- Нельга хлусiць, хлопчык, - прысарамацiў ён Толiка. - Па таблiчцы - не твой сабака. Сорамна, хлопчык. Што, цябе бацькi так прывучылi, гаварыць няпраўду? Што ж з цябе будзе, як вырасцеш? Эх-хэ-хэ! - Ён выцягнуў з кiшэнi павадок i прышпiлiў да аброжка.
Толiк схапiўся за павадок i крыкнуў:
- Не чапайце! Не аддам!
Шэры адхiлiў яго руку:
- Я абавязан даставiць яго на месца. А можа, давядзецца i протакал скласцi. (Ён так i сказаў "протакал".) Магчыма, гаспадара яго алкагаль заеў. (Ён так i вымавiў - "алкагаль".) Калi так, то трэба сабаку адабраць. Пасада ў мяне такая - рабiць усё чэсна, па-чалавечы. Вось так-то. Знайду яго кватэру, праверу, цi правiльна.
- А таблiчцы не давяраеце? - з дакорам i амаль скрозь слёзы сказаў Толiк.
- Давяраю, хлопчык, давяраю цалкам. Але... - Ён падняў палец угору i павучальна вымавiў, амаль урачыста: - Давярай, але правярай! - i павёў Бiма.
Бiм упiраўся, азiраўся на Толiка, бачыў, як той пакрыўджана заплакаў, але - што тут зробiш! - потым пайшоў-такi за Шэрым, падцiснуўшы хвост i гледзячы пад ногi, не i падобны сам на сябе. Усiм сваiм выглядам быццам гаварыў ён: "Такое ўжо наша сабачае жыццё, калi нiдзе няма гаспадара". Тут-то толькi i работы - цiмануць за сцягняк i даць лататы, але Бiм - сабака iнтэлiгентны: вядзi куды вядзеш.
Iшлi яны па вулiцы, на якой стаялi новыя дамы. Усе новыя. Усе шэрыя i такiя аднолькавыя, што нават Бiм мог бы сярод iх заблудзiць. У адным з дамоў-блiзнят узышлi на трэцi паверх, пры гэтым Бiм заўважыў, што i дзверы ўсе аднолькавыя.
Адчынiла iм жанчына ў шэрай сукенцы:
- Зноў прывёў? А госпадзi ты мой!
- Не гундзi! - строга абарваў Шэры. Ён зняў з Бiма аброжак i паказаў: На, глядзi. - Жанчына чытала, надзеўшы акуляры, а ён працягваў: - Нiякага паняцця. На ўсю рэспублiку - толькi я адзiн калекцыянер сабачых знакаў. А гэта таблiчка - рэч! Пяцiсоты знак!
Нiчога Бiму не было зразумела, нiчога-нiчога, нiякiх знаёмых слоў, нiякiх зразумелых жэстаў - нiчога. Вось Шэры пайшоў з аброжкам з прыхожай у пакой. Адтуль i паклiкаў:
- Бiм, да мяне!
Бiм падумаў-падумаў i асцярожна пайшоў. У пакоi агледзеўся, не падыходзячы да Шэрага, а так - седзячы ля дзвярэй. На чыстай сцяне вiселi дошкi, абабiтыя аксамiтам, а на iх радамi вiселi сабачыя знакi: нумаркi, жэтоны, медалi шэрыя i медалi жоўтыя, некалькi прыгожых павадкоў i аброжкаў, некалькi ўдасканаленых напыснiкаў i iншыя сабачыя рэгалii, нават капронавая пятля, каб душыць, нашто яна, Бiм не разумеў; дзе здабыў яе ўладар калекцыi - нельга зразумець нават i чалавеку, а Бiму яна здалася звычайнаю вяроўкаю, не болей.
Бiм уважлiва глядзеў, як Шэры пакруцiў у руках аброжак, пласкагубчыкамi зняў таблiчку i прымацаваў яе на адну з дошак на аксамiце; тое самае зрабiў i з нумарком, а потым адзеў на Бiма аброжак i сказаў:
- Ты - добры сабака.
Гэтак жа сама некалi гаварыў гаспадар, але цяпер Бiм не паверыў. Ён выйшаў у прыхожую ля дзвярэй, гаворачы: "Выпускай! Мне няма тут чаго рабiць".
- Ужо выпусцi, - сказала жанчына. - Чаго толькi сюды прыпёр яго? Зняў бы на вулiцы.
- Нельга было - падшыванцы прычапiлiся. I цяпер нельга: убачаць яны яго без таблiчкi, - могуць давесцi да ведама... Так што хай начуе да свiтання. Ляжаць! - загадаў ён Бiму.
Бiм лёг ля дзвярэй: нiчога не зробiш! I зноў жа: трэба было яму завыць уголас, кiдацца па кватэры, накiнуцца на Шэрага, i ўсё! Выпусцiў бы. Але Бiм умее чакаць. Ды i стамiўся ён, знясiлеў так, што нават ля чужых дзвярэй задрамаў на хвiлiну, хоць i трывожным сном.
То была першая ноч, калi Бiм не прыйшоў дадому, у сваю кватэру. Ён гэта адчуў, калi ачнуўся ад дрымоты, i не адразу зразумеў, дзе знаходзiцца. А калi змiкiцiў, засумаваў. Ён жа зноў снiў Iвана Iванавiча; кожны раз, калi толькi засынаў, снiў яго, а прачынаўся i адчуваў цеплыню яго рук, знаёмых са шчанячага ўзросту. Дзе ён, мой харошы i добры сябар? Дзе? Нудота нязносная. Такая цяжкая адзiнота, i нiкуды не дзецца ад яе. А тут яшчэ Шэры чалавек храпе, як заяц пад хортам. I пахне ад усiх гэтых дошак мёртвымi сабакамi. Нудота. I Бiм заскуголiў. Потым i забрахаў двойчы, таксама з лёгкiм падвывам, так, як ганчак, калi дабiрае заячы след па ўчарашняй жыроўцы. I нарэшце не вытрымаў - завыў працяжна.
"Ох-хо-хо-й! Ой-ой, лю-удзi-i, - плакаў ён. - Цяжка мне, ой цяжка без сябра. Адпусцiце вы мяне, адпусцiце шукаць яго. Ой-ой-ой, л-юдзi-i-i, ой!"
Шэры падхапiўся, уключыў святло i пачаў малацiць Бiма палкаю i шыпець:
- Маўчы, маўчы, вырадак! Суседзi чуюць! На табе! На табе!
Бiм адхiляўся ад удараў, iнстынктыўна хаваючы галаву, i стагнаў, як чалавек: "Ох... Ах-х... Ах-хр-р... Ох..."
Але лiхi чалавек злаўчыўся i лупянуў-такi па галаве. Бiм на некалькi секунд страцiў прытомнасць, задрыгаў лапамi, але скора апамятаўся, адскочыў да дзвярэй, упёрся азадкам у куток i выскалiў зубы. Упершыню аскалiўся.
Шэры паплiшчыўся ад Бiма:
- Бач ты! Укусiць яшчэ, чорт... - I расчынiў дзверы.
