Амністыя

Карціна пятая

Кабінет дырэктара фабрыкі. У кабінеце — Добрых, Божашуткава і Дрозд. Усхваляваны Якаў Фаміч ходзіць з кутка ў куток, спыняючыся па чарзе перад тым, хто гаворыць.

Ізабела. І зноў жа, Якаў Фаміч… Танк каштуе восем рублёў, цягач — пяць, пісталет-аўтамат — сем рублёў. Для плана, вядома, ідэальна.

Якаў Фаміч. А што я магу зрабіць? Сабекошт, Ізабела Сямёнаўна, рэч упартая. Але ж мы апрача танка, цягача і аўтамата выпускаем больш за дзвесце відаў цацак. Гэта не так ужо і дрэнна!

Ізабела. Але якіх цацак, Якаў Фаміч. Якіх? Дзесяць гадоў аднаго піянера штампуем!

Божашуткава. Няпраўда! Няпраўда! Піянера мы асвоілі толькі летась! А да гэтага выпускалі акцябронка.

Ізабела. Прытрымліваючыся вашай логікі, Рагнеда Іванаўна, у наступным годзе мы асвоім камсамольца, а затым…

Якаў Фаміч. Не трэба так, Ізабела Сямёнаўна, не трэба. Гэта не робіць вам гонару.

Ізабела. Мне апрыкрала наша ўбоства думкі! У нас распрацаваны ўзоры новых цацак. Выдатных, прыгожых! Я ўзяла толькі некаторыя.

Божашуткава (з сарказмам). Хто ж аўтар гэтых унікальных шэдэўраў? Выпадкам не Таратута?

Ізабела. Таратута. Ну і што?

Божашуткава. Хм… Не дзіва, што вы так настойліва прабіваеце яго ўзоры!.. А хто за нас зробіць план, пакуль мы будзем эксперыментаваць з новымі ўзорамі? Вы пра гэта падумалі?

Ізабела. Але ж гэта проста нейкі ідыятызм, Якаў Фаміч! Так жа нельга далей працаваць! Жыць так нельга!

Божашуткава. А хто вас, уласна кажучы, трымае? Знайдзіце сабе работу адпаведна свайму высокаму інтэлекту!

Ізабела. Не, Рагнеда Іванаўна, я адсюль не пайду. Не пайду, таму што я невыпадкова выбрала сабе гэтую прафесію… А вось вам, відаць, рана ці позна, але прыйдзецца пайсці. Калі не зразумееце, што зараз канец дваццатага стагоддзя, а не васемнаццатага.

Божашуткава. На шчасце, гэта не залежыць ад вас — пайсці мне адсюль ці застацца!

Ізабела. На жаль, не ад мяне… Паглядзіце, Якаў Фаміч, хіба гэта лялькі? Гэта ж дэгенераты! Гэта ж нейкія квазімоды! Іх жа нельга перад сном дзецям паказваць! А сукенкі якія?

Божашуткава. Вы сама бессаромніца і лялек хочаце бачыць такімі ж? У міні-спадніцах! Дзяцей хочаце разбэшчваць!

Якаў Фаміч. Рагнеда Іванаўна! Ну што вы такое кажаце! У нас ідзе творчая размова, і ўжываць такога роду аргументы…

Ізабела. Я ўжо прывыкла да такіх папрокаў, Якаў Фаміч… Мы саромеемся жаночых каленяў, а потым абураемся, чаму нашы дзеці, убачыўшы Венеру Мілоскую або Данаю, непрыстойна хіхікаюць. Але гэта ўжо іншая тэма… Дзе каляровыя пластмасы, Якаў Фаміч? Дзе яркія фарбы? Чаму мы атрымліваем полісцірол толькі белага колеру? З яго ж не цацкі, а толькі нябожчыкаў рабіць!

Якаў Фаміч. Не даюць, Ізабела Сямёнаўна. Я прасіў.

Ізабела. Прасілі? Не прасіць, а патрабаваць трэба. У вас жа не прыватная майстэрня!

Якаў Фаміч. У каго патрабаваць?

Ізабела. У каго хочаце! У галоўснабе, у міністэрстве!..

Якаў Фаміч. У міністэрстве нічога няма!

Ізабела. Напішыце ў Саўмін, у ЦК!

Якаў Фаміч. Ну, вы скажаце!.. У ЦК! Цераз галаву свайго міністра? Ведаеце, што мне за гэта будзе?

Ізабела. Нічога вам за гэта не будзе! Вы ж кіраўнік, дырэктар!

Якаў Фаміч. Вы думаеце, што ў Саўміне і ЦК няма больш сур’ёзных праблем, чым дзіцячыя цацкі?

Ізабела. Напэўна, ёсць. Але вы зразумейце… У краіне амаль семдзесят мільёнаў дзяцей! Уяўляеце, што гэта такое? Наша прадукцыя не менш важная, чым трактары і аўтамабілі.

Божашуткава. Не, вы толькі паслухайце яе! Яна ўжо павучае дырэктара! Мы, бачыце, нейкія невукі, а яна — вундэркінд!

Якаў Фаміч. Ізабела Сямёнаўна… Я вас прашу… Выйдзіце адсюль… Я вас потым паклічу.

Ізабела моўчкі ўзнялася з-за стала, пастаяла крыху і амаль выбегла з кабінета.

Божашуткава. Правільна зрабілі, Якаў Фаміч, што выставілі яе за дзверы. Яна ўжо ні меры, ні такту не ведае. Сама сябе прызначыла ў ментары!..

Якаў Фаміч (раптам крычыць). Замаўчыце, Рагнеда Іванаўна! Я вас прашу — замаўчыце!

Паўза.

Божашуткава. Ну… Калі вы дазваляеце сабе гаварыць са мной такім тонам…

Якаў Фаміч. Яна ж, чорт пабяры, мае рацыю! Я ж таксама гэтак думаю! Ды вось не хапае смеласці сказаць пра гэта ўголас! Вось сядзіць у мяне недзе тут (стукае сябе ў грудзі) подленькі чалавечак, які не дае мне рот раскрыць, калі мне трэба гаварыць! Крычаць! Калі я абавязаны крычаць! Дык не… Гэты мярзотнік (зноў стукае сябе ў грудзі) хоча спакойнага жыцця! Хоча дажыць да пенсіі, да глыбокай старасці! Непрыемнасцей баіцца, лішніх турбот! Баіцца сапсаваць адносіны з начальствам!.. А яна вось не баіцца! Таму што гэтага мярзотніка ў яе няма! Таму гаворыць яна тое, што думае! Праўду гаворыць. А мы з вамі, Рагнеда Іванаўна, любім іншы раз прамаўчаць. Калі нам выгадна прамаўчаць… І кукіш у кішэні паказваем…

Сцэна паварочваецца, і мы бачым прыёмны пакойчык перад кабінетам дырэктара. Тут зараз толькі адна Ізабела. Моўчкі стаіць каля акна. Па яе плячах можна здагадацца, што яна плача.

Асцярожна ўваходзіць Андрэй, глядзіць на Ізабелу, ціха падыходзіць да яе.

Андрэй. Ну што? Не прайшлі?

Ізабела, не паказваючы твару, працягвае да Андрэя руку. Андрэй, адразу зразумеўшы, хуценька выцягвае з кішэні насавую хусцінку і кладзе яе ў руку Ізабелы. Выцершы вочы, Ізабела паварочваецца да Андрэя і сумна ківае галавой: «Не прайшлі».

Андрэй. Чаму?

Ізабела. План, тэхналогія, Божашуткава…

Паўза.

Андрэй. Паслухай, Іза… Зрэдку і я магу даць добрую параду. Плюнем мы на гэтую фабрыку! Хіба на ёй свет клінам сышоўся? Без работы не застанемся. У другі горад пераедзем!

Паўза.

Ізабела. Гэта было б здрадай.

Андрэй. Здрадай? Каму?!

Ізабела. Свайму дзяцінству. У дзіцячым доме мы самі сабе рабілі лялек… З розных рызманоў… Нязграбныя, няўклюдныя… А потым у нас з’явілася адна сапраўдная… Вялікая, прыгожая… Адна на ўвесь дзіцячы дом. А нас там было дзве сотні… Мы кармілі яе, купалі, лячылі, спявалі ёй песні… Па чарзе… Раз у тыдзень… І вось аднойчы маленькая дзяўчынка — яе Фросяй звалі — папрасіла ў мяне ляльку. Я не дала… Разумееш, раз у тыдзень?.. А ўначы яна памерла. Нешта з сэрцам… Ніколі сабе гэтага не дарую… Колькі жыць буду… Можа, вось тады я інтуітыўна і зразумела, што такое цацка для маленькага чалавека… Ах, Таратута, Таратута! (Хуценька адварочваецца да акна.)

