Тоўстая Марта сядзела на сваiм столку i ўсё лiчыла, загiнаючы пальцы, пералiчвала, прыкiдвала, параўноўвала. На душы ў яе было неспакойна, унiзе нешта сцiскалася. Яе суседка, кансьержка з васемнаццатага, у падобным выпадку зарабiла шэсцьдзесят тысяч. Праўда, мансарда ў васемнаццатым мае, самае малое, шаснаццаць квадратных метраў. «Але ў мяне, — адзначыла Марта, — не такiя загаджаныя туалеты i вада добра даходзiць да верху». Гэта была праўда, з крана на гарышчы бiў моцны струмень, а не капала, як у васемнаццатым. Але «ў мяне»… Ад гэтай думкi яна ўсмiхнулася. Сабака, якi сцеражэ дабро, сам належыць гаспадару, але таксама адчувае сябе крыху гаспадаром, калi брэша. А калi ўдумацца, то i ўпраўляючы — гэта ўсяго толькi вялiкая аўчарка, якой таксама нiчога не належыць, ён толькi распараджаецца ад iмя гаспадара, хлапчука, якi валодае ўсiм толькi на паперы. Калi капнуць глыбей, то да чаго ж мы прыйдзем? Адкрыецца, што права — гэта неабходнасць. А Марце гэтая мансарда была неабходная… Праўда, не сама мансарда, не, жытло ў яе было, паганае, але было. Ёй было неабходна паджыцца на патрэбе, якую шмат хто меў у гэтай мансардзе. Неабходнасць гэтая была не надуманай, бо яна была зусiм без грошай, але i не надта пiльнай, бо дах над галавой яна мела. Але другарадная праблема, калi яна ваша, важнейшая за самую надзённую iншага, хiба не?

«Справа не ў гэтым, — сказала яна сама сабе, каб набрацца смеласцi. Трэба разнесцi пошту».

Яна абмацала сваё калена. Яе няўдалы мужык-люстэрнiк на сваёй праклятай рабоце, не было нiкога, каб паслаць наверх. А з гэтым каленам!.. Акрамя Адрыена была яшчэ Эмiлi, але яна спала, цi рабiла выгляд, у сваiм ложку, раскiнуўшыся на прасцiне, разамлелая, паружавелая, разам са сваёй дачкой. Яна вярнулася позна, стамiлася, яе нельга было будзiць, гэтае дзiця. Марта працягнула руку, узяла пачак лiстоў, паклала яго на цырату i трохi разарвала абгортку. «Моцна цалую», заяўляла паштоўка з Корсiкi да маладой асобы з трэцяга паверха. Яе мацi павiнна насцярожыцца, добра вядома, што можа хавацца за самымi нявiннымi словамi. Хiба Эмiлi не дадумалася, каб абдурыць сваiх блiзкiх i сваю мацi, калi яна нешта адчула, каб яе хахаль з кнiгарнi пасылаў ёй праспекты, у якiх асобныя цэны былi закрэсленыя? «Ты i я, фармат…, вокладка са скуразамяняльнiка ўсiх афарбовак, за шэсцьсот пяцьдзесят франкаў…» Трэба было разумець: «Чакаю цябе без дзесяцi сем». Кнiжны чарвяк, а хто, скажыце, пакiнуў ёй Калет? Урэшце, яна магла аддаць перавагу гаспадару кнiгарнi, i Марта, гладзячы калена, мiж iншым падумала, што, нават застаўшыся з дзiцем, Эмiлi заплямiла сябе менш, выбраўшы прадаўца.

Марта паважыла ў руцэ два канверты i перавярнула трэцi, каб паглядзець на штэмпель, адкуль яно адпраўлена. Для маленькiх людзей ведаць — значыць магчы, хiба не так? Потым яна рэзка адсунула пошту. Яе раптам ахапiў жах. Зусiм страцiла розум, рабiць такое! Як з гэтай мансардай: трэба будзе i махляваць, i кленчыць. Але раптам яна азiрнулася. Мадам Паке, з сёмага, вяртаючыся на сваiх каўчукавых падэшвах з царквы Сэн-Нiкэз, дзе яна давала напракат крэслы, праспявала за яе спiной:

— Мне нiчога?

— Нiчога, мадам, — буркнула Марта.