Але Бiм не верыў нават i таму, што дзверы сапраўды адчынены, не верыў i тады, калi Шэры загаварыў:
- Iдзi, iдзi, iдзi, Бiм, гуляй! Iдзi, сабачка, iдзi.
Не верыў ён гэтаму лiслiваму ласкаваму голасу, таму падлiзванню пасля таго, як бiў. О, падлiзванне пасля таго, як б'юць, - новае Бiмава адкрыццё ў жыццi. Цётка i Кiрпаты - проста нядобрыя людзi. А вось гэты... гэтага Бiм ужо ненавiдзеў. Ненавiдзеў! Бiм пачынаў пераставаць верыць людзям. Менавiта так.
Бiм выцягнуў шыю, выскалiў зубы i... пайшоў на Шэрага, цiха, але рашуча, паволi, але ўпэўнена. Шэры прыцiснуўся да сцяны.
- Ты што? Ты што?
Жанчына ў начной сарочцы крычала на Шэрага:
- Далазiўся! Укусi-iць!
Бiм убачыў, што страшны дзядзька перапужаўся, што ён яго панiчна баiцца. Ад гэтага Бiм упэўнiўся ў сваёй рашучасцi: скочыў, цiмануў ворага, якi хацеў вылузацца, за мяккае месца i выскачыў у расчыненыя дзверы. Бiм бег i адчуваў у роце смак чалавечага мяса з азадка, якi ён зненавiдзеў усёю сваёй iстотаю. Не, Бiм не лiчыў сябе няшчасным i вартым жалю, наадварот, зараз ён быў храбры, а храбрасць заўсёды заадно з гонарам i пачуццём сваёй вартасцi - нават у тхара.
У ранiшнiх прыцемках бег Бiм па вулiцы, хоць i з аброжкам, але ўжо без нумарка "24". Спачатку ён згарача пакiраваў не туды, не ў горад, а з горада (далей дамоў не было). Ён вярнуўся назад i патрапiў у той жа самы лабiрынт аднолькавых дамоў. Кружыў, кружыў, пятляў, пятляў ды i трапiў да таго самага дома, з якога выскачыў. I тут аж заспяшаўся куды патрэбна, а дапамагло яму тое, што людзям амаль не вядома: учора, калi яго вялi тут, ён улавiў на адным вугле роспiс сабрата, на другiм - другога, цяпер жа, прабегшы ад знаёмага па гэтай прыкмеце вугла да наступнага, узяў патрэбны арыенцiр. Сапраўды, трэба выдатнае чуццё, каб не толькi знайсцi тут дом, але i выбрацца адсюль. У Бiма было выдатнае чуццё i цудоўная кемлiвасць.
Ужо завiдна ён дабег да свайго дома, узбег да родных дзвярэй, падрапаўся. Адказу не было. Яшчэ падрапаўся - тое самае: цiшыня. Галоўнае, ля дзвярэй не было слядоў Iвана Iванавiча. I яшчэ рана, вельмi рана, каб Сцяпанаўна пачула скрозь ранiшнi сон пазыўныя Бiма. Ён задумёна пасядзеў ля дзвярэй.
Пасля таго, як бiлi, стукала ў галаве i было млосна, не вытрымаць. Але ён усё ж пайшоў. Пайшоў шукаць свайго сябра. Ды i хто ж, акрамя Бiма, будзе шукаць яго?
Па горадзе бег на выгляд невясёлы засмучаны сабака, але адданы, верны i смелы.
Раздзел 8
ВЫПАДАК НА СТРЭЛЦЫ
Iшлi днi за днямi. Бiм не заўважаў iх ужо. Ён рэгулярна аглядаў горад i ўведваў самыя драбнiцы яго. Цяпер ён хадзiў па зараней намечаным маршруце: каб людзi маглi здагадацца, яны правяралi б па Бiму гадзiннiкi. Паказваўся ля парку ён - пяць гадзiн ранiцы, ля вакзала - шэсць, ля завода - палавiна восьмае, на праспекце - дванаццаць, на левым беразе - чатыры гадзiны апоўднi i гэтак далей.
Завялiся i новыя знаёмыя мiж людзей. Бiм вызначыў, што большасць з iх добрыя, але такiя iшлi па вулiцы моўчкi, а нядобрыя заўсёды многа балбаталi. Знайшоў людзей, якiя пахлi маслам i жалезам (раней ён сустракаў iх па аднаму). Яны штодня, недзе пад восем гадзiн ранiцы, цяклi несупыннаю плынню да варот, потым да дзвярэй будкi.
Тут яны былi гаманлiвыя, як гракi, так што i пачуць, мабыць, нiчога было нельга, ды гэта, мiж iншым, i не цiкавiла Бiма. Ён садзiўся збоч i глядзеў, чакаў.
- Гэй, Чорнае вуха! Прывiтанне! - вiтаўся кожнае ранiцы хлопец у сiнiм камбiнезоне i клаў перад Бiмам загадзя прыгатаваны пакуначак з ежаю. - Жывi, курылка. Мацуйся. - I падаваў Бiму добрую чалавечую лапу, грубаватую, але цёплую.
Другiя моўчкi працягвалi яму руку, вiталiся i спяшалi сабе. Нiхто тут нi разу не пакрыўдзiў Бiма.
Цяпер Бiм сяк-так навучыўся пазнаваць людзей. Вось, напрыклад, часта сустракаецца ў яго на дарозе мажная жанчына, ногi - як бутэлькi, заўсёды такая задаволеная, бадзёрая, твар свецiцца ад шчасця; але сустракаючыся з Бiмам, яна фыркала, быццам кошка, плявалася, падымала сумку з прадуктамi да раскошных грудзей i кожны раз спавядала адно i тое ж самае:
- Вуй, якая гадасць! Няўжо нельга падушыць усiх сабак, каб нервы не трапалi? Вось вам, калi ласка: "Мая мiлiцыя мяне сцеражэ". Як жа! Усцеражэ... А тут кожны сабака можа сярод бела дня спусцiць з цябе спаднiцу. А што мiлiцыi! Мiлiцыi мы - як сабаку пятая нага.
З-за таго, што яна часта паўтарала адно i тое ж, Бiм, па сабачай сваёй бясхiтраснасцi, палiчыў, што жанчыну так i завуць - Пятая нага. Але адно ён добра ведаў: да гэтае нельга падыходзiць. Дарма што ён не разумеў яе слоў, акрамя яе мянушкi, але ж ён чуў i бачыў, а таму ўзяў за правiла: да такiх - нi кроку, не звязвайся лепш. Потым ён пачаў неяк (нюхам, цi што?) вызначаць каго трэба абысцi, старанiцца. Добрых было вялiкае мноства, злосных - лiчаныя, але ўсе добрыя баялiся злосных. Бiм - не, не баяўся, але яму было не да iх. Веданне пра людзей шырылася i паглыблялася, а на сабачы погляд, ён не быў ужо нейкi там выкаханы дылетант i iдэалiст, якi гатоў павiляць кожнаму прахожаму. Бiм за кароткi час стаў худэрбiна-худэрбiнаю, але ўсё роўна ён быў сур'ёзны сабака, i ў яго была мэта ў жыццi - шукаць i чакаць.