Андрэй. Не трэба… Не трэба нікуды ехаць. Будзем тут.

Убягае Кічкайла.

Кічкайла (паказвае на дзверы). Там?

Андрэй. Там…

Кічкайла кідаецца да дзвярэй кабінета. Сцэна паварочваецца. Зноў мы бачым кабінет Якава Фаміча. Урываецца Кічкайла.

Кічкайла. Прашу пасадзіць мяне ў турму!

Паўза.

Якаў Фаміч. Вы пераблыталі адрас. З такім высакародным жаданнем трэба звяртацца да пракурора ці начальніка міліцыі. Можна ў ОБХСС.

Кічкайла. Я патрабую пасадзіць мяне ў турму!

Якаў Фаміч. Што вы і дзе натварылі?

Кічкайла. Ды не я! Не я, а Салавейчык! Ён жа ўсю фабрыку тэрарызуе! Яго ж усе, як чумы заразнай, баяцца. Я ўжо псіхам, шызафрэнікам зрабіўся! У мяне бяссонніца. Я ж нават дома, у сям’і, стаў заводзіцца з паўабарота! Толькі турма можа выратаваць мяне ад вар’яцкага дома.

Якаў Фаміч. Давайце больш стрымана, без эмоцый. Гэты спектакль тут недарэчы.

Кічкайла (смяецца нейкім вар’яцкім смехам). Спектакль? Правільна! Гэта ўжо спектакль! Захацеў, каб яму лепшы станок далі. Далі! Тры разы прэміі за рацпрапановы выплачвалі. А гэтыя рацпрапановы — цьфу! Захацеў бясплатную пуцёўку ў Крым. Далі! Гэтаму пародзістаму бугаю пуцёўку, калі ў мяне адных франтавікоў і партызан трыццаць дзевяць чалавек! Баксёр яму морду за жонку набіў, а мы яму страхоўку выплацілі! Няшчасны выпадак на рабоце, зваліўся чалавек з лесвіцы!..

Якаў Фаміч. А навошта вы ўсё гэта рабілі?

Кічкайла (смяецца). Навошта? Таму што ў мяне дзеці і я яшчэ пажыць хачу! Ён жа ледзь што — адразу сігнал у газету, у райком, у народны кантроль. Мяне ж праверкі замучылі! Я ж не працую, а толькі пішу тлумачэнні!

Якаў Фаміч. А ў вас што, капіркі няма?.. У мяне таксама было пяць камісій.

Кічкайла. Пяць? (Смяецца.) У мяне іх было ўжо ведаеце колькі?..

Якаў Фаміч. Потым, потым падлічым. Чаго ён цяпер хоча?

Кічкайла (звар’яцела рагоча). Дробязь! Патрабуе характарыстыку для турыстычнай паездкі за граніцу. Ну хоць бы ў сацыялістычную краіну! Дык дзе там! Яму падавай толькі Францыю ці Італію. У крайнім выпадку згодзен на скандынаўскія краіны.

Якаў Фаміч. Выгнаць яго к чортавай матары! Каб і духу ягонага не было на фабрыцы!

Кічкайла. Дык нельга ж выгнаць, Якаў Фаміч! Суд усё роўна адновіць. Спачатку патрэбны тры вымовы. А мы яму толькі адну далі. І тую суд адмяніў.

Якаў Фаміч. Выгнаць!

Кічкайла (зноў смяецца). Мы ж за яго паручыліся, Якаў Фаміч! На выхаванне ўзялі! Як жа звольніць цяпер?

Якаў Фаміч. Добра… Паклічце яго сюды.

Кічкайла выходзіць.

Ну, што ж вы маўчыце, Рагнеда Іванаўна? Дзе ваша красамоўства? Помніце, як вы ўгаворвалі мяне ў гэтым кабінеце? І ўгаварылі…

Уваходзяць Салавейчык і Кічкайла. Салавейчык трымаецца салідна, упэўнена. Падыходзіць адразу да стала, вітаецца з усімі за руку, садзіцца, не чакаючы запрашэння.

Салавейчык. Я слухаю вас, Якаў Фаміч.

Якаў Фаміч. Кажуць, у вас зноў нейкія прэтэнзіі да фабкома, да кіраўніцтва фабрыкі? На што вы скардзіцеся?

Салавейчык. Я скарджуся? Я не скарджуся, а крытыкую. Вось гэты дзеяч (паказвае на Кічкайлу) заціскае рабочы клас. Не дае, разумееце, ніякага ходу. Нібыта ў нас не дзяржава рабочых і сялян, а нейкая задрыпаная капіталістычная краіна.

Якаў Фаміч. Ну, гэта ж не зусім так, таварыш Салавейчык. Вы і прэміі атрымліваеце, і пуцёўкамі карыстаецеся.

Салавейчык. Як усякі працоўны. Маю поўнае права.

Якаў Фаміч. І ўмовы вам на рабоце стварылі такія, якіх вы, можа, і не заслугоўваеце…

Салавейчык. А чаму мяне не хочуць пускаць за граніцу? Чаму не даюць характарыстыкі? Я што — заразны? Ці не такі грамадзянін СССР, як усе іншыя? Магу зараз пашпарт паказаць!

Паўза.

Якаў Фаміч. Бачыце, якая справа, Рыгор Рыгоравіч… Мы не можам рэкамендаваць вас для замежнай паездкі.

Салавейчык. Не можаце? Дазвольце даведацца — чаму?

Якаў Фаміч. Разумееце, Рыгор Рыгоравіч… Ну, калі гаварыць ужо зусім шчыра… Мы не давяраем вам.

Салавейчык. Думаеце, застануся там? Ха-ха-ха! Не такі я дурань, як вы думаеце!

Якаў Фаміч. Не, мы гэтага якраз не баімся, што вы там застанецеся.

Салавейчык. Тады ў чым справа? Што вам канкрэтна не падабаецца? Толькі канкрэтна!

Якаў Фаміч. Канкрэтна?.. Ваш, так сказаць, маральны воблік, Рыгор Рыгоравіч. Мы баімся, каб за мяжой не падумалі, нібыта ў нас тут усе такія. А вы ж… унікум!..

Салавейчык. Ах, вам не падабаецца мой маральны воблік! Хвілінку. Зараз я вам дакажу, што вы гаворыце лухту! (Выцягвае з кішэні і беражліва разгортвае паперу.) Вось, калі ласка!.. Копія той характарыстыкі, якую вы паслалі ў міліцыю! І тут вы, між іншым, сцвярджаеце, што Салавейчык… Таварыш Салавейчык Р. Р. — маральна ўстойлівы, высокасвядомы, працуе над павышэннем… Над павышэннем — значыць, ёсць што павышаць! — свайго агульнаадукацыйнага, палітычнага і культурнага ўзроўню, акуратна выконвае грамадскія даручэнні і гэтак далей, і гэтак далей. Зачытаць поўнасцю ці дастаткова цытаты?.. Пячатка з гербам, подпіс ваш, Рагнеда Іванаўна. Пра чалавека недастойнага так не пішуць. Гэта ж, прабачце, не характарыстыка, а прадстаўленне да ордэна «Знак Пашаны»!

Божашуткава. Мы пісалі гэтую характарыстыку, каб выратаваць вас ад турмы!

Салавейчык. Ды ну? А што вы казалі на таварыскім судзе, Рагнеда Іванаўна? Хвілінку!.. (Шукае ў кішэнях, выцягваючы адтуль паперкі, знаходзіць патрэбную, чытае.) «Я толькі вось што хачу сказаць, Грыша Салавейчык — член нашага калектыву. І калі ён зрабіў нешта недазволенае, нядобрае, то ў першую чаргу вінаваты не ён, а мы. Так-так, мы!..» Можа, вы, Рагнеда Іванаўна, гэтага не гаварылі? Можа, я няправільна запісаў? Наблытаў?

Божашуткава. Паслухайце, грамадзянін Салавейчык!..

