цягне, зелянее, сокам наліваецца. Кожнай травінцы-былінцы хочацца жыць-квітнець. І вам таксама хочацца. Добра, што хоць прызналіся. Цяжка мне з вамі, скажу я вам. Натамілі вы мяне, душу развярэдзілі. Я вас у рукі, а вы з рук.

— Вы ж нас да гэтага смалістага пня прыкавалі,— заўважыў Базыль.

— Кхе-кхе-кхе… Прыкаваў… Бачылі, што бывае з адной-адзінюткай сняжынкай, калі яна, неразумная, на жывую чалавечую руку апусціцца? Растане непрыкметна, толькі маленькі слядок пакіне. Пасля ад таго слядка-плямінкі аніякага знаку не застанецца. Так і з вамі можа стацца. Хто вы? Адны-адзінюткія ў гэтым лесе, як неразумныя сняжынкі. Сіроты вы, можна сказаць. Ну, не палохайцеся. Ідзіце па сцяжынцы, не зварочвайце. Як раней мы дамаўляліся. Прама ідзіце. Трэцюю паваротку вы павінны мінуць.

— Чаму вы нас усё на сцяжынку пасылаеце? — не вытрываў Базыль.

Бардуновы вочы-шчылінкі забегалі, замітусіліся, пасля ўставіліся на яго, на Базыля.

— Хочаш ведаць?

Базыль ледзь чутна прамовіў:

— Хачу.

— Доля ў вас такая.

— Доля? Якая яна, наша доля?

— І гэта хочаце ведаць? Доля бывае розная. Аднаго спаліць, а другога крыху абсмаліць. Аднаго пасячэ, а другога — ссячэ на кавалкі, на капусту. Яшчэ ўбачыце вы сваю долю. Доля плача, доля скача, доля песенькі пяе. І паскачаце, і паплачаце. За ручку са сваёй доляй прывітаецеся. Кхе-кхе-кхе… Па сцяжынцы ідзіце. Ідзіце, не бойцеся. Ступайце цвёрда, як некалі Ярыла-бог ступаў. Ідзіце па сцяжынцы — там доля ваша! Ідзіце! Лялю-прыгажуню ўбачыце!

Дзяўчына-доля і Чарнабогавы слугі

Базыль пачуў, як каля самых вушэй нешта гучна трэснула. Перад вачыма ў яго паплыло, галава закружылася. Яму здалося, што ён ідзе па сцяжынцы. Паабапал — пяшчотныя кветкі лотаці, зялёныя дрэвы. Трава, незвычайна шаўкавістая, лашчыць падэшвы босых ног. "Я ж Ярыла… Але чаму я, Ярыла, босы?"

А зверху галасамі-званочкамі даносіцца: "Пацерпіш. Пацерпіш…" Ён паднімае вочы і бачыць уверсе жаваранкаў, якія, трапечучы крыльцамі, усё паўтараюць: "Пацерпіш… Пацерпіш…" Ён супакойваецца, нясецца, бы на крылах, а насустрач Ляля — багіня вясны. Усміхаюцца ружовыя губы, ільняная каса да зямлі дакранаецца, прыветна смяюцца сінія вочы. Ён, сумеўшыся, спыняецца.

— Ты ведаеш, хто я такая? — пытаецца прыгажуня.

— Багіня вясны, — упэўнена адказвае ён.

— Не, — смяецца гэтая незвычайная дзяўчына. — Я — твая доля. Ты не пазнаў мяне?

Ён стаіць, апусціўшы галаву: сорамна прызнавацца, што не пазнаў уласную долю. Дзяўчына-доля павольна ўзнімае рукі і ўзмахвае імі — ён бачыць перад сабою лес, завалены бураломам. На гнілых пнях, парослых імхом, сядзяць злосныя гадзюкі. Дзяўчына-доля другі раз узмахвае рукамі, і лес кудысьці знікае. Цяпер перад ім — шырокая рака. Яна імкліва бяжыць, віруе, нясе вывернутыя з каранямі дрэвы. За рэчкай віднеецца балота, над якім суцэльнай хмарай вісяць камары. На берагах балота сядзяць, цяжка дыхаючы, вялізныя пузатыя жабы. З-за карча высоўваецца чорная, страшэнная морда, якая агідна хіхікае. "Гэта ж чорт!" — даходзіць да Базыля. Дзяўчына-доля трэці раз узмахвае рукамі, і ён бачыць поле, спрэс усыпанае вострымі камянямі. На гэтым полі сядзіць… дзядуля Піліп. Ён рве на кавалкі белую кашулю і завязвае імі акрываўленыя ногі. Базыль было памкнуўся да яго, але тут усё знікла.

— Ты бачыў? — сказала дзяўчына-доля. — Зараз я пайду і праз лес, і праз гэтае балота, пераплыву раку, узыду на поле. Ты пойдзеш са мною?

Ён моўчкі пераступіў з нагі на нагу. Дзяўчына-доля спахмурнела. "Зараз яна пойдзе і пакіне мяне аднаго, — тахнула Базылю ў галаву. — А на полі ж дзядуля сядзіць. Ён жа, відаць, і лес, і балота, і раку прайшоў, а там, на полі, зусім абяссілеў. Яму патрэбна мая дапамога". Базыль хацеў сказаць дзяўчыне-долі, што пойдзе з ёю, а яна запытала:

— Табе здавалася, што ты Ярыла?

— Здавалася і цяпер здаецца, — прызнаўся ён.

— Ты ведаеш, што было з Ярылам пасля таго, як ён з Ляляй сустрэўся?

— Ведаю. Яму давялося з Чарнабогавымі слугамі ваяваць.

— Правільна, — прагаварыла дзяўчына-доля. — Заўжды святло з цемрай змагалася. Запомні гэта.

— І мне прыйдзецца з цемрай ваяваць? — усклікнуў ён.

— А як жа ты думаў? Рыхтуйся, усе свае сілы збірай, — сказала дзяўчына-доля.

Базыль, ашаломлены, стаяў перад ёю. "Ну і ну! — думаў ён. — Са слугамі Чарнабогавымі мне прыйдзецца ваяваць. З імі і Ярыла ваяваў, і дзядуля, але яны хітрыя: калі бачаць, што слабеюць, то хаваюцца ў цёмныя норы, у балота, пад карчы — і не выцягнеш іх адтуль".

— Чаго ж ты маўчыш? — усміхнулася дзяўчына-доля і раптам пачала памяншацца, раставаць на вачах, а на сцяжынцы з'явіліся Чарнабогавы слугі: лясун, карачун, чорт, ведзьмы, вадзянік.

— Прыйшлі? — спакойна сказаў Базыль. Чорт, задраўшы хвост, галёкнуў:

— Гэй! Падыходзьце сюды! Зараз будзем ягоную душу дзяліць! Усім па кавалачку!

Базыль адчуў, як нешта сціснулася ўсярэдзіне, зашчымела. Ён хацеў кінуцца наўцёкі, але зноў з'явілася дзяўчына-доля і махнула рукою:

— Ідзі да мяне. Ты ж абяцаў. Ідзі, не бойся. Усе твае прашчуры за мной ішлі.

— Не адолею я слуг Чарнабогавых. Мне трэба яшчэ падрасці, сілы набрацца, — з роспаччу сказаў ён.

— А яны хіба будуць чакаць, пакуль ты падрасцеш? — прамовіла дзяўчына-доля і зноў знікла.

На сцяжынцы Базыль нечакана ўбачыў Марысю. На яе шыі вісела вяроўка. Яна так паглядзела на Чарнабогавых слуг, што тыя пачалі адступацца. І Марыся чамусьці пабегла за імі, крыкнуўшы Базылю:

— Ратуйся! Цябе княжацкія дружыннікі шукаюць!

Ён нічога не зразумеў: "Якія княжацкія дружыннікі? Чаму яны тут, у нашым лесе? Чаму шукаюць мяне?" Раптам уздрыгнула, закалацілася зямля. На сцяжынку вылецелі коннікі ў паласатых татарскіх халатах і цёмнай хмарай панесліся на яго. "Зараз наваляцца, растопчуць капытамі," — прамільгнула ў галаве. Ён наставіў рукі. Коннікі спыніліся, як па загадзе невядомай сілы. Бліжэйшы з іх, падобны на Джавада, сказаў:

— Мы дружыннікі кіеўскага князя. А ты хто? Базыль глянуў яму ў вочы:

— Няпраўда. Ты Джавад. Я пазнаў цябе. Джавад падміргнуў сваім паплечнікам:

— Так, памяць у яго някепская. Я Джавад, але служу кіеўскаму князю. А ты хто?

— Я Ярыла, — сказаў Базыль. — Я нясу людзям вясну. У мяне ёсць ключы, якія адчыняюць зямлю да жыцця. Калі я еду на сваім белым кані, то пад яго капытамі расцвітаюць кветкі.

Джавад сцёбнуў траву бізуном:

— Годзе! Хто паверыць табе? Базыль не разгубіўся:

— А ты ў людзей папытай. Яны вераць у мяне, Ярылу. Яны славяць мяне, і не толькі мяне — і Перуна, і Дажбога, і Каляду.

— Не будзе больш гэтага, — прагаварыў Джавад. — Мы зробім так, што ніхто і ведаць не будзе, што ты быў на гэтай зямлі.

І Джавад, саскочыўшы з каня, стаў падкрадвацца да Базыля.

— А-а-а! — заенчыў Базыль.

Ачышчэнне агнём

Базыль сядзеў на сцяжынцы, а побач стаяў Раман.

— Братка, — прамовіў Раман. — Ты ведаеш? Ведаеш?

— Што?

— Мне ўяўлялася, што я Ярыла.

Базыль аж галавою пакруціў. Выходзіць, не толькі яму, але і Раману ўяўлялася, што ён Ярыла. Неяк не верыцца.

Няўжо яны спалі і адзін і той жа сон прыснілі? Ні разу ён, Базыль, не чуў, каб аднолькавыя сны сніліся. Можа, проста так сказаў Раман, можа, дзеля смеху?

— І што ж ты рабіў? — пацікавіўся Базыль у брата.

— Я ішоў па сцяжынцы і сустрэў багіню Лялю.

— Багіню Лялю?

— Ага. Пасля яна знікла, а з'явілася дзяўчына-доля, падобная на яе. Яна мяне за сабою клікала.

— Пасля Чарнабогавы слугі з'явіліся? — запытаў Базыль у брата.

— З'явіліся, каб ім пуста было. І лясун, і вадзянік, і чорт рагаты, і ведзьмы ў ступах. Ляталі, кружыліся, гігікалі.

— А татары не прыскакалі на конях? Не пагражалі, што ў рацэ цябе ўтопяць?

Цяпер Раман аж галавою пакруціў.

— Былі і татары. Джавад назваўся дружыннікам кіеўскага князя.

— Ён з каня саскочыў?

— Саскочыў. Ты хіба ведаеш?

— І мне такое ўяўлялася. І я быў Ярылам, па сцяжынцы ішоў.

— Праўда?

Базыль стукнуў сабе кулаком у грудзі.

— Праўда! Дальбог! Мабыць, заснулі мы. Вось і снілася нам.

— Не. Калі б заснулі, то прачнуліся б каля елкі.

— Каля якой елкі? — не зразумеў Базыль.

— Дзе ад дажджу хаваліся. Дзе смалісты пень. Базыль глянуў у адзін бок, у другі. І праўда, няма паблізу смалістага пня, са сцяжынкі не відаць яго. Выходзіць, не ляжалі, не спалі, а па сцяжынцы ішлі. Няўжо з заплюшчанымі вачыма? Мабыць, не, з расплюшчанымі. Калі так, то сапраўды сустрэлі Чарнабогавых слугаў. Вось табе і на! Усіх адразу. Такога, відаць, ні з кім не было. Бывае, што сустрэнецца чалавек з нячыстай сілай. Але ж не з усёй адразу. Ну, чорт спакусіць ці лясун напалохае. А тут нават ведзьмаў сабралася, што грыбоў у кошыку. Так, Чарнабогавых слугаў сустрэлі. І дзяўчына-доля тут была. Але чаму дружыннікі кіеўскага князя падобныя на татараў? Дый Марыся сюды прыйшла. Яна ж у палоне.

Базыль нагнуўся, зашаптаў Раману ў самае вуха:

— Зноў Бардун падстроіў. Нездарма крычаў: "Ідзіце па сцяжынцы! Ідзіце!" Памятаеш?

Раман вылупіў вочы.

— Памятаю.

— Вось мы і пайшлі,— сказаў Базыль.

— Пайшлі,— як рэха, адгукнуўся Раман. Базыль махнуў рукою.

— Ён хутка і ў нас душы забярэ, ён жа з нячыстай сілай звязаны.

— Канешне, звязаны. На тое ён і вядзьмак.

— Я не пра гэта хачу сказаць. Я пра іншае. Нячыстая сіла, відаць, і да нас прыляпілася. Трэба ад яе агнём ачысціцца. Агонь святы, ён ачышчае.

— Твая праўда, — прагаварыў Базыль. — Збірай галлё.

Яны назбіралі сухога галля, якое ляжала паабапал сцяжынкі, пасля Базыль наламаў тонкіх сухіх былінак, склаў іх стажком, укленчыў, дастаў крэсіва, паднёс яго да стажка з былінак і пачаў высякаць іскры. Неўзабаве па былінках заскакалі жоўтыя языкі полымя. Раман стаў падкладваць тонкія сухія галінкі. Агеньчыкі прагна абхоплівалі іх. Полымя ўсё разгаралася, і вось на сцяжынцы ўжо трашчала, бушавала вогнішча.

— Будзем скакаць цераз касцёр, як хлопцы і дзяўчаты на Купалле скачуць. Інакш не ачысціцца нам ад нячыстай сілы, — сказаў Базыль.

— Давай ты першы, — прапанаваў Раман.

Базыль разагнаўся і скокнуў цераз вогнішча, на імгненне адчуўшы, як яно абдало яго сваім гарачым подыхам. За ім пераскочыў Раман, потым яшчэ раз і яшчэ. Яны плячо ў плячо селі каля вогнішча, якое ўсё разгаралася, патрэсвала.

— Цяпер нячыстая сіла да нас не прычэпіцца, — прамовіў Раман. — Святы агонь не дасць. Можа, цяпер і Бардуновы чары спадуць? Як ты мяркуеш?

— Можа, і спадуць. Паспрабуем сысці са сцяжынкі. Трэба нам у вёску бегчы.

Базыль замаўчаў. Яму здалося, што нехта чужы стаіць ззаду і глядзіць проста ў патыліцу. У патыліцы аж пякло, бы ад пажарышча-полымя. Рупіла азірнуцца, але ён сядзеў прама, бо адчуваў: азірніся — і сустрэнешся з чужымі страшнымі вачыма.

"Хто ж стаіць за спінай? Хто ж глядзіць не адрываючыся? Няўжо Бардун? А можа, сам лясун, слуга Чарнабогаў? — думаў Базыль. — Сказаць Раману ці не? Што, калі той чужынец, пачуўшы, накінецца з крыкам? Раман ад аднаго страху здранцвее. Трэба непрыкметна адпаўзці ад вогнішча і даць лататы…"

Патыліцу пякло агнём. Базыль не стрываў, азірнуўся: ззаду, выскаліўшы зубы, стаяў Бурхан.

Не, Базыль не закрычаў, хоць і хацелася яму крыкнуць на ўвесь свет. Ён ускочыў, сілком падняў Рамана, прытуліў яго да сябе.

— А-а-а! — усклікнуў Раман, калі заўважыў Бурхана. Бурхан падышоў бліжэй, прагаварыў:

— Мая душа захацела каля цяпельца пагрэцца. Няхай грэецца. І я разам з ёю пагрэюся.

— Няма яе тут! Няма! У балоце яна! Там яе шукай! — залямантаваў Раман.

— Няхай грэецца. Я таксама пагрэюся. Холадна мне. Ой, як холадна! — Бурхан стаяў, калаціўся, нібы сапраўды марозам праняло яго.

Базылю здалося, што на плечы наваліўся цяжар. "Няўжо Бурханава душа на мяне насела?" — прамільгнула ў галаве.

— Братка-а… — прагаварыў Раман. Бурхан працягнуў рукі да агня.

— Не пускалі мяне. Не хацелі, каб я тут пагрэўся. А маю душу пусцілі, месца ёй далі.

— Яна сама. Сама п-прыляцела, — сказаў Базыль.

— Сама?

— Але, с-сама прыляцела.

— Прыляцела. Яна доўга ляцела. Ёй цёпла, і мне цёпла. Ці не так?

— Так, — кіўнуў галавою Раман.

— Цьфу! — раптам плюнуў у агонь Бурхан і, крыкнуўшы: "Мая душа ўцякае!", ірвануў у лес.

Базыль з палёгкай уздыхнуў.

Лісіца ў пастцы

— Братка, адпусці маю руку, — папрасіў Раман.

Толькі цяпер да Базыля дайшло, што ён усё яшчэ трымае Рамана за руку. Неспадзявана з'явіўся Бурхан. Не думалася, што прывалачэцца да вогнішча. Бач, ягонай душы захацелася пагрэцца, холадна ёй стала. І сам тросся, нібы яго голым узімку на мароз з хаты выгналі. Сонейка свеціць, прыпякае, а яго ад холаду калоціць.

Базыль адпусціў Раманаву руку.

— Пойдзем адгэтуль, пакуль Бурханава душа да вогнішча не вярнулася. І ён за ёю прыпрэцца. Пабачыш, — заморгаў вачыма Раман.

Яны пайшлі па сцяжынцы. У Базыля цяпер было адно жаданне: як мага далей адысціся ад гэтага заклятага месца, якое аблюбавала не толькі Бурханава душа, але і Чарнабогавы слугі. Ды неўзабаве яны ўбачылі такое, ад чаго зноў вочы на лоб палезлі: каля сцяжынкі нерухома стаяла лісіца і глядзела на іх.

Базылю не раз прыходзілася бачыць лісіц. І не толькі ў лесе, але і на полі, на лузе, нават каля самай вёскі. Звычайна яны ўцякалі, заўважыўшы чалавека. А гэтая стаіць, што авечка, і пазірае.

— Чаго яна ўставілася на нас? — усклікнуў Раман.

— Не ведаю, — прамовіў Базыль. Раман тупнуў нагою:

— Э-э-э!..

Лісіца нават не ўздрыганулася. Усё гэтак жа нерухома стаіць і пазірае.

Раман пакруціў галавою:

— Яна нейкая зачараваная.

"Няўжо і гэтая зачараваная?" — падумаў Базыль. Ён, хоць і калацілася сэрца, падышоў бліжэй і ўбачыў на шыі лісіцы тонкую валасяную пятлю. Яна адным канцом была прывязана да стволіка асінкі. Яму адразу ўсё стала зразумела. Бегла небарака і трапіла галавою ў пятлю.

— Э-э-э!.. — зноў гукнуў Раман. Базыль спыніў яго:

— Не галёкай. Лісіца ўсё роўна не пабяжыць.

— Чаму?

— Пятля на шыі.

— Вунь яно што! — прамовіў Раман.

— Мусіць, лісіца нядаўна ў пятлю ўлезла, — сказаў Базыль.

— Без дапамогі не вылезе, — заўважыў Раман.

— Трэба вызваліць яе, — загарэўся Базыль.

— Хочаш пятлю з шыі зняць?

— Хачу. — Базыль асцярожна, каб не напалохаць лісіцу, падышоў да яе. А яна са злосцю глянула на яго, ашчэрыла зубы.

— Асцярожней! Укусіць! — папярэдзіў Раман. Базыль засунуў руку ў кішэню, намацаў у ёй вострую жалязяку. Нядаўна ён яе знарок на камені адтачыў. Такой жалязякай можна і лук зрабіць, і стрэлы да яго.

— Раман, ідзі сюды, — паклікаў ён брата. Раман падышоў.

— Чаго?

Базыль дастаў з кішэні завостраную жалязяку, працягнуў яму.

— Бяры.

Раман узяў яе, пакруціў, разглядваючы. А Базыль падняў з-пад куста кій, на канцы якога была рагулька — дзве галіны, якія разыходзіліся ў розныя бакі.

— Базыль, што ты хочаш зрабіць? — пацікавіўся Раман.

— Будзем лісіцу з палону выручаць.

Лісіца зноў завурчэла, ашчэрыла зубы. Раман адступіў убок.

— Ну й злосная! Братка, не лезь да яе. Дабром цябе прашу. Пакалечыць руку.

Базыль, рэзка павярнуўшыся, рагулькай з сілай прыціснуў галаву лісіцы да зямлі. Лісіца ўстрапянулася, імкнучыся вызваліцца.

— Раман, рэж пятлю!

Раман падскочыў да лісіцы, узяўся за валасяную пятлю і паласнуў па ёй завостранай жалязякай. Базыль адпусціў рагульку, і лісіца кінулася ў кусты.

— Ату-у!.. — наўздагон ёй галёкнуў Раман.

Базыль зірнуў на Рамана. Гараць у яго вочы, аж пабліскваюць.

— Ну й рванула лісіца! — прамовіў ён. — Аж праз галаву кульнулася.

— Хіба ж ты бачыў, што яна праз галаву кульнулася? — усміхнуўся Базыль.

Раман пачырванеў.

— Бачыў. За кустом праз галаву кульнулася.

Базыль не стаў спрачацца з братам, не стаў даказваць, што той махлюе. Галоўнае, што лісіцу з пятлі вызвалілі, добрую справу зрабілі.

— Братка, я ведаю, хто тут пятлю прывязаў,— сказаў Раман.

— Хто?

— Бардун.

Ці мог ён, Базыль, пагадзіцца з братам? Вядома ж, не. Хіба Бардун не ведае, што цяпер, у самым канцы вясны, лісіца ліняе, што з яе футра нават шапкі не пашыеш? Відаць, хтосьці проста так, дзеля забавы, ад няма чаго рабіць пятлю прывязаў. Можа, нават татары. Убачылі, што паблізу нара, і прывязалі пятлю.

— Братка, Бардун хацеў лісіцу злавіць, — сказаў Раман. Базыль усміхнуўся краёчкамі вуснаў.

— Канешне, лісіцу, а не мядзведзя. Ды толькі не Бардун.

— Ён! У яго быў мядзведзь, а цяпер няма. Для чаго ён мядзведзя трымаў? Га?

Базыль ніяк не мог даўмецца, чаму так заўзята даказвае брат. Далася яму гэтая лісіца ў знакі. Ну, можа, нехта вырашыў злавіць яе. Ну і злавіў бы. Тут трэба глядзець, каб татары не злавілі, трэба падумаць, як з Бардуновых лапаў вырвацца.

— Дык для чаго Бардун мядзведзя трымаў? — запытаў Раман.

— Каб весяліў яго, каб танцаваў перад ім, — неахвотна сказаў Базыль.

— Во! Во! — падхапіў Раман. — Мядзведзь яго весяліў.

Цяпер няма каму яго весяліць. Ён вырашыў злавіць лісіцу, каб яна яго весяліла.

— І танцавала б перад ім, як мядзведзь?

— Перад ім, калі яму захочацца, не толькі лісіца, але і куры заскачуць. Певень першы ў танец пусціцца.

Бач, Раман лічыць, што гэта Бардунова работа. Лічыць, што Бардун хацеў, каб лісіца яму служыла. Мажліва, хацеў. Мядзведзя ж не кожны навучыць танцаваць. А Бардун змог. Як бы там ні было, а няма чаго тут стаяць. Можа, і цяпер Бардун за кустом сядзіць, цікуе за імі. Можа, бачыў, як лісіцу выпусцілі. Ну і няхай бачыць. Усё роўна не выйдзе па-ягонаму. Яны. Базыль і Раман, не паддадуцца яму.

— Думаеш, што не затанцуе перад Бардуном лісіца? — усё дапытваўся Раман.

— Гэтая не затанцуе, — сказаў Базыль.

— Гэтая не затанцуе, — пагадзіўся Раман. — Гэтая ўцякла.

Яны пайшлі па сцяжынцы. У Базыля было такое адчуванне, што ідуць на край свету. Нямала сцяжынак ён абышоў — і адзін, і са старэйшымі, і са сваімі сябрамі. Адна сцяжынка прыводзіла ў вёску, другая — на сунічную паляну, трэцяя — на луг, чацвёртая — на рэчку. А гэтая куды прывядзе? Ці дасць яна нейкую надзею? Ён ішоў як не сваімі нагамі. Здавалася, што нейкая чужая сіла вядзе яго, штурхае ў плечы, прымушае ісці па сцяжынцы. Але ж сцяжынка павінна скончыцца. Не бясконцая ж яна. Кожная сцяжынка дзесьці пачынаецца і дзесьці канчаецца. Можа, спадуць Бардуновы чары, калі яна скончыцца?

— Братка, табе не здаецца, што Бардун за намі сочыць, што вачэй з нас не спускае? — запытаў Раман.

— Не.

— Няма яго тут?

— Няма, кажу табе.

— А мне здаецца, што і цяпер ён на мяне глядзіць. Яны мінулі паваротку. "Гэта трэцяя", — падумаў Базыль

і ўбачыў чалавека, прывязанага вяроўкаю да сасны (яна расла пры самай сцяжынцы). На галаву гэтага чалавека была нацягнута белая світка, якая затуляла ягоны твар.

— Хто гэта? Каго прывязалі? — усклікнуў Раман. Базыль стаў адступацца назад, усё паўтараючы:

— Не бойся, не бойся, не бойся…

Ён зусім не адчуваў, што дрыжаць рукі, што калоцяцца плечы, нібы ў Бурхана, калі той жаліўся, што яму холадна.

— Уцякайма! — крыкнуў Раман і пабег у кусты. Базыль кінуўся за ім.

Сутрэча

Базыль дагнаў Рамана, спыніў яго.

— Куды ты?

— Братка, баюся…

— Раман, у мяне ўсе жылачкі трасуцца.

— Я ведаю, хто там прывязаны, — прамовіў Раман.

— Хто?

— Бурхан.

— Бурхан?

— Ён. Яго прывязалі Чарнабогавы слугі. Не даспадобы ім, што Бурхан бегае за сваёю душою. Яны ягоную душу ў балота завалаклі.

Базыль абапёрся спінаю аб хваіну. Раман кажа, што Чарнабогавы слугі прывязалі Бурхана, а ягоную душу сабе забралі. Што праўда, то праўда: розныя нячысцікі адзін перад адным стараюцца, да сябе цягнуць грэшную душу. Бурханава душа, як відаць, чорная ад грахоў. Яна для Чарнабогавых слугаў — добрая знаходка. Яны яшчэ паб'юцца за яе. Няўжо сапраўды Бурхан прывязаны? Але ж Бурхан у паласатым халаце, а ў таго, прывязанага да сасны, белая світка, нацягнутая на галаву. А можа, не? Можа, здалося, што світка? Трэба запытацца ў Рамана. Мажліва, ён памятае.

— Раман, — прамовіў Базыль, — у таго чалавека што на галаве: світка ці татарскі халат?

— Світка.

— Ты добра памятаеш?

— Запомніў. Світка.

— А на нагах што?

— Лапці на нагах! Дальбог лапці! Братка, гэта не Бурхан. Гэта… Гэта…

— Наш дзядуля? — дакончыў за Рамана Базыль.

— Дзядуля! Гэта дзядуля Піліп! Гэта ягоная світка! Дальбог!

У Базыля спярша сціснула, заняло ў грудзях, пасля адпусціла, разлілося гарачай хваляй. Няўжо сапраўды дзядуля да сасны прывязаны? Калі так, то, выходзіць, татары яго прывязалі. Жывы ён. Мёртвага вяроўкаю не прывязалі б. Выходзіць, схапілі тады, калі наваліліся на яго з усіх бакоў; не сталі забіваць, вырашылі пакараць па-іншаму. Спадзяваліся, што сканае, прывязаны да сасны. Не думалі, што хто-небудзь так хутка яго знойдзе.

— Братка, гэта дзядуля! Я табе казаў, што ён жывы. Трэба яго развязаць.

Базыль падышоў да сасны, паклікаў:

— Дзядуля!

Ані слова ў адказ.

— Можа, гэта не дзядуля? — прамовіў Раман. — Калі б быў дзядуля, то азваўся б.

— Дзядуля! — зноў паклікаў Базыль.

— Ён варушыцца! — тоненька піскнуў Раман.

І праўда, чалавек у белай світцы варухнуў галавою.

— Братка, варушыцца! Варушыцца!..

Базыль ступіў некалькі крокаў уперад, сцягнуў світку і ўбачыў знаёмы маршчыністы твар. У роце ў дзядулі была нейкая белая ануча. Ён стаяў, звесіўшы галаву.