Нiчога не было. Хаця Марта працавала ўсяго восьмы дзень, яна ўжо здагадалася, што для мадам Паке нiколi не будзе нiчога важнага, толькi рэкламныя праспекты i квiтанцыi, але ёй менавiта таму i хацелася б соваць свой нос у будку кансьержкi. Заставалася толькi глядзець на яе. Яна перасунула языком напалову сасмактаны ледзянец за шчаку i застыла, нерухомая, амаль нягнуткая, прыкмячаючы беспарадак, удыхаючы пахi таннага вiна, кацiнай мачы i кiслага малака. Уся яе жвавасць засяродзiлася ў вачах i варухлiвых ноздрах. Ад усмешкi яе губы, якiя асцярожна расклеiлiся, зрабiлiся зусiм тонкiмi.

— Я таксама хацела ў вас спытацца пра тую незанятую мансарду. Я магла б каго-небудзь…

Столак застагнаў. Марта адкiнулася, склаўшы рукi, як для малiтвы, i пасмiхаючыся.

— Мансарда. Вы ўжо шостая, даражэнькая. Сёння з ранiцы сюды iдуць адзiн за адным. Я яшчэ не выпiла кавы, як Мало ўжо былi ў мяне. Iх чацвёра на васьмi квадратных метрах, вы ж падумайце! Потым прыходзiла мадам Мангрынэль, потым калега з пяцьдзесят чацвёртага, потым нейкая манашка…

— Я думаю, сястра Марыя з Сэнт-Фас, — сказала мадам Паке.

— Напэўна, — сказала Марта, — ва ўсякiм разе, гаварыла пра нейкiх кузiн, пратэжэ, цяжкае становiшча. Нават паштальён гаварыў са мной пра гэта. Яны думаюць, што ў мяне сто мансардаў. А на завяршэнне ўсяго прыйшла мадам Сюрмюля i запатрабавала ў мяне мансарду ад iмя ўпраўляючага. Здаецца, яна ўжо не ведае, дзе захоўваць свае кансервы.

— Будзе шкада, калi яны прападуць, — сказала мадам Паке ялейным голасам.

— Распараджэнне ўпраўляючага, — буркнула Марта, — мы не можам тут рабiць тое, што нам захочацца.

На нейкi момант абедзве жанчыны замаўчалi. «Спрытная, — падумала Меланi Паке, — робiць выгляд, што нiчога не здарылася, а сама ўжо абладзiла сваю справу. Нiчога не скажаш, у гэтых кароў усё iдзе гладка. Языкi дадзеныя iм, каб каўтаць, яны толькi i думаюць, як пажывiцца». Стоячы на сваiх тонкiх, як цурубалкi, i прамых, як яе парасон, нагах, мадам Паке адчула прылiў настальгii па тых часах, калi кожную ранiцу, пасля набажэнства, у гэтай самай будцы кансьержкi яе чакала iнфармацыя пра навiны квартала, якая давала ёй зарад жвавасцi i дзелавiтасцi. Тоўстая Марта, якая разбылася не ад добрага жыцця (яе тлўшч вырас на бульбе) i нават у пост часам таўсцела, са свайго боку глядзела на Меланi з усё большай iнстынктыўнай варожасцю. Гэта была варожасць сала да косткi, тлустых да сухарэбрых. Яна надзiмала губы, узводзiла да столi свае жоўтыя вочы, нiбы заклiкаючы яе ў сведкi, што не можа нiчога зрабiць.

— Я ведаю, што вы зробiце так, як трэба, — сказала мадам Паке.

Яна, нiчога больш не кажучы, прашмыгнула да лесвiцы. Марта крыху пачакала, кiўнула галавой i, пакiнуўшы ў спакоi сваё калена, доўга церла ўпрыгожаную пукатым валляком шыю. Гэты валляк так i не праходзiў. Упэўненая, што яе нiхто, акрамя кошкi, не чуе, яна стала незадаволена апраўдвацца:

— Нельга ж усё аддаваць за так. Нават калi ты маеш на нешта права, у цябе стараюцца яго вырваць.

Усё было правiльна, але раптам Марта ўбачыла, як расплюшчылiся вочы Эмiлi. Яна млява сказала:

— Гэта нядобра ў дачыненнi Мало. Ты ведаеш, што сказаў тата…

— Спi! — грымнула Марта, цi то каб прымусiць замаўчаць дачку, цi то сваё сумленне, якое таксама драмала.