Салавейчык. Ну вось бачыце… Я ўжо стаў грамадзянінам Салавейчыкам. А яшчэ зусім нядаўна я быў для вас проста Грыша…

Божашуткава. Так, я гэта гаварыла, не адмаўляюся. Вы правільна запісалі, Салавейчык. Не наблыталі. Я гаварыла толькі для таго, каб выратаваць вас! Выратаваць ад турмы! Але ж вы на таварыскім судзе публічна ва ўсім прызналіся! Прызналіся і шчыра раскаяліся! Хіба не было гэтага?

Салавейчык. Фантазія!

Божашуткава. Як?.. Гэта ж усе чулі!

Салавейчык. Што чулі? Што я чытаў? Дык я ж чытаў тую прамову, якую вы для мяне напісалі! Не гаварыў, а чытаў. Чаму я павінен адказваць за тое, што хтосьці штосьці напісаў? Хто напісаў, той няхай і адказвае!

Божашуткава. Гэта ж подла, грамадзянін Салавейчык!

Салавейчык. Нядобра так лаяцца, Рагнеда Іванаўна. Непрыгожа. Узяліся мяне выхоўваць, а самі нядобрымі словамі лаецеся, вучыце мяне подласці. Пісьмовую хлусню падмацоўваеце гербавай пячаткай. І выказваеце нездавальненне маім маральным воблікам.

Божашуткава. Так… Цяпер я раскайваюся.

Салавейчык. У чым? Ну, дапусцім, вы манілі міліцыі, пракуратуры з высакароднай мэтай. Дапусцім… Хаця, вядома, гэта вас не ўпрыгожвае… Дапускаю, што на таварыскім судзе вы таксама пакрывілі душой з высакародным намерам. Гэта зноў-такі не ў вашу карысць. Не ўпрыгожвае ваш маральны воблік…

Божашуткава. Грамадзянін Салавейчык! Я вас папрашу не забывацца!

Салавейчык. Не, паважаная Рагнеда Іванаўна, забываецеся вы, а не я. Хто вас цягнуў за язык у мяне на імянінах? Хвілінку! (Корпаецца ў кішэнях.) Хвілінку, зараз знайду… Вось яны, вашы экспромты, таварыш Кічкайла! Пазнаеце почырк? Не, гэта не тое… Не тое… Гэта пра каханне, гэта пра жанчын… Гэта за мой вясёлы адпачынак. Ага, вось ён!.. «Добры работнік… Добры чалавек… Таленавіты самародак…» Гэта ўсё пра мяне. Пра аднаго мяне. Вы паперкі выкінулі, а я іх падняў. Хаваю. На ўсякі выпадак. Не, я не стану імі злоўжываць, шантажыраваць. Але давайце ўсё ж не траўміруйце яго вялікасць рабочы клас… Не трэба. Рыхтуйце дакументы для маёй загранічнай паездкі. Абрыдла, ведаеце, сядзець на адным месцы. Трэба прашвырнуцца па Еўропах. Гуд бай!

Салавейчык працягвае на развітанне руку. Як загіпнатызаваныя, паціскаюць яе Якаў Фаміч, Божашуткава, Кічкайла. Паўза. Кічкайла глядзіць услед Салавейчыку і смяецца вар’яцкім смехам.

Якаў Фаміч (крычыць). Перастаньце, чорт вас пабяры! (Божашуткавай.) Ну?! Цяпер вы пачынаеце разумець, што нарабілі?

Божашуткава. Пачынаю…

Якаў Фаміч. Дакаціліся! Тосты за сталом на сяброўскай вечарынцы пачалі па паперках гаварыць! Ведаеце, што сказаў пра гэта таварыш Пётр Першы?

Божашуткава. Я ж хацела, каб лепш… Арганізавана.

Якаў Фаміч. «Арганізавана»! Хутка ў сям’і будзем арганізаваныя папяровыя прамовы гаварыць, каб перад дзецьмі глупства не ляпнуць!.. Кічкайла! Узніміце на ногі ўсіх юрыстаў у горадзе. Знайдзіце любы артыкул, любую прычыну, каб неадкладна, зараз жа выгнаць яго з фабрыкі!

Кічкайла. Якаў Фаміч! Ён жа нас па судах зацягае!

Якаў Фаміч. У суд пойдзеце вы і… таварыш Божашуткава!

Кічкайла. У такім разе хачу зрабіць адну заяву. Прыміце да ведама… Калі мяне ўпякуць у турму за наўмыснае забойства, прашу не пакінуць маіх дзяцей.

Якаў Фаміч. Добра. Дзяцей не пакінем. Гэта я вам гарантую.

Заслона.

Карціна шостая

Пакой адпачынку. Тая ж абстаноўка, што і ў другой карціне. За сталом Варвара Феафілаўна Ягадка. Піша. Курыць. Перад ёю сядзіць заплаканая Зойка.

Ягадка. Чым вы яго хацелі ўдарыць?

Зойка. Бутэлькай…

Ягадка. Пустой ці поўнай? Калі пустой, гэта яшчэ паўбяды. А вось калі поўнай — гэта ўжо замах на жыццё чалавека!

Зойка. Здаецца, поўнай… Але ж я не ўдарыла яго, а толькі замахнулася.

Ягадка. Не хапала яшчэ, каб вы яму чэрап праламалі! У такім разе вы сядзелі б не перада мной, а перад следчым па крымінальных справах. (Піша.) «Не ўдарыла яго, а толькі замахнулася». Што вы пілі?

Зойка. Я?

Ягадка. І вы, і іншыя.

Зойка. Сухое віно, шампанскае і… каньяк.

Ягадка. Колькі?

Зойка. Бутэльку каньяку і дзве бутэлькі сухога. Потым Грыша… Салавейчык бутэльку шампанскага паставіў…

Ягадка. Гэта колькі ж атрымліваецца? Амаль па бутэльцы на брата. Нішто сабе вечарынка! А хто з вас пад сталом поўзаў?

Зойка. Ніхто.

Ягадка. Так-такі і ніхто?

Зойка. Дальбог, ніхто.

Ягадка. Ну добра. (Піша.)

Зойка. Мне ўжо можна ісці?

Ягадка. Ідзіце і добра падумайце аб сваёй будучыні. Мне шкада вас. Вы добрая дзяўчына… Скажыце, няхай зойдзе таварыш Божашуткава.

Зойка, усхліпваючы, выходзіць. Ягадка піша, курыць. Уваходзіць Божашуткава.

Божашуткава. Добры дзень…

Ягадка. Добры дзень… Сядайце. Варвара Феафілаўна Ягадка.

Божашуткава. Божашуткава… Рагнеда Іванаўна.

Ягадка доўга і ўважліва ўглядаецца ў Божашуткаву.

Паўза.

Ягадка. Галоўны канструктар?

Божашуткава. Так.

Ягадка. Адукацыя, безумоўна, вышэйшая?

Божашуткава. Так.

Ягадка. Курыце?

Божашуткава. Не.

Ягадка. П’яце?

Божашуткава. Прабачце, не разумею…

Ягадка жэстам адкручвае «вуха» на бутэльцы.

Ягадка. Гарэлку ці каньяк ужываеце?

Божашуткава (абражана). Ну што вы!

Ягадка. Дык на якога ж д’ябла вы ўблыталіся ў гэтую брудную справу? Вы! Чалавек з вышэйшай адукацыяй, галоўны канструктар і… калектыўная п’янка!

Божашуткава. Варвара Феафілаўна! Не было калектыўнай п’янкі!

Ягадка. А што было?

Божашуткава. У Салавейчыка быў дзень нараджэння. Мы вырашылі проста, як блізкія людзі, адзначыць разам з ім. Хацелі зрабіць чалавеку прыемнае. Тым больш што ён у адпачынак ад’язджаў. Гэта былі імяніны і праводзіны.

Ягадка. Ён вас запрашаў да сябе?

Божашуткава. Не, не запрашаў.

Ягадка. Ну вось бачыце! Не запрашаў! Вы прыйшлі самі! Прыйшлі са спіртнымі напіткамі… Хто падаў ідэю пайсці туды?

Паўза.

Божашуткава. Я прапанавала.

Ягадка. Значыць, гэта вы з’яўляецеся арганізатарам калектыўнай п’янкі?

Божашуткава. Не было калектыўнай п’янкі, Варвара Феафілаўна.

Ягадка. А што было?