— Дзядуля-а! — рвануўся да яго Раман.

Базыль адпіхнуў яго, выняў з дзядулевага рота анучу, кінуў яе на зямлю.

— Мой дзядуля! Мой! — усё, паўтараў, усё цягнуўся да дзядулі рукамі Раман.

— Унучак, — прашаптаў дзядуля. Раман абхапіў яго рукамі.

— Дзядуля! Міленькі! Цябе не замучылі? Цябе не білі? Табе не баліць? Ты будзеш з намі?

Базыль дастаў з кішэні завостраную жалязяку і асцярожна, каб не параніць дзядулю, разрэзаў вяроўку. Дзядуля асеў на зямлю, абняў Рамана. Раман лёг на ягоныя калені, абхапіўшы рукамі за шыю.

— Вы ўсё-ткі ўцяклі ад татараў? — прагаварыў дзядуля.

— Яны нас даганялі, але не дагналі. Мы цераз балота ад іх уцяклі,— сказаў Базыль.

— Мы Бардуна ў лесе сустрэлі,— паведаміў Раман. Дзядуля падняў галаву.

— Якога Бардуна?

— Нашага ведзьмака. Вы яго з вёскі прагналі, а ён у лесе хаціну пабудаваў і Жыве ў ёй, — растлумачыў Базыль.

— І мядзведзь з ім жыў,— падхапіў Раман. — Мядзведзя татарын Бурхан шабляй засек. А Бардун у Бурхана душу адабраў. Цяпер Бурхан за ёю па ўсім лесе бегае.

— Не трашчы, — перапыніў яго дзядуля. — Няхай Базыль расказвае. Дзе вы сустрэлі Бардуна?

Раман, не зважаючы, запытаў:

— Дзядулька, хто цябе прывязаў?

— Татары, каб на іх немач!

— Чаму яны на тваю галаву світку нацягнулі?

— Хацелі, каб свету белага не бачыў, каб у цемры паміраў, трасца ім у бок!

— Джавад так загадаў? Той самы галоўны татарын, які захацеў, каб ты з Ак-Бугаем біўся?

— Не балбачы, — зноў перапыніў яго дзядуля. — Базыль, дзе вы сустрэлі Бардуна? Раскажы. Мне ўсё трэба ведаць.

І Базыль пачаў расказваць. Потым дзядуля запытаў:

— Марысі з вамі не было?

Базыль са здзіўленнем паглядзеў на яго. Няўжо ж ён не бачыў Марысю? Яе ж татары ўзялі ў палон. І дзядуля быў у іхніх руках. Сам жа казаў, што яны яго прывязалі да сасны. Чаму ж пра Марысю пытаецца?

— Хіба ты не бачыў Марысю? — звярнуўся ён да дзядулі.

— Пасля таго як вы ў лес пабеглі, болей не бачыў яе.

Вось яно што! Татары асобна Марысю трымалі. Не хацелі, каб бачыў яе дзядуля. Як сказаць дзядулю, што татары Марысю злавілі? З чаго пачаць?

— Дзядуля, — падаў голас Раман, — Марысю татары ў палон узялі. Нядаўна мы з Базылём бачылі, як яе Джавад вёў на вяроўцы.

Дзядуля глянуў на Базыля, паківаў галавою.

— Не ўбярог ты Марысю. А я спадзяваўся на цябе.

На вачах у Базыля выступілі слёзы. Так, ён, Базыль, згубіў сястрычку ў лесе. Але хіба ведаў, што яна адстане? Хіба ў лесе, у гушчары, адразу заўважыш, што адстала? Яны ж з Раманам вярнуліся, шукалі яе.

— Дзядуля, я… — пачаў ён. Дзядуля не даў дакончыць:

— Не трэба. Не апраўдвайся. І не крыўдуй на мяне. З горычы цяпер у мяне вырвалася. Тут не так ты, як я вінаваты. Не заўважыў я татараў. Марысю мы як-небудзь выбавім з палону. Дзесьці тут гэтыя нячысцікі. Джавад пахваліўся мне, што на нашу вёску яны нападуць, што шмат у палон набяруць.

Раман ускочыў, замахаў рукамі.

— І мы чулі, як Джавад казаў Марысі, што татку бізуном ссячэ. Калі б у мяне была дзіда, то я яму паказаў бы!

Дзядуля ўстаў, абапёршыся рукамі аб ствол.

— Ваяка ты, бачу. З дзідай на Джавада пайшоў бы! Раман шмаргануў носам.

— Я хацеў накінуцца на яго, але Базыль мяне не пусціў.

— І правільна зрабіў, што не пусціў. Базыль, ты казаў, што Бардун загадаў, каб вы ішлі па сцяжынцы. Так?

Базыль кіўнуў галавою.

— Так. Ён сказаў, каб мы тры павароткі мінулі. За трэцяй павароткай мы цябе і ўбачылі.

— Бардун за намі сачыў,— зашаптаў Раман. — Ён на нас нейкія чары напусціў. Мы не хочучы ішлі па сцяжынцы. Ён і цяпер сочыць за намі.

— Няхай сочыць, — прамовіў дзядуля. — Я яго зусім не баюся. Я даўно вывучыў ягоныя хітрыкі. Як-ніяк, разам раслі, разам гадаваліся. Я вось пра што думаю. Нездарма ён вам загадаў, каб ішлі па гэтай сцяжынцы. Чаму ж?

— Я ведаю, — сказаў Раман.

— Ведаеш?

— Ведаю. Ён хоча ў вёску вярнуцца. Нудна яму ў лесе. Гняце яго нуда. Вось і вырашыў такім чынам табе дапамагчы. Спадзяецца, што ты заступішся за яго перад грамадой. Ён хітры.

— Хітрасці ў яго хапае. Гэтага яму не пазычаць, — сказаў дзядуля. — А ў вёску ён не думае вяртацца. Ён ужо не прыжывецца сярод людзей. Дый людзі яго не любяць. Не ўклініцца ён у нашу грамаду. Нешта іншае задумаў. Прыйдзе час — разгадаем. Само наверх выплыве. Хадзем.

— А Марысю ратаваць? — пацікавіўся Раман. Дзядуля адказаў не адразу:

— Марысю мы выратуем, а цяпер трэба ісці ў вёску за падмогай.

Мядзведзь-пярэварацень

Яны паволі ішлі па лесе. Базыль вырашыў запытацца ў дзядулі пра тое, аб чым даўно думаў. — Дзядуля, — сказаў ён, — а татары даўно жывуць на нашай зямлі?

— Многія даўно, — прагаварыў дзядуля. — Нямала летаў прайшло, як яны тут прыжыліся. Пры князі Вітаўце ў нас пасяліліся. Адны кажуць, што князь іх палоннымі прыгнаў, другія — што запрасіў іх да сябе на вайсковую службу і яны ваявалі побач з беларусамі.

— Чаму ж цяпер на нас нападаюць? Чаму цяпер сталі ворагамі? — спытаў Базыль.

— Бывае, што і нашы, беларускія князі, адзін з адным ваююць, адзін аднаму чубы трасуць.

— Чаму ж яны так?

— З-за прагнасці. На чужое багацце квапяцца. Калі свайго мала, то чужое хочацца адабраць.

— Іх Чарнабогавы слугі штурхаюць на вайну, — уставіў сваё слова Раман.

— Чарнабогавы слугі шмат людзей на вайну паслалі,— сказаў дзядуля. — Вайна людзям не нясе дабра. Ад вайны душа ледзянее, застывае, як зямля пад лёдам.

Базыль задумаўся. Неяк дзіўна выходзіць. Калісьці поплеч ваявалі і польскія, і беларускія, і татарскія воі. У згодзе жылі. Чаму ж цяпер не так? Вось гэты Бурхан… Ягоны бацька, мажліва, разам з нашымі воямі ў бой хадзіў. Што ён сказаў бы Бурхану, калі б даведаўся, што ягоны сынок на дзяцей палюе? Відаць, не пахваліў бы… І тут Раман як крыкне на ўвесь голас:

— Мядзведзь!

І праўда, з густога ельніку, які яны ўжо міналі, вылез буры калматы мядзведзь. Ён устаў на заднія лапы і пайшоў проста на дзядулю. Дзядуля, шырока расставіўшы ногі, моўчкі глядзеў на яго. У Базыля перахапіла дыханне. Чаму стаіць дзядуля? Чаго ён чакае? У яго ж з сабою нават нажа няма. Няма чым абараніцца. Разарве яго мядзведзь.

— Дзядуля, уцякай! — гукнуў Базыль. "Э-э-э!.." — зароў мядзведзь.

Дзядуля, чаго Базыль ніяк не чакаў, кінуўся на мядзведзя і, размахнуўшыся, з усёй сілы рэзнуў яму па вуху. Мядзведзь перакуліўся на зямлю, задраў лапы. Дзядуля схапіў яго, прыўзняў і кінуў на кучу ламачча. Базылю здалося, што мядзведзь застагнаў, як чалавек.

Базыль не верыў сваім вачам: дзядуля расправіўся з самым дужым лясным зверам, нібы з якім-небудзь лядашчым зайцам! Няўжо гэты мядзведзь за зіму зусім знясілеў, аслабеў?

Мядзведзь ляжаў на кучы ламачча, дрыгаючы нагамі.

— Годзе табе качацца! — крыкнуў дзядуля. — Скідай шкуру! Дзяцей ты можаш напалохаць, а мяне на мякіне не правядзеш. Я твае звычкі добра ведаю.

"Чаму ж ён на мядзведзя крычыць, як на чалавека? Быццам той яго зразумее, — ніяк не мог даўмець Базыль. — Загадвае, каб шкуру скінуў. Хіба мядзведзь можа яе скінуць?"

— Чаго ляжыш? Уставай! — зноў крыкнуў дзядуля. Мядзведзь працягла застагнаў і, перакаціўшыся, устаў. Дзядуля рвануў рукою за шкуру і сцягнуў яе з галавы.

— Бардун! — піскнуў Раман.

Сапраўды, гэта быў Бардун. Ён стаяў і часта-часта дыхаў.

— Мядзведзь-пярэварацень! — плюнуў пад ногі дзядуля. Да яго падскочыў Раман.

— Дзядуля, як ты пазнаў, што гэта Бардун?

— Пазнаў. Я ведаў, што ён нас не пакіне. Мядзведжую шкуру на сябе нацягнуў. Цьфу!

Бардун тупнуў нагою.

— Думаеш, што твая ўзяла? Я з табою даўно хацеў сустрэцца.

"Дзядуля, яшчэ раз дай яму ў вуха", — хацеў крыкнуць Базыль, але стрымаўся.

— Ну і што? Што ты мне скажаш? — прагаварыў дзядуля. Бардун, як казёл, затрос барадою.

— Скажу! Канешне, скажу! Слязьмі заплывуць твае вочы, душа крывёю абальецца, у вушах цапамі застукае, колкамі грудзі праткне…

"Колькі ж у яго злосці! Колькі нянавісці! — жахнуўся Базыль. — Каб прымеў, то дзядулю зубамі грыз бы, як Бурхан нежывога мядзведзя. Добра яму дзядуля заехаў поўху. Пачухаецца сёння".

— Што ты мне хацеў сказаць, пярэварацень? — праз зубы працадзіў дзядуля.

— Я мог бы зрабіць так, каб ты адубеў. Ды не буду. Ты і без мяне адубееш. Нябось, пацямнела ў цябе ўваччу, калі даведаўся, што ўнучка ў палоне?

Базыль да болю прыкусіў губу. Радуецца вядзьмак, што Марыся ў палоне. Відаць, чуў, калі Раман паведаміў пра гэта дзядулі. Хаваўся, у кустах стаяў. Можа, нават у мядзведжай шкуры.

Дзядуля падняў кулак, патрос ім:

— Пярэварацень, замаўчы! Бардун адступіўся назад.

— Маўчаць? Я во колькі маўчаў, жывучы ў лесе! Нарэшце выкажуся.

— Прарвала цябе? Ну, выкажыся. Паслухаю, пакуль ёсць цярпенне.

— Паслухай! Паслухай! Тваю ўнучку на вяроўцы вялі. І цяпер яна сядзіць на вяроўцы. Скуголіць…

Базыль заўважыў, як ураз пачырванеў дзядуля.

— А ты не заскуголіш?

— Я не заскуголю. Здох бы ты, калі б не я! Ведаеш, чаму я тваіх унукаў паслаў, каб цябе развязалі?

— Чаму?

— Я хацеў, каб яны… Хацеў, каб яны табе сказалі, што Марысю татары на вяроўцы трымаюць. Цяжка табе. Папа-мучышся… Як я ў лесе мучуся… Не, я не хачу, каб ты здыхаў. Хачу, каб мучыўся. Хачу, каб боль у сэрцы насіў… На вяроўцы твая ўнучка, на вяроўцы… Кхе-кхе-кхе…

Базыль думаў, што цяпер дзядуля не стрымаецца, дасць Бардуну поўху, але ён плюнуў, павярнуўся і пайшоў.

Сустрэча з бацькам

Базыля вельмі здзівіла, што дзядуля зусім не баяўся Бардуна: у злосці вядзьмак немаведама што мог зрабіць з ім. Таму Базыль не вытрываў, пацікавіўся:

— Дзядуля, ты не баішся Бардуна?

Дзядуля на хаду адламаў галінку, сцёбнуў ёю па траве.

— Бачылі, як злосць з яго перла? Раман замахаў рукамі.

— У яго галава траслася, як у індыка. І сам ён надзьмуўся, як індык. Я думаў, што яго разарве.

— Такога не разарве. Такі сам гатовы разарваць. Радуецца, што дзіця ў палоне. Няхай парадуецца. Яшчэ і сам на вяроўцы будзе сядзець. Пабачыць, як браць грэх на душу.

— Ты яго пасадзіш на вяроўку? — запытаў Раман.

— Без мяне знойдуцца дабрадзеі.

— Хто?

— Думаю, што татары. Швэндаюцца яны па ўсім нашым лесе. І на ягоную хаціну натрапяць, знойдуць яе. Думае, што пашкадуюць яго. Не. Бокам яму ўсё вылезе.

Базыль адчуў, як заказытала ў грудзях. Лепей не напамінаў бы дзядуля пра татараў. Кажа, што па ўсім лесе швэндаюцца. Што, калі зараз з кустоў выскачаць, наваляцца? Зноў дзядулю прывяжуць да сасны, а Рамана і яго, Базыля, разам з Марысяй у чужыя землі павядуць, у рабства там прададуць.

— Дзядуля, глядзі, каб на татараў не натрапіць, — папярэдзіў ен.

— Гляджу, прыглядаюся. Цяпер знянацку не захопяць. Дурань той, хто два разы аб адзін і той жа камень спатыкаецца. Тым больш што татары цяпер, як мне здаецца, схаваліся, адлежваюцца. Яны ж не двухжыльныя.

— Дзядуля, ты пра нас не думаў, калі стаяў, прывязаны да сасны? — прагаварыў Базыль.

— Чаму пытаешся?

— Там, на сцяжынцы, мне здалося, што бачу цябе. Як жывога, уявіў я цябе. Ты стаяў на полі, усыпаным вострымі камянямі. Ты не мог далей ісці, бо моцна параніў ногі.

— Я не толькі ногі, але і душу моцна параніў. Не удалося ўберагчы Марысю, — уздыхнуў дзядуля.

Уперадзе забялеў танкастволы бярэзнік. Нагадалася, як тут бег за дзяўчатамі Бурхан, як яны з віскам уцякалі. Дзе ж цяпер ён? Куды завяла яго душа?

— Зараз выберамся з лесу, — сказаў дзядуля.

— Дзядуля, чаму так шмат злыдняў на свеце? — прагаварыў паціху Раман.

— Чаму? — перапытаў дзядуля. — Паслухайце, што я вам раскажу. На Каляды, калі прыходзіць халодная зіма, нават пустэльныя балоты замярзаюць. Зюзя-зімавіца сваю ўладу ўсталёўвае, да людзей прыходзіць, завірухі, сцюжы з сабою прыносіць. Як стукне, як грукне кіем па пнях, дык такія маразы наваляцца, што і дрэвы, і платы трашчаць. Каго сустрэне ў дарозе, то стараецца дагнаць, каб замарозіць. Лютуе Зюзя, бо ведае, што прыйдзе вясна і прынясе цяпло.

— Дзядуля, чаму ты нам пра Зюзю напомніў? — запытаў Раман.

— Не здагадаешся?

— Не.

— І ты, Базыль, не скажаш чаму?

Бач, які хітры дзядуля. Сам не хоча казаць. Хоча, каб падумалі. Пра што ж раней пытаўся ў яго Раман? А-а, цікавіўся, чаму так шмат злыдняў на свеце. А дзядуля расказаў, як Зюзя-зімавіца шалела, праведаўшы, што вясна, што цяпло наступіць.

— Дык не скажаш, чаму? — напомніў Базылю дзядуля.

— Ты хацеў сказаць нам, што злыдні даўно на свеце з'явіліся?

— І гэта хацеў сказаць. Не за адзін год яны распладзіліся на нашай зямлі.

— Але ж злыдні не перамогуць добрых людзей. І наша Марыся ад іх выратуецца. Так, дзядуля?

Дзядуля не адказаў, бо яны, выйшаўшы з лесу, заўважылі коннікаў, якія імчаліся па балоце. Коннікі таксама ўбачылі іх і сталі. Ад іх аддзяліўся адзін і паімчаўся да лесу.

— Татка-а! — крыкнуў Раман. — Татка на Гнядым скача!

Ён хацеў кінуцца да бацькі, але дзядуля спыніў яго:

— Пачакай.

Бацька ўсё бліжэй, бліжэй, ужо чуваць, як нокае, паганяе каня. Нарэшце падскакаў да іх, рэзка таргануў Гнядога за вобруць.

— Татка, — усхліпнуў Раман і ўхапіўся рукою за стрэмя.

— Чаго ты? — з трывогай у голасе запытаў бацька.

— Татка-а…

— Дзе вы так доўга бавіліся? Нашы дзяўчаты казалі, што нейкі татарын цягаецца па лесе. Мы чакалі, калі вы прыйдзеце, а вас усё няма і няма. Не вытрывалі, едзем вось…

— У лесе цэлы атрад татараў,— вырвалася ў Базыля. — Яны схапілі дзядулю, прывязалі яго да хвойкі, а мы ўбачылі яго і развязалі. Мы…

Бацька, не даслухаўшы, перапыніў яго:

— Дзе Марыся?

— Бяда, сынку! — глуха прагаварыў дзядуля. — Схапілі нечысці Марысю. Не ўбярог я яе.

Бацька ўзняў угору дзіду.

— Адаб'ем!

— Сынку! — памкнуўся да яго дзядуля. — Будзьце асцярожныя. Татары, як мне здаецца, у Дуброву падаліся. Яны…

— Не выпусцім іх з лесу, — працадзіў праз зубы бацька і паімчаўся да мужчын-аднавяскоўцаў.

Дзядуля з дакорам прагаварыў:

— У гарачай вадзе купаны. Нават не даслухаў мяне. Моцна ўзяло яго за душу.

— Татка абавязкова вызваліць Марысю, — прамовіў Раман.

— На ведаю, не ведаю, — двойчы паўтарыў дзядуля. — Мусіць, мне яшчэ раз прыйдзецца сустрэцца з Джавадам.

— Чаму? — не зразумеў яго Базыль.

— Ат, рознае ў галаву лезе.

— Татка вызваліць Марысю! — усклікнуў Раман.

Па балоце птушкай слаўся Гняды, а бацька нешта крычаў, махаючы дзідай.

Раманавы загадкі і гульня ў "авечачку"

Бацька вярнуўся з лесу толькі як звечарэла. Маці ні на хвілінку не заходзіла ў хату, усё выглядала, прыслухоўвалася, часам паціху плакала, прыгаворваючы: "Ой, дзецят-ка-а!.." Нарэшце на вуліцы пачуўся тупат капыт. У паўзмроку паказаўся Гняды.

— Рыгор, ну ці знайшлі яе? — усклікнула маці. Бацька саскочыў з каня, у роспачы махнуў рукою.

— Не знайшлі. Татары як скрозь зямлю праваліліся. Базыль думаў, што маці закрычыць, загалосіць на ўсю вуліцу. Тады яе абняў бы, суцяшаў. А яна памкнулася да бацькі, працягнула рукі і адразу ж апусціла іх.

— Рыгор, ведала, што вы яе не знойдзеце. Адчувала мая душа. Ой, дзецятка-а!.. Крывіначка мая-а!..

Бацька стаяў, апусціўшы галаву. Потым сказаў:

— Я зараз зноў паеду ў лес. Мы знойдзем Марысю. Яе і цяпер шукаюць. У лесе мужчыны і з іншых вёсак. Нават князь прыслаў сваіх вояў. На ўсіх дарогах старожу паставілі. Не прарвуцца татары. Знойдзем. Зараз… Зараз паеду. Трэба паходні ўзяць. Запалім паходні…

Да бацькі падышоў дзядуля, стаў штосьці паціху яму казаць. Вядома, Базылю вельмі хацелася пачуць, што ён кажа, ды маці паклікала:

— Базыль, ідзіце з Раманам у хату. Кладзіцеся спаць.

— Мы крышку на двары пабудзем. Можна? — завёў Раман.

— Хадзем, — перапыніў яго Базыль.

Не, не след сёння прасіцца, назаляць маці. У яе і так уся душа збалела.

Яны з Раманам зайшлі ў хату, распрануліся, ляглі на палок, накрыліся радзюжкамі. Палок за печкаю, каля сцяны. Калісьці дзядуля яго рабіў, шчыльна дастасоўваючы дошку да дошкі. Дошкі былі смалістыя, і ў хаце доўга пахла смалою…

Базыль ляжаў на спіне, шырока расплюшчыўшы вочы. Што ж цяпер з Марыся й? Дзе яна?

— Братка, — заварочаўся на палку Раман.

— Чаго табе?

— Не магу заснуць, — прызнаўся Раман.

І яму не спіцца. Напэўна, таксама пра Марысю думае.

— Ляжы і ні аб чым не думай. Вось і заснеш.

— Я стараўся не думаць. Не выходзіць у мяне. Братка, ты мне загадкі пазагадвай. Калі мне дзядуля на ноч загадкі загадвае, то я хутка засынаю. Вочы самі сабою зліпаюцца. Братка, пазагадвай.

Базыль уздыхнуў. Што ж рабіць? Трэба загадваць, раз просіць. Можа, сапраўды хутка засне?

— У дзвюх матак па пяць хлапчанятак але ў кожнага сынка адно імя. Што гэта? — запытаў ён.

— Па пяць хлапчанятак? — здзівіўся Раман.

— Але, па пяць, — сказаў Базыль.

Ён лічыў, што брат не адгадае гэтую загадку, што будзе думаць, пакуль не засне, а Раман прамовіў:

— Я здагадаўся. Гэта пальцы. Цяпер я табе задам загадку. Згодны?

— Задавай, — сказаў Базыль.

— Ляцелі тры галіцы, палі-селі на мяліцы. Адна кажа: "Мне ўлетку лепей". Другая кажа: "Мне ўзімку лепей". Трэцяя кажа: "Мне ўсё роўна, што ўзімку, што ўлетку".

Часта, перарывіста дыхае Раман. Цяжкую загадку ён задаў. Напэўна, ад дзядулі яе пачуў, запомніў. Тры галіцы ляцелі. Першай улетку было лепей. Выходзіць, яна лета любіла. І Марыся вельмі любіла лета. Узімку чакала, не магла дачакацца, калі лета наступіць. Ці не штодзень пыталася: "Калі ўжо Зюзя ад нас пойдзе? Калі будзем суніцы збіраць?"

— Базыль, ты адгадаў загадку? — напомніў Раман.

— Цяжкая яна, — сказаў Базыль.

— А ты падумай. На чым летам ездзяць?

— На возе.

— Правільна. На возе. Першая галіца — гэта воз.

— Другая — сані, а трэцяя — конь? — здагадаўся Базыль.

— Так, — прамовіў Раман.

Базыль заплюшчыў вочы і непрыкметна заснуў.

На другі дзень яны з Раманам сядзелі каля хаты, на прызбе. Непадалёку Марысіны і Раманавы равеснікі гулялі ў "авечачку". Сёння ў іх за пастуха Раманаў сябар Кастусь. У Кастуся доўгі кій у руках. Вакол яго, скупіўшыся, сядзяць дзеці-авечачкі. Непадалёку яшчэ адзін Раманаў сябар — Савось. Яму сёння быць ваўком, дзяцей-авечачак забіраць.

— Раман, ідзі да нас, — паклікаў Кастусь. Раман махнуў рукою:

— Ай, не хачу.

Вядома, чаму ён не хоча. Маці ў хаце сядзіць заплаканая, вочы чырвоныя ад слёз. А бацька і іншыя мужчыны яшчэ з лесу не вярнуліся.

нараспеў зацягнуў Кастусь. Дзеці-авечачкі на розныя галасы забекалі:

— Бэ-э…

— Мэ-э…

Савось, які сёння за ваўка, не зважаючы на тое, што авечачкі просяцца, мекаюць, падкрадваецца да іх, нападае і, схапіўшы, адводзіць убок.

— Бач ты! Савось усіх авечачак перацягаў,— не стрываў Раман.

Цяпер і Кастусь як бы апамятаўся, заўважыў, што няма ягоных авечачак.

— Воўчы след, барані след, воўчы след, барані след. Спаткаў ваўка: "Воўча, воўча, ці не бачыў авечачак?" — звяртаецца ён да Савося.

Савось адварочваецца:

— Не, няма ў мяне. Кастусь махае кіем:

— А хто ж там бляе? То ж, мусіць, мае авечкі. Савось круціць галавою:

— Не, не.

Кастусь падбягае да яго, пачынае адсоўваць кіем. Дзеці-авечачкі з крыкам уцякаюць ад Савося, бяруцца за кій рукою. Ён даганяе іншых дзяцей, бо нельга забіраць тую авечачку, якой удалося ўзяцца за кій.

— Братка, — звяртаецца да Базыля Раман, — зараз ад Савося ўсе авечачкі паўцякаюць.

Базыль моўчкі глядзеў на малых і думаў: "Марысі няма ў вёсцы, схапілі яе злыя татары, а тут усё ідзе па-ранейшаму. Быццам ні хлопчыкі, ні дзяўчынкі не заўважаюць, што яе няма. Ніхто не ўспамінае, што некалі Марыся з імі гуляла. Няўжо чужое гора іх зусім не кранае?"

— Цішэй! — падняў руку Кастусь. Малыя ўраз сціхлі.

— Чаго ты? — запытаў у Кастуся Савось.

— Мне здалося, што нашы мужчыны едуць.

— Можа, нашу Марысю знайшлі? — усклікнуў Савось.

— Не, мне толькі здалося, што едуць, а так нікога няма… Гульня спынілася.

— Я дамоў пайду, — паціху сказаў Савось.

— І я пайду. Нешта не хочацца сёння гуляць, — апусціў галаву Кастусь.

Малыя сталі разыходзіцца. "А яны не такія, як мне здавалася, — падумаў Базыль— Савось Марысю "нашай" назваў. Усе мы тут свае. Усім боль аддаецца".

Каля каменя

З хаты выйшла маці. У руках яна трымала вузялок.

— Мама, куды сабралася? — пацікавіўся Раман.

— Дзеткі! Трэба каменю пакланіцца. Папросім у яго, каб нашаму татку, каб нашай Марысі жыццё дараваў.

— І мы пойдзем з табой? — здагадаўся Раман.

— Хадемце. Можа, вашы малітвы ён пачуе. Можа, прыслухаецца да вашага голасу.

Базыль і Раман усталі з прызбы і пайшлі за маткай. У вёсцы зусім не відаць мужчын. Толькі старыя сядзяць на прызбах, падпершыся кіямі. "Добры дзень", — вітаюцца яны з маці і праводзяць яе вачыма.

Базыль бачыць, як маці, адказваючы на прывітанні, крадком выцірае слязінкі, якія ўсё набягаюць на яе вочы. Да каменя маці вырашыла пайсці, у яго хоча папрасіць, каб заступіўся за бацьку, за Марысю, каб дапамог ім вярнуцца ў хату. Гэты камень, падобны на вялікі слуп, адразу ж за вёскай. Каля самага нізу каменя добра прыкметны адбітак, падобны на след чалавечай нагі. Пасля дажджу гэты адбітак запаўняецца вадою. Людзі, вяскоўцы, збіраюць яе. Лічыцца, што яна цудадзейная, што нават хвораму дапамагае, калі той яе вып'е.