I вось аднойчы раненька, правяраючы пахi на адным з тратуараў, ён атарапеў ад радасцi. Ён прыпынiўся, фыркнуў i пабег, як ашалелы сабака, нiчога не разбiраючы i не бачачы наперадзе. Але гэта магло здацца толькi збоку, а сапраўды ён бег па свежым следзе: тут толькi што прайшла Даша! Яна толькi-толькi была тут.
След прывёў яго да вакзала. Увайсцi ў памяшканне было неяк нельга: людзi, людзi i людзi бясконца; нават на вулiцы, ля нейкага акенца, яны цiснулiся, штурхалiся, крычалi i нават раўлi, быццам ганчакi, дагнаўшы зайца i рвучы яго на кавалкi, не слухаючыся нi арапнiка, нi рога. У такой сiтуацыi аказвалася немагчыма ўлавiць Дашын след - след прапаў. Тады Бiм зрабiў круг вакол вакзала i выйшаў да перона. Тут людзi стаялi кучкамi каля дзвярэй доўгiх домiкаў на колах, не крычалi, не папiхалiся, а, наадварот, абнiмалiся, цалавалiся i нават танцавалi ля дзвярэй аднаго домiка. Нiкому не было да Бiма нiякага клопату, таму ён вольна снаваў чаўнаком пад нагамi i засяроджана ўчытваўся ў перон.
I раптам з адных дзвярэй дыхнула Дашаю. Бiм павёў да парога, але жанчына з вялiкiм жэтонам на грудзях прагнала яго. Аднак Бiм не скарыўся: ён пачаў прынюхвацца да акон i глядзець на iх. Потым заўважыў, што апошнiя ўвайшлi ў вагон дзве жанчыны ў белых халатах. Ён кiнуўся было да iх, але домiкi паволi паехалi. Бiм кiнуўся да акон. У яго сабачым розуме склалася, здавалася, зусiм правiльнае заключэнне: Даша там, людзi ў белых халатах там, значыцца, Iван Iванавiч, магчыма, там. Магчыма! Цi не павезлi яго людзi ў белых халатах?
I Бiм, бедны Бiм, цяпер ужо няшчасны Бiм, спачатку лёгка бег упоравень за домiкам, пазiраў на вокны. Тут яго i ўгледзела Даша.
- Бiм! Бi-iм!!! - закрычала яна. - Мiлы Бiм! Прыйшоў правесцi! Мой добры Бiм! Бi-iм! Бi-i...
Голас яе рабiўся ўсё цiшэйшы i цiшэйшы. Домiк уцякаў. А Бiм, як нi стараўся, як нi сiлiўся, усё адставаў i адставаў.
Потым ён бег за апошнiм домiкам да таго часу, пакуль той не прапаў з вачэй, бег i далей, па той самай дарозе, бо яна нiкуды не скiроўвала. Бег доўга. I нарэшце, ледзьве перавёўшы дух, упаў мiж рэек, выцягнуў усе чатыры лапы, задыхаючыся i цiхенька скуголячы. Надзеi нiякае не засталося. Не хацелася нiкуды iсцi, ды ён i не змог бы, нiчога не хацелася, нават жыць не хацелася.
Калi сабакi ўжо нi на што не спадзяюцца, яны памiраюць сваёй смерцю цiха, без крыўды, з мукамi, якiх свет не ведаў. Але не Бiмаў гэты клопат i не яму суджана зразумець, што каб не было надзеi зусiм, нiводнае кроплi на зямлi, то ўсе людзi таксама памерлi б ад адчаю. Бiму ўсё было куды прасцей: вельмi балела ўсярэдзiне, а сябра няма, i ўсё на гэтым. Гэтак як i лебедзь памiрае пасля смерцi каханае, узлятаючы высока i падаючы адтуль каменем; як журавель, страцiўшы родную i адзiную жураўлiху, лунае, выцягнуўшыся, распластаўшы крылы, i крычыць, крычыць, просiць у месяца смерцi; гэтак тады i Бiм: ляжаў, бачыў у трызненнi адзiнага i нязменнага сябра i гатовы быў на ўсё, нават i не разумеючы гэтае гатоўнасцi. Але ён цяпер маўчаў. Няма на зямлi нi аднаго чалавека, якi б чуў, што памiрае сабака.
Сабакi памiраюць моўчкi.
Ах, каб зараз Бiму некалькi глыткоў вады! А так, мабыць, не падняўся б ён нiколi, калi б...
Падышла жанчына. Яна была ў пiнжаку на ваце i ў ватнiках, на галаве хустка. Моцная, вялiкая жанчына. Вiдаць, яна спачатку падумала, што Бiм нежывы, - нахiлiлася, стала на калена i прыслухалася: Бiм яшчэ дыхаў. Ён гэтак саслабеў з таго часу, як развiтаўся з сябрам, што яму, вядома, нельга было рабiць такi прабег, якi зрабiў ён следам за цягнiком, - гэта бяздумна. Але хiба мае ў такiм выпадку значэнне розум, нават у чалавека! Жанчына ўзяла ў далонi галаву Бiма i прыпадняла:
- Што з табою, сабачка? Што ты, Чорнае вуха? За кiм жа ты гэтак бег, гаротнiк?
У гэтае грубаватае з выгляду жанчыны быў цёплы i ласкавы голас. Яна сышла пад адхон, прынесла ў брызентавай рукавiцы вады, зноў прыпадняла Бiмаву галаву i паднесла рукавiцу, намачыла нос. Бiм лiзнуў яшчэ раз. I стаў хлябтаць. Жанчына гладзiла яго па спiне. Яна зразумела пра ўсё: нехта любiмы паехаў назаўсёды, а гэта страшна, да жудаснага цяжка - праводзiць назаўсёды, гэта ўсё адно, што пахаваць зажыва.
Яна каялася перад Бiмам:
- Я вось - таксама... I бацьку, i мужа правяла на вайну... Бачыш, Чорнае вуха, старая стала... а ўсё не забываю... Я таксама бегла ўслед цягнiку... i таксама ўпала... i прасiла смерцi сабе... Пi, мой харошанькi, пi, гаротнiк...
Бiм выпiў з рукавiцы амаль усю ваду. Цяпер ён паглядзеў жанчыне ў вочы i адразу ж паверыў: добры чалавек. I лiзаў, лiзаў яе грубыя, патрэсканыя рукi, злiзваючы кропелькi, якiя падалi з вачэй. Так Бiм другi раз у жыццi спазнаў смак чалавечых слёз: першы раз - гарошынкi гаспадара, цяпер вось - гэтыя, празрыстыя, блiскучыя на сонцы, густа прасоленыя незагойным чалавечым горам.
Жанчына ўзяла яго на рукi i знесла з дарожнага палатна пад адхон:
- Ляжы, Чорнае вуха, ляжы. Я прыйду. - I пайшла туды, дзе некалькi жанчын корпалася на пуцях.