Божашуткава. Культурнае мерапрыемства. Сяброўская вечарынка.

Ягадка. Нішто сабе мерапрыемства! Упіліся ўсе да ўпаду! (Заглядвае ў паперы перад сабой.) Вы што, сапраўды зваліліся пад стол?

Паўза.

Божашуткава (разгублена). Звалілася?.. Мы танцавалі, і я ўпала. Але не пад стол і не ад віна… Проста паслізнулася, калі танцавала…

Ягадка. Твіст або шэйк?

Божашуткава. Не… «Цыганачку».

Ягадка. Так… А вось на цвярозую галаву ці сталі б вы скакаць гэтую… «Цыганачку»?

Божашуткава. Не, пэўна, не стала б… Я ўжо нават не прыпомню, калі танцавала ў апошні раз… Сама не разумею, як гэта магло здарыцца…

Ягадка. А што ж тут разумець, мая мілая? П’яная жанчына ўсё можа. Не толькі «Цыганачку», але і сёе-тое іншае… Скажыце, у той вечар нічога такога… іншага не было?

Божашуткава. Што вы маеце на ўвазе?

Ягадка. Ну, самі разумееце… Мужчын было трое, жанчын таксама трое…

Божашуткава (успыхнуўшы). Не, нічога «іншага» не было! І не магло быць!.. Скажыце, Варвара Феафілаўна, пісьмо вам Салавейчык напісаў?

Ягадка. Якая вам розніца — хто напісаў? Нават калі і Салавейчык…

Божашуткава. Дык ён жа разам з намі піў! Піў больш за ўсіх нас разам узятых!

Ягадка. Ёсць дзве акалічнасці, якія змякчаюць яго віну.

Божашуткава. Цікава, якія ж?

Ягадка. Ну, па-першае, ён сумленна ва ўсім прызнаўся і раскаяўся.

Божашуткава. Гэта ён можа!..

Ягадка. А па-другое… Вось паслухайце. (Чытае.) «Я горка раскайваюся, што па сваёй легкадумнасці і нявопытнасці стаў міжвольным саўдзельнікам гэтай агіднай папойкі. Так, я таксама піў разам з імі. Вымушан быў піць. Але прашу ўлічыць, што мяне адразу ж званітавала. Так што я нібыта і не піў зусім…»

Божашуткава. Гэта ж… езуіцтва!

Ягадка. Таварыш Божашуткава! Не трэба кідацца такімі абвінавачваннямі! Атрымліваецца так: ён усё ўсвядоміў, шчыра прызнаўся, а вы адмаўляеце, цямніце. Вы і не пілі, і другіх не падбухторвалі піць, і благіх намераў у вас не было. Адным словам, не жанчына, а анёл… Херувім! Толькі крыльцаў не хапае. Я б на вашым месцы згарэла ад сораму! Ідзіце. І папрасіце гэтую… Як яе? Ізабелу Дрозд. Не прадпрыемства, а нейкі прытон!

Пахіснуўшыся, Божашуткава выходзіць. Ягадка зацягваецца, доўга глядзіць ёй услед, адкладвае папяросу і піша. Уваходзіць Ізабела.

Паўза.

Вы заўсёды ходзіце ў такой спадніцы?

Ізабела. Заўсёды. А што?

Ягадка. Нічога. Проста так спытала… Вы ведаеце, навошта я вас запрасіла?

Ізабела. Здагадваюся.

Ягадка. Дык гэта праўда?

Ізабела. Што іменна?

Ягадка. Што вы з хуліганскімі намерамі ўдарылі слесара Салавейчыка па твары?

Ізабела. Не, няпраўда.

Ягадка. Няпраўда?

Ізабела. Няпраўда, што я яго ўдарыла. Я яму добра-такі надавала па фізіяноміі.

Ягадка. За што?

Ізабела. За хамства.

Ягадка. Ён прыставаў да вас?

Ізабела. Прыставаў…

Ягадка. Як? У якой форме? Пастарайцеся больш канкрэтна. Мне трэба запісаць… (Паўза.) Ну, што ж вы маўчыце?

Ізабела. Прабачце, калі ласка… Вас мужчыны калі-небудзь лапалі?

Ягадка (сумеўшыся). Як гэта?

Ізабела. Ну, хапалі вас за калені ці яшчэ за якія-небудзь месцы? Было гэта?

Ягадка (абурана). Ну, ведаеце! Я б ніколі гэтага не дазволіла!

Ізабела. Вось і я не дазволіла. Дык чаму ж вы бачыце ў маёй асобе злачынцу і робіце гэты, прабачце, бязглузды допыт? Хамаў трэба выхоўваць усімі даступнымі сродкамі. Ці, можа, вы супраць?

Ягадка (збянтэжана). Вы маглі б зрабіць гэта неяк больш далікатна. Неабавязкова ж адразу… па фізіяноміі!

Ізабела. Разумееце… Даруйце, не маю гонару…

Ягадка. Варвара Феафілаўна.

Ізабела. Разумееце, Варвара Феафілаўна… Хам таму і хам, што ён не прызнае звычайных норм чалавечага абыходжання. Прыгожыя і правільныя словы на яго проста не дзейнічаюць. Інакш ён не быў бы хамам.

Ягадка. Колькі разоў вы яго ўдарылі?

Ізабела. Чатыры ці пяць. Можа, нават і больш. Не памятаю дакладна, не лічыла.

Ягадка. Маглі б абмежавацца і адной аплявухай. (Запісвае.) «Ударыла два ці тры разы…»

Ізабела. Чатыры ці пяць…

Ягадка. «Ударыла два ці тры разы, дакладна не памятаю…» Ну, гэта я яшчэ магу зразумець. Ну, а навошта вы, інтэлігентны чалавек, публічна абразілі яго? Пры людзях. Навошта вам гэта было?

Ізабела. Абразіла? Публічна? Штосьці я гэтага не прыпомню.

Ягадка (заглядваючы ў паперы перад сабой). Калі быў таварыскі суд, вы назвалі яго пры ўсіх траянскім… жарабцом.

Ізабела. Даруйце, у вас недакладна запісана. Я назвала яго траянскім канём.

Ягадка. А хіба гэта не адно і тое ж?

Ізабела. Не зусім…

Ягадка (запісвае). «Назвала яго не траянскім жарабцом, а траянскім канём…»

Ізабела (у тон ёй). Хаця першае, бадай, будзе больш трапным у адносінах да Салавейчыка… Паслухайце, Варвара Феафілаўна… Вы сапраўды хочаце ўзяць пад абарону гэтага траянскага… каня?

Ягадка. Калі чалавеку нос расквасілі, трэба ж у гэтым хоць разабрацца як след. У нас, дзякуй богу, законы ёсць, і рукапрыкладства ніколі не ўхвалялася.

Ізабела. Добра. У такім разе я пастараюся спрасціць вашу місію. Пішыце. Я буду дыктаваць. «Я, Ізабела Дрозд, ударыла чатыры ці пяць разоў…»

Ягадка (піша). «…два ці тры разы…»

Ізабела (дыктуе). «…чатыры ці пяць разоў грамадзяніна Салавейчыка па фізіяноміі». Прабачце, па твары. «За непавагу да жанчыны, за абразу яе жаночага і чалавечага гонару. Калі падобнае здарыцца яшчэ раз, стукну яго малатком ці кувалдай па галаве, тым, што трапіць мне пад руку».

Ягадка (паспешліва запісвае). «…малатком ці кувалдай па галаве, тым, што трапіць мне пад руку».

Ізабела. «Не магу даць гарантыі, што ў гэты момант не адбудзецца забойства». Усяго добрага!

Ізабела шпарка выходзіць.

Ягадка (піша). «Не магу даць гарантыі, што ў гэты момант не адбудзецца забойства. Усяго добрага». Э!.. Пачакайце! Куды ж вы?!

І раптам нястрымна зарагатала.

Ну і дзеўка! Чорт у міні-спадніцы, а не жанчына! Дальбог, яна мне падабаецца! (Перачытвае.) «Стукну яго малатком ці кувалдай па галаве, тым, што трапіць мне пад руку».

Рагоча і выцірае слёзы насоўкай. Нясмела, бачком уваходзіць Кічкайла. Ягадка адразу гасіць смех і робіцца непазнавальнай.

Кічкайла. Добры дзень… Кічкайла маё прозвішча.