Здавён камень-слуп ляжыць за вёскай. Здавён людзі ідуць да яго, просяць, каб бяду адвёў. Калісьці, як кажуць старэйшыя, між дзвюх гор, у лагчыне, стаяла іхняя вёска. Аднаго дня пастух пачуў невядомы голас, які паведаміў яму, што неўзабаве пачнецца страшная навальніца, што з гор пацякуць бурлівыя ручаі, якія затопяць вёску разам з людзьмі і жывёлай. Пастух прыбег у вёску, стаў казаць аднавяскоўцам, каб уцякалі, каб самі ратаваліся і жывёлу ратавалі. Не паверылі яны яму, пачалі смяяцца. Моцна ён засмуціўся, узышоў на гару, узняў да неба рукі і ўсклікнуў: "Мне ніхто не верыць! Што мне цяпер рабіць?" З вышыні зноў данёсся той жа самы голас: "Каб паверылі, ты павінен стаць каменем". Пастух сумеўся, а той голас яшчэ раз паўтарыў: "Каб паверылі, ты павінен стаць каменем". Пастух спусціўся ўніз, сустрэў аднаго хлапчука, прывёў яго на гару і запытаў: "Ты ведаеш, што хутка пачнецца такая навальніца, якая знішчыць нашу вёску?" Хлапчук засмяўся: "Ніхто табе не паверыць". Пастух прагаварыў: "Зараз дакажу табе, што не хлушу. Зараз я стану каменем". Хлапчук толькі засмяяўся. Пастух падняў галаву і гучна крыкнуў: "Праўду кажу! Дальбог! За праўду каменем стану!" І тут жа, на вачах хлапчука, стаў пастух шэрым каменем, падобным на высокі слуп. З крыкам прыляцеў хлапчук у вёску, расказаў людзям пра незвычайны цуд. Прыйшлі яны на гару, убачылі каменны слуп, якога тут раней ніколі не было. Цяпер яны зразумелі, што не хлусіў пастух. Пабеглі ў вёску, сталі пажыткі з хатаў выносіць, жывёлу з хлявоў выганяць. Абязлюдзела вёска. А неўзабаве распачалася такая навальніца, якой нават самыя старыя не бачылі.

Панесліся з гор мутныя патокі і імгненна затапілі вёску. Дзень і ноч ліў дождж. Калі заціхла навальніца, калі сонейка ласкава засвяціла, то ўбачылі ўсе, што на месцы вёскі ўтварылася вялізнае возера. А каменны слуп застаўся на гары, яго не здолелі змыць бурлівыя патокі. Людзі пастаялі, падзівіліся, паўздыхалі і пачалі новую вёску будаваць. Аднаго дня яны ўбачылі, што каменны слуп стаіць каля іхняй новай вёскі. Ніхто не мог сказаць, якая сіла яго сюды перанесла. Старыя так растлумачылі: "Пастух хоча быць з намі. Сумна яму аднаму на гары. Цяпер будзе вечна слухаць нашу гамонку, наш смех, нашы песні. Усіх нас ён перажыве". Шмат гадоў прайшло пасля таго. Возера высахла, зарасло, стала балотам. А камень усё стаіць каля вёскі, як надзейны вартавы. Кажуць, што часам уначы, улетку, стогне ён, вымаўляе чалавечым голасам: "Я тут. Я тут…"

— Мама, праўда, што камень-слуп па начах стогне, што кажа: "Я тут. Я тут?" — запытаў Базыль.

— Гэта стогне не камень, а пастух, — апярэдзіў маці Раман.

— Але, пастух, — кіўнула галавою маці.

І маці кажа, што пастух стогне. Дык што ж выходзіць? Выходзіць, ён ажывае, зноў чалавекам становіцца? Няўжо за гэтулькі летаў зусім не пастарэў? Няўжо застаўся гэткім жа, якім і быў? Не верыцца… Але ж аднаго дня сышоў з гары, побач з вёскай апынуўся. Не, не невядомая сіла перанесла яго да вёскі. Сам сышоў. Стаў чалавекам і сышоў.

— Мама, чаму ж ён стогне? — зноў запытаў Базыль.

— Бо баліць яму.

— Чаму баліць?

— Эх, сынок! Неразумная твая галоўка! — папракнула маці.— Чаму ж яму не будзе балець! Ен жа хацеў жыць разам з людзьмі. Хіба ж яму было кепска з людзьмі? Каменем ён мусіў стаць. Цяжка яму. Нават самыя блізкія яму не паверылі.

Базыль уздыхнуў. Мае рацыю маці. Хіба добра, калі не вераць? А той пастух-юнак, пэўна, быў смелы. Ведаў, што навечна стане каменем, а не пабаяўся. Ён ахвяраваў сабою дзеля людзей, каб яны жылі, каб не загінулі. Ці мог бы ён, Базыль, так зрабіць? Каменем стаў бы, калі б вырашыў сабою ахвяраваць. Ні з кім не загаварыў бы. Толькі стагнаў бы ўначы: "Я тут. Я тут…" Прасіў бы, каб людзі да яго падышлі, каб пабылі з ім… Цяпер зразумела, чаму пастух усё паўтарае: "Я тут. Я тут…" І ён хоча, каб людзі прыйшлі да яго, каб пабылі з ім. Мабыць, яны зразумелі, чаго ён хоча. Вось і ходзяць да яго. Ён сваім аднавяскоўцам дапамагае. Ці дапаможа сёння Марысю з варожых лапаў вырваць? Не вытрывае яна, калі завязуць яе ў далёкія заморскія краіны. Напэўна, як тая дзяўчына, якая, пакінуўшы маці-бацьку, выйшла замуж за багатага заморскага купца, таксама перакінецца ў зязюлю, вясною будзе ў вёску прылятаць, а перад адлётам, восенню, будзе лугі слязьмі паліваць.

Вёска засталася ззаду. Вось і камень-слуп, абвязаны ручнікамі. Некаторыя ручнікі павыгаралі, выцвілі ад сонца, ад дажджу.

Маці адразу ўкленчыла перад каменем, прытулілася губамі да слядка-адбітка. Пасля разагнулася, зірнула на Базыля.

— Базыль, дзіцятка, і ты цалуй.

Базыль стаў на калені, таксама прытуліўся губамі да нагрэтага сонцам слядка. З вёскі данесліся жаласныя гукі жалейкі.

спявала, камусьці скардзілася жалейка, выводзячы знаёмы напеў.

Не раз і не два ён, Базыль, чуў, як спявалі ў вёсцы гэтую песню. Ды раней яна гучала не так самотна.

— Цалуй, — пачуў Базыль шэпт маці.

Ён зразумеў, што яна звяртаецца да Рамана. Базыль краёчкам вока заўважыў, як Раман укленчыў і пацалаваў шэры слядок.

— Мама, пастух цяпер усё чуе? — запытаў Раман.

— Усё! Да слоўца! Ой, дзецятка-а! — загаласіла маці. Базыль прытуліўся да яе пляча.

— Мамачка-а!..

Яна абхапіла яго, як бы баючыся, што раптам і ён знікне.

— Ой, дзецятка-а!..

Базыль змахнуў рукою няпрошаную слязу. Яму ўспомнілася, як Джавад цягнуў на вяроўцы Марысю, як яна ўпіралася. Упершыню ён пашкадаваў, што тады стрымаўся, што не кінуўся на Джавада. "Трэба было хоць якой сукаванкай даць яму па галаве", — падумалася.

— Мамачка, не плач, — папрасіў ён.

Маці перастала галасіць, развязала ручнік. У ручніку ляжалі бохан хлеба і соль, загорнутая ў чыстую анучку.

— Зараз будзем прасіць у нашага заступніка, каб дапамог татку і вярнуў нашу Марысю, — сказала маці.

Базыль абхапіў рукамі шчокі. Яны былі гарачыя-гарачыя. Вядома, ён будзе прасіць у скамянелага юнака-пастуха, каб бацька з Марысяй жывыя-здаровыя вярнуліся з лесу. Будзе моцна-моцна прасіць. А яшчэ папросіць яго, каб спакойна жылося ў вёсцы, каб малыя, нікога не баючыся, маглі гуляць на вуліцы. І, канешне, папросіць, каб пагібеллю стаў лес для чужынцаў-ворагаў. Папрасіць, каб падабрэла Бардунова душа, каб ён не помсціў дзядулі, каб Рамана і яго, Базыля, не запыняў, каб галаву ім не тлуміў. Як шмат трэба прасіць! Не думалася пра гэта, калі ішлі сюды.

— Слухайце мяне і паўтарайце за мною, — прагаварыла маці. Яе голас Базылю здаўся нейкім дужа ўрачыстым, нават чужым.

Базыль зірнуў на маці. Вочы ў яе сухія-сухія: ні слязінкі.

Базылю стала страшна. Ён адчуў, як у грудзях мацней забілася сэрца.

Маці штосьці хутка зашаптала. Базыль як ні прыслухоўваўся, але ніяк не мог разабраць яе слоў. Ён колькі хвілін стаяў, адкрыўшы рот, а пасля, прытуліўшыся да каменя, сам хутка-хутка зашаптаў, просячы маўкліва-скамянелага пастуха, каб" пачуў, каб дапамог…

А ў вёсцы ўсё іграла, плакала жалейка.

Бурхан у вёсцы

Пасля паўдня Базыль разам з маці і Раманам пайшлі за вёску. Там, на высокім абрывістым беразе ракі, ужо сабраліся вяскоўцы. Нават самыя старыя прыклыпалі. А дзядуля Піліп дык ці не з самага ранку быў тут. Дый не дзіва: з учарашняга вечара мужчыны ў лесе, і да гэтых пор нават вестачкі не падаюць. Стаяць вяскоўцы, чакаюць, глядзяць на лясны ўскраек, паціху перамаўляючыся:

— Дзе ж нашы? Можа, б'юцца цяпер з татарамі?

— Не. Калі б біліся, то паведамілі б.

— І з суседніх вёсак мужчыны паехалі ў лес.

— Паехалі, ды не знайшлі татараў. Сорамна людзям на вочы паказвацца.

— Які ж тут сорам? Татары таксама спрытныя. Думаюць адсядзецца ў лесе.

— Не ўдасца ім адсядзецца. Знойдуць іх нашы. Вось толькі каб дзяўчынку выратаваць!

Базыль зірнуў на маці. Стаіць, сціснуўшы губы, пазірае ўдалеч. Зусім не тая стала пасля таго, як да каменя схадзіла. Раней плакала, а цяпер ні слязінкі на вачах. Маўчыць, нават не азываецца, толькі, бывае, уздыхне цяжка-цяжка.

— Ой, і напалохалася я! — распачала гаворку Параска, якую ўчора Бурхан у лесе даганяў.— Мы з дзеўкамі песню спяваем, а гэты… гэты страхалюд татарын вылез як з мяшка. Ідзе на нас, рукі наставіўшы, і бубніць пад нос: "Знайшоў. Тут я знайшоў. Мяне ў балота пасылалі, а я балота мінуў. Тут знайшоў". Ён нас шукаў. Узрадаваўся, калі ўбачыў. Думаў, што схопіць каторую. Ой і ўцякала я!

— Чаму ж ён ішоў адзін? — пацікавіўся Раманаў сябар Кастусь.

— Хто яго ведае. Можа, ад сваіх адбіўся. Ён жа нам пра гэта не расказваў.

Кастусь глядзіць на Параску, моргае вачыма, усё дапытваецца:

— Параска, хто яго ў балота пасылаў?

— І гэтага не ведаю. Я толькі чула, як бубніў пад нос… Ідзе, наставіўшы рукі… Лук за спінаю…

— Братка, — звярнуўся да Базыля Раман, — можа, расказаць ім, як Бардун у Бурхана душу адабраў?

Раман хоча расказаць пра тое, што ў лесе бачылі. Ці варта? Відаць, не след пра гэта расказваць. Вось і дзядуля маўчыць. Калі б лічыў патрэбным, то і сам расказаў бы. Навошта яшчэ болей людзей баламуціць? Калі яны пачуюць, што Бурхан, як непрытомны, па лесе бадзяецца, то зусім перапалохаюцца. Жартачкі ж сказаць! Жывы чалавек ходзіць, сваю душу шукае.

— Сказаць, як Бардун у Бурхана душу адабраў? — зноў запытаў Раман.

Базыль зірнуў спярша ў адзін бок, пасля ў другі. Можа, пачуў хто Раманаву гаворку? Не, здаецца, ніхто не пачуў. Ну, й добра, калі так.

— Раман, не распускай язык, — папярэдзіў Базыль.

— Чаму?

— Пасля скажу чаму.

— Базыль, татары на нашу вёску не нападуць? Нездарма брат задаў такое пытанне. Амаль усе воі-мужчыны ў лесе. Толькі пяцёра тут засталося. Знарок іх пакінулі. Усякае ж можа стацца. Цяпер яны разам з усімі стаяць, сваіх з лесу чакаюць.

— Не нападуць. Татары праз рэчку не пераправяцца, бо не ведаюць, дзе брод.

— Гляньце! Нехта з лесу бяжыць! — неспадзявана крыкнула Параска.

Людзі заварушыліся, мацней загаманілі:

— Бач, як ляціць!

— Можа, вестачку нясе?

— Чаму коннага з вестачкай не паслалі?

— Не наш гэта. Нехта чужы.

— Можа, з горада? І князь сваіх паслаў у лес.

— Ды не! Нейкі зусім чужы!

— Здаецца, на татарына падобны.

— Людцы! Татарын бяжыць!

— Гэта Бурхан, — звярнуўся да Базыля Раман. — Я пазнаў яго. Сам да нас ідзе ў рукі.

Цяпер і Базыль пазнаў, што гэта Бурхан. Чаму ж ён у вёску бяжыць? Няўжо не бачыць, што на беразе стаяць людзі? Няўжо спадзяецца, што прывецяць яго тут? Пэўна, ягоная душа ляціць сюды, у вёску. Вось ён і бяжыць за ёю, не адстае.

— Людцы! Гэта ж той самы татарын, які нас у лесе напалохаў! Ён да нас бяжыць! — заверашчэла Параска.

— Цішэй. Не падымай гвалту, — глянуў на яе дзядуля. Бурхан, дабегшы да берага, плюхнуўся ў раку. Базыль чакаў, што зараз каменем пойдзе на дно, што пасля выскачыць з-пад вады, каб крыкнуць: "Ратуйце!" Не, не пайшоў каменем на дно. Плыве, уздымаючы пырскі.

Наперад выйшлі мужчыны з лукамі. І ў дзядулевых руках Базыль заўважыў лук.

— Зараз пераплыве! Зараз… — прамовіла Параска і стала адступацца ў натоўп.

— Страляйце! Страляйце ў татарына! — не сцярпеў, крыкнуў Раман.

Базыль таксама крыкнуў:

— Страляйце!

Мужчыны стаяць, моўчкі пазіраюць на Бурхана. І іншыя вяскоўцы маўчаць. Толькі Параска штосьці шэпча, войкае.

"Няўжо Бурхан пераплыве цераз раку? — дзівіцца Базыль. — У гэтым месцы яшчэ ніхто не адважваўся пераплываць. Тут жа і яміны, і віры круцяць. Няўжо яму нячыстая сіла дапамагае?"

Усё-ткі пераплыў Бурхан. Крыху пастаяў, атросся.

"Куды ж цяпер паляціць ягоная душа? Каб бяды не нарабіла", — падумаў Базыль.

— Не ўцячэш. Ад мяне не ўцячэш, — прамармытаў Бурхан і стаў карабкацца на абрывісты бераг, якраз туды, дзе скупіліся людзі.

— Ён мяне шукае! Мяне! — запішчала Параска.

— Цішэй! — крыкнуў дзядуля Піліп.

Бурхан карабкаецца, сапе. Раптам пахіснуўся і кулём паляцеў уніз.

Людзі закрычалі:

— Увесь бераг носам узараў!

— Ну й страшны! Твар у крыві!

— Недзе ўжо гваздануўся.

— Сам сабе скруціць галаву.

І Базыль падумаў, што нарэшце Бурхан скруціць сабе галаву. Не, абышлося. Зваліўся каля самай вады, паляжаў, адсопваючыся, пасля ўстаў і прабубніў: "Ад мяне не ўцячэш. Не ўцячэш". Зноў лезе, карабкаецца. Ужо на самы бераг узбіраецца.

Раман замахнуўся нагою.

— У-у, паганы! Зараз як рэзну!

— Не трэба, — спыніў яго дзядуля. Дамогся свайго Бурхан, узабраўся на бераг.

— Дзе ты? Дзе-э? — наставіў рукі.

І тут на яго накінуліся дзеўкі, маладзіцы, старэйшыя жанкі. Пхаюць, шчыплюць татарына Бурхана, злосна крычаць:

— Да нас прыйшоў?

— Нашых дзетак цягаць?

— Адальюцца табе нашы слёзы!

Відаць, канец быў бы Бурхану, калі б не дзядуля Піліп. Ён адштурхнуў жанчын, дзевак і гукнуў:

— Людзі! Што вы робіце?!

Дзеўкі, жанчыны сціхлі, пасталі, насупіўшыся. Бурхан спадылба пазіраў на іх і калаціўся.

— Людзі, што робіце? — цішэй сказаў дзядуля. Базыль пачуў, як закрычала маці:

— А куды ж ён нашу Марысю падзеў?

— Бачыце? — узняла чорную стралу Параска. — Я яе ў яго забрала. Ён чорныя стрэлы пускаў. Ен з іхняй хеўры. Ён чорнымі стрэламі знак падаваў, каб гэткія ж, як ён, на нашых людзей нападалі.

— Дзядуля, душагуба шкадуеш? — закрычаў Раман. — Ён цябе хіба шкадаваў? Забыўся ты?

— Га? — усклікнуў Бурхан і прабубніў пад нос: — Знайду. Усё роўна знайду. Ад мяне не ўцячэш. Знайду-у…

Разам з бацькам

Базыль убачыў, што дзеўкі, жанчыны зноў пачалі наступаць на Бурхана. "Ну, цяпер і дзядуля не ўратуе татарына", — падумаў ён, але памыліўся. Дзядуля падняў руку:

— Стойце!

Дзеўкі, жанчыны сталі. Дзядуля крыкнуў:

— Людзі вы ці не людзі? Я ў вас пытаюся. З усіх бакоў пачулася:

— Людзі мы! І ў нас ёсць душа! Ды гарыць яна, агнём яе пячэ!

— Ён жа нашых дзетак лавіў!

— Можа, цяпер нашых гэткія ж забіваюць у лесе!

— Хіба ён з хлебам-соллю да нас прыйшоў?

— У яго лук і чорныя стрэлы!

Дзядуля павольна прагаварыў, як бы ўзважваючы кожнае слова:

— І мне душу пячэ агнём. Думаеце, што ў мяне яна каменная? Мая ўнучка недзе ў лесе. Мой сын Рыгор таксама там. Але ж мы людзі. Няможна вось так, як вы, самасудам. Навошта грэх на душу браць? Ці вы хочаце быць на іх падобныя? Будзем яго судзіць, калі мужчыны вернуцца з лесу.

— А цяпер куды яго падзець? — усклікнула Параска.

— Цяпер пасадзім у яму. Ногі звяжам. Не ўцячэ.

Базыль з гонарам глядзеў на дзядулю. Вось які ён! Слухаюцца яго ў вёсцы. Сказаў свае слова — і супакоіліся. Яма адразу ж за іхнім агародам, на пагорку. Правільна сказаў дзядуля. Там самы раз Бурхану сядзець. Толькі ці пагодзяцца з дзядулем дзеўкі і жанчыны, ці адпусцяць Бурхана? Хоць і супакоіліся яны, але нядобра глядзяць на яго. Во, і Параска наперад лезе. Карціць ёй нешта сказаць.

— Дзед Піліп, і мы яго будзем судзіць? — запытала Параска.

— А як жа. Усёй вёскай будзем судзіць.

— Знайду. Усё роўна знайду, — наставіў рукі Бурхан, наступаючы на Параску.

— Ой! — піскнула яна і шуснула ў натоўп.

— Ён яшчэ і палохае нас! — з пагрозай крыкнуў хтосьці. Дзядуля схапіў Бурхана за плячо.

— Хіба не бачыце, што ён не ў сабе? Бярыце! Біце яго! На кавалкі рвіце!

Базыль убачыў, што наперад выйшла маці.

І праўда, ён не ў сабе, — усклікнула яна. — Нездарма сам сюды заявіўся. Вядзіце яго адгэтуль. Вочы б мае на яго не глядзелі.

Дзядуля кіўнуў галавою. Да Бурхана падышлі двое мужчын, узялі яго пад рукі і павялі. Дзядуля адышоўся ўбок.

— Ведаеш, чаму Бурхан сюды так пёрся? — запытаў у дзядулі Раман.

— Чаму?

— Ягоная душа сюды ляцела, і ён за ёю бег. У яго ж Бардун душу адабраў. Цяпер яна лятае, як ёй задумаецца. Яна можа напасці на нашых вояў. Задушыць іх.

— Не бойся. Не задушыць.

— Яна паляціць у іншае месца?

— Разам з Бурханам у яме будзе сядзець. Раман усміхнуўся, задаволены.

— Так, дзядуля. Пад зямлёю ёй месца.

Базыль стаяў і моўчкі разважаў. У Бурхана чорныя стрэлы. Ён у дуб пацэліў. Як відаць, заўжды па-ягонаму знаку нападаюць татары. Ён і дзядулю ў лесе гатовы быў жыўцом з'есці. Цяпер жа дзядуля заступіўся за яго. Чаму ж ён не помсціць татарыну?

— Дзядуля, — прагаварыў Базыль, — чаму ты пашкадаваў Бурхана? Чаму не адпомсціў яму?

Дзядуля некалькі хвілін маўчаў, а пасля нечакана прагаварыў:

— Мы, унучак, беларусы.

— Ну і што? — здзівіўся Базыль.

— Трэба ведаць наш характар, унучак.

— А што, у нас, у беларусаў, характар не такі, як у іншых народаў?

— Не такі, унучак. Адны народы па натуры гарачыя, другія зацятыя, некаторыя помслівыя. А мы помсту доўга не носім у сэрцы. Мы часта даруем сваім крыўдзіцелям.

— Кажаш, што даруем. Вось гэтыя прыблуды тут. Па-твойму, і ім трэба дараваць? Чаму яны на нашай зямлі зло чыняць?

— Твая праўда, Базылёк. Не з дабром яны прыехалі. Таму нашым людзям прыходзіцца ваяваць, каб родную зямельку абараніць. Беларус здаўна лічыцца добрым воем. У баі ён нікому не саступіць — адважны, зацяты. Нездарма так хутка ворагі з нашай зямлі вымятаюцца. Быў у нас князь Міндоўг. У горадзе Навагрудку ён правіў. Аднаго разу татары, якія ўжо шмат чужых земляў захапілі, вырашылі на нашу зямлю ісці. Князь Міндоўг праведаў пра гэта, сабраў свае дружыны і сустрэў чужынцаў пад крэпасцю Крутагор'е. Ушчэнт іх там разбіў. Загінуў і сам хан Кайдан, які кіраваў гэтым паходам. З таго часу Крутагор'е сталі зваць Кайданавым пабоішчам — як напамінак ворагу, каб больш не лез сюды.

— Базыль! — неспадзявана каля самага вуха прарэзліва гукнуў Раман.

Базыль ад неспадзеўкі здрыгануўся, падняў галаву і ўбачыў, што з лесу выязджаюць коннікі. Уперадзе на сваім Гнядым скакаў бацька. У натоўпе зноў, як і тады, калі Бурхан залез на абрывісты бераг, загудзелі:

— Нашы! Нашы!

— Едуць!

— Можа, разбілі татараў?

— А ці хоць жывыя ўсе?

— Нашы!

Базыль углядваўся да болю ў вачах. Ці сядзіць на бацькавым кані Марыся? Здаецца, няма яе. Але, няма! Чаму ж няма? Няўжо татары паспелі ўцячы з лесу?

Коннікі імчалі да броду, які быў непадалёку адгэтуль, крыху вышэй. Бацькаў конь першым з разгону ўляцеў у раку. Нагнуў галаву, каб папіць вады, а бацька, як відаць, з усёй сілы тузануў за вобруць, бо конь падняў галаву і незадаволена замахаў ею.

Людзі сарваліся з месца і пабеглі насустрач коннікам. Базыль таксама пабег разам з усімі, стараючыся трымацца каля маці. Вяскоўцы беглі, штосьці крычалі. І Базыль крычаў разам з усімі, сам добра таго не ўсведамляючы, пакуль не ўбачыў бацьку. Маці, не дабегшы да бацькі колькі крокаў, працягнула рукі.

— Рыгор, дзе Марыся?

Акрамя бацькі і маці, Базыль нічога і нікога не бачыў. Ён глядзеў на іх, стараўся не прапусціць аніводнага слова.

— Рыгор, дзе Марыся?

Твар у бацькі стомлены, увесь у пырсках вады. На імгненне Базылю здалося, што гэта не пырскі, а слёзы.

— Не знайшлі мы Марысю.

— Чаму вы яе не знайшлі?

Бацька затуліў далонню твар і нічога не адказаў.

— Рыгор, — звярнуўся да яго дзядуля, — няўжо татары ў лесе сваіх слядоў не пакінулі?

— Не знайшлі мы ніякіх слядоў.

— Можа, гэтыя нечысці ўцяклі з нашага лесу?

— Не выпусцім.

— Рыгор, — прагаварыў дзядуля, — адзін нядаўна сам прыйшоў у нашы рукі.

— Хто?

— Татарын.

— Прыйшоў? Чаму?

— Ён не ў сабе. Мы яго ў яму пасадзілі.

— Я яго дапытаю! Усё раскажа! Я яго!.. — бацька тузануў каня за вобруць і паскакаў.

— Рыго-ор! — гукнуў наўздагон дзядуля. — Ён не ў сабе. Помні!

Людзі плакалі, галасілі. Базыль стаяў як аглушаны.

Бардун!

— Наробіць Рыгор бяды, — уздыхнуў дзядуля.

Маці глянула на яго і сказала:

— Не хачу я, каб ён грэх на сваю душу браў.

Дзядуля павярнуўся і хутка пайшоў у вёску. Маці павольна, як бы не хочучы, паплялася за ім. Базыль, ідучы ззаду, бачыў, як час ад часу ўздрыгваюць яе плечы.

— Божухна! А я спадзявалася! — вырвалася ў яе. Вядома, на што яна спадзявалася. Думала, што з лесу бацька вернецца з Марысяй. Ды не знайшоў ён ні яе, ні татараў.

— Ой, дзецятка-а! — зноў вырвалася ў маці.

— Мамачка, не бядуй, — прагаварыў Раман. — Татка абавязкова знойдзе, выратуе Марысю.

— Што ты разумееш? — толькі і сказала маці.

Вось і хата. На падворку стаіць Гняды. Галаву апусціў. Няўжо і ён сумуе? Можа, і так. Кажуць жа людзі, што коні добра адчуваюць, які настрой у гаспадара.

— Я каня ў хлеў завяду, — звярнулася маці да дзядулі.

— Вядзі,— сказаў ён. — Зараз гляну, што каля ямы робіцца.

— Дзядуля, і мы з табою пойдзем, — пачаў прасіцца Раман.

— Яшчэ вас там не хапала, — незычліва сказаў дзядуля і пайшоў праз агарод да ямы.

Базыль глядзеў яму ўслед. Дзядуля прайшоў цераз агарод, наблізіўся да купінкі хвайнячку. Хвайнячок густа расце перад самай ямай, затуляе пагорак. Калі б не гэтыя дрэвы, то і з падворка можна было б убачыць, што робіцца там.

— Братка, — паклікаў Раман. Базыль павярнуўся да яго.

— Чаго?

— Братка, наш татка не растрасе Бурхана?

Базыль прысеў на прызбу. Побач прымасціўся Раман.

— Дык не растрасе?

— Не ведаю, — шчыра прызнаўся Базыль.

— Усё роўна Бурхан яму не скажа, дзе знаходзіцца Марыся. Ён жа не ў сабе. А татка будзе трасці яго, пакуль… — Раман не дагаварыў, заморгаў вачыма.

— Ты хацеў сказаць, што наш татка будзе трасці Бурхана, пакуль з яго душу не вытрасе? — здагадаўся Базыль.

— Хацеў. Але ж у Бурхана няма душы. Братка, як ты думаеш: Бурханава душа не накінецца на татку?

Базыль не паспеў адказаць, бо на агародзе пачуліся знаёмыя галасы, і неўзабаве з-за хлява паказаліся дзядуля і бацька. Базыль з Раманам усхапіліся і падбеглі да іх.