Бiм глядзеў ёй услед мутнымi вачыма. Але потым, намогшыся з усяе сiлы, прыўстаў i паволi, хiстаючыся, пайшоў за ёю. Тая азiрнулася, пачакала яго. Ён прыплёўся i лёг перад ёю.
- Гаспадар кiнуў? - запыталася яна. - Паехаў?
Бiм уздыхнуў. I яна зразумела.
Падышлi яны да тых, што працавалi. Усе тут былi жанчыны, апранутыя гэтаксама, як i Добры чалавек, а збоч стаяў мужчына ў аблавушцы на патылiцы i з люлькаю ў зубах. Ён запытаў сярдзiта:
- Да сабакi прывязалася, Матрэна? А хто рабiць будзе? Эх ты, Матрэна, Матрэна... Як нi скажы - Матрэна. - I тыцкаў пальцам да яе.
Бiм скемiў: харошы чалавек - гэта Матрэна. Яна загадала яму ляжаць ля абочыны, а сама ўзяла нейкiя вялiзныя абцугi i ўхапiлася iмi за шпалу разам з астатнiмi жанкамi.
- Раз-два, ўзялi! - раўнуў мужчына. - Яшчэ разiк! Яшчэ раз! - крычаў ён нават з гонарам, узяўшы рукi ў бокi.
На кожны яго крык жанчыны цягнулi дружнымi рыўкамi так, што бервяно паслухмяна паўзло за iмi, сцiснутае абцугамi. Кожны раз, як цягнулi, твары ў жанчын аж чырванелi ад натугi, а ў аднае з iх, худасочнае i кволае, твар, наадварот, бляднеў i нават сiнеў. Гэту жанчыну Матрэна адапхнула рукою i сказала гэтак сама, як некалi гаварыў гаспадар Бiму, праганяючы яго:
- Адыдзi! Адпачнi, а то богу душу аддасi. - I да мужчыны: - Ну крычы, цi што, анцыхрыст!
- Раз-два, ўзялi! - раўнуў той i паправiў аблавушку, стаў выводзiць, быццам яму было неўмагату цяжка: - Ой, бабкi, яшчэ раз! Муж паехаў на Каўказ! Не даехаў да Каўказа! Ажанiўся там, зараза! Стоп! Кладзi струмант!
Слова "зараза" Бiм ужо чуў ад Кiрпатага дзядзькi: нядобрае слова. Астатнiх слоў ён не зразумеў.
А жанчыны паклалi абцугi, узялi жалезныя кастылi i пачалi ўбiваць iх цяжкiмi доўгiмi малаткамi, быццам бы забаўляючыся, убiвалi кастыль за тры ўзмахi, а Кволая ад кожнага ўдару стагнала, вохкала:
- Ах-ха! Ох-ха!
- Давай, давай! - пакрыкваў Зараза, напiхаючы люльку. - Давай, давай, Анiся! - Ён падышоў да жанчыны: - З адцяжкаю бi, на сябе пацягвай - лягчэй пойдзе.
Анiся - гэта Кволая. Яна больш за другiх марудзiла з кожным кастылём i ўрэшце засталася наводшыбе. Дзiўнае жанчынам i незразумелае здарылася ў гэты час: Бiм падышоў да Анiссi расслабленаю паходкаю i таксама, як i Матрэне, палiзаў горкiя брызентавыя рукавiцы. Усе прыпынiлiся i здзiўлена глядзелi на Бiма.
Потым яны па загаду Заразы селi ўсе пад кустамi i палуднавалi, кожная са свайго клуначка. I накармiлi Бiма. Ён еў. Цяпер ён ужо браў ежу з рук добрых людзей. Гэта ратавала яго.
Пад вечар ён затурбаваўся: падыходзiў да Матрэны, садзiўся, вяла пераступаў пярэднiмi лапамi, зазiраў у твар, зноў адыходзiў, клаўся, але скора зноў вяртаўся i зноў адыходзiў.
- Пайсцi хочаш, Чорнае вуха, - дагадалася Матрэна. - Ну, iдзi, пайшоў, Чорнае вуха. Куды ж я цябе дзену? Няма куды. Iдзi.
Бiм развiтаўся i пайшоў, паволi, не па-сабачы. Пайшоў уздоўж чыгункi назад. Дарога - яна i ёсць дарога, яна паказвае, куды iсцi, - нiколi не зблудзiш, калi правiльна пайшоў. Толькi вось усё цела балюча ныла, а пасля ўчарашнiх пабояў Шэрага цяжка было дыхаць, асаблiва на хаду, але - што рабiць! - трэба iсцi, дзякуй богу, ён пакармiўся ў добрых жанчын, ды i сцяжынка паўз шпалы была гладкая i роўная. Пакрысе ўцягнуўся, нават цiхенька-цiхенька затрухаўся подбегам. Якiя жывучыя сабакi i як скора адыходзяць!
Калi глянуць збоку, нiчога незвычайнага тут не было: па чыгуначнаму палатну трухаўся хворы сабака. I ўсяго.
Блiжэй да горада з аднае чыгункi стала дзве: яшчэ пара суцэльных жалезных палосак выцягнулася побач. Потым iх стала тры. Непадалёку ад будачкi неспадзявана замiргалi ўперамежку два чырвоныя вокi: левае, правае, левае, правае - кiдалiся збоку ўбок. Чырвонае ўсiм звярам непрыемна: ваўку, напрыклад, нестае сiлы пераскочыць цераз лiнiю чырвоных сцяжкоў, лiса, абкладзеная iмi, застаецца ў акружэннi па двое-трое сутак, а то i болей. Таму i Бiм вырашыў абмiнуць вялiзныя чырвоныя жывыя вочы. Ён сышоў на трэцюю каляю, прыпынiўся, узiраючыся ў чырвонае морганне, яшчэ не адважыўся iсцi далей. I тут пад нагамi нешта скрыгiтнула...
Бiм завыў ад страшнага болю, але нiяк не мог адарваць лапу ад рэйкi: на стрэлцы лапа трапiла ў магутныя цiскi. З Бiмавага выцця можна было распазнаць толькi адно: "Ой, балiць! Памажэ-эце-е!"
Людзей паблiзу не было. Адгрызцi сваю лапу, як гэта часам робiць воўк у пастцы, сабака не можа, ён чакае дапамогi, ён спадзяецца на чалавечую дапамогу.
Але што гэта? Два вялiзныя яркiя белыя вокi асвятлiлi пуцi i самога Бiма, яны асляпiлi яго, наблiжалiся паволi i няўмольна. Бiм сцяўся ад болю i страху. I сцiх ад прадчування навалы. Але грымучая iстота з гэткiмi вачыма спынiлася крокаў за трыццаць, у паласу святла выскачыў з цемры чалавек i падбег да Бiма. Потым адразу паказаўся i другi.
- Як жа ты ўшчамiўся, бядняга? - запытаўся першы.
- Што ж рабiць? - запытаўся ў першага другi.