Ягадка. Добры дзень. Ведаю. Сядайце. Старшыня фабрычнага камітэта?

Кічкайла. Так точна!

Ягадка. Таварыш Кічкайла, колькі прафсаюзных сродкаў пайшло на калектыўную п’янку?

Кічкайла (адразу спацеў, выцірае лоб). Дваццаць пяць рублёў.

Ягадка. Вось людзі! Дай вам волю, вы ўсю дзяржаву праз бутэльку прапусціце!

Кічкайла. Гэта не на гарэлку… Гэта на падарунак. Мы яму брытву электрычную купілі — «Харків»…

Ягадка. «Харків», значыць?

Кічкайла. Ага, «Харків». А на астатняе кветак…

Ягадка. А гарэлка, закусь?

Кічкайла (выцірае спацелы твар). За свае, у складчыну. Але я асабіста п’ю толькі сухое… У мяне парок сэрца. Камбінаваны, левага жалудачка. Я нават курыць кінуў праз гэта.

Ягадка. Як вы паводзілі сябе на вечары?

Кічкайла (выцірае лоб). Як паводзілі?.. Трохі выпілі, трохі закусілі. Потым песні спявалі…

Ягадка. Якія песні?

Кічкайла. Ужо не прыпомню…

Ягадка. А вы ўспомніце, успомніце!..

Кічкайла. Гэта так важна?

Ягадка. А як жа? Адразу стане зразумела, які характар насіла ваша ігрышча.

Кічкайла (выцірае лоб). Здаецца… «Черные глаза».

Ягадка. Напэўна, вы хацелі сказаць «Очи черные»?

Кічкайла. Во-во, іменна гэту!

Ягадка. А вы што, іншых песень не ведаеце? Скажам, «Падмаскоўныя вечары» або «Карабейнікі»? «Очи черные» — гэта ж любімая песня нэпманаў і ўсялякай белагвардзейшчыны! А вы — член партыі, старшыня фабкома. Ці не памыліўся калектыў, вылучаючы вас на гэтую пасаду?

Кічкайла. Напэўна, памыліўся. Напэўна.

Ягадка. Скажыце, таварыш Кічкайла, гэта праўда, што вы там цыгана з сябе строілі?

Кічкайла. Строіў…

Ягадка. Пад Слічэнку, значыць, працавалі?

Кічкайла. Не… Я так… Сам па сабе…

Ягадка. Арыгінальны жанр, так сказаць?.. Дзе вы ўзялі цыганскі касцюм?

Кічкайла. У клубе, у самадзейнасці… Я там калісьці Алека іграў…

Ягадка. І нож у зубы бралі?

Кічкайла (выціраючы лоб). Ага, браў…

Ягадка. Навошта?

Кічкайла. Не ведаю…

Ягадка. Кіньце, так не бывае! Дарослы чалавек і раптам не разумее, што ён робіць і навошта. Вы былі п’яны?

Кічкайла. Ды не!.. У мяне ж парок… Я толькі «Гамзу» і «Рыслінг»…

Ягадка. Хм… Усё ж навошта вы пераапраналіся ў цыгана і бралі ў зубы нож?

Кічкайла (прыціскаючы рукі да сэрца). Дальбог, не ведаю! Зацямненне нейкае найшло… Пажартаваць хацеў…

Ягадка. Нішто сабе жартачкі! Вы ж сказілі вобраз савецкага цыгана і кінулі цень на ўвесь працалюбівы, таленавіты цыганскі народ! Яны што — з нажамі па вуліцах ходзяць? Людзей рэжуць?

Кічкайла (выціраючы лоб і шыю). Што вы! Не…

Ягадка. Дык навошта вы іх так паказваеце? З якой мэтай?

Кічкайла. Без мэты… Я ніколі нічога такога… Ніхто вам пра мяне благога слова не скажа. Вось вы спытайце пра мяне ў дырэктара…

Ягадка. З вашым дырэктарам у мяне будзе гутарка асобная. А цяпер я хачу высветліць, навошта вы, прафсаюзны кіраўнік, зрабілі карыкатуру на савецкага цыгана?

Кічкайла. Я не рабіў карыкатуры!

Ягадка. Значыць, не рабілі? А як вы дакажаце гэта? Вось што… Зараз вы мне пакажаце, як гэта было.

Кічкайла. Як паказаць?

Ягадка. Проста. Я зачыню дзверы, каб сюды ніхто не ўвайшоў. А вы будзеце строіць з сябе цыгана, як тады, у той вечар. Павінна ж я разабрацца, з намерам вы рабілі гэта ці без… (Ідзе да дзвярэй, зачыняе іх.) Пачынайце…

Заслона.

Карціна сёмая

Кабінет дырэктара. Якаў Фаміч, расшпіліўшы каўнер і адпусціўшы вузел гальштука, ходзіць па пакоі. За сталом Варвара Феафілаўна Ягадка.

Якаў Фаміч. …Хочаце вы гэтага ці не, але выходзіць іменна так. З паклёпнікам вы цырымоніцеся. А дырэктар фабрыкі — свой чалавек! З ім можна і не лічыцца. Не пакрыўдзіцца. Не мае права! А паклёпнік можа не толькі пакрыўдзіцца, але і паскардзіцца! Турботаў не абярэшся! Крыўдна…

Ягадка. Юрыдычна яго паклёпнікам не назавеш. У многім яго сігналы пацвярджаюцца!..

Якаў Фаміч. У чым пацвярджаюцца? Што нашы цацкі яшчэ кепскія? Дык мы ж самі на кожным сходзе за гэта адзін аднаму горла грызём!.. Ён ніводнага сходу не прапускае. Сядзіць, слухае і ўсё — у блакноцік, у блакноцік! А потым сігналіць ва ўсе інстанцыі, і адусюль камісіі. Мяне за апошні час дванаццаць камісій правярала. Вы — трынаццатая… Ператварылі мяне ў нейкага зламысніка! Вось сяджу тут, у гэтым кабінеце, і ўвесь час думаю, як бы больш нашкодзіць сваёй роднай дзяржаве! Дык ёсць жа вельмі простае выйсце — здыміце зламысніка. Ізалюйце яго ад грамадства!

Ягадка. Я разумею вас, Якаў Фаміч… Вы нас таксама павінны зразумець. Адразу ж, з ходу не раскусіш — нягоднік напісаў пісьмо або сумленны чалавек. Сігнал ёсць сігнал. І калі ў ім хоць адзін працэнт праўды, мы абавязаны праверыць. І карысць ад гэтага будзе…

Якаў Фаміч. Карысць?! Каму? Камісіі адрываюць людзей ад работы, траўміруюць людзей, выкідаюць у трубу процьму дзяржаўных грошай. Калі падлічыць усе гэтыя матэрыяльныя страты — тры такія фабрыкі, як наша, можна пабудаваць! Вось што такое Салавейчык! А маральныя страты? Як іх падлічыць, на якіх вагах узважыць?.. Вы думаеце, як пойдзеце, я змагу працаваць? Не… Я ўжо да канца дня выбіты з каляіны. Хаця, як бачыце, стараюся трымацца спакойна. Нават усміхаюся вам…

Ягадка. Выходзіць, ніякі кантроль вам не патрэбен? Самі з вусамі?

Якаў Фаміч. Э не, Варвара Феафілаўна! Я за самы строгі кантроль! Найстражэйшы! Кантроль — гэта ў нейкім сэнсе дысцыпліна. Але разумны!..

Ягадка. Значыць…

Якаў Фаміч. Калі мяне правяраюць восем, дзесяць разоў па адной і той жа справе, то, прабачце, як гэта можна назваць?

Ягадка. Крытыка…

Якаў Фаміч. Крытыка? Крытыка можа быць лякарствам, а можа быць і… атрутай. Усё залежыць ад таго, у чыіх яна руках, хто лечыць — сапраўдны доктар ці знахар-шарлатан!.. Вось вы, калі ласка, пацікаўцеся, якія, уласна, матывы рухаюць Салавейчыкам. Думаеце, ён пра дзяржаўныя інтарэсы клапоціцца? Гэта ж у яго такі метад самаабароны — напад. Вось не пусцілі мы яго ў загранічную паездку — ён жа за граніцу хацеў ехаць! — ён і пачаў дзейнічаць. І, уявіце, мы бездапаможныя ў гэтай барацьбе з ім.

Ягадка. Не можа быць. Вас многа, а ён адзін!