— Татка, ты Бурхана не дапытваў? — адразу ж пацікавіўся Раман.

Бацька развёў рукамі.

— Хацеў дапытаць, ды што з яго возьмеш? І праўда, ён не ў сабе.

— Яго цяпер мужчыны вартуюць?

— Вартавалі, але я ім сказаў, каб дамоў ішлі. Са звязанымі рукамі ён з ямы не вылезе.

Раман хацеў яшчэ аб нечым запытацца, але дзядуля яго апярэдзіў:

— Не назаляй бацьку, не лезь з роспытамі.

Базыль моўчкі пагадзіўся з ім. Праўду кажа дзядуля. Навошта роспытамі дакучаць бацьку? Яму цяпер не да таго. Яму трэба хоць крыху супакоіцца, адпачыць. Праўда, невядома, ці ён супакоіцца. Усё роўна будзе грызці яго нуда. Калі б Марыся была дома, то, канешне, адразу супакоіўся б. Радаваліся б яны з маці. І Марыся бегала б па падворку, весела шчабятала. Бегала б… А ці весялілася б сястрычка? Яна ж такога страху набралася! Мусіць, не хутка засмяецца, калі і ўдасца бацьку яе выратаваць.

— Годзе стаяць на двары. Хадземце ў хату, — паклікала маці.

— Дзядуля, — падаў голас Раман, — ты казаў татку, што Бардун у Бурхана душу адабраў?

— Усё сказаў,— коратка адказаў дзядуля.

— Цяпер Бурхан што робіць?

— Сядзіць у яме і балбоча.

— Што балбоча?

— Што сліна да губ прынясе.

— Ягоная душа разам з ім сядзіць? Ці зноў у яго ўсялілася?

— Трасца яго ведае! — з горыччу прамовіў дзядуля. — Не па-людску ён жыў, не па-людску і скончыць. Шмат грахоў у яго назбіралася — як і ў Бардуна. А здараецца, што і адзін грэх цягне чалавека камнем на дно.

— Дзядуля, — запытаўся Базыль, — чаму на Бардуна няма пакарання?

Дзядуля глянуў на Базыля:

— Ён, унучак, пакараны. Раней жыў у вёсцы, з людзьмі, а цяпер у лесе сядзіць. Адзін, як воўк. Хіба гэта малое пакаранне?

"І праўда, гэта немалое пакаранне", — падумаў Базыль.

У гэты дзень Раман і ён, Базыль, ляглі спаць раней, чым звычайна, а назаўтра прачнуліся рана-раненька. Ды ў хаце ўжо не было ні маці, ні бацькі, ні дзядулі.

Паснедаўшы, Раман неспадзявана прапанаваў:

— Братка, давай да ямы сходзім, на Бурхана паглядзім.

— Навошта ён табе спатрэбіўся? — здзівіўся Базыль.

— Проста паглядзім, і ўсё.

— Раман, а калі Бурханава душа на цябе накінецца?

— Не накінецца. Яна ж разам з ім сядзіць у яме. Учора дзядуля казаў, што і яна там. На бацьку яна не накінулася.

— На бацьку не накінулася, а на цябе накінецца.

— А можа, Бурхана ўжо выцягнулі з ямы? Мне здаецца, што татка з дзядулем таксама да ямы пайшлі. Пабеглі, праверым.

Зразумела, чаму Раман пасмялеў. Думае, што мужчыны Бурхана з ямы выцягнулі, кудысьці ў іншае месца павядуць. Магчыма, выцягнулі, павядуць. Можа, бацька з дзядулем якраз там?

— Добра. Праверым, — пагадзіўся Базыль.

Яны выйшлі з хаты і паімчаліся праз агарод па вільготнай ад расы разоры. Вось і хвойнічак на ўзмежку. Мінуўшы яго, яны ўбачылі… Бардуна.

— Ляж! — скамандаваў брату Базыль і, выцягнуўшыся, лёг на зямлю.

"Чаму ж тут ходзіць вядзьмак? — думаў ён. — Што яму спатрэбілася ў вёсцы? Няўжо зноў нас з Раманам хоча злавіць?"

Бардун, убачылі яны, падышоў да ямы, стаў на карачкі, узіраючыся ў дзірку, пасля ўсхапіўся, узяў лесвіцу, якая ляжала непадалёку, паставіў яе ў яму і палез.

— Братка, а чаго вядзьмак у яму палез? — прашаптаў Раман.

— Хоча Бурхана вызваліць, — здагадаўся Базыль.

— Што ж нам рабіць?

Базыль ужо ведаў, што будзе рабіць. Трэба бацьку знайсці. Ён мужчын пакліча. Няхай і Бардуна звяжуць. Няхай у яме разам з Бурханам сядзіць.

— Пабеглі,— звярнуўся Базыль да брата. — Бацьку скажам.

Яны ўсхапіліся, прабеглі цераз агарод, выскачылі на вуліцу і штосілы прыпусціліся да ракі. Там, ведаў Базыль, абавязкова павінны быць аднавяскоўцы. Бацька казаў, што ўсе мужчыны вярнуліся з лесу. Канешне, аднавяскоўцы, стоячы на беразе, чакаюць іх.

Да ракі яны так і не дабеглі. Насустрач ішоў дзядуля.

— Дзядуля! — яшчэ здалёку крыкнуў Раман.

— Што? Што зноў нарабілася? — запытаў дзядуля, калі яны падбеглі да яго.

— У нас… Там… — пачаў Раман.

— Дзядуля, Бардун у вёсцы, — паведаміў Базыль. У дзядулі аж твар перасмыкнуўся.

— Бардун? Вы яго бачылі?

— Нядаўна бачылі. Ён у яму палез. Хоча татарына вызваліць, — сказаў Базыль.

Што прынясе свята?

— Вы не абазналіся? — запытаў дзядуля.

— Дзядуля, гэта Бардун. Ён лесвіцу ў яму паставіў і палез! — усклікнуў Раман.

— Бач, што выходзіць, — прагаварыў дзядуля. — Хоча татарына вызваліць.

— Трэба мужчын паклікаць, — сказаў Базыль.

— Уцячэ, пакуль іх паклічам, — не пагадзіўся з ім дзядуля.

Хоць яны, дзядуля, Раман і Базыль, вельмі спяшаліся, але калі прыйшлі да ямы, то ўбачылі, што ні Бардуна, ні Бурхана ў яме не было — толькі лесвіца стаяла. Дзядуля, патаптаўшыся каля ямы, сказаў:

— Усё-ткі паспелі ўцячы.

Базыль міжволі сцяў кулакі. Вось як выйшла. Можна сказаць, усіх аднавяскоўцаў перахітрыў Бардун. Яны пайшлі на рэчку, а ён Бурхану рукі развязаў, дапамог з ямы вылезці.

Высачыў ён, дзе сядзіць Бурхан. Прыцягнуўся ў вёску. Не сядзіцца яму ў лесе.

— Дзядуля, чаму Бардун Бурхана вызваліў? — запытаў Раман.

— Я і сам пра гэта думаю. Відаць, на злосць нам. Душа ў яго такая. Ён аж зубамі скрыгоча, калі зла людзям не зробіць.

Дзядуля замаўчаў. Стаіць, пазірае кудысьці ўдалеч. Вочы сумныя-сумныя. Аб чым жа ён думае?

— Базыль! Мама ідзе! — усклікнуў Раман.

Базыль азірнуўся і ўбачыў, што на пагорак паднімаецца маці.

— Усю вёску абабегла, шукаю вас. А вы вунь дзе, — падышоўшы, прамовіла яна.

— Мама, татарын з ямы ўцёк, — паведаміў Раман.

— Як уцёк?

— Бардун яму рукі развязаў, дапамог вылезці з ямы.

— Які Бардун?

— Вядзьмак. Ён раней у нашай вёсцы жыў.

— Вядзьмак нас… — пачаў Базыль.

Ён хацеў расказаць, як Бардун сустрэў іх у лесе, як настрашыў, але дзядуля гучна хмыкнуў. Базыль зірнуў на яго. Насупіў бровы дзядуля. "Не хоча, каб маці ведала, што Бардун нас у лесе запыніў", — здагадаўся Базыль.

— Базылёк, што ты хацеў сказаць пра Бардуна? — запытала маці.

— Мы з Раманам бачылі, як ён у яму залез. Вызваліў татарына.

— Ну і няхай уцякае, — махнула рукою маці.— Не па сабе мне было, калі думала, што ён тут, у яме, сядзіць. Сама не ведаю, чаму так.

Базыль не чакаў гэткага. Яму думалася, што маці ўзбурыцца, разявамі мужчын-аднавяскоўцаў назаве, калі даведаецца, што ўцёк Бурхан. Учора ж хацела яму вочы павыдзіраць.

— Анюта, — звярнуўся да маці дзядуля, — я ў лес пайду. Базыль убачыў, як у маці задрыжалі губы.

— Не хадзіце! Мужчыны ў лесе. Хіба вы ім дапаможаце?

— Не магу я. Не сядзіцца мне тут. Пайду. Маці ражком хусцінкі выцерла слёзы.

— Татары вас схопяць. Не хадзіце.

— Анюта, не ўтрымаеш ты мяне. Я вінаваты, што Марысю схапілі. Я! — глуха прагаварыў дзядуля.

— Не вы-ы. Татары вінаватыя-а… — заплакала маці. Дзядуля махнуў рукою і пайшоў.

— І ён пайшоў,— паціху прамовіла маці.— Хутка Сёмуха, а ў нас… У нас… Хіба я думала, што перад Сёмухай вочы выплачу?

Базыль добра памятае, як весела штогод праходзіць у вёсцы Сёмуха, ці, па-іншаму, Троіца. У час свята шмат гульняў, дзяўчаты плятуць вянкі, спяваюць песні, ходзяць з "кустом" (у лесе наломяць кляновых галінак, звяжуць іх — і куст гатовы). На яго чапляюць другі, крыху меншы, а на галаву абранай дзяўчыны надзяваюць вянок з розных кветак-красак. Дзяўчына, рассунуўшы рукамі ў кусце галіны, улазіць у яго, каб ён усю яе закрываў. Ходзіць "куст" па вёсцы ў гурце дзяўчат, за імі дзеці бегаюць. Радасць, весялосць.

— Мамка, дзядуля знойдзе Марысю. Ён наш лес ведае як свае пяць пальцаў,— вырашыў суцешыць маці Базыль.

— Вядома, ведае. Але хіба тыя злыдні будуць сядзець склаўшы рукі? Ну, я на берег схаджу, пагляджу. Можа, хто-небудзь з лесу пакажацца. А вы ад хаты не адыходзьцеся. Каб пасля зноў вас не шукала.

— Добра. Будзем каля хаты, — паабяцаў Раман. Маці пайшла праз агарод, і яны папляліся за ёю.

— Базыль, нашы Марысю знойдуць, выратуюць? — запытаў Раман.

Што сказаць брату? Раней ён, Базыль, як гаворыцца, цвёрда верыў, што нашы воі адаб'юць Марысю. Цяпер жа няма ранейшай веры. Ужо другі дзень мужчыны-воі ў лесе, а не могуць знайсці татараў. Вось і дзядуля адправіўся ў лес. Як відаць, і ён не верыць, што знойдуць той варожы атрад. Дзе ж падзеліся татары? Можа, на якім-небудзь астраўку сярод балота сядзяць, затаіліся? А можа, яны на тым возеры, па якім ён, Базыль, разам з Раманам плыў на чаўне? Можа, татары таксама адшукалі сцяжынку, якая вядзе праз балота? Але яна такая вузенькая — па ёй толькі пехатою можна прайсці, а яны на конях. Зразумела, чаму дзядуля хацеў адшукаць тых татараў. Таму і маўчаў, пазіраў кудысьці ўдалеч. Ён думаў, як Марысю выратаваць. Не паслухаўся маці, па-свойму зрабіў: пайшоў у лес. У вёсцы стала ціха і сумна. Людзі як бы забыліся, што вось-вось наступіць свята. Якім жа яно будзе?

Бардун "дапамагае"

Базыль памятаў, што маці наказала яму і Раману: быць каля хаты. Ды хіба ўседзіш, калі амаль усе аднавяскоўцы каля ракі? Ён, Базыль, хацеў сказаць Раману, што трэба ісці туды, да аднавяскоўцаў, але Раман, схапіўшыся за шчаку, гучна ойкнуў.

Базыль зірнуў на яго:

— Чаго ты?

Раман махнуў рукою і зноў:

— Ой!

— Зуб баліць? — нарэшце здагадаўся Базыль.

— Яшчэ як баліць! Хоць на сцяну лезь. Ён яшчэ ўчора крыху балеў. А цяпер знячэўку як тузане! Балі-іць! Ой! Ой!..

— Пацярпі,— прагаварыў Базыль. — Перастане.

Але зуб не пераставаў. Напэўна, яшчэ болей разбалеўся, бо Раман пачаў бегаць па падворку. Бегае, топчацца, нідзе месца сабе не знойдзе, ойкае не сціхаючы.

Базыль сам скрывіўся, як ад зубнога болю. Што ж рабіць з братам? Зубны боль, як вядома, цяжка перанесці. Ад гэтага, кажуць, нават сабакі шалеюць.

— Раман, пацярпі,— папрасіў Базыль. — Зараз і мне стане кепска.

— Паглядзеў бы я, як ты цярпеў бы, калі б табе так зуб забалеў,— адказаў Раман.

Базыль толькі галавою паківаў. Дык што ж рабіць? А калі… Калі вырваць балючы зуб? Так, трэба яго вырваць. Вырасце новы, здаровы. Чым жа вырваць Раману зуб? Лёскай ад вуды? Лёска моцная, валасяная. Нядаўна з ім, з Раманам, ссукалі яе з конскага хваста.

— Раман, давай я табе зуб вырву, — прапанаваў Базыль. Раман адразу перастаў войкаць, вытрашчыў вочы:

— Як вырвеш?

— Вельмі проста. Прывяжу лёску да зуба, ірвану і…

— Не, не, не, — не даў дакончыць Раман. — Здаецца, зуб перастае балець.

Базыль аж усцешыўся.

— Сам перастае! Тады добра.

Раман крыху пастаяў, трымаючыся за шчаку, а пасля яшчэ мацней завойкаў.

Нават куры перапалохаліся, закудахталі.

Базыль развёў рукамі. Няма рады. Раман войкае, вішчыць, бы парася ў плоце. І не прыкрыкнеш на яго. Зуб яму баліць.

— Раман, ты казаў, што зуб перастае балець. Раман угукнуў.

— Дык чаго ты так выеш?

— Тады пераставаў, а цяпер зноў разбалеўся. Ой! Ой!

— Трэба рваць, — цвёрда сказаў Базыль.

— Не, не, — занекаў Раман.

— Я ведаю замову ад зубнога болю, — здагадаўся Базыль, як вылечыць Раманаў зуб. — Мяне мама навучыла. Пашапчу, пашапчу, і боль як рукою здыме.

— Не хлусіш? — не паверыў Раман.

— Хіба я табе хлусіў калі-небудзь?

— Скажы, як пачынаецца замова.

— Маладзік малады, у цябе рог залаты; у моры купаўся, нам спаказаўся, — прагаварыў Базыль. — Цяпер верыш?

— Можа, ты пачатак замовы ведаеш, а канец забыўся? Базыль плюнуў пад ногі. Каменнае цярпенне трэба мець, каб яму даказаць. Забыўся, забыўся… Не аднаму чалавеку ў вёсцы дапамагла замова ад зубнога болю. А ён выбрыквае. Напэўна, не верыць, што ён, Базыль, хоча замовай яму зуб вылечыць. Думае, што абманвае, што лёскай будзе рваць.

— У мяне памяць не курыная, — сказаў Базыль. — Слухай далей. Пытаў малады ў старога…

— Хопіць, хопіць, — перапыніў Раман. — Веру. Хутчэй шапчы мне замову на вуха, бо на сцяну палезу.

Базыль прыгнуўся і зашаптаў Раману ў самае вуха:

— Маладзік малады, у цябе рог залаты; у моры купаўся, нам спаказаўся. Пытаў малады ў старога: "Ці баляць зубы ў нежывога? Як у нежывога зубы не баляць, так і ў Рамана каб не балелі".

Базыль скончыў шаптаць, стаў глядзець на Рамана. Што ж будзе? Няўжо не дапаможа замова? Чаму ён маўчыць, як вады ў рот набраўшы? Няўжо не дапамагло?

— Перастаў? — не вытрываў, запытаў Базыль.

— Ой! Ой! Балі-іць!..

Вось табе і на! Раману нават замова не дапамагла. Іншым дапамагае, а яму не дапамагла. Нейкі не такі ён, як усе. Базыль крануў брата за плячо.

— Трэба рваць зуб.

— Чым?

— Лёскай.

— Лёскай?

— Трэба, бо на сцяну палезеш. Раман працадзіў праз зубы:

— Рві.

Крутнуўшыся на адной назе (што, калі Раман перадумае, адмовіцца рваць зуб?), Базыль ускочыў у хату, схапіў валасяную лёску, якая ляжала за печчу, і як мага назад. Сядзіць Раман на кукішках, войкае.

— Прынёс? — пытаецца.

— Прынёс. Адкрый рот, — сказаў Базыль.

— Страшна, — прызнаўся Раман. Базыль узяў яго за плячо.

— Адкрый рот!

Раман разявіў рот, высунуў язык.

— Язык схавай, бо прывяжу лёскай і адарву, — узлаваўся Базыль.

Раман хуценька схаваў язык, шырэй разявіў рот. А Базыль, каб было зручней, стаў на калені і зірнуў яму ў рот. Уверсе балючы зуб. Пачарнеў увесь.

— Бачыш, дзе той зуб? — запытаў Раман.

— Бачу. — Базыль зрабіў на канцы лёскі пяцельку, накінуў яе на балючы Раманаў зуб, зацягнуў.

— Не магу-у!.. Ой! Ой! — завойкаў Раман.

— Цярпі. Гэта толькі пачатак, — папярэдзіў яго Базыль.

— Не магу цярпець. Не магу-у…

Базыль, не зважаючы на крыкі брата, устаў, адну нагу паставіў наперад, упёрся ў зямлю.

— Раман, трымайся. Буду рваць. Раман ухапіўся рукамі за лёску.

— Не, не, не…

У Базыля і рукі апусціліся. Не дае брат рваць балючы зуб. Мабыць, да самай ночы будзе енчыць. Можа, пакаціць яго, звязаць і сілком вырваць той пракляты зуб?

— Раман, што мне з табою зрабіць? — у роспачы прагаварыў Базыль.

— Прывяжы мяне ву-унь за тую ліпку, — Раман тыцнуў пальцам, паказаўшы на маладую ліпку, якая расла пры вуліцы. — Я сам ірвануся, і зуб выскачыць. Так будзе лепей.

— Добра, — узрадаваўся Базыль.

Ён узяў лёску і павёў брата, нібы цяля на павадку. Раман, выцягнуўшы па-гусінаму шыю, дэбаў за ім, ні на крок не адставаў, нават перастаў войкаць. Базыль падвёў яго да ліпкі, абкруціў лёску вакол стволіка, завязаў яе на некалькі вузельчыкаў, паспрабаваў, ці моцна трымаецца.

— Давай. Бяжы, — сказаў брату.

— Бегчы? — прагаварыў Раман. А сам стаіць, угнуўшы галаву ў плечы, пальцам босай нагі пясок калупае.

— Бяжы.

— Можа, не трэба?

— Баішся? Ты ж мужчына, — стаў сароміць Рамана Базыль.

— Я яшчэ маленькі. А можа, сам сабою перастане? Базыля па-сапраўднаму разабрала злосць. Што ж гэта дзеецца? Нядаўна сам прасіў, каб прывязаў яго да ліпкі, а цяпер дурня строіць.

— Зараз перастане, — сказаў Базыль і, вырваўшы крапіву-пякучку, падышоў да Рамана. А Раман як заенчыць:

— Не бі! Не трэба-а!..

— Пабяжыш ці не пабяжыш?

— Не ведаю. Братка, не ведаю!

— Не ведаеш? — Базыль замахнуўся крапівою, хацеў Раману па пятах сцебануць, а ён як падскочыць!

— Ой-ё-ёй!

— Пабяжыш ці не пабяжыш?

— Ну і ну! — неспадзявана пачулася ззаду.

— Вядзьмак! — на ўсю сілу крыкнуў Раман.

Так, на агародзе стаяў Бардун і пазіраў на іх. Краёчкам вока Базыль паспеў заўважыць, як, ірвануўшыся, даў лататы Раман. Ці вырваў ён зуб, не ўбачыў.

Амаль нічога не цямячы, Базыль схапіў камень і шпурнуў яго ў Бардуна. Бардун, павярнуўшыся, пабег да ямы. Базыль стаяў і часта-часта дыхаў.

— Братка, я ўсё-ткі вырваў зуб, — тузануў яго за рукаў Раман. — Глянь, які чорны.

Сапраўды, зуб вісеў на валасянай лёсцы, прывязанай да стволіка ліпкі. Базыль не ведаў, радавацца яму ці бедаваць. Вырваў Раман балючы зуб, болей не будзе ойкаць, але няма радасці: Бардун усё яшчэ ў вёсцы. Нядаўна Бурхана з ямы вызваліў, а цяпер на іхні падворак ішоў. Чаго ж ён тут круціцца?

— Братка, — зноў прамовіў Раман, — Бардун дапамог мне вырваць балючы зуб. Калі б не ён, то танцаваў бы я каля ліпкі.

Нечаканая сустрэча

Базылю ўсё не верылася, што Бардун спалохаўся, уцёк. Не думаў ён кідаць у яго каменем. Неяк само па сабе выйшла. Ці не таму, што ратаваўся як мог? Цікава: дзе ж цяпер вядзьмак? Пэўна, у лес пабег. Няма як яму заставацца ў вёсцы. У лес пабег… У лес… Як відаць, ён ведае, дзе татары знаходзяцца. Ад яго ім не схавацца…

— Раман, — звярнуўся Базыль да брата, — ты дома пабудзь, а я ў лес пайду.

— Чаго цябе туды панясе?

— Я думаю, што Бардун у лес пабег. Ён пабаіцца заставацца ў вёсцы. Ведае, што мы мужчынам пра яго раскажам. Яны яму не даруюць за тое, што Бурхана вызваліў. Ён яшчэ не паспеў пераправіцца праз раку. Я даганю яго і назіркам за ім пайду. Бардун ведае, дзе знаходзяцца татары.

— Ну і што?

— Ён адразу пабяжыць туды, дзе яны хаваюцца. Яму захочацца праверыць, ці там яны. І я праведаю, дзе гэты атрад. Прывядзе ён мяне туды.

— Праведаеш і паведаміш нашым мужчынам-воям? — здагадаўся Раман.

— Вядома, паведамлю.

Раман нейкі час стаяў, адкрыўшы рот, а пасля ўсклікнуў:

— І я з табою пайду!

Такога Базыль ад яго не чакаў. Хоча разам у лес пайсці. Няўжо забыўся, як ад татараў уцякалі, як Бардун запыніў?

— Раман, калі зноў трапім у рукі Бардуна, то на гэты раз ён нас не выпусціць. Не спадзявайся.

— Не заўважыць ён нас. Мы пачакаем, пакуль цераз рэчку пераправіцца. А ў лесе… У лесе ад кусціка да кусціка будзем перабягаць. Ён нават не падумае, што мы за ім сочым.

Базыль тупнуў нагою:

— Дома заставайся! Раман апусціў галаву.

— І дзядуля ў лесе, і татка ў лесе. І ты пойдзеш у лес. Я без цябе тут сабе месца не знайду.

Базыль уздыхнуў. Не, не пераканаеш яго, нічога яму не дакажаш. Болей няма як марудзіць. Бардун зараз праз раку пераправіцца, схаваецца ў лесе. Там яго не знойдзеш.

Базыль махнуў рукою.

— Ну, як хочаш. Толькі каб пасля не наракаў на мяне.

Мінуўшы хвайнячок, яны ўзышлі на пагорак. За пагоркам — балота, парослае аерам. Аер тут густы, высокі. Ёсць такія купіны, што дарослы з галавою схаваецца. Адразу за балотам — рака, дзе звычайна стаяць чаўны. Гэтае месца — чорны тарфяны бераг — у вёсцы называюць Перагноем.

Базыль, захіліўшыся рукою ад сонца, пачаў углядацца ўперад і ледзь стрымаўся, каб не ўсклікнуць: па балоце прабіраўся да ракі Бардун.

— Вунь ён! Вунь! Бачыш? — тыцнуў пальцам Раман.

— У лес ідзе, — сказаў Базыль. — А ты мне не верыў. Яны збеглі з пагорка і, расхінаючы рукамі аер, пайшлі па балоце. На ўскрайку балота Базыль стаў, пачаў уважліва аглядацца. Ні душы.

— Няма Бардуна? — падаў голас Раман.

— Няма.

— Братка, ён на той бераг пераплыў. Ён да лесу па лазе прабіраецца.

Так, на тым беразе лазняк, які выводзіць у самы лес. Правільна разважае Раман. Па лазняку прабіраецца Бардун да лесу. Не хоча, каб з вёскі яго заўважылі. Што ж, няхай прабіраецца па лазняку. Усё роўна яго можна апярэдзіць. У лазняку шмат сцяжынак пратаптана. Ён, Базыль, ведае, якая з іх хутчэй прывядзе да лесу.

— Базыль, мы знойдзем Бардуна? — прагаварыў Раман. Базыль павярнуўся да яго.

— Ідзі дамоў. Яшчэ не позна.

— Не. Я з табою.

— Не адставай, калі са мною, — прамовіў Базыль і выбег на бераг.

Яны ўскочылі ў човен, які стаяў з краю. Базыль узяў у рукі вясло, адштурхнуўся. Човен паплыў, разразаючы носам ваду.

— Братка, дзе той човен, у якім Бардун пераплыў? — запытаў Раман.

Базыль, вяслуючы, глядзеў на бераг, парослы асакой. Там цяжка схаваць човен. А непадалёку, калі падняцца па рацэ ўверх, ёсць старыца — даўняе рэчышча ракі. Старыца зарасла не толькі асакой, але і чаротам. У чароце, пад навіслай над вадою лазой, можна не адзін гэткі човен схаваць. Можа, Бардун дзесьці там затаіўся, пазірае на іх? Во ўзрадуецца, калі зловіць у кустах!

Човен уткнуўся носам у бераг. Базыль, трымаючы напагатове вясло (гэтым ён вырашыў бараніцца), стаяў, прыслухоўваючыся.

— Няма Бардуна. Ён у лес прабіраецца, — падаў голас Раман. — Калі б быў тут, то выскачыў бы.

— Няма. Прабіраецца, — з палёгкай уздыхнуў Базыль. Яны вылезлі з чоўна і па знаёмай сцяжынцы неўзабаве выйшлі на лясны ўскраек.

— Што цяпер будзем рабіць? — запытаў Раман.

— Хавайся за куст. Зараз Бардун з лазы вылезе. Я думаю, што мы яго апярэдзілі,— сказаў Базыль.

Яны схаваліся за куст, прыселі. А Бардуна ўсё няма і няма, не паказваецца з лазы.

— Братка, дзе ж Бардун? — запытаў Раман.

Базыль устаў. Так, цяпер вядома, дзе вядзьмак. Ужо ў лесе ён. Не ўдалося яго апярэдзіць. У лесе яго не знойдзеш. Лягчэй іголку ў стозе сена знайсці.

— Братка, пойдзем дамоў? — прамовіў Раман.

Назад… Дамоў… Уцёк вядзьмак. Пойдзе туды, дзе хаваюцца татары. Туды пойдзе… А пасля? Пасля ён вернецца ў сваю хаціну. У хаціну… Яна ж знаходзіцца непадалёку ад таго возера, па якім яны на чоўне ехалі, ратуючыся ад татараў. Ёсць выйсце. Не так шмат азёраў у лесе. Бардунову хаціну будзе няцяжка знайсці, калі ад возера да яе кіравацца.

— Базыль, чаго стаіш? Пойдзем дамоў? — напомніў Раман.

— Не. Нам трэба нашых вояў убачыць. Мы дапаможам ім знайсці Бардунову Хаціну. Яны запытаюць у яго, дзе знаходзяцца татары.

— Так ён ім і скажа.

— Скажа, калі прыціснуць. Бацька з ім не будзе тары-бары разводзіць. Яму трэба Марысю выратаваць.

— Ты ведаеш, дзе нашы мужчыны-воі? Як мы іх убачым?

— Убачым. Думаю, што яны па ўсім лесе рассыпаліся.