Яны пахлi амаль што гэтаксама, як i шафёры, абодва былi ў фуражках з вялiкiмi медалямi.
- За прыпынак нам перападзе, хоць мы i побач са станцыяй, - сказаў першы.
- Цяпер усё роўна, - адказаў першы i пайшоў да будачкi.
Наш бедны Бiм здагадаўся па iнтанацыi (не па словах): гэта яго збавiцелi. Ён чуў, як звонка зазванiў у будачцы званок, а праз хвiлiну цiскi выпусцiлi лапу. Але Бiм не рухаўся, ён здранцвеў. Тады чалавек узяў яго i занёс за лiнiю дарогi. Там Бiм закруцiўся на месцы, як юла, залiзваючы раздушаныя пальцы. I аднак (якiя сабакi назiральныя!) ён чуў гаворку з акон i дзвярэй цягнiка; цяпер, не аслеплены святлом, ён бачыў цягнiк з цемры збоку; розныя галасы паўтаралi словы "сабака" i "паляўнiчы", словы вельмi зразумелыя.
Бiм быў удзячны добрым людзям. Вось так. Дзесьцi нехта перавёў стрэлку на той дарозе, па якой iшоў Бiм. I таму "нехта" цяпер нiякага клопату ад таго, што нейкаму сабаку прышчамiла нагу i ён стаў калекам. Што б яно нi было, але цяпер ён ужо нiколi не пойдзе па чыгунцы: гэта ён зразумеў гэтак жа, як i змалку, што там, дзе бегаюць машыны, нельга хадзiць.
Бiм паскакаў на трох нагах, змучаны, скалечаны. Ён часта прыпыняўся i лiзаў анямелыя i ўжо прыпухлыя пальцы хворае лапы, кроў пакрысе ўнялася, а ён усё лiзаў i лiзаў да таго часу, пакуль кожны падушаны палец не стаў iдэальна чысты. Гэта было вельмi балюча, але iншая рада не служыць: кожны сабака ведае, што балiць, але цярпi, балiць, а ты лiжы, балiць, а ты маўчы.
Да родных дзвярэй ён прыкульгаў запоўнач. Няма! Зноў няма слядоў Iвана Iванавiча. Бiм хацеў падрапаць за дзверы, як i звычайна, але аказалася, што нельга: з хвораю нагою немагчыма не толькi стаць на заднiя лапы, але нават i сесцi, - толькi стой на трох нагах або ляжы лежма. Тады ён прыткнуўся носам да кутка дзвярэй i праверыў пах у сярэдзiне ў кватэры: гаспадара не было. Значыцца, паехаў назусiм. Так ён стаяў доўга, быццам падтрымлiваў галавою саслабелае цела. Потым падышоў да дзвярэй Сцяпанаўны i моцна, коратка, роспачна сказаў: "Гаў!" (Я тут.)
Сцяпанаўна ахнула:
- А божа ты мой! Дзе ж гэта цябе так? - Адчынiла дзверы ў кватэру i ўвайшла разам з iм у пакой. - От сабака ты, сабака, няшчасны сабака, што ж мне цяпер рабiць табе? I што скажа Iван Iванавiч?
Бiм толькi быў лёг пасярод пакоя, выцягнуўшы ногi, але... Як жа так? "Iван Iванавiч"? Бiм падняў галаву, павярнуў яе да Сцяпанаўны i з намаганнем глядзеў, глядзеў на яе, не спускаючы вачэй, ён пытаўся: "Iван Iванавiч? Дзе?"
Сцяпанаўна не ўмела ладзiць з сабакамi, не ведала, як кармiць i даглядаць, аднак умела пашкадаваць. Магчыма, жаласлiвасць i дапамагла ёй зараз зразумець Бiма, здагадацца, што словы "Iван Iванавiч" абудзiлi ў хворага сабакi проблiск надзеi.
- Ага, ага, Iван Iванавiч, - пацвердзiла яна. - Пачакай жа: я зараз прыйду. - Спяшаючыся, пайшла i зараз жа вярнулася з лiстом у руках, паднесла яго Бiму да носа: - Вось бачыш? Лiст прыслаў Iван Iванавiч.
Бiм, бедны Бiм, якi памiраў i ўваскрэс, якога задушылi i выратавалi, хворы i без крупiнкi спадзявання, Бiм задрыжаў. Ён уткнуў нос у лiст, потым прайшоўся ноздрамi па краях: ага, ага, ага... вось ён моцна правёў пальцам па канверце туды-сюды... Калi Сцяпанаўна падняла з падлогi канверт i вытрасла з яго лiст, Бiм з намаганнем устаў i падаўся да яе; цяпер яна дастала з таго ж самага канверта зусiм чысты аркуш паперы i паклала яго перад Бiмам. Ён завiляў хвастом: тут знарок напiсаны пах пальцаў Iвана Iванавiча, ага, гэта ён знарок цёр пальцамi.
- Табе ж i прыслаў, ага, - сказала Сцяпанаўна. - Так i пiша: - Дайце Бiму гэтую чыстую паперку. - Яна блiзка паказвала на паперку, прыгаворваючы: - Iван Iванавiч... Iван Iванавiч...
Бiм раптам расслаблена апусцiўся на падлогу i выцягнуўся, паклаўшы галаву на лiст. З вачэй яго пакацiлiся слёзы. Бiм плакаў першы раз у жыццi. Гэта былi слёзы надзеi, шчаслiвыя слёзы, скажу я вам, лепшыя ў свеце слёзы, не горшыя за слёзы радасцi ад сустрэчы i шчасця.
...Дай жа божа, дарагi чытач! Але павер мне: сетэр умее смяяцца i плакаць.
...Сцяпанаўна пачынала разумець сабаку, але яна зразумела i тое, што ёй адной не саўладаць, не справiцца. Доўга яна сядзела пры Бiму i думала пра сваё жыццё. I так ёй захацелася ў вёску, дзе яна нарадзiлася i вырасла, так стала сумна ад гэтых каменных клетак, дзе людзi цэлыя гады не ведаюць нiчога адзiн пра аднаго, жывучы ў адным доме, нават у адным пад'ездзе. А ўсё ж здагадалася даць Бiму вады.
Ой, як яму трэба была вада! Ён, чуць прыпадняўшыся, пiў прагна, капаючы на падлогу, а потым зноў лёг так, як i ляжаў. Бiм заплюшчыў вочы, здавалася, задрамаў.
Ужо досвiткам Сцяпанаўна выйшла так цiха, быццам баялася патрывожыць цяжка хворага чалавека.
А пасярод пакоя ляжаў усяго толькi адзiнокi сабака.