Якаў Фаміч. А што мы яму можам зрабіць? Зволіць яго нельга.

Ягадка. Чаму?

Якаў Фаміч. Таму што гэта адразу будзе кваліфікавана як помста, расправа за крытыку. Мне ўжо аб гэтым неаднойчы намякалі. Вось мы і далікатнічаем, а прасцей кажучы — баімся яго. А ён гэта разумее. Дзіўна выходзіць, Варвара Феафілаўна: сумленны чалавек аказваецца абсалютна бездапаможным перад нягоднікам.

Ягадка (зацікаўлена). Няўжо яго сапраўды нельга звольніць на законнай падставе?

Якаў Фаміч. Усе камісіі прасілі мяне: зрабі ласку, не чапай ты яго. А то ён яшчэ ў Маскву напіша. Цяпер у аднаго цябе непрыемнасці, а тады ва ўсіх нас будуць.

Ягадка. Так…

Якаў Фаміч. Скажу вам па сакрэту. Мы нават так хацелі пазбавіцца ад яго… Хацелі выбраць фабкомаўскім касірам. Ён, вядома, грошы прап’е, а тут мы яго адразу ў суд!

Ягадка. Ну і што?

Якаў Фаміч (смяецца). Кічкайла не згадзіўся. Кажа грошы прап’е Салавейчык, а ў турму сяду я!

Ягадка (нечакана). Якаў Фаміч, вы гісторыю добра помніце?

Якаў Фаміч. Якую гісторыю?

Ягадка. Старажытную… Сорам прызнацца, але вось ніяк не магу ўспомніць, што такое траянскі конь? Калісьці помніла, а вось зараз…

Якаў Фаміч. Траянскі конь?.. Калі не памыляюся, была некалі такая дзяржава — Троя. Грэкі ваявалі з ёю ці то дзесяць, ці то пятнаццаць гадоў і ніяк не маглі яе перамагчы. І вось калі ў іх нічога не выйшла, яны пайшлі на хітрасць.

Ягадка. Ну-ну?

Якаў Фаміч. Яны зрабілі вялізнага драўлянага каня, паставілі яго перад крэпасцю і знялі асаду. Траянцы былі настолькі цікаўнымі і даверлівымі, што не ўтрымаліся і ўцягнулі гэтага каня ў крэпасць. Разумееце, настолькі вялікай была іх цікаўнасць, што яны нават сцяну крапасную разабралі. Праз вароты конь не пралазіў. А ўночы з гэтага каня выйшлі грэкі, адчынілі вароты крэпасці і ўпусцілі сваіх. І Троя загінула. Стала ахвярай сваёй празмернай даверлівасці і… цікаўнасці.

Ягадка літаральна ўзрываецца рогатам.

Што з вамі? Я што-небудзь не тое сказаў?

Ягадка. Ды не! Усё правільна! Гэта я ўспомніла!.. Не дзеўка, а д’ябал! Малайчына. (Выцірае слёзы.) Даруйце, гэта я так… Прыгадала адну цікавую гутарку… Скажыце, Якаў Фаміч, а што такое траянскі… жарабец?

Якаў Фаміч. А што, хіба і такі ёсць?..

Ягадка (рагоча). Ёсць і такі… Ой, не магу! Даўно так не смяялася… Паслухайце, Якаў Фаміч, што ў вас у тым сейфе?

Якаў Фаміч. Дакументы…

Ягадка. А каньяку там няма?

Якаў Фаміч. Вось чаго няма, таго няма. Не трымаю.

Ягадка. Ну, які ж з вас пасля гэтага дырэктар? Нават каньяку ў вас няма.

Якаў Фаміч. У наступны раз я абавязкова пляшку падрыхтую. Армянскага.

Ягадка. Вы спадзеяцеся, што «наступны раз» хутка будзе?

Якаў Фаміч. Вопыт, Варвара Феафілаўна, падказвае, што мы з вамі яшчэ не адну бутэльку вып’ем.

Ягадка (смяецца). Аптыміст вы, як я пагляджу! (Уздыхае.) Што ж зробіш… Давядзецца без каньяку высвятляць адну далікатную дэталь. Але мы з вамі, дзякуй богу, не дзеці. А я павінна высветліць усё да канца.

Якаў Фаміч (усміхаецца). Ну што ж, высвятляйце да канца.

Ягадка. Якія ў вас адносіны… з жанчынамі?

Якаў Фаміч (усміхаючыся). Здаецца, самыя што ні ёсць рыцарскія. (Паўза. Якаў Фаміч ужо не ўсміхаецца.) Я разумею вас, Варвара Феафілаўна… Вы хацелі спытаць, ці ёсць у мяне палюбоўніца?

Ягадка (збянтэжана). Я хацела больш дыпламатычна…

Паўза.

Якаў Фаміч. Гэта… таксама ёсць у пісьме Салавейчыка?

Ягадка. Ёсць і гэта…

Якаў Фаміч. Дык вось, мушу вам прызнацца, як ні сумна такое прызнанне для мужчыны, што жанчыны ў такой якасці, якую вы маеце на ўвазе, мяне ўжо больш не цікавяць.

Ягадка (спрабуе перавесці размову на жарт). Так я вам і паверыла! Вунь які вы Дабрыня Мікітавіч!

Якаў Фаміч. Адзін выгляд, Варвара Феафілаўна. Такі паклёп самі на сябе не ўзводзяць. Хутчэй наадварот! Так што я перад вамі, як на споведзі!

Ягадка. Добра…

Якаў Фаміч. Гледзячы для каго — добра. (Усміхаецца.) Калі б мне было гадоў на трыццаць — трыццаць пяць менш, відаць, я закахаўся б у адну асобу…

Ягадка. Во гэта ўжо цікава. Можаце сказаць, хто яна?

Якаў Фаміч. Магу. Бо раней я сказаў — «калі б». Галоўны мастак нашай фабрыкі Ізабела Сямёнаўна Дрозд.

Ягадка раптам заходзіцца рогатам.

Ягадка. Ой, не магу! Траянскі жарабец! (Рагоча.)

Якаў Фаміч. Гэта вы пра мяне так?

Ягадка (рагоча і махае рукамі). Ды не! Што вы! Што вы! Гэта я ўспомніла вашу Дрозд… Сапраўды ў яе можна закахацца. Не толькі прыгожая, але і разумная. Кажуць, што гэтыя дзве якасці не так часта супадаюць у жанчыне… Як бачыце, я самакрытычная.

Якаў Фаміч. Ёсць у ёй нешта значна большае, чым проста розум… Нейкае асаблівае, абвостранае непрыняцце зла і несправядлівасці. Нейкая, ведаеце, дзівосная бескампраміснасць.

Ягадка. Але ж вось кватэрку вы ёй не далі! Тры гады дзеўка ў інтэрнаце пакутуе. І расла без бацькоў, сірата.

Якаў Фаміч. Што зробіш — незамужняя! Да такіх чарга не хутка прыйдзе.

Ягадка. Вы можаце і без чаргі. Далі ж вы без усякай чаргі са свайго дырэктарскага фонду дзве кватэры. І абедзве — адзінокім жанчынам, бязмужнім. Лазаравай і Антаненка. Асобныя, з усімі выгодамі, у ціхім завулку. Можа, іменна тая акалічнасць, што яны бязмужнія, і ўзяла верх над іншымі меркаваннямі?

Якаў Фаміч. Ах, Салавейчык, Салавейчык!.. Уявіце, вы адгадалі. Іменна тая акалічнасць, што яны, як вы мелі ласку сказаць, бязмужнія, і ўзяла верх над усімі меркаваннямі.

Ягадка (смяецца). І абедзве зграбныя, я сказала б, нават прыгожыя.

Якаў Фаміч (садзіцца ў крэсла). У адной муж памёр, на руках засталося двое дзяцей… Другая — маці-адзіночка…

Ягадка. Ведаю, ведаю, Якаў Фаміч. Я ўжо гаварыла і з адной, і з другой. Добрыя жанчыны. Яны ж моляцца на вас!

Якаў Фаміч (усміхаючыся). Значыць, чакайце пісьма ад Салавейчыка, дзе ён будзе сцвярджаць, што я Ісус Хрыстос.