Яна рэзка ўстала i, цмокаючы языком, пашкандыбала на сваю вузкую кухню, дзе яшчэ заставалiся мiзэрныя рэшткi засохлага сыру, якiмi можна было пажывiцца. А! Не з такой, як у Адрыена, мiзэрнай зарплатай можна было дазволiць сабе раскошу грэбаваць iмi. Гэты Адрыен, сапраўды, вельмi разумны, калi кажа: «Ды аддай ты сваю мансарду Мало». Такiя людзi, як Адрыен, лiчаць, што раз яны акуратна прыносяць плату за кватэру, то гэтага дастаткова, каб кармiць чатырох чалавек. Мансарда каштуе, сама мала, шэсцьдзесят тысяч франкаў i прызначаецца каму-небудзь грашавiтаму, напрыклад, мадам Сюрмюля. Лiчыць у старых франках — шэсцьдзесят тысяч, прыямней, чым у новых — шэсцьсот. А Марце гэтыя грошы былi так патрэбныя, што калi яна падлiчыла яшчэ раз, то падумала, што мала просiць. Трыццаць тысяч доўгу, апрануць Эмiлi, яе дачку, абуць Адрыена, унесцi ўзнос за швейную машыну, з якiм ужо запазнiлiся, ну i сцiпла ўсё гэта адзначыць. На гэта пойдзе якраз шэсцьдзесят тысяч, значыць, ёй трэба восемдзесят. Яна папросiць восемдзесят, сто, каб атрымаць восемдзесят. I калi мадам Сюрмюля не пагодзiцца, тым горш! Слова ўпраўляючага нi да чога не абавязвала. Марта сама яму пра гэта сказала. Можна было знайсцi i што-небудзь лепшае: iншаземца, у якога мала часу, студэнта з багатымi бацькамi, дзеўку, якой няма дзе займацца шашнямi, часам гэта неiстотна, раз грошы падаюць вам з неба.

Марта вярнулася ў сваю будку задуманая. Яе i так невялiкi лоб ад маршчын, якiя прарэзалiся ад неадступных думак, зрабiўся зусiм маленькiм. Маленькая стрэлка насценнага гадзiннiка, заўжды адагнутая ўлева, паказвала дзевяць гадзiн; вялiкая, сагнутая ўправа, наблiжалася да паловы, якую гадзiннiк больш не званiў. «Дваццаць пяць хвiлiн на адзiнаццатую», — прашаптала Марта, хуценька прыкiнуўшы ў галаве. Яна не схадзiла ў краму, але толькi махнула рукой. Эмiлi зноў заснула, а хто спiць, той вячэрае. Дарэчы, колькi там засталося? Яна засунула руку ў вiльготныя нетры свайго карсажа i выцягнула дзiўную ладанку на чорным матузку: свой гаманец, сшыты з кавалка тканiны вялiкiмi шыўкамi, i той мiзар, што ў iм быў. Не можа быць i гаворкi пра тое, каб узяць нешта з недатыкальнага аддзялення, дзе ляжаць сто пяцьдзесят франкаў на малако Калет. Але цi не можна неяк перакласцi трохi грошай з другога аддзялення, прызначанага на будучыя расходы, у трэцяе, адкуль трацiлi грошы сёння? Марта лiчыла, пералiчвала, i кожны раз атрымлiвалася дзвесце шэсцьдзесят шэсць франкаў, два франкi шэсцьдзесят шэсць у цяжкiх франках, як яны цяпер кажуць. Марта ўздыхнула, закрыла свой гаманец, падумала, зноў нерашуча раскрыла, зноў закрыла i, нарэшце, супакоеная сваёй уласнай арыфметыкай (яна карысталася ў якасцi найменшага агульнага дзельнiка цаной кiлаграма бульбы), узяла шэсцьдзесят шэсць франкаў. Урэшце, Адрыену ёсць бляшанка сардзiнаў, а калi яму гэта не падабаецца, то няхай пашукае дадатковую работу. Шэсць тысяч франкаў на тыдзень, хiба гэта грошы?! Хiба ён не можа аддаць усю зарплату адразу, замест таго каб выдаваць порцыямi, бо, маўляў, нiколi не хапае грошай да новай зарплаты? Не хапае да зарплаты! Лухта якая! Як быццам не лепей добра пражыць некалькi дзён, рызыкуючы папасцiцца некалькi наступных, чым увесь месяц збiраць крошкi? Хiба ёсць iншы спосаб унесцi нейкую прасветлiну ў сваё жабрацкае жыццё, акрамя як хоць адзiн раз парадавацца жыццю i жыць гэтай радасцю, чакаючы, што яна паўторыцца?