Колькi Бiм спаў, ён не ведае: магчыма, некалькi гадзiн, магчыма, i суткi i ачнуўся ад пякучага болю ў назе. Быў дзень, таму што свяцiла сонца. Нягледзячы на боль, ён панюхаў аркушык. Пах гаспадара быў слабейшы i быццам далёкi, але гэта не мела цяпер значэння. Галоўнае, самае важнае тое, што ён ёсць, недзе ёсць i яго трэба шукаць. Бiм устаў, напiўся з мiскi i захадзiў па кватэры на трох нагах; балела, але ён хадзiў, хадзiў, хадзiў з пакоя ў пакой, у прыхожую i назад, кружыў па пакоi. Iнстынкт яму падказваў: калi адлежаў адзiн бок, калi балiць, то трэба хадзiць. Скора прылаўчыўся хадзiць, каб не балела раздушаная лапа: яе трэба чуць падымаць угору, а не цягаць па падлозе, тады менш балiць. Калi ж Сцяпанаўна прынесла яму есцi, ён павiляў ужо ёй хвастом, парадаваў, а потым i пад'еў. I чаму, уласна, не есцi, калi ёсць надзея i ўзнiклi ў сабачай галаве два магiчныя словы - "шукаць" i "чакаць".
Але колькi ён нi прасiўся, колькi нi патрабаваў, Сцяпанаўна не выпускала яго (сядзi дома, ты хворы). Але нарэшце i яна здагадалася, што Бiм iстота жывая, што яму таксама ёсць патрэба выйсцi. Яна, бясспрэчна, не ведала, што здаралiся выпадкi, калi сабакi памiралi ад таго, што лопалiся кiшкi цi задыхалiся ад запораў, калi тых сабак не выпускалi больш чым тры днi. А такiя выпадкi былi не адзiн раз.
Вялiкая чалавечая спагада i дабрата душы вялi Сцяпанаўну па жыццi. Толькi i ўсяго. Яна зачапiла павадок за ашыйнiк i пайшла. А Бiм закульгаў побач.
У двары, у самым далёкiм кутку, стаялi двое: старая сiвая жанчына i кульгавы худы сабака - вось што выходзiла за карцiна.
Дзецi выбягалi з пад'ездаў, спяшалi да школы, але многiя з iх падбягалi i пыталiся:
- Бабулька, бабулька, чаму Бiм на трох нагах?
Або так:
- Бiмка, балiць табе?
Але ў школу бегчы трэба: гэта вялiкая адказнасць - хадзiць да школы, самая першая адказнасць у жыццi - перад сям'ёю, перад настаўнiкам, перад сябрамi. Таму яны i не затрымлiвалiся, беглi. Гэта здавалася вельмi важным i Сцяпанаўне i Бiму, хоць яны нiчога i не падазравалi, а проста пайшлi дадому, калi прыйшла пара.
Ля пад'езда iх спаткаў Палцiтыч (Павел Цiтыч Рыдаеў) i сказаў да Сцяпанаўны:
- Такое дзела, значыць. Псiна гэты - сабака варты, i яго трэба берагчы. Калi ўжо гаспадар даручыў табе, то вось табе парада: вазьмi на ланцуг. Абавязкова. Iнакш уцячэ. Не ўпiльнуеш. Выскачыць у дзверы - i каюк.
- Ды як жа можна такога разумнага сабаку - на прывязь? - няўпэўнена запярэчыла Сцяпанаўна.
- Што: i цябе вучыць трэба? Запомнi: без гаспадара i без ланцуга сабака пачуе волю. I - каюк.
- Ды ён жа спаганiцца, як на прывязi стане.
- Зразумей ты, цёмны ты чалавек! Паганы стане - затое жывы будзе. На прывязь, на прывязь - вось табе i ўся мая iнструкцыя. Дабра хочучы, кажу: на прывязь!
Не паслухацца старшынi Сцяпанаўна не магла, таму яна купiла ланцужок за рубель дзесяць i на iм выводзiла Бiма на двор. Але дома адчэплiвала ад аброжка i кiдала ў куток. Хiтрая бабулька Сцяпанаўна - i ваўкi сыты, i авечкi цэлы. Мiж iншым, самой ёй давялося выходзiць з Бiмам усяго толькi два-тры разы, а прычынай таму былi незвычайныя падзеi, якiя пачалiся вакол Бiмкавага iмя.
Раздзел 9
МАЛЕНЬКI СЯБАР, ХЛУСЛIВЫЯ ЧУТКI, ДАНОС СПАДЦIШКА НА БIМА I АЎТАРСКАЕ АДСТУПЛЕННЕ
У школе, хвалячыся навiнамi, дзецi на першым жа перапынку пусцiлi чутку: у iхнiм двары ёсць сабака - хадзiў на трох нагах, а зараз на чатырох, i худэрбiна-худэрбiна, а быў не худэрбiна, быў сыты, а цяпер ускудлачаны, быў вясёлы, а цяпер сумны, i завуць яго Бiм; гаспадара павезлi ў Маскву на аперацыю, а водзiць яго зараз бабулька Сцяпанаўна.
Чутка дайшла да аднаго настаўнiка-метадыста, той на чарговай раённай нарадзе на наступны дзень у сваiм цiкавым выступленнi расказаў недзе гэтак: расце маладое пакаленне, выдатнае, яно "далучаецца да iдэi дабраты, якая ўключае ў сябе спачуванне да ўсяго жывога на зямлi". Усё гэта ён падмацаваў тым вялiкiм iнтарэсам аднае школы нават да нейкага невядомага сабакi з чорным вухам, гаспадара якога надоўга паклалi на аперацыю.
Тры днi запар ва ўсiх школах гарадскога раёна настаўнiкi расказвалi дзецям пра спачуванне i спагаду да жывёлiн, расказвалi, як добра i прыязна аднеслiся ў адной школе да адзiнокага сабакi. Але найбольш асцярожныя папярэдзiлi, што сабака ў такiм выпадку не павiнен быць шалёны, гэтага трэба сцерагчыся. У школе, дзе вучыўся Толiк, настаўнiца расказвала пра гэта ж самае, толькi проста i з душою.
- Ну, падумайце, дзецi, вы толькi падумайце! - гаварыла яна. - Нейкi жорсткi чалавек адарваў сабаку нагу. (Крыху так перамянiлася чутка сярод настаўнiкаў: чутка i ёсць - чутка!) Гэта не варта савецкага чалавека. А няшчасны сабака з чорным вухам навек калека. - Яна адгарнула сшытак на патрэбную староначку i працягвала: - Цяпер, дзецi, напiшам сачыненне, маленькае i цёплае, на вольную тэму "Я люблю жывёлiн". Каб лягчэй пiсалася, каб нiчога не наблыталi, вось вам план-пытаннi.
I яна напiсала мелам на дошцы, гледзячы ў сшытак:
1. Як завуць вашага сабаку?
2. Белы ён, чорны цi якi?
3. Вострыя ў яго вушы цi абвiслыя?
4. З хвастом ён цi з кароценькай куксаю?
5. Якое ён пароды, калi гэта вядома дома?
6. Ласкавы ён цi злосны?
7. Цi гуляеш ты з iм, а калi гуляеш, то як?
8. Кусаецца ён цi не? Калi кусае, то каго?
9. Цi любяць яго тата i мама?
10. За што ты любiш сабаку?
11. Якiя ў цябе адносiны да iншае жыўнасцi (куры, гусi, авечкi, аленi, мышы i астатнiя)?