— То давай пагукаем. Пачуюць — самі сюды прыскачуць.

— А калі Бардун пачуе? Ён адразу пазнае, што мы гукаем. З ім, сам ведаеш, жартачкі кепскія.

— Кепскія, — кіўнуў галавою Раман.

— Хадзем, — сказаў Базыль. — Павінна ж нам пашчасціць.

Яны пацягнуліся ў глыб лесу.

— Базыль, вось каб цяпер знянацку выскачыў Бардун у мядзведжай шкуры, што б ты зрабіў? — парушыў маўчанне Раман.

Базыль зірнуў на яго. Адно з двух было б, калі б такое здарылася: альбо са страху здранцвелі, альбо наўцёкі прыпусціліся.

— Базыль, дзядуля нам казаў, што прародзічам беларусаў быў мядзведзь. Памятаеш? — зноў прагаварыў Раман.

— Чаму ж не, — азваўся Базыль. — Мне дзядуля расказваў, як мядзведзь аднаго мужчыну ад смерці выратаваў, калі той вечарам на рэчцы рыбу лавіў.

— Раскажы.

— Пасля раскажу.

— Цяпер раскажы.

— Ну, слухай. Сядзеў адзін мужчына на беразе, рыбу лавіў. Чамусьці ў той вечар не вельмі добра клявала. Ён прылёг на бок і заснуў. Раптам праз сон чуе, што быццам песні спяваюць. Расплюшчыў вочы і бачыць: вакол яго дзяўчаты, адна адной прыгажэй, карагод водзяць.

— Гэта былі русалкі? — не стрываў, перапыніў брата Раман.

— Русалкі. Той мужчына таксама змікіціў, што гэта за дзяўчаты. Зразумеў, што бяда побач. Падхапіўся, каб уцячы, а яны шчыльным колам стаяць, не пускаюць, песню пяюць. Ды так, што аж за сэрца бярэ. Заслухаўся мужчына, стаіць, рот разявіўшы. Русалкі зайшлі ў ваду, за сабою яго клічуць.

— Няўжо ён пайшоў за імі? — усклікнуў Раман.

— Пайшоў, як мы з табою ішлі па Бардуновым загадзе. Зачаравалі яны яго. Усё далей, далей ідуць у раку. І ён за імі брыдзе. Яны ўсміхаюцца яму, спяваюць. Вада ўжо да плячэй даходзіць. Ён не заўважае, вось-вось з галавою схаваецца. Раптам аднекуль вылез мядзведзь ды як зараве! Русалкі перапалохаліся, з піскам зніклі пад вадой, а мужчына, апамятаўшыся, вылез на бераг і пабег дамоў. Каб не мядзведзь, то ўтапіўся б, зацягнулі б яго русалкі пад ваду. Выратаваў мядзведзь таго мужчыну, пашкадаваў.

— Цікава, — сказаў Раман.

— Мядз… — пачаў Базыль, ды замоўк, як язык праглынуў: ён пачуў, як уперадзе, за густым арэшнікам, нешта трэснула, быццам хтосьці неасцярожна наступіў на сухую галінку.

І Марыся, і дзядуля, і татары

Базыль стаяў наструніўшыся.

— Чуў, як трэснула? — прамовіў Раман. — Тут Бардун. Ён на галіну наступіў. Уцякайма. Базыль хацеў павярнуцца і кінуцца наўцёкі, ды з-за кустоў выйшла… Марыся.

Базыль стаяў і вачам сваім не верыў. Адкуль яна з'явілася? Няўжо адпусцілі яе татары?

— Базыль! — крыкнула Марыся і кінулася да яго. Базыль абняў яе, прытуліў да сябе.

— Базыль! Базыль! — уголас заплакала сястрычка.

— Цішэй ты, — папрасіў яе Базыль. — Татары пачуюць. Марыся адразу перастала плакаць. Неяк зусім па-даросламу глянула на яго.

— Думаеш, што пачуюць?

— Пачуюць. Не трэба плакаць.

Раман, узяўшы Марысю за руку, пагладзіў.

— Марыся! Ты-ы? Яна зноў у слёзы.

— Раман! Раман!

— Марыся, мы цябе бачылі. Цябе Джавад вёў на вяроўцы, — сказаў Раман.

— Як жа ты адстала ад нас? — усклікнуў Базыль.

— Я… Я бегла за вамі і ўпала. Татары мяне злавілі,— усхліпнула Марыся.

Базыль падвёў яе да вываратня, пасадзіў.

— Цябе татка шукае. З ім нашы мужчыны. Дзядуля таксама пайшоў у лес.

— Дзядуля мяне нядаўна вызваліў,— паціху прамовіла Марыся.

— Як? — вырвалася ў Базыля. А Марыся запытала:

— Дзе мама?

— Яна за вёскай, на беразе стаіць. Зачакалася цябе. Вось узрадуецца, калі ўбачыць! — усклікнуў Раман.

Марыся апусціла галаву.

— Я да яе хачу.

Базыль пераступіў з нагі на нагу. Вядома, Марыся рвецца дамоў. Ды няхай крыху адпачне. Натамілася, бедная. Маці, калі яе ўбачыць, канешне, будзе на сёмым небе ад радасці. Нарэшце ўсміхнецца. А ці ўсміхнецца? Бацька ж у лесе. І дзядулі няма. Марыся казала, што дзядуля яе вызваліў. Дзе ж ён? Можа, загінуў у бойцы з татарамі?

Базыль прысеў на кукішкі насупраць сястры.

— Марыся, цябе дзядуля вызваліў?

— Дзядуля… Татары ехалі на конях… Джавад мяне вёў на вяроўцы… Дзядуля зверху, з хваіны, як скочыць на Джавада! Джавад зваліўся з каня, кінуў вяроўку. Дзядуля крыкнуў мне, каб уцякала. Я і шмыгнула ў ельнічак. Я бегла… Я ішла… Думала, што дамоў не траплю…

Дык вось яно што! Усё-ткі падпільнаваў дзядуля татараў. На Джавада скочыў. Мабыць, пацямнела ў Джавада ўваччу. А што ж з дзядулем? Няўжо забілі яго татары?

Базыль адчуў, што да горла падступіў даўкі камяк. Вось-вось слёзы пырснуць з вачэй.

— Марыся, хадзем дамоў,— сказаў ён. Марыся хуценька ўсхапілася.

— Хадзем.

Цяпер Базыль не адпускаў Марысю, трымаў за руку. Яму здавалася: адпусці яе руку — і згіне яна, растворыцца, нібы ў тумане.

— Братка, — падаў голас Раман, — а наш дзядуля жывы? Як ты думаеш?

Базыль ледзь чутна прагаварыў:

— Думаю, што жывы.

— Яго татары ў палон узялі?

— У палон.

— Яны яго зноў прывяжуць да дрэва?

— Не, ён уцячэ ад іх.

Калі шчыра сказаць, то ён, Базыль, не верыў, што дзядулю ўдасца ўцячы ад татараў. Чаму сказаў Раману, што ўцячэ? Трэба ж нешта казаць, раз пытаецца брат. А вось Марыся нават голасу не падае. Відаць, страх яе гняце. Малайчына, што не разгубілася, калі дзядуля ёй крыкнуў, каб уцякала. На Джавада дзядуля скочыў. Што ж падумаў Джавад, калі дайшоў да сябе? Па ягоным загадзе дзядулю прывязалі да хваіны. Думалі, што загіне. А дзядуля жывы. Джаваду, мусіць, здалося, што з таго свету ён з'явіўся. Надоўга яму гэтыя дзянькі запомняцца.

Яны моўчкі ішлі па лёсе. Раптам здалёк данесліся прыглушаныя галасы.

Базыль стаў.

— Чуеце? — звярнуўся ён да Рамана і Марысі.

— Нехта сюды прабіраецца, — прамовіў Раман.

— Гэта татары, — прагаварыла Марыся.

— Хавайцеся, — сказаў Базыль і лёг за куст.

— Едуць нечысці,— не вытрываў Раман.

— Ляжы і носа не высоўвай, — папярэдзіў яго Базыль. Ён глянуў на Марысю. Ляжыць, не варушыцца, нібы застыла. Што ж, бядою навучаная.

— Братка, трэба ўцякаць, — заварушыўся Раман, Вядома, лепей было б уцячы. Але ж трэба праверыць, куды накіроўваюцца татары. Пасля можна следам за імі пайсці. Зараз яны з'явяцца. Зараз… Напэўна, Джавад пакажацца першым.

Базыль на гэты раз не адгадаў. З гушчару выехаў… Бурхан. У сядле сядзіць, як уліты. За спінаю вісіць лук, збоку — калчан са стрэламі. "Ён зноў з татарамі, зноў да іх прыбіўся, — здагадаўся Базыль. — Няўжо Бардун злітаваўся над ім, свой нагавор з яго зняў, душу яму вярнуў?"

Бурхан махнуў рукою. Неўзабаве паказаўся Джавад. За канём, на якім ён сядзеў, ішоў дзядуля. Рукі ў яго былі звязаныя. За дзядулем ехалі іншыя татары.

Базыль глядзеў на дзядулю. Жывы ён. Жывы… Можна выратаваць яго, калі пайсці за татарамі. Недзе ж спыняцца яны на ноч. Калі заснуць, то можна падкрасціся да дзядулі і развязаць яму рукі.

Джавад, азірнуўшыся, звярнуўся да дзядулі:

— Ідзеш?

— Іду. Чаго яшчэ табе трэба? — агрызнуўся дзядуля.

— Нам трэба сайтана знайсці. Сайтан нас з лесу выведзе.

— Канешне, выведзе, — заківаў галавою Бурхан. — Усе патаемныя сцежкі яму вядомыя. Ён сапраўдны шайтан. Душу ў мяне адабраў… З-за яго мяне ў яму пасадзілі.

— І ён жа дапамог табе з ямы вылезці,— сказаў дзядуля.

— Ён. Я спярша не хацеў вылазіць, спярша ўпарціўся. Душа ў яме заставалася. Дык ён мне душу вярнуў. Хацеў, каб я яму служыў. Дурня сабе знайшоў! Уцёк я ад яго. Хутка сустрэнемся з ім. У яго вочы страшныя. Мы яму вочы завяжам, каб…

— Воцы? — перапыніў яго Джавад. — Воцы не будзем завязваць. Мы яму язык адрэзам. Каб свае ліхія словы не саптаў. Няхай будуць у яго воцы. Без вацэй ён не выведзе нас адгэтуль.

Базыль уважліва прыслухоўваўся да гаворкі. Цяпер зразумела, куды едуць татары. Спадзяюцца, што Бардун дапаможа ім выратавацца, вырвацца з лесу.

Атрад татараў схаваўся ў лесе.

— Жывы наш дзядуля! — прагаварыла Марыся. Базыль глянуў на брата.

— Без мяне дамоў дабярэцеся?

— Вядома, дабярэмся. Адгэтуль не так далёка да вёскі. А ты куды пойдзеш?

— Я за імі пайду.

— І мы з Марысяй пойдзем з табою.

— Не. Марысю вядзі дамоў. Калі ўбачыце нашых мужчын, то ўсё ім раскажаце.

— Мужчыны татараў дзесьці ў глыбіні лесу шукаюць, а яны з самага краёчку хаваюцца, — усклікнуў Раман.

— І пра гэта скажаш. Зразумела?

— Братка, не хадзі за імі. Схопяць яны цябе. Пабачыш, — завёў Раман.

Базыль павярнуўся і пабег. Татараў ён дагнаў праз некалькі хвілін. Яны ехалі павольна. Часта станавіліся, прыслухоўваліся. Тады і Базыль падаў на зямлю, ляжаў, выцягнуўшыся, затаіўшы дыханне.

Нарэшце ён убачыў знаёмы хвойнік, за якім была Бардунова хаціна. Татары сталі. Да Джавада пад'ехаў Бурхан, нешта залапатаў на татарскай мове. Джавад, выслухаўшы яго, кіўнуў галавою.

Базыль думаў, што татары спешацца, абкружаць хаціну, каб не выпусціць з рук Бардуна. А яны паскакалі, не хаваючыся. Джавад гнаў перад сабою дзядулю.

Базыль крыху пачакаў і, калі яны схаваліся, узбег на пагорак. Конны атрад ужо стаяў каля хаціны. На прызбе сядзеў Бардун і, прыжмурыўшыся, пазіраў на сваіх госцейкаў.

З таго свету?

Татары пазлазілі з коней, абступілі Бардуна. Бардун звярнуўся да дзядулі, нібы не заўважаючы, што вакол яго татары:

— Ну, што? Дачакаўся?

— Чаго ж я дачакаўся? — запытаў дзядуля. Бардун усміхнуўся:

— Зараз цябе, як і ўнучку, на вяроўку пасадзяць.

— Мая ўнучка ўцякла ад іх. Не ведаеш?

— Ведаю, — адказаў Бардун.

"Як ён праведаў, што Марыся ўцякла? — падумаў Базыль. — Напэўна, сачыў за татарамі, бачыў, як дзядуля з яліны на Джавада скочыў. А татараў зусім не баіцца. Відаць, спадзяецца, што Бурхан заступіцца за яго".

— Бардун, ты радуешся? — сказаў дзядуля. Бардун устаў з прызбы:

— А ты як думаеш? Дзядуля з дакорам прагаварыў:

— Эх, ты! Думаеш, што прыяцеляў сустрэў? Яшчэ невядома, што ты сёння ад іх пачуеш.

Бардун, сцяўшы кулакі, падступіў да дзядулі.

— Я… Я іх на вёску напушчу! Я пакажу ім, дзе брод! Яны даўно збіраюцца напасці на вёску, на Нараставічы!

Базыль ледзь стрымаўся, каб не ўсклікнуць. Вось чаго дамагаецца вядзьмак! Калі татары ноччу нападуць на вёску, то быць бядзе. Амаль усе воі-мужчыны ў лесе. Хто ж абароніць старых, жанчын, дзяцей? Загінуць яны. Добра ведае гэта Бардун. Усё ён вынюхаў у вёсцы. І Бурхана нездарма выпусціў з ямы. Мабыць, хацеў, каб той звёў яго з татарамі. Таму і душу яму вярнуў. Ды Бурхан уцёк ад яго.

— Бардун, — зноў сказаў дзядуля, — лютая злосць твае вочы засціць. Самы страшны грэх бярэш на сваю душу. Людзі цябе навек праклянуць, а багі пакараюць, як пакаралі таго, хто каля нашых паселішчаў у выглядзе бусла ходзіць.

Базыль адразу успомніў, як старэйшыя расказвалі, што калісьці бусел быў чалавекам, які парушыў законы супольнага жыцця. Нялюдскі быў ён. Гультай несусветны. Аднавяскоўцы ідуць талакой касіць сена — ён у кусты схаваецца, у цяньку вылежваецца. Пасля з чужых борцяў стаў мёд красці. Не раз яго лавілі, ушчувалі, пагражалі. З яго ж як з гусі вада. А аднаго дня, раскапаўшы курган, які даўным-даўно, з незапамятных часоў, нашы родзічы насыпалі, са старажытных пахаванняў выграб посуд, зброю і забраў сабе. Узбурыліся людзі, выгналі яго з паселішча. Адправіўся ён у чужыя землі, туды, дзе жылі заклятыя ворагі беларусаў. Падгаварыў, прывёў іх на родную зямлю, у роднае паселішча. Шмат народу ворагі пабілі, коньмі патапталі. І даўніх язычніцкіх бажкоў яны не шкадавалі, на кавалкі секлі. Той мужчына таксама здзекаваўся з бажкоў: сек, разбіваў, паліў іх. Людзі, якія ўцалелі, схаваўшыся ў лясах, у балотах, звярнуліся з просьбай-заклінаннем да багоў: "Пакарайце яго". Паслухаліся багі людзей, пакаралі яго, перавярнуўшы ў бусла, на варце хатаў паставілі, каб паселішчы людскія пільнаваў. З таго часу дбайна пільнуе, клякоча, просіць, каб даравалі яму.

— Я не баюся праклёнаў,— ашчэрыўся Бардун. — Я і сам каго хочаш пракляну. Дый не я павяду іх у вёску.

— Хто ж павядзе? — запытаў дзядуля. Бардун пальцам паказаў на Бурхана.

— Ён павядзе. Я раней у яго душу адабраў. Ён за сваёю душою аж у Нараставічы зайшоў. Я яго з ямы выцягнуў, я яму скажу, дзе брод. Я адразу хацеў сказаць, а ён пабег, уцёк ад мяне. Я ведаў, што ён знойдзе сваіх. Ведаў, што яны сюды прыедуць. Я іх чакаў. Яны ў мяне нічога не возьмуць. У голага нават кашулі не возьмеш. А ў вёсцы ім будзе чым пажывіцца.

— Нам не трэба ў вёску, — прамовіў Джавад.

— Куды ж вам трэба? — запытаў у яго Бардун.

— Нам трэба вырвацца з гэтага лесу, — выступіў наперад Бурхан. — Ты ж нас на пагібель пасылаеш.

— Дурні! — неспадзявана вылаяўся Бардун.

— Шайтан! — прамовіў Бурхан.

— Я ў цябе душу адабраў, а пасля аддаў. Зараз зноў забяру. Ніколі яна да цябе не вернецца, — з пагрозай прагаварыў Бардун.

— У-у-у, шайтан! — агрызнуўся Бурхан і ступіў убок.

— Мы сайтана зараз бізуном спаласуем, — крыкнуў Джавад.

Базыль заўважыў, што Бурхан зайшоў ззаду, стаў за спінаю Бардуна.

— Мяне хочаце бізуном спаласаваць? Я вам дабра зычу. Дабра! Не даходзіць да вас? — звярнуўся вядзьмак да Джавада.

Базыль аблізнуў перасмяглыя губы. Бач ты! Пра дабро Бардун загаварыў. І як толькі язык у яго паварочваецца?

— Сайтан! — крыкнуў Джавад, прыўстаўшы ў сядле. Бардун хутка-хутка зашаптаў:

— Устану я ранюсенька, я ўмыюся бялюсенька, уватруся я гарачым сонейкам, падпаяшуся ясным месяцам. І вазьму я трыдзевяць замкоў, трыдзевяць ключоў і трыдзевяць падзамкоў, і пайду я на сход міру. Кругом усе сходкі абыду, усе сэрцы іх ліхія пазамкну…

Джавад застыў, адкрыўшы рот, а Бурхан, сціснуўшы кулакі, штосілы стукнуў Бардуну па галаве. Вядзьмак, охнуўшы, упаў на зямлю.

Джавад нейкую хвіліну глядзеў, лыпаючы вачыма, а пасля звярнуўся да дзядулі:

— Стары! Дабі яго!

— Не, — прамовіў дзядуля.

— Дабі! Ён твой вораг!

— Не буду.

Джавад штосьці крыкнуў па-свойму. Два татарыны схапілі Бардуна, падвалаклі яго да дзвярэй, кінулі ў хаціну, а дзверы падперлі калом.

— Што вы задумалі? — усклікнуў дзядуля.

— Шайтана спалім, — зарагатаў Бурхан.

— Спаліце?

— Спалім! Ты нас выведзеш з лесу!

Базыль убачыў, як полымя з усіх бакоў абхапіла Бардунову хаціну. Татары з гікам паімчаліся ў лес. Полымя прагна лізала сухія бярвенні. Угору ўзляталі чырвоныя іскры. Раптам з трэскам абвалілася страха.

— Усё! — міжволі вырвалася з грудзей Базыля.

— Дык гэта ты тут? — неспадзявана пачулася ззаду. Базыль азірнуўся і зніякавеў. Непадалёку ад яго стаяў…

Бардун.

— Базыль, ідзі сюды, — паклікаў вядзьмак.

Няўжо ж гэта сапраўды Бардун? Ён жа быў у палаючай хаціне. Не мог ён адтуль вылезці… Хаціна на вачах згарэла. Дый дзверы былі калом надпертыя. Мабыць, Бардун з'явіўся з таго свету, не інакш.

— Ідзі сюды, — зноў паклікаў Бардун.

— А-а-а… — тоненька зацягнуў Базыль.

— Ты мяне не бойся, — прагаварыў Бардун. Базыль стаў адступацца назад, усё паўтараючы:

— Не падыходзьце да мяне… Не падыходзьце да мяне…

— Базыль, не бойся, не уцякай, — прамовіў Бардун. Базыль з жахам глядзеў на яго. Просіць, каб не ўцякаў.

Мусіць, хоча забраць з сабою на той свет. Бардун ступіў крок наперад.

— Базыль, не бойся мяне.

— Не падыходзьце. — Базыль усё адступаўся назад, пакуль спінаю не ўпёрся ў сасну. Да яго спярша не дайшло, што ў сасну ўпёрся. Яму здалося, што нейкая невядомая сіла яго схапіла, трымае. Ён, напэўна, на ўсё горла закрычыў бы, калі б Бардун не сказаў:

— Базыль, не бойся. Я табе благога не зраблю. Базыль на імгненне зірнуў на хаціну. Гарыць, дагарае, курыцца яна, угары іскры скачуць, нібы ў шалёным танцы.

— Не зраблю табе благога, — паўтарыў Бардун. Базыль скокнуў убок і панёсся.

Бурхан пагражае

Базыль перавёў дух, стаў толькі тады, калі ўбачыў перад сабою вялізнае балота. Частка яго была пакрыта вадою. Сям-там у вадзе стаяла чорная вольха. Карані вольхі разрасліся, утварыўшы каля маленькіх стволікаў астраукі, парослыя асакою, касачамі, аерам, травою, рознымі балотнымі кветкамі.

Базыль моўчкі глядзеў на балота. Куды ж цяпер ісці? Цераз такое балота, ведаў ён, не пройдзеш, тут можна праваліцца, згінуць бясследна. Назад вярнуцца? А калі там Бардун па лесе блукае, шукае яго? Не жадае ён адзін адпраўляцца на той свет… Не верыцца, што клікаў, прасіў, каб не ўцякаў. Згарэў разам са сваёй хацінай, а ўсё роўна ходзіць, бы жывы. Клікаў, прасіў… Скура шэрхне, як успомніш. І за што ж такое пакаранне наслалі на яго, на Базыля? Можа, за тое, што маці не паслухаўся? Яна ж казала, каб быў каля хаты. Неслухам заўжды прыходзіцца кепска.

— Што ж мне цяпер рабіць? — Базыль ў роспачы ўсклікнуў, павярнуўся і ўбачыў Бурхана.

— Ты… Ты сваю душу шукаеш? — ні з таго ні з сяго вырвалася ў Базыля. Ён зусім забыўся, што Бардун вярнуў татарыну душу. Бурхан грукнуў сабе кулаком у грудзі.

— Мая душа тут! Тут яна! Аддаў яе мне ваш лясны шайтан, а я яго агню аддаў! Твой дзядуля… Твой стары не захацеў яго дабіць.

— Гэта ты на паляне пусціў чорную стралу? — спытаў Базыль.

— Я!

— Па тваім знаку на нас напалі?

— Па маім. Чорная страла страх наганяе. А ведаеш, што яшчэ яна нясе?

— Ведаю.

— Што?

— Пагібель.

Базыль стаяў бы ў тумане. Словы быццам самі сабою зляталі з ягонага языка.

— Правільна ты сказаў. Пагібель нясе чорная страла, — усміхнуўся Бурхан. — Усім вам, усяму вашаму роду нясе пагібель. Мяне паслалі, каб праверыў, дзе знаходзяцца вашы. Ты не ведаеш, дзе яны?

— Не ведаю.

— Не хочаш казаць? Што ж мне рабіць з табою? З сабою забраць? Не, будзеш нам замінаць. Цягай цябе за сабою па лесе… Вашы нам на пяты наступаюць.

На вачах у Базыля выступілі слёзы. Ён зразумеў, што татарын задумаў нядобрае. Бурхан стаў на край балота, тупнуў нагою.

— Не хочаш галавою ў балота? Мяне ў яму пасадзілі, радаваліся… Ты тут застанешся. Тут!

"Ён жа хоча мяне ў балоце ўтапіць, — дайшло да яго, да Базыля. — Утопіць… Не здрыганецца ягоная рука. Хіба яму шкада мяне?" Базыля быццам нейкая невядомая сіла падштурхнула. Ён прыгнуўся і з разгону стукнуў Бурхану галавою ў жывот. Татарын узмахнуў рукамі і пляснуўся ў ваду. Вада ўраз скаламуцілася, пачарнела, і дрыгва праглынула Бурхана. Толькі чорныя бурбалкі пабеглі па паверхні мутнай вады.

Базыля затрасло. Ён не стрываў і заплакаў. Неспадзявана нечая рука лягла на ягонае плячо. Ён ірвануўся. Што за ліха? Бардун стаіць каля яго. Усё-ткі знайшоў, дагнаў, на той свет за сабою пацягне.

— Патануў татарын? — прагаварыў Бардун.

— Патануў. А вас татары ў хаціне спалілі! Чаму вы тут? — праз плач прамовіў Базыль.

— Не, мяне не спалілі. Я жывы. Я ўцёк з хаціны. Кхе-кхе-кхе…

— Як уцяклі?

— З маёй хаціны ў лес вядзе падземны ход. Праз падземны ход я і вылез. Я цябе клікаў. Ты баяўся мяне?

Бардун кажа, што жывы. Кажа, што з хаціны выбраўся праз падземны ход. Няўжо гэта праўда?

— Жывы я. Жывы. Пакратай мяне, калі не верыш, — прагаварыў Бардун.

Базыль адхіснуўся.

— Вы… Вы мяне ненавідзіце… Вы майго дзядулю ненавідзіце.

— Маўчы! Не ўспамінай пра гэта, — спахмурнеў Бардун.

— Чаму?

— Не квялі маю душу. Ты бачыў, як мяне татары ў хаціну кінулі?

Свідруе вачыма вядзьмак. Як жа ўцячы ад яго? Не, не ўцячэш. Можа, адразу галавою ў балота, каб доўга не глуміўся?

— Дык бачыў ты?

— Бачыў.

— Холадна мне, — нечакана сказаў вядзьмак.

— Чаму? — шчыра здзівіўся Базыль.

— Холадна, бо адзінока. Холадна бывае не толькі тады, калі мароз прыціскае. Ты не ведаеш, як ад адзіноцтва вее холадам. Не ведаеш, дык запомні гэта. Запомніш?

— Запомню, — сказаў Базыль, каб толькі не маўчаць. Чаго ж дамагаецца ад яго вядзьмак? Чаму даганяў, чаму клікаў? Каб пагаварыць, каб скінуць з душы набалелае? Не адгадаеш, што ён задумаў.

— Кажаш, што запомніш?

— Запомню, — прамармытаў Базыль.

— Не бойся. Ты мяне не бойся, — два разы паўтарыў Бардун. — Я хацеў сказаць пра тых, хто ад людзей адарваўся. Цяжка ім. Калісьці і я адарваўся ад людзей, а сёння ледзь не загінуў.

— Вы можаце вярнуцца да людзей. Яшчэ не позна. Зло з душы выкіньце.

Базыль са страхам глядзеў на Бардуна і чакаў, што ён затупаціць нагамі, закрычыць, плюючыся, а вядзьмак неспадзявана сказаў:

— Вы з братам ехалі на маім чоўне?

— На якім? — не зразумеў Базыль.

— На тым, які на лясным возеры. Ну, можаш не казаць. Я і без цябе ведаю, што вы яго ўзялі. Ад татараў ратаваліся? Так?

— Так, — кіўнуў галавою Базыль.

— Мой човен вас выратаваў. Выходзіць, я вас выратаваў. Кхе-кхе-кхе… Ніколі не думаў, што Піліпавых унукаў буду ратаваць. Раіш мне да людзей вярнуцца. Ужо позна. Не змагу я вярнуцца да людзей. Ад сваёй зямлі я адарваўся.

— Чаго ж вы ад мяне хочаце?

— Хачу твайго дзядулю выратаваць. Хачу, каб ты пабачыў, як я яго выратую.

— Вы ж яго ненавідзіце! — усклікнуў Базыль. Бардун махнуў рукою, як бы паказваючы, што яму надакучыла весці такую гаворку.

— Татары мяне жывым хацелі спаліць. Я ведаю, дзе яны. Зараз паклічу вашых вояў-мужчын. Яны тут, непадалёку. Яны, вядома, убачылі, што нешта гарыць, і прымчаліся сюды. Татары таксама не лыкам шытыя. Ведалі, што вашы воі прыскачуць, што тут ці не ўсе збяруцца. А самі ў гэты час паспрабуюць з кола вырвацца. Ты не верыш, што я задумаў твайго дзядулю выратаваць?

Базыль адвёў вочы ўбок.