Ягадка (смеючыся). А можа, і Ісус Хрыстос не такі ўжо бязгрэшны? Ды вы не бойцеся. Начальства, калі і даведаецца, стружку з вас добрую здыме, і на гэтым усё закончыцца. Мужчынам гэта заўсёды неяк лёгка сыходзіць з рук. Самае горшае — часовае паніжэнне па службе. (Уздыхае.) Павінен жа нехта і ўдоў прылашчыць? Як вы лічыце, Ісус Хрыстос?.. (Збірае паперы ў папку.) Думаеце, Якаў Фаміч, для мяне гэтая размова прыемная?.. Я веру вам… Кожнаму вашаму слову… Сёння я шмат што зразумела. Ведаеце, што я зраблю? Пайду я ў самыя высокія інстанцыі і скажу там… (З трывогай глядзіць на Якава Фаміча.) Якаў Фаміч, што з вамі?

Якаў Фаміч сядзіць у крэсле. На твары яго ўсмешка. Нічога страшнага — ён проста памёр. Ягадка з жудасцю ўскаквае і крычыць:

Якаў Фаміч! Якаў Фаміч! Гэй! Ёсць тут хто-небудзь? Людзі!..

Убягаюць Ізабела і Божашуткава.

Божашуткава. Што такое? Што здарылася?

Ягадка. Доктар! Хутчэй доктара!

Божашуткава кідаецца да тэлефона, набірае нумар.

Ізабела (якая ўжо паслухала пульс у Якава Фаміча і ўсё зразумела). Позна… Позна ўжо…

Ягадка. Што ж гэта такое? Ён жа смяяўся. Ён жа смяяўся… Толькі што…

Заслона.

Карціна восьмая

Той жа кабінет дырэктара. Толькі за сталом ужо Ізабела Сямёнаўна Дрозд. Гаворыць па тэлефоне.

Ізабела. Мікалай Аляксандравіч, я ўсё добра ўзважыла… Як член партыйнага бюро я гатова панесці любое спагнанне… Правільна, мне трэба было ўмяшацца, а я… Ну, лічыце, што я збаялася… Так, мы ўжо папрасілі вярнуць нам і характарыстыку, і пратакол сходу, і рашэнне таварыскага суда… Як фальсіфікаваныя. На цэхавым сходзе, дзе Салавейчыка бралі на парукі, яго прыяцелі нікому не далі рот раскрыць. На таварыскім судзе, апрача іх, таксама нікога не было. Суд зрабілі ў рабочы час… Прысутнічалі толькі клакеры, падрыхтаваныя Божашуткавай… Не, я аказалася там зусім выпадкова… Дзякую! Я вельмі рада, што вы мяне падтрымліваеце. А калі вы яшчэ і на сход прыедзеце, увогуле будзе здорава… Рагнеда Іванаўна? (Уздыхае.) Не ведаю, Мікалай Аляксандравіч, не ведаю… Відаць, згоды між намі не будзе. Напэўна, ёй лепш пайсці ад нас… У першую чаргу лепш для яе… Паглядзім. Дык вы прыедзеце? Да сустрэчы! (Паклала трубку і адразу зняла другую.) Іван Пятровіч, зайдзіце, калі ласка, да мяне.

Разглядае і падпісвае паперы. Уваходзіць Кічкайла.

Іван Пятровіч, аб’явіце зараз у цэхах, што сёння пасля работы агульны сход.

Кічкайла. А там… згадзіліся?

Ізабела. Згадзіліся.

Кічкайла. Ізабела Сямёнаўна!.. Можна вас пацалаваць?

Ізабела. Толькі пры народзе, Іван Пятровіч. А то зойдзе хто-небудзь у кабінет і падумае…

Кічкайла. Будзе зроблена, Ізабела Сямёнаўна!

Ізабела. І вось яшчэ што… Папрасіце, вельмі папрасіце прыйсці на наш сход Іпаліта Іпалітавіча Секержыцкага, міліцыянера Лапатку і Тамару Мажэйку. Пашліце па іх машыну.

Кічкайла. А іх навошта?

Ізабела. Мы павінны папрасіць у іх прабачэння. Публічна. І вось яшчэ што, Іван Пятровіч… У зале, дзе будзе сход, павесьце партрэт Якава Фаміча. Той, што мы зрабілі для яго жонкі.

Кічкайла. Ізабела Сямёнаўна! (Не змог нічога сказаць, толькі махнуў рукой і выйшаў.)

Ізабела падышла да акна, моўчкі стаіць там. Уваходзіць Салавейчык.

Салавейчык. Прывітанне начальству!

Падыходзіць да стала, садзіцца, закурвае. Вяртаецца да стала Ізабела.

Ізабела. Між іншым, першай павінна сесці дама, а потым ужо мужчына. Пасля запрашэння…

Салавейчык. Пардон! Дрэнна выхаваны. Не я — настаўнікі вінаваты. Разумееце, кепска дбалі аб маіх манерах.

Ізабела. У гэтым кабінеце не кураць.

Салавейчык. Ды ну? Не памраце. Гы-гы-гы! Можа, звольніць хочаце? Гы-гы-гы! Нічога ў вас не выйдзе, мілы дырэктар. Я ж усё працоўнае заканадаўства назубок вывучыў. А заадно і нашу родную Савецкую Канстытуцыю. І зноў жа там… (паказвае пальцам уверх) не дазволяць вам самаўпраўнічаць. Ведаеце, што бывае, калі заціскаюць крытыку знізу? (Цісне пазногцем на стол.) Раз — і партбілета няма! Так што працаваць нам з вамі і працаваць, дырэктар, да магільнай дошкі. Таму давайце не будзем псаваць нашых адносін, так сказаць, у эмбрыянальным стане!

Ізабела. Не, звальняць мы вас не будзем. Гэта было б узнагародай для вас.

Салавейчык. Не будзеце? Ну вось і цудоўненька… Разумнічка! А той стары хацеў…

Ізабела. Мы проста адправім вас туды, дзе вы даўно ўжо павінны былі быць.

Салавейчык. Магу пацікавіцца — куды ж іменна?

Ізабела. Можаце. У турму. У калонію асабліва строгага рэжыму.

Салавейчык. Пхі-хі-хі! (І раптам змоўк, зразумеўшы, што Ізабела не жартуе.) Гэта за што ж? Можа, за тое, што вашы прыгожыя каленкі памацаў? Дык гэта ж было без сведкаў. Адзін на адзін!

Ізабела (устаючы з-за стала). А вы сапраўды няздольны вучань. Не засвойваеце матэрыял з першага ўрока.

Салавейчык спалохана ўскочыў.

Салавейчык. Ну-ну! Лягчэй!

Ізабела (зноў садзіцца). Вы пойдзеце ў турму за тое, што з тапаром уварваліся ў чужую кватэру, абразілі старога чалавека, напалохалі дзяцей. За тое, што ўдарылі жанчыну на пляжы… За тое, што загубілі чалавека…

Салавейчык. Каго? Каго я загубіў?

Ізабела. Якава Фаміча…

Салавейчык. Вы гэта кіньце! Яго загубіў інфаркт, а не Салавейчык!

Ізабела. Сёння будзе агульны сход, які адменіць усе ранейшыя рашэнні і прызнае выдадзеную вам раней характарыстыку несапраўднай. З міліцыяй і пракуратурай я ўжо дамовілася. Вас забяруць адразу ж пасля сходу.

Салавейчык патушыў папяроску, пашукаў вачамі, куды пакласці, і паклаў у кішэню.

Салавейчык. Што ж гэта выходзіць? Навошта ж мы рэвалюцыю Кастрычніцкую рабілі? Кроў сваю пралівалі? Каб такія, як вы, здзекаваліся цяпер з рабочага класа? Не выйдзе, таварыш дырэктар, не атрымаецца! Рабочыя вам забастоўку аб’явяць, на дэманстрацыю выйдуць і скажуць — рукі прэч ад Салавейчыка! За мяне гарой прафсаюз стане!

Ізабела. Паслухайце, Салавейчык… Ніякіх адносін ні да рэвалюцыі, ні да рабочага класа вы не маеце. Вы проста… падонак. Вы зразумееце гэта сёння на сходзе.

Салавейчык. А вы ўпэўнены, што сход падтрымае вас, а не мяне?

Ізабела. Упэўнена.

Салавейчык. Ха-ха! Не пужайце! А то яшчэ памру ад страху! Усё гэта пустыя словы. А ў мяне дакуменцікі!