12. Цi бачыў ты калi-небудзь лася?
13. Чаму кароў дояць, а лася не дояць (свойская жывёла i дзiкая)?
14. Цi трэба любiць жывёлiн?
Толiк сядзеў быццам на iголках, ён не мог нiчога пiсаць. У агульнай цiшынi ён запытаўся, не вытрываў:
- Анпална, а як завуць сабаку з чорным вухам?
Настаўнiца паглядзела ў блакнот i сказала:
- Бем.
- Бiм! - крыкнуў Толiк, узбунтаваўшы крыкам увесь клас.
- Адпусцiце мяне, Анпална. Калi ласка! Я пайду шукаць Бiма, я яго ведаю ён вельмi добры. Калi ласка! - прасiў ён жаласна, гатовы ад удзячнасцi цалаваць рукi Анпалне.
- Толя! - строга сказала да яго Анна Паўлаўна. - Ты перашкаджаеш працаваць iншым. Думай i пiшы сачыненне.
Толiк сеў. Ён глядзеў на чыстую староначку сшытка, а бачыў Бiма. Здавалася, ён засяродзiўся на вольнай тэме гэтак, як i астатнiя, але ён напiсаў толькi загаловак: "Я люблю жывёлiн". Толькi незадоўга перад званком ён пачаў скоранька-скоранька прыдумляць адказы. Нават i пасля званка ён крыху затрымаўся, а Анна Паўлаўна, як i звычайна ў такiх выпадках, сядзела за сталом i цярплiва чакала. Нарэшце Толiк, насуплены, невядома чым незадаволены, паклаў перад Аннай Паўлаўнай сваё сачыненне. I пайшоў.
Работа яго, такiм чынам, была зроблена апошняй, таму, як i заўсёды, Анна Паўлаўна прачытала яе першую (зверху ляжыць).
Толiк дакладна, нават залiшне, адказаў на ўсе пытаннi вольнае тэмы, яго твор уключаў нават i паэтычныя спробы, хоць i з яўным плагiяцтвам з моднае песенькi, якую ведае кожны малы.
А цалкам усё гэта было вось так: "Я ЛЮБЛЮ ЖЫВЁЛIН"
Яго завуць Бiм. Ён белы з чорным вухам. Вушы абвiслыя. Хвост сапраўдны. Парода паляўнiчая, не аўчарка. Ласкавы. Гуляў толькi раз, але нейкi дзядзька-зануда адабраў, такi стары дурань, што i не расказаць. Не кусаецца. Тата i мама яго любiць не могуць, таму што ён чужы, з таблiчкаю на шыi. За што люблю, не ведаю, проста так. Курэй, гусей, авечак, аленяў, мышэй люблю, але мышэй баюся. Лася пакуль што не бачыў, яны не жывуць у горадзе. Кароў дояць, каб было малако ў магазiнах i каб выконваць план. ("А ён жа з дэфектам!" падумала Анна Паўлаўна.) Лася не дояць таму, што ў магазiнах не бывае ласiнага малака, i яно нiкому не патрэбна. Жывёлiн любiць трэба, а сабака - лепшы сябар чалавека. Я склаў зараз песеньку:
I лось добра,
I алень добра,
I мыш добра,
А сабака лепш.
Яшчэ я спрабаваў гадаваць марскiх свiнак, але мама сказала, што ад iх у кватэры пахне, хоць нос затыкай, i аддала чужой дзяўчынцы. А Бiма я ўсё роўна знайду, хоць мяне нават i не пусцiлi. Усё адно знайду, сказаў знайду - i знайду. Хоць вы i Анна Паўлаўна, мне ўсё роўна".
У Аняы Паўлаўны вочы пад лоб пайшлi: "Ён жа з рамак выскачыў! Ён жа чортведама пра што думае. У цiхiм балоце..." Апошняе яна не дадумала да канца, бо была педагог, а проста адчуваючы сваю правату ад таго, што выконвае абавязак, паставiла двойку.
Вось так яно i атрымлiваецца. Анна Паўлаўна была ў лiку лепшых, дзецi яе, здаецца, любiлi i слухалi, за выключэннем некаторых, без якiх, мiж iншым, не бывае нiводнага класа. Выхаванне - рэч складаная, складанейшая, мушу сказаць, вiдаць, таму Толiк i напiсаў так адно з першых сваiх сачыненняў: перш-наперш, ад незразумелае крыўды i несвядома, калi мець на ўвазе, што пра марскiх свiнак у Анны Паўлаўны нiякiх пытанняў не было ў тэме. Магчыма, падросшы, ён i зразумее сваю памылку, але пакуль што яму гэтага не змыслiць. Ён нават не вярнуўся ў клас пасля перапынка. А гэта ўжо - ЧП!
Толiк паехаў са свайго новага раёна ў другi, стары, у тую школу No... i распытаўся-такi ў дзяцей пра ўсё: калi яны бачылi Бiма i дзе ён жыве. Сабе на радасць, ён даведаўся яшчэ, што нага не адарвана, а толькi вiсiць. I пайшоў з дзецьмi да таго дома, да Бiма.
Ён нацiснуў на кнопку званка. Бiм адказаў пытаннем: "Гаў!" (Хто там?)
- Гэта я - Толiк! - крыкнуў госць. Потым пачуў, як Бiм, прытулiўшы да шчылiны нос, фыркнуў i нюхаў паветра. - Бiм, гэта я, - Толiк.
Бiм вiскнуў, забрахаў. Так ён крычаў: "Добры дзень, Толiк!"
I хлопчык яго зразумеў, упершыню зразумеў цэлы сказ па-сабачы.
Сцяпанаўна, пачуўшы брэх i гаворку чалавека з сабакам, выйшла:
- Што табе, хлопчык?
- Я - да Бiма.
Высветлiлася ўсё лёгка. Яны зайшлi ўдваiх.
Толiк не пазнаў Бiма: паджары, без жывата, скудлачаная шэрсць, рабрыны тырчаць - не, гэта не Бiм. Але вочы разумныя i ласкавыя сказалi: "Я - Бiм". Толiк прысеў на кукiшкi i даў сабаку волю. Бiм, абнюхваючы яго, лiзаў пiнжачок, падбародак, рукi i, урэшце, паклаў пысу на насок Толiкавага чаравiка. Здавалася, ён супакоiўся.
Усё расказала Сцяпанаўна Толiку, незнаёмаму хлопчыку, усё, што толькi ведала пра Бiма i пра Iвана Iванавiча, але так i не магла растлумачыць, дзе i хто расцiснуў лапу.
- Доля, - вызначыла яна. - I ў кожнага сабакi - свая доля.
Гаварыла яна з хлопчыкам спакойна, хоць i з горыччу, не выстаўляючыся сваёй старасцю i жыццёвым вопытам, як роўны з роўным.
- А дзе таблiчка? - запытаўся Толiк. - Была ж. Я чытаў.
- Была. Цябе ж як завуць?
- Толiк.