Нарэшце разам

Бардун прыклаў далоні да рота трубкай і закрычаў:

— О-го-го!.. "Го-о-о… о-о-о…" — панеслася па лесе рэха. А ў адказ ні слова. Базыль не паверыў Бардуну. Хіба Бардун пашкадуе дзядулю? Базыль добра помніў, як аднаго разу дзядуля казаў: "Унучак, ніколі не вер ведзьмакам. Яны, як і чэрці, стараюцца добрага чалавека абмануць, у грэх увесці". Бардун стаіць, прыслухоўваецца. Базыль не сцярпеў, запытаў у Бардуна:

— Дзе ж нашы воі? Вы казалі, што яны блізка, тут.

— Зараз з'явяцца, — прагаварыў Бардун і зноў крыкнуў: — 0-го-го-о!..

Базыль падаўся ўперад, прыслухоўваючыся. Здаецца, тупат капытоў даносіцца. Няўжо коннікі скачуць? Можа, не коннікі, а чэрці? Лупяць па зямлі капытамі, спяшаючыся сюды. Звяла ж дарога з ведзьмаком…

Дарма Базыль хваляваўся, дарма наракаў на сваю долю.

На гэты раз Бардун не абмануў. З лесу вынесліся коннікі. Сярод іх быў і бацька.

— Татка! — крыкнуў Базыль і кінуўся да яго. Бацька саскочыў з каня.

— Базылёк, як ты сюды трапіў?

— Ён татарына ў балоце ўтапіў,— падаў голас Бардун. Бацька, нібы толькі што яго ўбачыўшы, здзіўлена прагаварыў:

— Бардун? Ты?

— Я! — з выклікам прамовіў вядзьмак.

— Гэта ты гукаў, нас клікаў? Анічога я не разумею. Базыль здагадаўся, чаму разгубіўся бацька. Ведае ён, што Бардун ненавідзіць іх усіх. І раптам так выйшла, што ён, Базыль, разам з Бардуном бацьку чакае.

— Зараз усё зразумееш, — ледзь прыкметна ўсміхнуўся Бардун. — Твой сын нядаўна татарына ўтапіў. Я казаў табе пра гэта, а ты між вушэй прапусціў.

— Якога татарына? — усклікнуў бацька. Базыль вызваліўся з ягоных абдымкаў, сказаў:

— Бурхана.

У бацькі бровы прыўзняліся ўгору.

— Дык ён у яме сядзіць.

— Сядзеў,— прамовіў Бардун.

— Але, сядзеў,— пацвердзіў Базыль. — Цяпер яго там няма.

— Няўжо ён вылез з ямы?

Бардун з нейкім асаблівым гонарам сказаў:

— Я яго адтуль вызваліў.

Базыль заўважыў, як у бацькі сціснуліся кулакі. Ён з нянавісцю зірнуў на Бардуна:

— Каму ж ты служыш?

Бардун махнуў рукою, паказваючы на лес:

— Гэтаму лесу.

— Ад тваёй службы лес на корані засохне.

— Татка, не трэба сварыцца, — папрасіў Базыль. Бацька павярнуўся да яго.

— Сынок, як ты сюды трапіў?

Базылю не хацелася ўспамінаць нядаўняе, перажытае, ды мусіў расказаць бацьку, як яны з Раманам убачылі каля ямы Бардуна, як дзядуля пайшоў у лес, як яны з Раманам адправіліся за ім, як сустрэлі Марысю, як сказаў ён Раману, каб завёў яе дамоў. Пачуўшы гэта, бацька аж з твару перамяніўся.

— Базылёк!.. Ты не махлюеш?

— Сыну не верыш? — уставіў сваё слова Бардун. Бацька пляснуў рукою па назе.

— Базыль! Нам трэба ехаць дамоў! Пакуль Марысю на свае вочы не ўбачу, датуль не супакоюся!

— Ты вельмі не спяшайся. Да канца паслухай сына. Калі ўсё пачуеш, то невядома, ці захочацца табе дамоў,— усміхнуўся Бардун.

— Што ты хочаш мне сказаць? — незычліва прамовіў бацька.

— Свайго сына выслухай. Няхай сын скажа. Родны сын! Бацька скрыгатнуў зубамі.

— Ну й яду ў табе! Не даводзь мяне! Бардун развёў рукамі.

— Я магу пайсці. Мне дарога не заказана.

— Ну і ідзі. Вольнаму воля.

Базыль глядзеў то на бацьку, то на Бардуна. Вядома, бацьку няма за што любіць ведзьмака. Але ж чаму ён такі нястрыманы, чаму да канца не хоча паслухаць? Гэтая сварка дабром не скончыцца. Зараз бацька скажа Бардуну што-небудзь крыўднае, і пойдзе вядзьмак у лес. А дзядуля ў татараў застанецца. Як жа падступіцца да бацькі, як папрасіць яго, каб памаўчаў, каб усё да канца выслухаў? З чаго ж пачаць?

Бардун калупнуў нагою мох, зрабіўшы круглую ямінку.

— То мне ісці?

— І…— пачаў бацька.

— Татка! — перапыніў Базыль, — Я табе яшчэ не ўсё сказаў.

І расказаў, як яны з Раманам даведаліся ад Марысі, што дзядулю схапілі татары, што яны хацелі спаліць Бардуна. Расказаў і пра тое, што адбылося каля дрыгвы.

— Рыгор, то мне ісці? — зноў запытаў Бардун у бацькі.

— Сам ведаеш, што табе рабіць. Бардун пагладзіў бараду.

— Твая праўда, Рыгор. Ведаю, нада мною няма пана. Э-э, ды што табе казаць! Выручу з бяды Піліпа. Няхай трое мужчын спешацца. Яны пойдуць з намі. А іншыя пасля прыйдуць. Я галінкі на кустах буду абломваць. Знойдуць, дзе мы. І твой сын няхай ідзе з намі.

— Базылю там няма чаго рабіць, — паспрабаваў запярэчыць бацька.

— Не. Няхай і ён ідзе. Няхай пабачыць, як ягонага дзядулю выратую. Можа, пасля пакаецца.

— Ён жа цябе не выганяў з вёскі. За што яму каяцца? Ягоная душа…

— Чыстая? — не даў дакончыць бацьку Бардун.

— Незамутнёная, — сказаў бацька.

— А слязьмі хіба незамутнёная?

— І слёзы ягоныя чыстыя, што божая раса. А ты…

— Маўчы, — перапыніў бацьку Бардун. — Ты хочаш сказаць, што я сам сябе выгнаў з вёскі? Ну, не будзем. Хопіць пра гэта. З намі пойдзе Базыль. Можа, я перад ім пакаюся. А ён няхай помніць, што быў такі Бардун. Калісьці раскажа пра мяне. Бачыў, як іншы раз зорачка з неба падае і знікае? І я некалі ўпаду. Ды я не хачу згінуць. Хадзем.

— Няхай будзе па-твойму. — Бацька, як відаць, зразумеў, што не пераканаць яму Бардуна.

Невялікі атрад, які вёў Бардун, накіраваўся ў лес. За Бардуном ішлі Базыль і бацька, а ззаду — трое мужчын, якія па бацькавым загадзе спешыліся, злезлі з коней. Базылю здавалася, што вельмі павольна яны ідуць, што не паспеюць дапамагчы дзядулі.

— Вунь яны! — данёсся да Базыля Бардуноў голас.

Базыль, забыўшыся пра ўсё на свеце, ступіў убок і ўбачыў дзядулю, прывязанага да сасны. У ствале, над галавою дзядулі, тырчала чорная страла. А насупраць яго стаялі тры татарыны, трымаючы ў руках нажы. Вось адзін з іх падняў нож, замахнуўся ім і кінуў. Нож засеў над дзядулевай галавой, побач з чорнаю стралою. Татары радасна закрычалі. Базыль спалохаўся: "Яны ж заб'юць дзядулю! У некага раптам рука здрыганецца! Чаго бацька стаіць? Чаго марудзіць, не ратуе дзядулю?"

Базыль таргануў бацьку за рукаў, і ў гэты момант у паветры прасвісталі тры стралы, пушчаныя мужчынамі-воямі. Татары снапамі ўпалі на зямлю.

Да дзядулі падбег бацька, развязаў яго. Дзядуля тыцнуў пальцам, паказваючы на татараў.

— Джавад загадаў нажы кідаць, хацеў мяне настрашыць. Думалі, што спалохаюся, з лесу іх выведу… Добра, што вы прыйшлі.

— Нас Бардун прывёў. Татары ягоную хаціну падпалілі, а ён праз падземны ход вылез, — сказаў Базыль.

Дзядуля памкнуўся наперад, хацеў нешта сказаць, ды Бардун апярэдзіў яго:

— Не трэба, Піліп. Пасварымся мы з табою. Ты гэта добра ведаеш.

— Ведаю, — прагаварыў дзядуля. — Толькі аднаго не ўцямлю: хто даў Бурхану чорныя стрэлы? Сам ён не даўмеўся б іх пускаць.

— Хто? Я. Я яго ў горадзе ў ціхім месцы сустрэў. Я яму на вуха нашаптаў, каб чужы атрад прывёў, каб чорныя стрэлы пускаў. Гэтага ён зусім не памятае. Я хацеў, каб вас калаціла ад страху.

— Ах ты!.. — усклікнуў бацька. Бардун павярнуўся і пайшоў.

— Куды ён? — запытаў у дзядулі бацька. Дзядуля выцер успацелы лоб.

— Няхай ідзе. У яго свае дарогі. Бацька не пагадзіўся з ім:

— У нас адны дарогі. Па адных мы ходзім.

— Не, — сказаў дзядуля. — Дарогі ў нас розныя, ды бывае, што сыходзяцца, як і цяпер, але тады ягонае зло да яго ж і вяртаецца.

З гушчару данёсся прарэзлівы свіст. Быцька страпянуўся.

— Чуеце? Нашы татараў знайшлі! Нам паведамляюць. Трэба ісці.

— Ідзіце, — сказаў дзядуля. Бацька і воі-мужчыны пабеглі ў лес.

"Татка, я буду чакаць цябе", — хацеў крыкнуць Базыль, ды чамусьці стрымаўся. Ён падышоў да сасны, з сілай пацягнуў за стралу. Яна трэснула і паламалася, пакінуўшы ў ствале свой наканечнік-джала.

1

У кватэры гарэла святло. Стрэлкі гадзінніка паказвалі дзве гадзіны ночы. Адкінуўшы занавеску, маці з кухні праз акно ўглядалася ў цемру.

— Не відаць яе? — не сцярпеў бацька, які ў шапцы і ў чаравіках сядзеў на табурэтцы.

Плечы ў маці здрыгануліся.

— Няма! Божачка! На дварэ такая цямрэча! Бацька ўстаў з табурэткі.

— Не хвалюйся. Кавалеры яе прывядуць. Маці адступіла ад акна.

— Прывядуць? А чаму ж ты шапку надзеў і не скідаеш?

— Прападзе наша Марына. Зусім ад рук адбілася, — з болем прагаварыў бацька.

Маці адчула, як у яе закружылася галава.

— Што ж нам рабіць? Га?

Ледзь стрымліваючы дрыжыкі, якія раптам прайшлі па ўсім целе, бацька сказаў:

— Мы з ёю ўжо нічога не зробім, а грошы зробяць.

— Ты так думаеш? — з надзеяй прамовіла маці.

— Так! — цвёрда адказаў бацька.

2

Марына была ў Косці, дзе, як звычайна, сабралася свая кампанія: Галка, Мілка, Пецька, Віцька. Гучала сучасная музыка.

Яны танцавалі, пілі гарэлку, піва. Косця прынёс тры трох-літровыя слоікі піва. Потым зноў танцавалі і зноў пілі. Было вельмі весела. У чатыры гадзіны раніцы Косця прывёў яе дамоў.

— А твае старыя яшчэ не спяць, — сказаў ён. — У кватэры святло гарыць.

— Зараз выбегуць, каб прыняць мяне, як дарагі падарунак, — засмяялася Марына.

Яна не баялася ні бацькі, ні маці, бо ведала, што яны яе любяць, апошняе гатовы аддаць. "Так і павінна быць, — іншы раз думала яна. — Яны ж мне жыццё далі. Я іх не прасіла. Дык няхай ім галава баліць".

— Ягадка, давай развітаемся. — Косця абняў Марыну і моцна пацалаваў у губы.

Яна адпіхнула яго. Ёй ужо надакучыла цалавацца.

— Косцік, ідзі.

— Бывай, ягадка. — Косця памахаў рукою і пайшоў, насвістваючы.

"Добра Косці. Ягоныя бацькі на заробкі ў Расію паехалі, аднаго ў кватэры пакінулі, а мае мяне неўзабаве сустрэнуць. Ім здаецца, што каля пад'езда на мяне маньяк з нажом накінецца. Не разумеюць, што я сама на любога магу накінуцца", — са злосцю падумала Марына. Так, яна не баялася ні бацькі, ні маці, але ёй не хацелася выслухоўваць нараканні, ад якіх становіцца прыкра на душы.

Дзверы ў пад'ездзе адчыніліся, і Марына ўбачыла маці. Маці была ў доўгай начной сарочцы, на якую накінула халат.

Марына, хіснуўшыся, усміхнулася.

— Дачушка, ты ж п'яная! — прашаптала маці.

— Я — п'яная? — вытрашчыла вочы Марына. Не, яна не дазволіць, каб з яе здзекаваліся! Ну, крышку выпіла. Але ж на сваіх нагах прыйшла дамоў. На руках яе не неслі. З хлопцамі пасядзела, пагуляла? А хто цяпер не гуляе?

— Дачушка! — шэптам прагаварыла маці і, схапіўшы Марыну за руку, пацягнула па лесвіцы ў кватэру.

3

Бацька стаяў на калідоры. Марына з нянавісцю (сваёй нянавісці яна ўжо не хавала) паглядзела на яго. Бацька быў для яе перашкодай, ну, напрыклад, як камень на дарозе, які ні аб'ехаць, ні абысці. А ёй хацелася хутчэй дабрацца да ложка, легчы і заснуць. "Стаіць, як айсберг! Сам не спіць і мне не дае. Гаспадар! Не, я не твая ўласнасць, не рэч. Я хачу пажыць!" — думала яна.

— Напілас-ся! — са свістам прагаварыў бацька. Марына ведала, што бацьку можна супакоіць крыкам.

Крык спалохае яго: як і маці, ён не хоча, каб суседзі чулі сварку, каб праведалі, што ноччу адбываецца ў іхняй кватэры.

— Я — напілася? Я? Я магу хукнуць! Я не на-пі-ла-ся! — закрычала яна.

— Марынка, цішэй, цішэй! — замахала рукамі маці.

— Ты напілася! — тыцнуўшы на Марыну пальцам, у роспачы гукнуў бацька.

Марына сцяла кулачкі. Доўгія наманікюраныя пазногці ўпіліся ў далоні: не дайшло да бацькі. Трэба паставіць яго на месца!

— Я — напілася! Я — кепская! Ну й добра! Я ў акно кінуся! Я ад вас уцяку!

Твар у бацькі пабялеў, губы задрыжалі. Марына глядзела на яго як і раней — з нянавісцю. Няхай бачыць, што ён для яе — нішто. "Сапраўды, уцяку я ад іх. Косця мяне прыме, пашкадуе. Грошай няма, каб пражыць? Дасць гэты, у якога твар белы і губы дрыжачыя. Ён жа не захоча, каб ягоная дачка сядзела галодная", — прабегла ў Марыны ў галаве.

Нявядома, чым скончылася б сённяшняя сварка, калі б не маці. Яна адштурхнула бацьку і, зноў схапіўшы Марыну за руку, завяла ў пакой.

Марына ніцма ўпала на ложак.

— Ен мяне абазваў! Мяне абазваў! Маці дакранулася да Марынінага пляча.

— Супакойся. Прашу цябе.

— Выйдзі і дзверы зачыні! — крыкнула Марына. Маці выскачыла з пакоя і асцярожна зачыніла дзверы. Марына заплакала. Слёзы крыўды душылі яе. На каго яна крыўдзілася? Вядома ж, на бацьку і маці, якія яе не разумеюць. Яна здагадвалася, што яны лічаць яе прапашчай. Калісьці, відаць, выкажуць ёй гэта. Іхнія словы цяжкім каменем лягуць ёй на сэрца.

Марыне захацелася, каб прыйшла маці, каб прысела на краёчак ложка і пагладзіла яе, як у дзяцінстве, сказаўшы ласкавае слова. Час ішоў. а маці ўсё не прыходзіла. За акном пачало світаць.

Марына павярнулася на бок, усхліпнула і заснула.

4

Марыне не хацелася ісці ў вучылішча (туды яна паступіла, скончыўшы дзевяць класаў). Ёй балела галава. Ужо хвілін пяць каля ложка стаіць маці і паўтарае адно і тое ж:

— Дачушка, уставай! Уставай, дачушка!

— Ды не ўстане яна! Лягла, нават не распрануўшыся — данёсся з кухні бацькаў голас.

Марына адчувае, што бацьку хочацца абазваць яе якім-небудзь крыўдным словам, але страх яго стрымлівае. "Баіцца, што з хаты ўцяку", — думае яна.

— Уставай, дачушка!

Не, маці не адчэпіцца ад яе. Трэба ўставаць і ісці ў вучылішча, сядзець і слухаць нудныя лекцыі выкладчыкаў. А ёй будзе балець галава, мучыць смага. Вечарам яна зноў сустрэнецца з Косцем, Галкай, Мілкай, Пецькам і Віталікам. Маці зноў выбежыць з пад'езда, накінуўшы халат на начную сарочку. "Вось каб калі-небудзь заснуць і не прачнуцца!" — прамільгнула ў галаве.

— Дачушка, уставай!

Марына адкінула коўдру і ўстала з ложка.

— Устала! — узрадавана прагаварыла маці. Марына, спатыкаючыся, паплялася ў ванную.

5

Каля пад'езда Марына ўбачыла Барыса. Барыс жыве ў іхнім пад'ездзе на апошнім паверсе. Ён ужо трэці год вучыцца ў адным са сталічных інстытутаў. Марына не цікавілася ў якім. Яны, так павялося, не заводзяць гаворку. Выпадкова сустрэўшыся, кіўнуць адно адному галавою і разыходзяцца.

Але сёння Барыс яе аклікнуў:

— Марына!

Марына паглядзела на яго, як на дыназаўра ў музеі:

— Ну?

— Марына, табе, напэўна, сёння галава баліць?

У Марыны кроў прыліла да шчок. Яшчэ адзін выхавацель знайшоўся! Яшчэ гэтага ёй не хапала!

"Ідзі сваёй дарогай і не лезь мне ў душу!" — ледзь не крыкнула яна, але стрымалася.

— Ты бачыў, як я ноччу дамоў вярнулася?

— Бачыў,— прызнаўся Барыс.

— За дзяўчатамі сочыш? У цябе, відаць, галоўка хворая, — з пагардай сказала Марына.

— Марына, не злуйся на мяне, — незвычайна ласкава сказаў Барыс.

Гэтым ён яе і падкупіў, прымусіў застацца.

— Ну! — паўтарыла яна, чакаючы, што будзе далей. Барыс выняў з кішэні бляшанку нямецкага піва і сказаў сарамліва, як дзяўчынка-пяцікласніца, якая з вялікай просьбай звяртаецца да дарослага:

— У мяне ў халадзільніку піва стаяла. Вазьмі, яно табе спатрэбіцца.

"Яшчэ адзін маім сябрам жадае стаць. Не, Косцю я не здраджу", — паразважаўшы, Марына ўзяла бляшанку і кінула яе ў сумачку, дзе ляжалі ручка, сшытак і памада.

— Марына, не думай кепска пра мяне. Ты мне даўно падабаешся, — сказаў Барыс.

— Можа, ты закахаўся ў мяне? — зарагатала Марына. Яна ведала, чаго хочуць хлопцы, прапаноўваючы піва, цыгарэты ці яшчэ які-небудзь падарунак.

"За ўсе трэба плаціць", — гэта яна добра зразумела, хоць і не так шмат пражыла.

Барыс расціснуў кулак і працягнуў Марыне квадратную плітку жавальнай гумкі.

— Пасля піва жвачку пажуеш. Ніякага паху не застанецца.

Марына ўзяла жавальную гумку, кіўнула галавою (маўляў, на гэтым дзякуй табе, Барыс) і пайшла, цокаючы абцасікамі.

6

Калі Марына вярталася з вучылішча, Барыс зноў сустрэў яе каля пад'езда. Цяпер ён трымаў у руце букет агністых ружаў.

— Зноў мне? — кіўнула галавою Марына, паказаўшы на букет. Яна глядзела на Барыса з насмешкай, нават з выклікам, каб паказаць сваю абыякавасць, але ў той жа час вельмі хацелася пачуць ад яго: "Табе". Толькі цяпер Марына ўспомніла, што ніхто ніколі не дарыў ёй кветак.

Барыс працягнуў Марыне букет:

— Табе, Марына.

Марына ўзяла букет і прытуліла яго да грудзей. Пялёсткі ружаў прыемна лашчылі яе губы.

— Ну дзякуй табе, Барыс. Барыс пераступіў з нагі на нагу.

— Марына, сёння ў васемнаццаць гадзін у нашым тэатры паказваюць спектакль. Я буду чакаць цябе каля тэатра. Прыйдзеш?

Марына наморшчылася, яе курносенькі носік прыўзняўся.

— А ты багаценькі, як Бураціна!

— Бізнесам заняўся, — прамовіў Барыс.

"Няўжо ты бізнесменчык? У бізнесменчыкаў, вядома, грошы водзяцца. Барыс, ты мяне заінтрыгаваў", — падумала Марына і пацікавілася:

— Шмат зарабляеш?

— На жыццё хапае, — сціпла адказаў Барыс. Марына кіўнула галавою. Маўляў, разумею цябе, Барыс.

Хто я такая, каб ты перада мною ўсе свае сакрэты раскрываў.

— Марына, прыйдзеш?

У вачах Барыса было гэтулькі болі і суму, што яна здалася, не магла не здацца.

— Добра. Прыйду.

7

У тэатры (да гэтага Марына ў тэатры ні разу не была) ёй спадабалася. Многія ў тэатр, як і яна з Барысам, прыйшлі парамі. Кавалеры стараліся дагадзіць сваім дамам: і ўперад прапускалі, і тэатральныя праграмкі падавалі, і "калі ласка" не раз і не два чула яна. "Няўжо ўсе гэтыя людзі, якія тут сабраліся, заўжды жывуць у згодзе?" — думала Марына. Упершыню яна пазайздросціла.

Марыне спадабаўся і спектакль, крыху смешны і крыху сумны. Галоўную гераіню — жанчыну гадоў трыццаці — падмануў другі герой, мужчына сталага ўзросту. Каб завалодаць яе грашыма, ён стараўся даказаць, што кахае яе, цалаваў рукі, дарыў падарункі, стаяў перад ёю на каленях.

Марына разам з усімі смяялася, пляскала ў ладкі, а ў канцы спектакля непрыкметна змахнула з вачэй дзве слязінкі.

Потым яна з Барысам, не спяшаючыся, ішла домоў. Барыс, як іншыя, не чапляўся да яе, не цягнуў у рэстаран. Ён смяяўся, жартаваў, расказваючы анекдоты і займальныя гісторыі з жыцця вядомых артыстаў. Марына адчувала сябе крыху няёмка. Як жа! Барыс такі разумны, так шмат ведае, а яна перад ім сапраўдная дурніца.

— Барыс, ты чаму цяпер не вучышся? Можа, свой інстытут кінуў? — не стрывала, пацікавілася яна.

— Не, — сказаў Барыс. — Нашы ў калгас на бульбу паехалі, а мяне вызвалілі ад бульбы, бо летам працаваў у будаўнічым атрадзе.

Развітваючыся, Барыс на заўтра запрасіў Марыну паглядзець кінафільм. Яна ўсміхнулася:

— Добра. Я прыйду.

Затым яны наведалі заапарк, хадзілі на дыскатэку, каталіся на лодцы па возеры… Кожны дзень Барыс ёй штосьці дарыў: то каробку цукерак, то кветкі, то памаду. А на рынку купіў сярэбраны пярсцёнак. Некалькі разоў яны пілі шампанскае, але ні разу яна не была п'яная. Бацька і маці павесялелі. Аднаго разу бацька, падпіўшы, на ўвесь голас заспяваў.

— Цішэй, дурань, цішэй! — без злосці крычала на яго маці.

8

Праз тыдзень Марыне пазваніў Косця.

— Марына, дзе прападаеш? Да мяне прыходзь.

— Я захварэла. Тэмпература трыццаць дзевяць і пяць, — схлусіла яна.

— Вылечым, — рагатнуў Косця. — Марына, у мяне і Пецька, і Мілка, і Галка, і Віцька. Марына, мы цябе чакаем. Весела пагуляем. Думай. Табе вырашаць.

Марына ўспомніла нядаўняе і, як здалося цяпер, такое ўжо далёкае жыццё. Мілка і Галка, вядома, узрадуюцца, калі ўбачаць яе. Шмат чаго яны раскажуць. Чаму ж не пагуляць? Усяго адзін вечар, адну ноч. Барыс, магчыма, не праведае, што яна была ў Косці.

— Марына, падумала? У дзверы пазванілі.

— Косця, пачакай. Мабыць, старыя вярнуліся, — сказала Марына і адчыніла дзверы. У дзвярах з букетам агністых ружаў стаяў Барыс. Як заўжды, ён прыязна ёй усміхаўся.

Марына моўчкі ўзяла букет, падышла да тэлефона і выцягнула з разеткі тэлефонны шнур.

9

Цэлы месяц Марына сустракалася з Барысам. Аднаго разу яны сядзелі ў гарадскім парку. Круціліся рознакаляровыя каруселі, гаманілі, смяяліся дзеці.

— Барыс, я ніколі не думала, што можна так моцна кахаць, як ты мяне кахаеш! — прамовіла Марына.

— Я цябе кахаю? — хмыкнуў Барыс.

Марына адчула, што лаўка, на якой яна сядзела, раптам стала мулкай.

— Ты… Ты ж не раз казаў, што кахаеш! І кветкі, і цукеркі мне дарыў, і шампанскае мы пілі…

Барыс забарабаніў пальцамі па лаўцы. — Марына, мне хутка ехаць на вучобу. Праўду табе сказаць?

Марына напялася, як сталёвая спружына:

— Кажы. Горкая праўда лепей, чым салодкае махлярства.

— Марына, наша каханне — гульня, спектакль. Твой бацька мне грошы заплаціў, каб я з табою сустракаўся. Ён даваў і на кветкі, і на цукеркі, і на шампанскае… Твой бацька хацеў, каб я выцягнуў цябе з той кампаніі, у якую ты трапіла. Марына, зразумей…

— Ты ж хваліўся, што бізнесам заняўся.

— А гэта і ёсць бізнес.

Марына глядзела на рознакаляровыя каруселі, але не бачыла іх.

— Барыс, колькі табе заплаціў мой бацька?

— На жыццё мне хапала, — адказаў Барыс.

Марына сядзела, кусаючы губы. Цяпер яна па-сапраўднаму была нешчаслівай. Гульня, спектакль… Як той спектакль, які яна глядзела ў тэатры разам з Барысам. У фінале галоўная гераіня плакала. Не, яна, Марына, не заплача. Можа, потым. Каб ніхто не бачыў яе слёз…

1

Ноч выдалася ціхая, цёплая, лагодная. Стаміўшыся за дзень, хлопцы спалі нібы пшаніцу прадаўшы. Паціху, каб не разбудзіць іх, Ён выпаўз з палаткі і намацаў левай рукою шорты, якія віселі на жардзінцы.

У кустах спявалі, пераклікаліся птушкі, а ў возеры (яно цьмяна блішчала ў цемры), гуляючы, плёскала рыба.

Азірнуўшыся, Ён праваю рукою ўзяў рабрыстую лімонку, што ляжала каля палаткі на пяньку. Рука ўздрыганула, далоня пакрылася ліпкім потам, у грудзях моцна застукала сэрца. У палатцы хтосьці з хлопцаў гучна ўсклікнуў у сне.

Ён сцяўся, прыслухоўваючыся, а потым падняў лімонку і, затаіўшы дыханне, паклаў яе ў кішэню шортаў. Рана-раненька, перад усходам сонца, паветра скалане выбух, і аднаго з тых хлопцаў, што бестурботна спяць у палатцы, не стане. Хтосьці загалосіць, хтосьці выцісне слязу, хтосьці пашкадуе, а Яму стане лягчэй. Жыццё не спыніцца, будзе ісці гэтак жа, як і ішло. "На аднаго больш, на адного менш. Якая розніца для Зямлі, для Сусвету! Ад таго, што загіне адзін чалавек, Сусвет не пацерпіць", — падумаў Ён і па-змяінаму. запоўз у палатку, лёг, накрыўся прасцінай і заснуў.