Ізабела. Трыццаць мінут назад у мяне была дэлегацыя рабочых з вашага цэха…

Салавейчык. Я ж казаў, што будзе дэманстрацыя!

Ізабела. Яны прасілі мяне вытурыць вас не толькі з цэха, але і з фабрыкі ўвогуле.

Салавейчык. Словы! Адны толькі словы! А ў наш век паперка — гэта граната, бомба!

Ізабела. Не толькі… (Паказвае ліст паперы.) Вось калектыўная заява рабочых. Падпісаўся ўвесь цэх. Усе да аднаго. Нават вашы прыяцелі… Вось іх подпісы… Гэта дакумент?

Паўза.

Салавейчык. Добра. Дапусцім, што мяне пасадзяць. Дапусцім. Ну, дадуць ад сілы тры гады. А праз год мяне выпусцяць. Па амністыі. І вас жа абавяжуць даць мне лепшую работу. Як пацярпеўшаму… Так што, таварыш… Ізабела Сямёнаўна, давайце па-добраму, сумленна. Я падам заяву па ўласнаму жаданню. Вось зараз тут магу і напісаць. Вы мяне не бачылі, і я вас не ведаю. Мы ж з вамі ў нейкім сэнсе родзічы, сваякі! Вы Дрозд, а я — Салавейчык. Ахвота вам з алкаголікам валэндацца!

Ізабела. Не можа ў нас з вамі быць міру, Салавейчык. Розныя мы з вамі птушкі…

Салавейчык. Чаму? Я ж савецкі чалавек!.. Вы ведаеце, якія ў мяне правы?

Ізабела. Не, гэта вам толькі так здаецца… (Паказвае папку.) Вось тут уся ваша біяграфія, усё жыццё.

Салавейчык. А вы на жывога чалавека глядзіце, а не на паперкі!

Ізабела. Дзякую, нагледзеліся. Я пацікавілася, чаму вы так часта мянялі работу…

Салавейчык. Па ўласнаму жаданню!

Ізабела (праглядвае паперы ў папцы). Так, сапраўды, па ўласнаму. Навучыліся вы спекуляваць на чалавечай дабраце! Нават вялікім майстрам сталі. Раўні вам няма. Вось… У адным месцы вы ўзялі чужы матацыкл. Пакатацца хацелі! І разбілі…

Салавейчык. Заплаціў!

Ізабела. Так, заплацілі. І давялося пайсці па ўласнаму жаданню. Брыдка лаяліся на вуліцы… Даравалі вам… Бегалі з нажом за жонкай…

Салавейчык. Дык жа за сваёй, а не за чужой! Папужаць хацеў! (Выцірае ўзмакрэлы лоб.)

Ізабела. Вынеслі вядро фарбы з фабрыкі.

Салавейчык. Вярнуў!

Ізабела. Зноў вам даравалі і нават дазволілі пайсці па ўласнаму жаданню. Не хацелі людзі сябе ганьбіць. І гэтак далей, і гэтак далей. Усё, больш амністый не будзе, Рыгор Рыгоравіч!

Салавейчык. Не звальняеце, дык хоць скараціце! Ёсць жа такі артыкул — скарачэнне штатаў!

Ізабела. Не, для вас няма.

Салавейчык. Улічыце, я бацька-адзіночка. У мяне ж дзіцё ёсць!

Ізабела. Не, Салавейчык. На гэты раз вам нішто і ніхто не паможа.

Салавейчык. Ну, мы яшчэ паглядзім, чый верх будзе!

Салавейчык выходзіць, сутыкнуўшыся ў дзвярах з Божашуткавай. Яна выглядае так, нібыта пастарэла гадоў на дзесяць.

Божашуткава. Добры дзень.

Ізабела. Добры дзень, Рагнеда Іванаўна. Сядайце… Добра, што вы прыйшлі. Мне трэба з вамі пагаварыць.

Божашуткава. Не трэба… Нічога не трэба гаварыць… Я вам скажу… (Паўза.) Не атрымалася… Жыццё маё не атрымалася… Мужа няма… Пакінуў мяне… Відаць, са мной яму было дрэнна… Напэўна… Дзяцей таксама няма… Адна. Кар’еры не атрымалася… Я шчыра хацела памагчы Салавейчыку. Не толькі яму… Спадзявалася, пашанцуе з Салавейчыкам, заўважаць мяне… Зробяць дырэктарам фабрыкі пасля таго, як Якаў Фаміч пойдзе на пенсію… Усё не атрымалася… Абсалютна ўсё… Божашуткава! Злосна пажартаваў з мяне гасподзь бог! Вельмі злосна. А за што? Не ведаю… (Паўза.) А вас я ненавідзела… Зайздросціла і ненавідзела… За тое, што вы разумная. За тое, што можаце, не баючыся, сказаць праўду ў вочы. Любую і кожнаму. Нават нагрубіяніць… За тое, што можаце надзець вось такую спадніцу. А я ўжо не магу… Прайшло маё жыццё. А я нібыта і не жыла зусім… Нібыта ў сне ўсё ўбачыла. Я разумею: тое, што я кажу, — глупства. Пра зайздрасць, пра спадніцу… Але ж баба застаецца бабай — галоўны канструктар яна або міністр… Чаму я ўсё гэта вам гавару?.. Не ведаю… Напэўна, таму, што вы разумны чалавек. Я зразумела гэта даўно. (Выцягвае з сумачкі ліст паперы.) Вось, вазьміце.

Ізабела. Што гэта?

Божашуткава. Заява. Па ўласнаму жаданню…

Ізабела прачытала заяву. Паўза. Ізабела моўчкі парвала заяву на дробныя кавалачкі і выкінула яе ў кошык.

Ізабела (ціха). Ідзіце, Рагнеда Іванаўна, і працуйце…

Паўза.

Божашуткава. Вы нават лепш, чым я пра вас думала. Значна лепш… Дзякую… Вы ўгадалі… Фабрыка — гэта ўсё, што ў мяне засталося. Мне няма куды пайсці.

Божашуткава ідзе да дзвярэй, спыняецца.

Паслухайце… Калі пойдзеце ў гарком ці ў міністэрства… надзеньце другую спадніцу. Я не адна такая…

Выходзіць. Праз секунду ў дзвярах паказваецца Андрэй.

Андрэй. Ці можна да вас, таварыш дырэктар? Ужо цэлую гадзіну марнею ў прыёмнай. Гэта ўжо падобна на бюракратызм!

Ізабела (строга, афіцыйна). Якая ў вас да мяне справа, таварыш Таратута?

Андрэй. Рацпрапанова. Вельмі важная… Нават самая важная ў маім жыцці.

Ізабела. Тады вам патрэбна не да мяне, а ў БРЫЗ.

Андрэй. Не, з гэтай прапановай трэба іменна да вас, таварыш дырэктар.

Ізабела, усміхаючыся, выходзіць яму насустрач.

Ізабела. Ну, выкладвай сваю рацпрапанову!

Андрэй. Ведаеш што, Іза? Сёння мы з табой ідзём да маёй маці. Адгаворак не прымаю. Ведаю — сход. Пойдзем адразу пасля сходу. Маці ўжо ведае і будзе чакаць.

Ізабела. Хм… У амёбы з’явіўся характар. Але як жа я пайду? У гэтым?.. А нічога іншага ў мяне няма.

Андрэй. Нічога. Абыдзецца. Няхай маці паглядзіць, якія ногі былі ў Венеры Мілоскай! Няхай усе глядзяць і зайздросцяць!

Ізабела. Няўжо?

Андрэй. Ну, калі ўжо дырэктар фабрыкі носіць такую спадніцу, значыць, у гэтым сапраўды нешта ёсць!..

Ізабела нечакана абняла Андрэя і пацалавала. І ў той жа момант вярнулася Божашуткава з вялікай лялькай у руках. Яна ўжо хацела нешта сказаць, але, убачыўшы Ізабелу і Андрэя, ціхенька зачыніла дзверы, прыхілілася да сцяны. І раптам заплакала так, што стала страшна. Як ёй хацелася б быць на месцы Ізабелы!

Але гэта немагчыма.

Па адзін бок дзвярэй смяюцца, шэпчуцца і цалуюцца два шчаслівыя чалавекі. Па другі бок — горка, несуцешна плача трэці чалавек, прыціскаючы да сэрца вялікую прыгожую ляльку. Нічога дзіўнага, такое жыццё…

Канец.