— Шэсцьдзесят шэсць франкаў. Сто грамаў фiле, падумаць толькi! I яшчэ хочуць, каб я за так аддала сваю мансарду.

У адказ пачулася кароткае мяў. Згаладнелая кошка вылезла з-пад ложка i церлася аб яе лытку, рызыкуючы атрымаць выспятка. Ну вядома, гэтая вечная здыхля Шэрая. Марта збiралася адпiхнуць яе, але перадумала. Добрая кацiдла! Падбародак пераходзiць у шыю, цыцкi ў сцёгны. Яна з цяжкасцю нагнулася, каб узяць Шэрую на рукi, i стала гладзiць яе па спiне. Слаўная кацяра. Яна займаецца сексам, можа, раз на тры месяцы, але з такiм апетытам, з такой заўзятасцю, якiя ўсю ноч бударажаць катоў. А як яна кiдаецца на лёгкае, за тры ўкусы можа праглынуць цэлы фунт, а ўвесь наступны тыдзень супакойвае апетыт, аблiзваючы вусы. Такая яе прырода! I спрытная, падла, нейкiм цудам можа адчыняць дзверы.

I раптам кошка, выпушчаная з рук, мякка ўпала на чатыры лапы, а Марта, прыхапiўшы пошту, хуценька выскачыла з будкi i кiнулася да лесвiцы. Наконт дзвярэй. Яна забылася ключ. Божа ж ты мой, ключ! Каштоўны ключ ад мансарды там. Здурэць можна, такая неасцярожнасць! Хто заўгодна можа авалодаць iм i ўсялiцца як скватэр[1], пазбавiўшы яе, Марту, заслужанага барышу. Напрыклад, Мало, хаця няшчасным звычайна бракуе смеласцi. Або клiент Паке, якi, магчыма, быў той самы, што i ў сястры Марыi з Сэнт-Фас. Святы фарс, так будзе правiльней! У гэтых людзей заграбушчыя рукi i поўны рот належных падстаў, каб прыладкаваць сваiх. Потым паспрабуй iх выселiць. Заўсёды знойдзецца закон, якi абараняе iх iнтарэсы, i спагадлiвыя душы, якiя звыклi займацца дабрачыннасцю за ваш кошт i могуць усчаць скандал, варта вам наважыцца паказаць хоць самую малую незадаволенасць.

I Марта караскалася ўгору, дыхаючы, як кавальскi мех. Клятая лесвiца! Калi ногi ўжо не гнуцца, няма чаго працаваць кансьержкай. Лепш за ўсё было б прадаваць вустрыц на тэрасе якога-небудзь кафэ ў Бэльвiлi. Марта iх вельмi любiла i магла адным махам загарнуць вам цэлы тузiн, тут ёй не было роўных. Праўда, зiмой холадна, гэта адзiн з агументаў Адрыена, якi крывадушна казаў: «Ты занадта мярзлячая, — i дадаваў: — Да таго ж на гэта трэба грошы, а ў цябе няма нiводнага су», як быццам крэдыт iснаваў для сабак, а не для людзей. Вечна бурчыць, вечна баiцца зрабiць ёй прыемнае i нават не прызнаецца, што баiцца падатку, якi трэба плацiць за права гандляваць, i белага вiна, якое б ёй перападала. Жахлiвая лесвiца. Трэба абавязкова мець кагосьцi, каб пасылаць з даручэннямi наверх, калi Эмiлi i далей упарта не будзе рабiць рознiцы памiж ноччу i днём. У кожным лесвiчным пралёце было па дзевятнаццаць прыступак, i Марта адлiчвала iх па адной, трымаючыся за парэнчы, якiя хадзiлi хадуном. На трэцiм яна была ўжо ўся мокрая. Памiж чацвёртым i пятым яна была вымушана перадыхнуць i прымасцiлася краечкам сцягна на шэсцьдзесят шостай прыступцы, занадта вузкай, каб памясцiць астатняе. Але нейкi нязвыклы шум прымусiў яе ўскочыць. Над ёй, у мансардзе, нехта тупаў. У яе мансардзе. Яна голасна сказала: «Вось i добра, будзеш ведаць!» I на секунду здзiвiлася, што падумала пра пакаранне не так за сваю неасцярожнасць, як за свае падлiкi. Але гэтае прасвятленне ўжо прайшло. Яна ўспомнiла, што ёй вельмi патрэбны грошы, i адчула абурэнне, якое надало ёй сiлы. Яна стралой узляцела на самы верх i, як слон, прагрукала па калiдоры, аж калацiлiся тонкiя сцены, нават не звярнуўшы ўвагi на маленькую Мало, якая прашлёпала з эмалiраваным збанам да крана, i на мадам Паке. Мадам Паке пакiдала дзверы прачыненымi, каб лепей чуць, i праз шчылiну быў вiдаць яе плоскi профiль, яна была засяроджаная на прыгатаваннi соўсу, капаючы з двух графiнчыкаў, што служылi ёй за маслёнкi. У адзiным парыве Марта дабегла да самага парога мансарды i застыла, не могучы зрушыць з месца ад задышкi i разгубленасцi. Мадам Сюрмюля, важная i ўпэўненая ў сваiх правах, у бездакорна белай блузцы, ужо распараджалася ў памяшканнi. Яна, нават не павярнуўшы галавы, незадаволена сказала:

— Зачынiце дзверы, тут скразняк.

Марта штурхнула дзверы, машынальна правёўшы рукой па замку. Ключа не было. Ключ круцiла на пальцы бакалейшчыца. Яна нядбайна кiнула, звяртаючыся да Розы, сваёй служанкi, якая лянiва вадзiла венiкам па падлозе:

— У гэтым кутку, даражэнькая. Хiба вы не бачыце, што тут смецце?

Прыхiнуўшыся спiной да вушака, Марта з цяжкасцю даходзiла да сябе. Яна нiяк не магла пракаўтнуць вельмi вязкую слiну. Яна заўсёды пасавала перад упэўненасцю i бесцырымоннасцю багацеяў. Яна пазiрала то на вялiкiя ногi мадам Сюрмюля, у вялiзных пантофлях, то на пакорлiва схiленую Розу. Гэтая яе пакорлiвасць была заразнай. Нарэшце яна прамямлiла:

— Значыць, вам гэта падыходзiць, мадам?

— Трэба думаць, што так, — нядбайна адказала мадам Сюрмюля.

— Вядома, для вас гэта ўсяго толькi катух на гарышчы, — сказала Марта, усё больш губляючыся.

— У гэтым, як вы сказалi, катуху на гарышчы я не змагу нават захоўваць вадкiя кансервы, бо зiмой яны замерзнуць i папсуюцца, — адказала мадам Сюрмюля.

Яна замаўчала i ўладарна ткнула пальцам, паказваючы Розе на павуцiнне. Памалу Марта рабiлася больш ветлiвай i баязлiвай. За гэты катух на гарышчы кансьержка з пяцьдзесят чацвёртага давала ёй дваццаць тысяч, нават Мало далi б дзесяць. Гульня прайграная. Не разлiчыла. Толькi бедныя плацяць вялiкую цану за трушчобы. А што яна атрымае ад гэтай, якой пятнаццаць квадратных метраў пад склад — усяго толькi дробная ўдача i якая, заняўшы памяшканне, можа даць, колькi пажадае? Яе заўсёды абдурвалi, i Марта добра ведала, што нiколi нiчога не атрымаеш ад гэтых людзей, якiя разглядаюць сваё становiшча як права на прывiлеi i лiчаць дастатковым кiнуць якую-небудзь прынаду, а потым робяць незадаволены выгляд, каб паказаць, што нiчога вам не вiнаватыя, а ўзнагароду за вашу паслугу падаюць вам як мiласцiну. Вось i цяпер. Ключ круцiўся на пальцы мадам Сюрмюля, якая нават не мiргнуўшы прамармытала, сунучы кончыкамi пальцаў у хуценька раскрыты кулак Марты, якая сама сагнулася папалам, складзеную ў чатыры купюру:

— Ну, я ўдзячная вам… Ну, ну, так заведзена. Я толькi папрашу вас глядзець, што за людзi падымаюцца наверх. Гэтыя дзверы ў мансардах вельмi ненадзейныя, i мне б не хацелася, каб гэтым скарысталiся i пакралi мой тавар. Мая пошта ў вас? Нешта позна яе сёння прынеслi.