2

Ужо каторы дзень стаяла спякота. Трава на ўзбочынах выгарэла ад сонца, пажаўцела. Стала жаўцець і лісце на дрэвах. Ветрык, які часам налятаў з-за дамоў, зрываў яго і кідаў на асфальт, пад колы імклівых аўтамабіляў.

У паднябессі, як бы пацяшаючыся з людзей, замучаных гарачынёю, патрэскваў гром, але дажджу не было.

Выпускнікі дзевятага класа Стась, Рыгор, Мітрафан і Яша на канцовым прыпынку вылезлі з аўтобуса, надзелі напакаваныя рукзакі і рушылі па шашы, уздоўж якой з абодвух бакоў рос лес.

Першым ішоў Рыгор. Высокі, даўганогі, ён, нягледзячы на гарачыню, ступаў размерана, шырока. Ад Стася стараўся не адстаць Мітрафан. Гэтаю вясною, перад выпускнымі экзаменамі, ён пастрыгся нагола. На ягонай лабаставай галаве, амаль на самым цемені, выдзяляўся чырванаваты шрам. Гадоў дзесяць таму назад п'яны бацька стукнуў яго па галаве табурэткай. Бацька неўзабаве памёр ад гарэлкі, а ягоны знак застаўся на Мітрафанавай галаве.

"Адзін-два, адзін-два", — аблізваючы перасмяглыя губы, лічыў пройдзеныя крокі Мітрафан, падахвочваючы сябе. Але цяжэй за ўсіх было Яшу, які ў рукзаку нёс палатку. Ён ішоў, моцна сціснуўшы тонкія, як нітачка, губы і раз-пораз рабром далоні выціраў мокры лоб. Яша злаваў на сяброў, якія ішлі не азіраючыся. Калі б хто-небудзь з іх азірнуўся і сказаў цёплае слова, падбадзёрыў, то Яшы, напэўна, стала б лягчэй.

Збіраючыся ў гэты паход, хлопцы надзелі белыя спартыўныя майкі, на якіх вялікімі блакітнымі літарамі была выведзена назва іхняй любімай каманды: "Дынама".

Хлопцы вучыліся ў розных школах горада, але ўсіх іх аб'яднала і пазнаёміла футбольная каманда "Дынама", на стадыёне якой яны часта збіраліся, бавячы вольны час. Пазаўчора Рыгор прапанаваў з'ездзіць за горад на возера, дзе ён не раз і не два адпачываў з бацькамі. Мітрафан, Стась і Яша, якім, як і Рыгору, надакучыла сядзець у душным горадзе, з радасцю яго падтрымалі.

— Начальнік! — звярнуўся да Рыгора Стась. — Нам яшчэ доўга топаць да возера?

— Кіламетр з гакам застаўся, — бадзёра адказаў Рыгор і збочыў направа, на пясчаную дарогу, што вяла праз лес на возера.

3

Адзін бераг гэтага ляснога возера быў нізкі, балоцісты, парослы аерам і асакою, а другі — высокі, пясчаны. Тут раслі кусты ядлоўцу, сасны і бярозы.

Пад купкай бярозак хлопцы раскінулі палатку, побач забілі два калкі, на якія павесілі трыко і шорты. Сінія трыко з жоўтымі лампасамі належалі Стасю і Яшы, а шорты — Мітрафану і Рыгору.

— Стась, вунь каля таго ядлоўца, — паказаў рукою Рыгор, — выкапай для смецця ямку.

Стась скрывіўся як серада на пятніцу:

— Я жардзінку з лесу прынёс, калкі прынёс. А цяпер і ямку капаць? Сам выкапай.

— Я выкапаю, — падахвоціўся Мітрафан, і ўзяўшы сапёрную рыдлёўку, з сілай загнаў яе ў дзірван.

Мітрафан капаў хутка, умела. На загарэлых потных руках выступалі пругкія мускулы. Непадалёку на жываце ляжаў Яша і, як заварожаны, пазіраў на Мітрафана.

— Мітрафан, а ты сапраўдны землякоп! — не вытрываўшы, пахваліў.

— Пасля горада мне здаецца, што ў рай трапіў! Хлопцы, у мяне душа спявае! — Мітрафан стукнуў сябе кулаком у грудзі і зацягнуў:

Голас у Мітрафана быў моцны, прыгожы. Рэха панесла песню па лесе.

— Проста беларускі салавей! — усміхнуўся Яша, паказаўшы шырокія, як долата, зубы.

— Бач, як распірае цябе ад радасці! Глядзі, не наспявай сабе на бяду, — заўважыў Стась.

Мітрафан набраў на рыдлёўку пяску і, прамовіўшы "Ціпун табе на язык!", кінуў на Стася. Пясок трапіў Стасю на галаву, пасыпаўся за вушы.

Вочы ў Стася сталі шкляныя. Ён сцяў кулакі і падскочыў да Мітрафана.

— Стасік, я не хацеў! — разгубіўся Мітрафан.

Стась моўчкі стукнуў Мітрафана кулаком у твар. Мітрафан адкінуў убок рыдлёўку і локцем даў Стасю па губе. З разбітай Стасевай губы на падбародак папаўзла кроў, падобная на сок спелай каліны.

Яша ўсхапіўся на ногі і замахаў рукамі:

— Рыгор! Рыгор! Яны б'юцца!

З-за палаткі выбег Рыгор і стаў між Мітрафанам і Стасем.

— Эх вы! На стадыёне найлепшыя сябры, а прыехалі на возера — і пабіліся.

— Хлопцы, у яме лімонка! — неспадзявана гукнуў Яша. Сапраўды, у яміне, якую нядаўна так старанна капаў Мітрафан, ляжала рабрыстая заіржавелая граната, прысыпаная пяском.

Рыгор, Яша, Стась і Мітрафан пасталі каля яміны і, не адрываючы вачэй, глядзелі на лімонку.

— Відаць, з самай вайны ў зямлі праляжала, а Мітрафан яе выкапаў,— парушыў маўчанне Яша.

— Яна нямецкая, — сказаў Стась.

— Не, наша, — не пагадзіўся з ім Рыгор.

— Можа, засыплем яе? — няўпэўнена прагаварыў Мітрафан.

Рыгор зірнуў на сяброў.

— Хлопцы, адыдзіцеся: я яе вазьму.

Яша, павярнуўшыся, падбег да бярозы, лёг за яе і замахаў рукамі, падклікаючы Мітрафана і Стася:

— Сюды! Сюды!

Яны нават не зварухнуліся. Рыгор зноў зірнуў на іх і, нагнуўшыся, трыма пальцамі ўзяў лімонку. Яны ў яго задрыжалі, а загарэлы твар пабялеў.

Стась далоняю выцер з падбародка кроў, як на нейкае дзіва, паглядзеў на яе і прашаптаў:

— Лімонка так доўга ў зямлі праляжала, а не ўзарвалася!

Рыгор перакінуў лімонку з рукі на руку, як звычайна перакідаюць гарачую, спечаную на цяпельцы бульбу, і хрыплым басам сказаў:

— Не ўзарвецца, бо наша.

— Рыгор, не жартуй, — папярэдзіў Мітрафан. Да сяброў падышоў Яша і прапанаваў:

— Сапёраў выклічам. Няхай яны і ўзарвуць.

Рыгор ухмыльнуўся і паклаў гранату на пяньку каля палаткі.

— Заўтра раненька ўстанем і рыбы наглушым.

4

Гэтай ноччу хлопцы доўга не маглі заснуць. Яны ляжалі ў палатцы і размаўлялі.

— Рыгор, як думаеш: вялікая рыба ёсць у возеры? — пацікавіўся Мітрафан.

— Канешне, ёсць. І карпы, і шчупакі,— упэўнена сказаў Рыгор.

— Вось каб злавіць шчупачка кілаграмаў на пяць! Здзівілася б мама, калі б убачыла, — выказаў жаданне Мітрафан.

— Хлопцы, калі б мы гэтую гранату з зямлі не дасталі, то, магчыма, нехта іншы яе дастаў бы і ў паветра ўзляцеў бы, — уступіў у гаворку Яша.

— Ад гранаты ў паветра не ўзляціш. Гэта табе не снарад, — не пагадзіўся Стась.

— Узляціш як міленькі,— на сваім стаяў Яша.

— Годзе спрачацца. Давайце спаць, пакуль не пабіліся, — перапыніў спрэчку Рыгор.

5

Рыгор, Стась і Яша прачнуліся, калі сонца ўжо ўзышло над лесам, які аж звінеў ад птушыных галасоў. Мітрафана ў палатцы не было. Стась кулакамі працёр вочы і пазяхнуў.

— Наш Мітрафан, мабыць, шчупачка пабег лавіць!

— Можа, ён каля палаткі сядзіць, на сонейку грэецца? Глянь, — папрасіў яго Рыгор.

— Усё я ды я, — пачаў Стась, але ўсё-такі выпаўз з палаткі і праз імгненне ўсклікнуў: — Хлопцы, граната прапала!

І праўда, лімонкі на пяньку не было.

— Лімонку, відаць, Мітрафан забраў,— выказаў здагадку Стась.

— Вунь ён! — усклікнуў Яша.

Мітрафан у шортах стаяў на беразе і глядзеў на возера. Заўважыўшы сяброў, ён узняў галаву і крыкнуў:

— Хлопцы! Прыгажосць якая! Сонца золатам разліваецца!

"Зо-ла-там! Зо-ла-там!" — панеслася па лесе рэха, а Мітрафан, як і ўчора, прыгожым голасам зацягнуў:

— Мітрафан, ты лімонку не браў? — гукнуў Рыгор.

— Не браў! — крыкнуў Мітрафан і ляпнуў рукамі па кішэнях…

Пачуўся выбух. Рыгор, Стась і Яша застылі як скамянелыя. Наўкола стала ціха-ціха. Толькі ў лесе ўсё яшчэ грымела рэха ды на беразе, там, дзе нядаўна стаяў Мітрафан, слаўся ці то дым, ці то ўзняты выбухам пыл.

— У яго граната ў кішэні ляжала. Ён узарваўся, — выціснуў з сябе Рыгор і прыпусціў па беразе. За ім пабеглі Стась і Яша.

6

Выбух не зачапіў толькі Мітрафанаў твар — на ім не было ні драпінкі, толькі чарнеў сіняк, які застаўся пасля ўчарашняй бойкі са Стасем.

Рыгор прамовіў:

— Калі б Мітрафан ведаў, што ў ягонай кішэні лімонка, ён бы не ляпнуў па ёй рукою. Значыць, хтосьці з нас непрыкметна паклаў яму гранату: Хто так з ім пажартаваў? Я пытаюся: хто?

Твар у Стася перасмыкнуўся, стаў калючы і злосны:

— Не я!

Рыгор моўчкі зірнуў на Яшу. Яша часта-часта заморгаў вачыма:

— Я ноччу спаў. Я не ўставаў, не выходзіў з палаткі. Можа, Стась паклаў? Учора ён пабіўся з Мітрафанам. Стась абедзвюма рукамі схапіў Яшу за грудзі.

— Ты што вярзеш?

— Перастаньце! Нябожчык перад вамі! — націснуўшы на слова "нябожчык", сказаў Рыгор.

Стась адпусціў Яшу і ўголас заплакаў. Плечы яго калаціліся, а па шчаках цяклі слезы.

— Рыгор, — нясмела пачаў Яша, — ты таксама з намі ў палатцы спаў.

Не адказаўшы, Рыгор зняў з сябе майку з надпісам "Дынама" і паклаў яе на твар Мітрафана.

Выцершы слёзы, Стась таксама зняў з сябе майку з надпісам "Дынама" і паклаў яе на грудзі Мітрафану.

— Даруй нам, Мітрафан, — сказаў Яша і, зняўшы з сябе майку з надпісам Дынама", паклаў яе на ногі Мітрафана.

Рыгор паглядзеў на Мітрафана, накрытага белымі майкамі, паківаў галавою і звярнуўся да Стася і Яшы:

— Трэба паведаміць ягоным бацькам і ў міліцыю. Каб не цягалі нас, скажам у міліцыі, што Мітрафан сам знайшоў гранату і ўзарваўся. Потым разбярэмся, хто з нас вінаваты.

— Няхай будзе так, — кіўнуў галавою Стась.

— Хто паведаміць бацькам? — выдыхнуў Рыгор. Стась і Яша прамаўчалі. Яны стараліся не глядзець Рыгору ў вочы.

Рыгор нагнуўся і вырваў тры травінкі: дзве меншыя і адну большую. Заціснуўшы ў кулаку, ён працягнуў іх Стасю і Яшу.

— Хто выцягне меншую, той пойдзе да Мітрафанавых бацькоў. Згода?

— Згода, — адказаў Стась і выцягнуў з Рыгоравага кулака травінку.

— Меншая, — адзначыў Рыгор. Стась апусціў галаву.

— Прыйдзецца ісці.

Рыгор пераступіў з нагі на нагу.

— Яша, твая чарга. Цягні.

— А! — як спрасонку, усклікнуў Яша і выцягнуў меншую травінку.

7

У дзверы Мітрафанавай кватэры пазваніў Стась. Ім адчыніла сухенькая бабулька ў сіняй спадніцы і кофце з вялікімі чырвонымі кветкамі.

— Добры дзень, — прывітаўся Стась і тут жа схамянуўся: "Не так я пачаў. Нядобрую навіну мы з Яшам нясем у гэтую кватэру".

— Добры дзень, — адказала бабуля, падазрона пазіраючы на хлопцаў.

"Цяпер людзі баязлівыя, нікому не вераць," — адзначыў пра сябе Стась і локцем штурхнуў Яшу: маўляў, давай, працягвай размову, падтрымай мяне.

Яша набраў у грудзі паветра і з шумам выдыхнуў яго:

— Мы разам з Мітрафанам ходзім на футбол, за адну каманду балеем.

— Мама, да нас Мітрафанавы сябры прыйшлі? Кліч іх сюды! — данёсся з залы прарэзлівы жаночы голас.

8

Зайшоўшы ў залу, Стась і Яша ўбачылі жанчыну гадоў сарака, якая сядзела ў інваліднай калясцы. Валасы ў яе былі сівыя, твар стомлены, пад вачыма — цёмныя кругі.

— Сядайце, хлопчыкі,— незвычайна ласкава запрасіла жанчына, паказаўшы на старэнькую канапу. — Я Мітрафанава мама. Нінай Іванаўнай мяне зваць.

Стась і Яша не селі, спыніліся каля дзвярэй. Акрамя канапы, у зале стаялі чатыры драўляныя крэслы, невялікі сервант з посудам, тэлевізар у кутку і бажніца, упрыгожаная штучнымі кветкамі і вышываным ручніком. За шклом серванта стаяў Мітрафанаў фотаздымак, на якім ягоныя вочы гарэлі, як дзве зорачкі, а твар свяціўся шчасцем.

"Беднавата тут жывуць. Нездарма Мітрафану так хацелася злавіць шчупачка", — прабегла ў Стася ў галаве.

— Мітрафанаў тата дома? — прагаварыў ён, каб толькі не маўчаць.

— Мітрафанаў бацька памёр, — паведаміла Ніна Іванаўна, а потым дадала: — Я кожны дзень малюся Богу, каб Мітрафан быў жывы і здаровы. Ён — мая надзея. Хлопчыкі, вы разам з Мітрафанам былі на возеры? Гляньце мне ў вочы! Ну!

Стась адчуў, што закружылася галава. Яму здалося, што ён ляціць, правальваецца ў бездань.

— Хлопчыкі, былі там? Хлопчыкі! — Ніна Іванаўна ўсклікнула, як тапелец, які просіць, каб яму дапамаглі.

Стась падняў галаву і зноў убачыў Мітрафанаў фотаздымак. Мітрафан усміхаўся яму, Стасю, і здалося, нават падміргнуў.

Стась павярнуўся і выскачыў з кватэры, ледзь не збіўшы з ног Мітрафанаву бабулю. На двары яго дагнаў Яша.

— Ты сказаў ім? — пацікавіўся Стась.

— Не змог. Я за табою пабег, — прызнаўся Яша.

— І я не змог, — сказаў Стась.

9

Мінуў тыдзень. Рыгор, Стась і Яша сустрэліся на стадыёне "Дынама".

— Хлопцы, давайце заўтра з'ездзім на возера, — прапанаваў Рыгор.

Стась пакруціў галавою.

— Мяне туды ўжо не цягне.

— І мяне не цягне, — сказаў Яша.

— А мне, думаеце, хочацца? Прайшоў тыдзень, як загінуў Мітрафан. Пасядзім, успомнім яго. Ці, можа, не жадаеце?

Стась цяжка ўздыхнуў.

— Трэба паехаць.

— Калі трэба, значыць, трэба, — прагаварыў Яша.

10

На возеры, як і тыдзень назад, было ціха, спакойна. Спявалі птушкі, свежы ветрык прабягаў па ўскрайку леса.

Хлопцы прывезлі з сабою тры букеты кветак і паклалі ў варонку ад гранаты, туды, дзе загінуў Мітрафан. Затым паставілі палатку. Рыгор выбраў месца для палаткі непадалёку ад варонкі.

— Пераначуем каля Мітрафана, — сказаў ён. Стась і Яша яму не пярэчылі.

Рыгор працягнуў Стасю сапёрную рыдлёўку і тупнуў нагою, паказаўшы:

— Тут выкапаеш ямку для смецця.

Стась узяў рыдлёўку і пачаў капаць. Рыгор стаяў непадалёку, а Яша корпаўся каля палаткі.

— Хлопцы, я выкапаў лімонку! — Стась разгублена пазіраў на сяброў.

— Хлусіш, — не паверыў яму Яша.

— А ты падыдзі і паглядзі,— з'едліва прагаварыў Стась.

11

Лімонка ляжала на самым дне. Яе ўзяў Рыгор і перакінуў з рукі на руку.

— Хочаш сам узарвацца і нас узарваць? — узлаваўся Яша.

— Што будзем рабіць з лімонкай? — пацікавіўся ў Рыгора Стась.

Рыгор моўчкі паклаў гранату каля палаткі.

— Заўтра рыбы наглушым.

12

Ноч выдалася цёплая, лагодная. Асцярожна, каб не разбудзіць сяброў, Ён выпаўз з палаткі і намацаў левай рукою шорты, якія віселі на жардзінцы, а праваю ўзяў рабрыстую лімонку. Рука ўздрыгнула, далоня пакрылася ліпкім потам, у грудзях моцна застукала сэрца. У палатцы хтосьці з хлопцаў заварушыўся.

Ен сцяўся, прыслухоўваючыся, а потым падняў лімонку і паклаў яе ў кішэню шортаў. Рана-раненька, перад усходам сонца, паветра скалане выбух, і аднаго з тых хлопцаў, што бестурботна спяць у палатцы, не стане. Хтосьці загалосіць, хтосьці выцісне слязу, хтосьці пашкадуе, а Яму стане лягчэй. Жыццё не спыніцца, будзе ісці так, як і ішло. "На аднаго больш, на аднаго менш. Якая розніца для Зямлі, для Сусвету! Ад таго, што загіне адзін чалавек, Сусвет не пацерпіць", — падумаў Ён і… убачыў перад сабою Рыгора, які трымаў у руцэ ліхтарык.

13

— Яша, цяпер мяне на той свет вырашыў адправіць? — ледзяным голасам прагаварыў Рыгор і ўключыў ліхтарык, накіраваўшы яго на сябрука. Яша затуліў твар рукамі, а ў палатцы заварочаўся Стась.

— Стась, вылазь! — гукнуў Рыгор. — Я злавіў забойцу! Праз хвіліну з палаткі вылез Стась і ўставіўся на Яшу.

— Ён забойца?

— Мы спалі, а ён не спаў. У мае шорты паклаў лімонку. — Рыгор зняў з жардзінкі шорты, выняў з кішэні лімонку і кінуў яе пад ногі Яшу.

Яша спалохана закрычаў і як падкошаны апусціўся на зямлю.

— Не галасі. Гэтая граната вучэбная, — супакоіў Яшу Рыгор. — Я яе ў школе ўзяў і пазаўчора тут закапаў.

Стась, як відаць, ніяк не мог зразумець, што адбываецца.

— Рыгор, ты знарок прывёз нас на возера?

— Знарок.

Рыгор з агідай паглядзеў на Яшу і плюнуў на яго:

— Я адразу здагадаўся, што ён забойца, але не мог даказаць. Ён хацеў забіць не Мітрафана, а мяне, ды ў цемры пераблытаў шорты. Не ў мае, а ў Мітрафанавы паклаў лімонку.

Стась нагнуўся і ўзяў Яшу за валасы, задзёршы галаву.

— Яша, гэта так? Праўду кажы.

— Так.

Стась расціснуў пальцы і павярнуўся да Рыгора.

— Чаму ён цябе на той свет хацеў адправіць?

— Мы з Яшам некалі пабіліся аб заклад, і ён праіграў. Нядаўна я нагадаў, што ён мне павінен, ды…

— Няма ў мяне чаго аддаваць! Няма! — выгукнуў Яша і паваліўся на бок. Ён ляжаў бездапаможны, як чарвяк на гарачым сонцы.

— Ты зусім здурнеў,— звярнуўся да Яшы Стась. — Уяві, што лімонка ўзарвалася тут! Асколкі і цябе ў палатцы дасталі б!

— Не дасталі б, Стасік. Я за цябе лёг, схаваўся.

— Цябе біць трэба, малаціць! — Стась азірнуўся, шукаючы кія.

Яша ўскочыў на ногі і панёсся ў лес. Стась ірвануўся за ім, але яго спыніў Рыгор:

— Няхай бяжыць. Далёка не ўцячэ. У горадзе сустрэнем і пагаворым.

1

Ужо зусім сцямнела. Сямён сядзеў на лаўцы ў садзе і глядзеў на неба. Цяпер, у канцы кастрычніка, яно было цёмна-шэрае, нібы намаляванае незвычайным шэрым алоўкам.

Сямёну падабалася сядзець вось так, у цішыні, і глядзець на неба, асабліва ўлетку, калі паважна і спакойна плывуць удалеч хмары, упэўненыя ў сабе, абыякавыя да ўсяго.

Ён, Сямён, праз тры гады скончыць школу і, канешне, паедзе ў горад, туды, куды часта плывуць хмары. Там вывучыцца на мастака і калісьці напіша вялікую карціну, на якой будзе і гэты асенні сад, і гэтае недаступнае цёмна-шэрае неба.

Падзьмуў легкі ветрык, і пацягнула гарэлым адтуль, дзе стаяў іхні хлеў. Пазаўчора ён згарэў. Ад яго засталіся толькі галавешкі і задымлены каменны падмурак.

Ззаду, за спінай, прашалясцела апаўшае лісце. "Мабыць, мыш прабегла, спажывы шукае", — падумаў Сямён. У гэты момант нечыя дужыя пальцы сціснулі яго горла. Ён варухнуў плячыма, напяўся, імкнучыся вызваліцца. Пальцы, як жалезныя абцугі, сціскалі ўсё мацней. Сямёну здалося, што на цёмна-шэрым бяздонным небе раптам успыхнулі прыгожыя яркія зорачкі. Яны бегалі, мітусіліся, з трэскам гарэлі, як бенгальскія агні.

2

У той вечар, стаміўшыся за дзень, у пяць гадзін Сямён прылёг на ложак і заснуў не распрануўшыся. А ў восем гадзін яго разбудзіла маці. Цёплымі кончыкамі пальцаў яна дакранулася да ягонай шчакі:

— Сынок, уставай. Паесці табе прынесла.

Сямён расплюшчыў вочы і ўбачыў, што на стале стаіць кубак гарбаты, а каля яго — талерка са свежымі булачкамі. Сямён пазяхнуў і пацягнуўся.

— Нядаўна спякла?

— Толькі што, — ласкава прамовіла маці.

З кухні данесліся прыглушаныя мужчынскія галасы. Сямён прыўстаў, прыслухоўваючыся.

— Мама, хто ў нас?

— Дзядзька Вадзім агарод нам пераараў, дык наш татка магарыч яму паставіў.

Вадзім (па-вулічнаму яго называюць Чырвонец) жыве на другім канцы вёскі. З бацькам ён не ладзіць. Неяк яны нават пабіліся на вясковым вяселлі, і Сямён пацікавіўся ў маці, чаму яны, аднавяскоўцы, так неўзлюбілі адзін аднаго. Тады маці прамаўчала, нахмурыўшыся.

Сямён устаў і звесіў з ложка ногі.

— У нас, здаецца, не толькі дзядька Вадзім.

— Іван прыцягнуўся. Ён за вярсту гарэлку чуе, — сказала маці.

Іван жыве па суседству. Ён заўжды прыходзіць у хату, калі збіраюцца госці. Бацька ўжо прывык да гэтага і запрашае яго за стол як блізкага, як сваяка:

— Сядай з намі, Іван. У нагах праўды няма.

Сямён узяў кубак і выпіў глыток духмянай, настоенай на зёлках, гарбаты.

— Мама, мне прыснілася зломаная шабля. Што б гэта азначала? Га?

Маці ўмее разгадваць сны. Ад бабулі ёй дастаўся даўні тоўсты соннік у скураной вокладцы.

— Сынок! — у голасе маці Сямён адчуў трывогу. — Беражыся. Ворагі цябе адолеюць.

Сямён глядзіць на маці, любуючыся ёю. Валасы у яе залацістыя, на круглаватых, ружовенькіх шчочках гэткія ж залацістыя вяснушкі. Нездарма бацька, бывае, называе яе золатцам.

Узяўшы з талеркі булачку, Сямён адкусіў кавалак і запіў гарбатай.

— У мяне няма ворагоў. Я нікому зла не зрабіў.

— Сынок, у жыцці ўсяк бывае. Беражыся! — папярэдзіла маці і, лёгка ступаючы, накіравалася на кухню.

3

Перад тым, як зноў легчы спаць, Сямён выйшаў на двор і сеў на лаўку ў садзе.

Ён не верыў, што праз дзень ці два нейкі невядомы вораг прычыніць яму зло, але на душы чамусьці было неспакойна. "У нашай вёсцы людзі даўно жывуць разам. Здараецца, і пасварацца, і паб'юцца, як бацька з дзядькам Вадзімам, але ж потым мірацца, у госці ходзяць. Не, у нас няма заклятых ворагаў", — думаў ён.

Адчыніўшыся, рыпнулі дзверы веранды, і на ганак выйшлі маці і дзяцька Вадзім. Маці, відаць, не чакала, што яе госць выйдзе за ёю, бо, азірнуўшыся, здзіўлена прамовіла:

— Вадзім, чаго ж так рана з-за стала вылез?

— Няхай п'юць, — махнуў рукою Чырвонец. — Мне з табою трэба пагаварыць.

— З маім Міколам гаварыў бы.

— Марынка! — гучна прашаптаў Чырвонец і, наблізіўшыся да маці, рукамі ўзяўся за яе плечы, стараючыся абняць. — Я ж кахаю цябе!

На зашклёнай верандзе гарэла святло, і Сямён бачыў, як перакасіўся твар маці.

— Вадзім! — спалохана ўсклікнула яна і адштурхнула Чырвонца. — У цябе ёсць жонка! Яе кахай!

Чырвонец пахіснуўся, але ўтрымаўся, не ўпаў з ганка.

— Марынка, мы ж з табою некалі сустракаліся, давідна гулялі.

— Ну і што? — адказала маці. — Гулялі, бо маладыя былі. Сямён прыціснуўся да лаўкі. Ён адчуваў сябе як злодзей, якога злавілі з крадзеным і вывелі на людзі, каб паказаць.

— Як што? — Чырвонец рукою палез у кішэню і дастаўшы адтуль фотаздымак, падняў яго ўгору. — У мяне застаўся твой фотаздымачак. Ты мне яго некалі падарыла і падпісала: "Дарагому Вадзіму ад Марыны на ўспамін".

— Аддай! — выдыхнула маці. Чырвонец руку з фотаздымкам адвёў назад.

— Ты мяне хоць калі-небудзь кахала?

— Калі б кахала, то замуж за цябе пайшла б. Ты ж мне прапаноўваў.

Чырвонец гучна засоп носам і гыгыкнуў, занерваваўшыся:

— Так, ты адмовіла мне. І сёння праганяеш. Ён наблізіўся да яе і ўсхвалявана прагаварыў:

— Марынка, я ж…

— Не трэба! — як спалоханая птушка, усклікнула маці, затуліўшыся рукамі.