Факт надзiва рэдкi, для мадам Сюрмюля не было лiстоў, толькi газета. I яшчэ два праспекты, якiя яна не спяшаючыся разарвала, прашаптаўшы:

— Прынамсi, не будзе рахункаў.

I, палiчыўшы справу скончанай, яна пальцам разарвала абгортачную стужку на газеце i, адставiўшы яе сантыметраў на шэсцьдзесят з-за сваёй дальназоркасцi, стала чытаць крымiнальную хронiку. Пры гэтым яна не пераставала адным вокам сачыць за Розай, якая рана цi позна стане гераiняй каментарыя наконт згубных вынiкаў сентыментальных памылак i сумнiўных сувязей.

— Яшчэ адна незамужняя мацi задушыла сваё дзiця, — сказала яна з абурэннем.

Але Марта нiчэга не чула. Яна ўжо неслася ўнiз, пралятаючы цэлыя пралёты, як лавiна, уся чырвоная. З языка гатовы быў сарвацца выдатны набор мацюкоў. Лютасць так распiрала яе, што яна здавалася яшчэ таўсцейшай. Пяцьсот франкаў, гэтая карга асмелiлася даць ёй пяцьсот франкаў. Вось тая, чыё iмя яна будзе згадваць у сваiх малiтвах, i няхай не здзiўляецца, калi аднойчы з ёй здарыцца непрыемная гiсторыя. Пяцьсот франкаў! Страта грошай, якiх ёй недадалi, была балючай, асаблiва цяпер, калi яны былi пiльна патрэбныя, але не такой балючай, як прынiжэнне ад таго, што яна дала сябе так недарэчна ашукаць, ды яшчэ i апусцiлася да ролi супольнiцы. Сама не свая, яна камечыла пошту, замест таго каб засоўваць яе пад дзверы. Яна кацiлася ўнiз i, што было дзiўна, клялася, што ўсё зразумела, што цяпер стане сапраўднай сцервай, што ўсе яны пачуюць ад яе пару ласкавых i першая гэтая сiмулянтка Эмiлi, яна ў яе паскача, яшчэ як. Як ураган, уляцела яна ў сваю будку.

— Ну што? — пачула яна знаёмы, прасеяны праз густыя вусы голас.

Эмiлi з малой плёскалiся на кухнi. Адрыен ужо вярнуўся. Ён наразаў такiм жа бяскрыўдным з выгляду, як i сам, нажом кавалачкi хлеба i клаў на iх сардзiны. Кубiк хлеба, кавалачак сардзiны. I ён не сварыўся, хоць нiчога больш не было. Яшчэ кубiк хлеба i яшчэ кавалачак сардзiны. Ад яго бязвiннасцi рабiлася моташна.

— Пяцьсот старых франкаў, - закрычала Марта, — ты разумееш? Бакалейшчыца дала мне аднаго Гюго[2].

— Я ж табе казаў…

Ён не скончыў фразы, але яго лоб наморшчыўся; яму не ўдалося падчапiць дзюбкай нажа галаву сардзiны. I сапраўдная Марта, якая не падала духам у цяжкiя часы, адчула, што яе асуджаюць, i сказала тое, што гняло яе душу.

— Пяцьсот франкаў за подласць! — прастагнала яна.

— Няма чаго скардзiцца, для нас i гэта грошы, — сказаў Адрыен.

Марта ўздыхнула i замаўчала. На словы яна таксама была небагатая.

— Для нас канечне, — паўтарыла яна, перакананая.

Гэта подласць заўжды адчувае сябе камфортна, а такiм, як яны, маленькiм людзям даводзiцца iсцi па гэтым паскудным жыццi пехатой. Яе вочы палагаднелi. Вось, скажам, Адрыен, яго шлях усыпаны дыямантамi.

I гледзячы на гэтага чалавека, на яго залiтыя алеем вусы, якiя рухалiся ў такт са скiвiцамi, калi ён дажоўваў апошнi кавалак, Марта раптам спыталася ў сябе, чаму яна не чуе цяжару на сваiм хворым калене i чаму адчувае нейкае дзiўнае задавальненне ад сваёй няўдачы.