— Прабач, Марынка, — сказаў Чырвонец і, спусціўшыся з ганка, закурыў, а потым па бетоннай дарожцы накіраваўся на вуліцу. Невысокага росту, грузны, амаль квадратны, ён ішоў няспешна, грукаючы падэшвамі ботаў па бетоне.

"Хутчэй ідзі! Хутчэй! Я ненавіджу цябе!" — хацелася крыкнуць Сямёну.

— Вадзім, дзякуй, што дапамог нам! — гукнула маці. "Вось чаму ты з бацькам на вяселлі пабіўся. Лепей я не ведаў бы пра гэта", — кусаючы губы, прашаптаў Сямён.

— Сынок! — паклікала маці. Сямён не азваўся.

4

А Іван у гэты вечар добра падпіў. Маці і бацька ледзь выправадзілі яго з хаты. Іван не адразу пайшоў дамоў. У садзе сеў на лаўку і заспяваў.

— Няхай спявае, — сказаў бацька. — Наспяваецца, пакурыць і пойдзе спаць.

5

Ноччу Сямёна разбудзіў тэлефонны званок. У пакоі насупраць на ложку заварушылася маці.

— Мікола, чуеш? Тэлефон звоніць.

— Каму гэта прыспічыла поначы званіць? — спрасонку хрыплым голасам прагаварыў бацька.

— Можа, Івану захацелася пахмяліцца, — ці то жартам, ці то ўсур'ёз сказала маці.

Тэлефон званіў не пераставаючы.

Бацька штосьці буркнуў, устаў з ложка і па калідорчыку, не ўключыўшы святло, накіраваўся ў суседні пакой, дзе стаяў тэлефон.

— Марына, наш хлеў гарыць! — неўзабаве пачуўся ягоны адчайны крык.

Сямён ускочыў з ложка і, апярэдзіўшы маці, пабег па калідорчыку. Праз акно, што выходзіла ў сад, ён убачыў чырвонае полымя, якое ўзнімалася над хлявом, імкнучыся да цёмнага бяздоннага неба. У хаце было светла, амаль як днём.

— Марына, у пажарную пазвані! — гукнуў бацька і пабег на двор.

А маці разгубілася, глядзіць на Сямёна шырока расплюшчанымі вачыма.

— Сынок, які нумар пажарнай? Не памятаеш?

— 01,— падказаў Сямён.

Маці падняла тэлефонную трубку, набрала нумар і крыкнула:

— У нас, у Парэччы, хлеў гарыць! Хутчэй прыязджайце!

6

Пажарныя прыехалі, калі хлеў ужо згарэў. Шчасце, што з дапамогай суседзяў бацьку удалося вывесці з хлява карову і свіней.

Ён вельмі перажываў: за пару гадзін схуднеў, счарнеў, а цяпер сядзеў у хаце, моўчкі апусціўшы галаву.

— Мікола, не бяры так блізка да сэрца! — не вытрывала, накрычала маці.— Хіба свет клінам на хляве сышоўся?

Бацька падняў стрыжаную галаву:

— Хлеў пабудую. Страхоўку нам выплацяць. Сена шкада. Цэлае лета касою махаў… І ўсё згарэла!

— У сваякоў пазычым, — уздыхнула маці.

— Хлеў пабудую! — зноў пачаў бацька. — Але хочацца мне ведаць: хто падпаліў яго? Каму я дарогу перайшоў?

Маці села насупраць бацькі на табурэтку.

— Можа, ад праводкі загарэўся? Бацька крыва ўсміхнуўся:

— Ад якой праводкі? Следчы ж быў, казаў, што знарок хтосьці падпаліў. А потым яшчэ пазваніў, каб сказаць, што хлеў гарыць. Хіба забылася?

— Забылася! — усхліпнула маці.

У хату зайшоў Іван. Высокі, худы, няголены. Стаў у парозе, выцягнуўшыся, як жаўнер на варце. Бацька заварушыўся на табурэтцы.

— Што скажаш, Іван? Пахмяліцца захацелася? Іван нясмела кашлянуў у кулак.

— Мікола, я прыйшоў сказаць, што сена дам. Я накасіў, на дзве каровы хопіць.

Бацька рэзка падняў галаву і ўставіўся на суседа.

— Ты каля хлява не курыў?

— На лаўцы, як прыбіты, прасядзеў, праспаўся і дамоў пайшоў! Дальбог! — пабажыўся Іван. Ягоны няголены падбародак задрыжаў, а на вачах выступілі слёзы.

— Ідзі, Іван, — ужо мякчэй прагаварыў бацька.

Іван павярнуўся і пайшоў, асцярожна зачыніўшы за сабою дзверы.

Бацька стукнуў кулаком па стале.

— Хочацца мне ведаць, хто падпаліў!

— І мне хочацца, — прамовіў Сямён, з жалем паглядзеўшы на бацьку.

7

На другі дзень бацька і маці адправіліся ў суседнюю вёску да сваякоў пазычыць сена. Сямён дома застаўся адзін. Звечарэла, а бацькоў ўсё яшчэ не было.

Сямён прыйшоў у сад і сеў на лаўку.

— Сямёнка! — данеслася з-за плота.

Сямён азірнуўся і ўбачыў дзядзьку Івана. Сёння ён быў цвярозы.

— Сямёнка! — паўтарыў Іван. — Бацька і маці яшчэ гасцююць?

— Гасцююць, — кіўнуў галавою Сямён. Яму не хацелася заводзіць з суседам доўгую гаворку. Ён спадзяваўся, што Іван пойдзе далей, пакіне яго аднаго. Але, як было відаць, сусед спыніўся надоўга.

— Сямёнка, твой бацька думае, што я цыгарэтай хлеў незнарок падпаліў,— націснуўшы на словы "незнарок", прамовіў Іван. — Дальбог не я! Галава ў мяне была ясная!

— Дзядзька! — перапыніў Сямён.

— І ты на мяне злуешся! — паківаў галавою Іван і пацягнуўся далей.

8

Праз паўгадзіны за плотам пачуліся цяжкія крокі. Сямён устаў і ўбачыў квадратную постаць Чырвонца. Чырвонец, углядаючыся, спыніўся.

— Сямён, ты?

— Я! — з выклікам адказаў Сямён і падышоў да плота.

— Што тут робіш, Сямён?

— Вас чакаю. Вы каня на балота завялі. Я ведаў, што каля нас будзеце ісці,— Сямён ледзь стрымліваў хваляванне.

Вочы ў Чырвонца бліснулі ў цемры, як у ваўка.

— А яшчэ што ведаеш? Га?

— Наш хлеў падпалілі вы, а потым патэлефанавалі, каб тата на пажар паглядзеў! — Сямён увесь напружыўся і выцягнуўся, як лазінка.

— Гы-гы!.. — нядобра зарагатаў Чырвонец. — З глузду з'ехаў?

— Дзядзька Вадзім, я чуў, як вы прызнаваліся маме ў каханні!

— Чуў? Гы-гы…

— Мама вас не захацела слухаць, прагнала. Вы пайшлі дамоў, а потым вярнуліся і хлеў падпалілі, каб маме і тату адпомсціць, — твар у Сямёна гарэў, быццам хтосьці сцебануў крапівой-пякучкай.

— Дакажаш? Гы-гы…

— Дакажу! — Сямён выхапіў з-за пазухі фотаздымак і падняў яго перад сабой. — Вось фотаздымак, які вы маме паказвалі. Вы яго ў нашым садзе згубілі. Мабыць, тады, калі запалкі з кішэні даставалі.

— Хлопчык! — Чырвонец нечакана заплакаў. Слёзы пацяклі па ягоных тоўстых абвіслых шчаках. — Нікому не кажы пра гэта. Злосць мною кіравала. Ашалеў я. Не кажы! Мяне пасадзяць! Не скажаш? Га?

Сямён маўчаў. Вось і вывеў ён дзядзьку Вадзіма на чыстую ваду, ва ўсім прымусіў прызнацца, а радасці няма. Неяк трывожна на душы.

— Не скажаш?

Сямён наморшчыў лоб. Каму казаць? Бацьку? Але ж тады фотаздымак прыйдзецца паказаць. Не, няможна. Няма як. Бацьку будзе балюча.

Сямён з агідай паглядзеў на Чырвонца.

— Дзядзька Вадзім, вы заплаціце і за хлеў, і за сена.

— Каму?

— Мне. Я скажу татку, што гэтыя грошы ў латарэю выйграў.

— Хлопчык, ты вельмі добра прыдумаў! — вочы ў Чырвонца імгненна высахлі і зноў бліснулі, як у ваўка. — Я заплачу, а ты скажы, што выйграў! Гы-гы!..

Сямён павярнуўся, падышоў да лаўкі і стомлена апусціўся на яе.

9

Ужо зусім сцямнела. Сямён сядзеў на лаўцы і глядзеў на цёмна-шэрае неба.

Ззаду, за спінай, прашалясцела апаўшае лісце. "Мабыць, мыш прабегла", — падумаў Сямён. У гэты момант нечыя дужыя пальцы сціснулі яго за горла.

Ён варухнуў плячыма, напяўся, імкнучыся вызваліцца. Пальцы, як жалезныя абцугі, сціснуліся на горле мацней. Сямёну здалося, што на цёмна-шэрым бяздонным небе раптам успыхнулі прыгожыя яркія зорачкі. Яны бегалі, мітусіліся, з трэскам гарэлі, як бенгальскія агні.

— А-а-а! — закрычаў хлапчук, але не пачуў свайго крыку.

10

— Сынок! Сыночак! — як праз сон, пачуў Сямён. Ён з намаганнем расплюшчыў вочы і ўбачыў усхваляваны твар маці. Нахіліўшыся, яна з сілай страсянула яго.

— Сыночак, ачніся!

Сямён бездапаможна застагнаў.

— Сыночак, ты жывы? Жывы!

— Мамачка, што са мною? — лежачы на траве, усыпанай жоўтымі лісцямі, запытаўся Сямён.

— Я пачула, што ты крычыш, прыбегла і ўбачыла, што Чырвонец цябе душыць. Схапіла кій і стукнула яго…

— Дзе ён? Маці азірнулася.

— Побач ляжыць. Сынок, ён варушыцца! Уставай, уцякайма адгэтуль!

Сямён прыўстаў. На верандзе загарэлася святло.

— Мікола! — у адчаі закрычала маці.

— Марына, што там нарабілася? — азваўся з веранды бацька.

— Мікола, ідзі сюдзі! — паклікала маці і заплакала наўзрыд.

1

З Нінай Ён вучыўся ў дзесятым класе і сядзеў за адной партай. Не таму, што пульхненькая, чарнявая Ніна яму вельмі падабалася. Так склалася. Яшчэ ў трэцім класе настаўніца пасадзіла іх разам. З таго часу кожны год першага верасня яны з Нінай, зайшоўшы ў клас, моўчкі садзіліся за адну парту: Ніна — злева, а Ён — справа. З хлапчукамі Ён не сябраваў. Ён любіў адзіноту.

На перапынку Ён пачуў, як Ніна пахвалілася сяброўкам, што бабуля купіла ёй прыгожую норкавую шапку, і на ўроку матэматыкі напісаў запіску: "Нінка, сёння ў кінатэатры "Раніца" паказваюць цікавы фільм. Запрашаю цябе на апошні сеанс, які пачнецца ў дваццаць адну гадзіну". Калі Ніна прачытала запіску, яе чорныя падкоўкі-бровы прыўзняліся, а смуглявыя шчокі пачырванелі. Затым яна ўзяла ручку і на гэтай жа паперцы вывела прыгожымі літарамі: "Я прыйду".

Ён усміхнуўся, задаволены.

2

Першую шапку Ён сарваў з галавы жанчыны мінулай зімою, калі вяртаўся ад рэпетытара, з якім займаўся матэматыкай.

Быў марозны вечар. З неба падаў мяккі сняжок. На аўтобусным прыпынку стаяла жанчына гадоў трыццаці.

— Хлопчык, у цябе ёсць закурыць? — аклікнула яна яго.

— Няма! — адказаў Ён, паслізнуўшыся на лядку. Слова "хлопчык" балюча кальнула. Два гады назад яму далі мянушку "Хлопчык", бо Ён быў самым малым у класе. Аднакласнікі падрасталі, мужнелі, а ён чамусьці не рос, хоць і ранішняй гімнастыкай займаўся, і з гантэлямі трэніраваўся. Часта прыходзілася чуць на перапынках:

— Хлопчык, дай спісаць матэматыку.

— Хлопчык, пазыч сшытак.

— Хлопчык, дай аловак.

Кіпела ў Яго на душы, але Ён і матэматыку даваў спісаць, і сшыткі пазычаў, і алоўкі ахвяраваў, каб толькі адчапіліся ад яго.

— Хлопчык, ты не курыш? — п'яным смехам залілася жанчына.

"Напілася і смяешся з мяне!" — з нянавісцю падумаў Ён і, падскочыўшы да жанчыны, сарваў з яе галавы рыжую лісіную шапку.

— Злодзея лавіце! — апамятаўшыся, закрычала жанчына, але Ён быў ужо далёка, бег, трымаючы шапку пад курткай. Снег рыпеў пад нагамі, сняжынкі-пушынкі падалі на разагрэты бегам твар, а на душы было прыемна. Упершыню Ён даў здачы, упершыню пакараў таго, хто яго пакрыўдзіў. Ён адчуваў сябе пераможцам.

Шапку Ён схаваў на ложку пад матрацам. Цэлы тыдзень Яго мучыў страх. Ён чакаў, што вось-вось прыйдзе міліцыя. Кожны нечаканы гук Яго палохаў. За гэты тыдзень Ён узненавідзеў нават тэлефонны званок.

Дні праходзілі, а міліцыя ўсё не з'яўлялася. І Ён пасмялеў. Страх адступіў, згінуў, як гіне надакучлівы восеньскі туман.

Яму спатрэбіліся грошы, каб купіць запчасткі для веласіпеда, і Ён панёс лісіную шапку на рынак. На рынку страх зноў падкраўся да Яго. Абедзвюма рукамі Ён прыціснуў да грудзей шапку, якую схаваў пад курткай. Да Яго падышла жанчына гадоў пяцідзесяці пяці. Твар у яе быў маладжавы, дагледжаны, а над верхняй губой прабіваліся чорныя вусікі. Ад жанчыны пахла дарагімі духамі.

— Крадзенае прадаеш? — сказала, нібы праспявала, яна. Яму здавалася, што Ён ляціць у прорву. Ногі сталі быццам ватныя.

— Не бойся. Я ўсё куплю, — жанчына бліснула залатымі зубамі і ўзяла Яго за рукаў.

Ён дастаў шапку з-пад курткі і аддаў жанчыне.

— Бяры і яшчэ прынось, — прашаптала жанчына і амаль што не сілком усунула Яму ў руку грошы.

З рынку Ён накіраваўся ў магазін. Грошы прыемна грэлі далонь.

3

Праз тры дні Ён сарваў шапку з галавы дзяўчыны непадалёку ад кінатэатра "Раніца". А потым, што называецца, і пайшло, і паехала. Ён ужо і сумачкі вырываў з рук адзінокіх прахожых. Сумачкі і дакументы выкідаў, грошы забіраў, а шапкі прадаваў на рынку. Там круцілася нямала скупшчыкаў крадзенага. Ён здалёку іх пазнаваў, навучыўся пазнаваць. Іншы раз Ён таргаваўся. Яму вельмі падабалася, калі Яго прасілі, каб збавіў цану. Яго крок стаў пругкі, погляд вачэй жорсткі, калючы.

Ён палюбіў вечар і ноч. Калі пачынала цямнець, нейкая невядомая сіла цягнула Яго на двор. І тады распачыналася цяжкая размова з бацькам ці маці.

— Зноў на ноч сабраўся? Не надакучыла табе бадзяцца разам з сабакамі? — звычайна чуў ад іх.

Ён падманваў, казаў, што ідзе да сябра ці на трэніроўку. У час такой размовы, якая нагадвала зацятую сварку, на бацькоў Ён стараўся не глядзець.

— Сынок, куды ты ўсё ходзіш? Прызнайся! — аднаго разу са слязамі на вачах папрасіла маці.

Не, Ён не прызнаўся ёй, што ідзе "на паляванне". Гэта быў Яго вялікі сакрэт.

І аднакласнікі адчулі, што Ён змяніўся. Яны больш не абзывалі яго "хлопчыкам", першымі падавалі руку, каб прывітацца. Гэта Яго вельмі цешыла.

4

У гэты вечар Ён узяў з сабою панчоху. Вядома, не хацеў, каб Ніна Яго пазнала.

— Сынок, куды ты? — каля дзвярэй запыніла Яго маці.

Бацька ляжаў на канапе і, надзеўшы акуляры, чытаў газету.

Яму надакучыла спрачацца з сынам.

— Крыху пагуляю, марозным паветрам падыхаю.

— Фортку адчыні і дыхай марозным паветрам, пакуль не надакучыць, — не сцярпела маці.

— Я не дурань, каб стаяць галаву з форткі высунуўшы, — гледзячы ўбок, агрызнуўся Ён.

— Няхай ідзе! Некалі успомніць нас! Некалі гэтыя паходы Яму бокам вылезуць! Знойдзе галава гуза! — у роспачы крыкнуў бацька.

Ён адчыніў дзверы і выскачыў на двор. Дрэвы, якія раслі каля пад'езда, былі ў інеі, на небе светлай плямай застыў месяц.

"На ноч мароз бярэцца. Цяпер градусаў дваццаць, не меней", — адзначыў Ён пра сябе.

5

Ніна, як відаць, даўно чакала Яго каля кінатэатра "Раніца". Яе норкавая шапка аб'інела, а сама яна прытанцоўвала, грэючыся на марозе.

Каля Ніны прыпыніўся хлапец у кажушку. Штосьці сказаўшы, хлапец гучна зарагатаў. Ніна ўвагнула галаву ў плечы і адышлася ўбок.

"Дурніца! Я падмануў, а ты адразу мне паверыла", — ухмыльнуўся Ён і глянуў на гадзіннік. Да пачатку сеанса засталося пяць хвілін.

— Ніна, мы з табою хутка сустрэнемся, — паціху прашаптаў Ён і, адштурхнуўшыся плячом ад сцяны кіёска, за якім хаваўся, назіраючы за Нінай, пакрочыў па заснежаным тратуары.

6

Месца для сваёй засады Ён выбраў за квартал ад Нінінага дома. Падняўшы каўнер курткі, Ён стаяў за вуглом пяціпавярховіка. Тут было цёмна, і Ён не баяўся, што Яго пазнае хтосьці са знаёмых.

Прайшло паўгадзіны. У цёплых чаравіках стала браць за ногі. "Няўжо Ніна ўсё яшчэ чакае мяне каля кінатэатра? Можа, адмовіцца ад задуманага, пашкадаваць яе? Не, не. Пашкадую яе, а потым і другую, і трэцюю… Мяне ніхто не шкадаваў, калі ў класе абзывалі "хлопчыкам", — падумаў Ён і, выглянуўшы з-за вугла, убачыў Ніну.

Ён выняў з кішэні панчоху і надзеў сабе на галаву.

Усё выразней, усё гучней рыпіць снег пад Нінінымі нагамі.

Узняўшы рукі, Ён з крыкам вылецеў з-за вугла. Ніна ойкнула і ўпала на калені, а Ён з крыкам сарваў з яе галавы заінелую шапку і панёсся домоў. "Заўтра скажу Ніне, што бацька быў п'яны і не пусціў мяне на спатканне. Паверыць, дурніца!" — думаў Ён.

7

На другі дзень, у чацвер, Ніна ў школу не прыйшла. Спачатку Яго гэта ўзрадавала. Яму не хацелася бачыць Ніну, не хацелася тлумачыць, чаму не сустрэўся з ёю. А потым радасць прапала, у душы з'явілася злосць. З кожнай хвілінай злосць усё больш і больш разбірала Яго. Ён і сам не ведаў, чаму раптам з ім так сталася. Злосць адабрала спакой. Душна, невыносна было Яму і ў школе, і дома. Калі сцямнела, Ён вырашыў зноў адправіцца "на паляванне", хоць звычайна пасля кожнай "аперацыі" некалькі дзён адпачываў.

8

У гэты вечар яму не шанцавала. Жанчыны вярталіся дамоў ў кампаніі, а на мужчын Ён баяўся нападаць. Ён хацеў вылаяцца і адправіцца дамоў, але ўбачыў старую, якая несла ў руках сумку.

— Дай! — параўняўшыся са старою, загадаў Ён і рукою схапіў сумку.

— Унучак, не забірай. У сумцы таблеткі. Я іх нядаўна ў аптэцы купіла. Раней мне таблеткі ўнучка купляла, але захварэла яна, — трымаючы сумку, заплакала бабулька.

— Дай! — са злосцю паўтарыў Ён і, вырваўшы сумку з рук бабулькі, пусціўся наўцёкі.

9

У сумцы былі таблеткі і рэцэпт.

— Мне кепска! Дык няхай і табе, старая, будзе кепска! — прамовіў Ён і, сагнаўшы сваю злосць, шпурнуў таблеткі і сумку ў снег. Рэцэпт чамусьці пакінуў сабе. Магчыма, таму, што не хацеў вяртацца дамоў з пустымі рукамі, не прывык.

У пятніцу класная аб'явіла, што памерла Нініна бабуля.

— Апошнія два гады Ніна жыла з бабуляй, бо Нініны бацька і маці паехалі на заробкі за мяжу, — сказала класная.

Ён адчуў (такога з ім раней не здаралася), як ёкнула сэрца. Ён хуценька дастаў з кішэні скамечаны рэцэпт і прачытаў, ледзь варушачы губамі:

— Выданы Мароз Зінаідзе Вікенцьеўне. Мароз. Мароз… Ён двойчы паўтарыў гэтае прозвішча і павольна схаваў рэцэпт у кішэню.

Нініна прозвішча таксама Мароз. Выходзіць, Мароз Зінаіда Вікенцьеўна, у якой Ён забраў сумку з таблеткамі, Нініна бабуля. Калі б пашкадаваў яе, то, магчыма, і цяпер яна жыла б. А ўсё пачалося з шапкі. Не, не з Нінінай, а з той, першай, якую Ён сарваў з галавы падпіўшай жанчыны.

Празвінеў званок. Апусціўшы галаву, Ён выйшаў са школы. Ногі прывялі Яго да Нінінага дома.

10

Зінаіда Вікенцьеўна ляжала ў труне, усыпанай кветкамі. Кветкі стаялі і ў крышталёвых вазах.

Ніна ў чорнай хусцінцы сядзела на табурэтцы і, не адрываючыся, глядзела на бабулю. Шыя ў Ніны была абвязана бінтам. "Чаму ж Ніна абвязала шыю бінтам? Чаму?" — ніяк не мог даўмецца Ён.

Да яго данёсся шэпт жанчын:

— Зінаіда была такая добрая, ад яе благога слова ні разу ніхто не пачуў.

— Прыйшла дамоў — і памерла. Кажуць, нейкі хлапец у яе таблеткі адабраў.

"Вось як выйшла!" — падумаў Ён. Да Яго нарэшце дайшло, чаму на шыі ў Ніны белы бінт — яна прастудзілася, застаўшыся без шапкі ў той нешчаслівы для яе вечар.

Ён глянуў на белы твар Зінаіды Вікенцьеўны, і Яму здалося, што яе ссінелыя губы скрывіліся. "Зінаіда Вікенцьеўна не хоча, каб я быў тут", — падумаў Ён і, распіхваючы людзей, падаўся да выхада.

11

У пад'ездзе з паштовай скрынкі Ён дастаў газету і зайшоў у кватэру. Бацька і маці яшчэ не вярнуліся з працы.

Есці Яму не хацелася. Ён разгарнуў газету. У вочы кінуўся загаловак: "Людзі, сцеражыцеся!"

Ён уголас прачытаў: "У чацвер невядомы падлетак напаў на пенсіянерку Мароз Зінаіду Вікенцьеўну і адабраў у яе сумку з таблеткамі і рэцэптам… Людзі, сцеражыцеся!"

Ён загарнуў газету і падышоў да акна.

— Усё. Больш не пайду "на паляванне". А газету і рэцэпт пакіну як напамін. Няхай яны засцерагуць мяне ад вяртання да гэтага, — уздыхнуўшы, сказаў Ён.

12

Іван Пятровіч чакаў са школы сваю ўнучку, шасцікласніцу Святланку. У мінулым годзе яго ўрачыста правялі на пенсію. Іван Пятровіч працаваў начальнікам аддзела аднаго з буйнейшых аўтамабільных прадпрыемстваў рэспублікі. Цяпер ягонай адзінай уцехай стала Святланка. Яна і пра школьныя навіны яму раскажа, і "дабраначы" пажадае, пацалаваўшы на развітанне ў шчаку. А Іван Пятровіч то ласункам яе прывеціць, то цікавую кніжку купіць, то яшчэ якім падарункам парадуе.

Пачуўся прарэзлівы званок. "Святланка вярнулася", — здагадаўся Іван Пятровіч. Яна заўжды прарэзліва звоніць, як бы кажа яму: "Хутчэй адчыняй мне, дзядуля!"

Іван Пятровіч устаў з крэсла і адчыніў дзверы.

Святланка прыйшла не адна. З ёю была пульхненькая, чарнявая дзяўчынка.

— Добры дзень, — смела прывіталася яна.

— Добры дзень, — адказаў Іван Пятровіч.

— Дзядуля, гэта Зіна, — кіўнуўшы галавою, паказала на чарнявую дзяўчынку Святланка. — Зіна нядаўна з татам і мамай у наш горад пераехалі. Яна са мною ў адным класе вучыцца.

— Праходзьце, Зіна, — усміхнуўся Іван Пятровіч, а пра сябе падумаў: "Дзесьці я бачыў яе."

— Дзядуля, я Зіне даўнія фотаздымкі хачу паказаць. Можна ўзяць твой фотаальбом?

Хіба мог ён адмовіць любімай унучцы?

— Можна, — зноў усміхнуўся Іван Пятровіч. — Я паклаў яго на антрэсолі ў спальні. Дастанеш сама?

Святланка кіўнула, і дзяўчынкі пабеглі.

13

Іван Пятровіч сядзеў у зале і чытаў дэтэктыўны раман. Неспадзявана ў дзвярах з'явілася Святланка і Зіна. Святланка ў руках трымала зжаўцелую газету, а Зіна — нейкую паперку. Твары ў абедзвюх дзяўчынак былі ўзбуджаныя, расчырванелыя.

Іван Пятровіч паклаў на калені кніжку і здзіўлена паглядзеў на ўнучку:

— Што здарылася?

Губы ў Святланкі задрыжалі:

— Мы даставалі альбом, а разам з ім выцягнулі вось гэтую газету з нейкімі паперкамі. Зіна пачала іх разглядаць і…

Святланка так і не дагаварыла, заплакала, адвярнулася. Зіна выхапіла ў яе газету і працягнула Івану Пятровічу:

— Гэта пра вас напісана!

Іван Пятровіч, як у сне, узяў газету. "Людзі, сцеражыцеся!" — прабеглі вочы па знаёмым загалоўку…

— Гэта вы калісьці ў мамінай бабулі адабралі сумку з таблеткамі! З-за вас яна заўчасна памерла! — усхвалявана звінеў голас Зіны.

— Дзядуля, гэта ж няпраўда? Скажы! — прасіла Святланка.

У Івана Пятровіча закружылася галава. Дрыжачым пальцам ён тыцнуў Зіне ў грудзі:

— Ты хто? Пракурор? Суддзя?

— Я Зіна. А маю маму зваць Ніна. Мама мне расказвала, што здарылася з яе бабуляй.

"Яна падобная на Ніну… Вось чаму мне здалося, што я дзесьці бачыў яе", — падумаў Іван Пятровіч.

— Ты кажаш, што тваю маму зваць Ніна? Так, са мной у класе вучылася Ніна Мароз, але яна паехала з нашага горада, — хрыпла сказаў ён.

У яго яшчэ цеплілася надзея, што ўдасца абараніцца.

— А нядаўна вярнулася, — сказала Зіна і кінула Івану Пятровічу паперку, што да гэтага трымала ў руцэ. — Гэта рэцэпт, які выпісалі мамінай бабулі! Тут яе прозвішча! Вы яго чамусьці не выкінулі, а хавалі.

— Дзядуля, гэта не ты! Я не веру Зіне! — усклікнула Святланка.

Як некалі на рынку, Івану Пятровічу здалося, што ён ляціць у прорву…