- Толiк - добра... Была. Нехта зняў, выходзiць... - Толiк падумаў: "Ён зняў, Шэры дзядзька". Але ўсё-такi ўслых нiчога не сказаў, таму што не быў упэўнены, што гэта так... - I што я з iм рабiць буду, госпадзi? - запыталася Сцяпанаўна, гледзячы на Бiма. - I шкода неяк, i што рабiць - не ведаю. Вецiнара б яму.
- Ветэрынара, - паправiў Толiк таксама без усякае ганарлiвасцi i адказаў на пытанне "што рабiць?": - Я буду прыходзiць кожны дзень пасля школы, буду яго вадзiць. Можна?
Так знайшоўся Бiму новы маленькi сябар. Ён штодня, пасля абеду, ехаў цераз увесь горад да Бiма, хадзiў з iм па двары, па вулiцах, па парку i, на радасць усiм дзецям, гаварыў з гонарам:
- Сабака - лепшы сябар чалавека.
Сэнс гэтых слоў быў зусiм iншы, чым у сачыненнi, напiсаным з крыўды.
Але цвёрда намеркаваў Толiк: знайсцi таго Шэрага дзядзьку i пагаварыць з iм. У сваiм новым раёне ён пачаў яго падпiльноўваць. I ўсё-такi стрэў твар у твар.
- Дзядзечка, - запытаўся ён, прыпадняўшы брылёк шапкi i ўзяўшы рукi за спiну, - нашто вы знялi з Бiма таблiчку?
- Ты што - ачумеў, хлопчык? - адказаў той пытаннем на пытанне.
- Вы ж яго забралi з таблiчкаю. Я бачыў не адзiн.
- I адпусцiў з таблiчкаю. Ён жа мяне ўкусiў! Нябось пусцiш, калi кусаецца, як воўк.
- Хлусiце вы, дзядзечка. Бiм ласкавы сабака.
- Я? Я хлушу, шчаня?.. Дзе твае бацькi? Дзе твае бацькi? Гавары! прысукаўся ён.
Крыху Шэры меў рацыю. Толькi менавiта крыху: ён не хлусiў, што Бiм яго ўкусiў, i таму меў на тое падставы, каб абурацца, але ён хлусiў, што быццам не здымаў з Бiма таблiчку. Першапрычынаю ўсяго ён лiчыў Бiмаў укус, але не тое, што зняў таблiчку, а перамена месцамi прычыны i вынiкаў - заўсёды вельмi выгадна, каб апраўдацца. I ён быў глыбока перакананы, што гаворыць праўду, але тое, што ён гаварыў не ўсю праўду, - гэта ўжо яго не датычыла. А хто тут ведае, дзе тая прычына, а дзе той вынiк: сабака ўкусiў спачатку цi спачатку была знята таблiчка? Гэта так i будзе патаемна ад усiх. Але Толiк быў глыбока перакананы, што Бiм укусiць Шэрага не мог, таму што той чалавек, а не нейкi там заяц цi лiса. Таму ён i паўтарыў яшчэ раз:
- Вы хлусiце мне, дзядзечка. А гэта - брыдка.
- Бр-рысь! - гаўкнуў дзядзька i пайшоў, накульгваючы i адстаўляючы азадак (вiдаць, добра такi цiмануў яго Бiм).
Дзiўна, як бываюць правы i тыя i другiя, калi адзiн напалову гаворыць праўду, а другi не ведае другое палавiны праўды.
Шэры ж iшоў i думаў: "Пойдзе з тымi смаркачамi ў мiлiцыю, даложыць, тыя прыйдуць, убачаць калекцыю... Не, юбiлейны пяцiсоты не аддам. За яго можна даць дваццаць любых знакаў..." I ён вырашыў: "Лепшы вiд абароны - нападзенне".
Дома ён напiсаў заяву, а потым занёс на ветэрынарны пункт. Там прачыталi.
"...Бег сабака (беспародны сетэр з чорным вухам), з налёту ўкусiў, вырваў з адпаведнага месца ў маiм арганiзме кавалак мяса i пабег далей... Бег ён, быццам шалёны, апусцiўшы хвост i галаву да зямлi, вочы набеглi крывёю... Або яго трэба злавiць i знiшчыць, наконт чаго i даць загад брыгадзе, якая ловiць брадзячых сабак, або я буду скардзiцца далей на ваш бюракратызм i бяздушша ў дзейнасцi..." i г.д.
Ветдоктар захваляваўся:
- Куды ўкусiў? Калi? Дзе? Як гэта было?
Шэры хлусiў, як запраўскi хлус, толькi без усякае там фантазii. Доктару ж было ўсё ясна з асабiстага дакумента ўкушанага: пакусаў брадзячы сабака на вулiцы! Ён зняў трубку тэлефона i выклiкаў дзяжурнага па пастэраўскiм пункце.
Скора, лiтаральна праз некалькi хвiлiн, прыехала на машыне жанчына-доктар, спусцiла ў Шэрага штаны, зiрнула, запыталася:
- Колькi дзён прайшло?
- Дзесяць дзён, - мусiў адказаць пацыент.
- Праз чатыры днi ашалееце, - катэгарычна сказала доктар. Але бачачы, што пацыента гэта не надта затурбавала, яна, мабыць, крыху засумнявалася, цi што, i таму запыталася:
- А колькi месяцаў вы не мылiся?
- З трэцяе суботы перад тым, як быў пакусаны. Баяўся, каб не загразнiць, як бы антонаў агонь не падкiнуўся. Месца-то сур'ёзнае.
Умяшаўся ветдоктар:
- Месца ў вас сапраўды сур'ёзнае. Як тэлевiзар. (Штукар быў гэты сiмпатычны ветдоктар.)
- Што ж вы нарабiлi! - закрычала жанчына-доктар, яшчэ раз паглядзеўшы на рану. - На пункт, на пункт, на пункт! Неадкладна ўколы ад шаленства... у жывот... шэсць месяцаў.
- Вы што, пасатанелi! - зароў Шэры дзядзька.
- Мы не пасатанелi, - спакойна ўняў яго ветдоктар. - Не паслухаеце - сiлаю прымусiм, цераз мiлiцыю, калi вы такi цёмны чалавек.
- Я? Цёмны чалавек?! - зароў Шэры. - Ды вы ведаеце, дзе я ў свой час рабiў?
- Мяне гэта не датычыць, - адказала доктар. - На пункт! - дадала яна яшчэ стражэй, чым дагэтуль.
Цяпер даносчык рэгулярна павiнен быў хадзiць на ўколы ў вызначаныя днi i гадзiны. Мала прыемнага, улiп як муха ў мёд: сабака - за азадак, а дактары - у жывот.
А далей было так.
Як iх звяло з Цёткаю тою - невядома, але звяло. Магчыма, яны былi знаёмыя даўно (мабыць, так яно i было), але таго дня яны спаткалiся на вулiцы. Такiя чуюць адно аднаго, як рыбак рыбака, дурань дурнога, а сплетнiк сплетнiка. Сышлiся, значыцца, разгаварылiся. Высветлiлася, што ходзiць ён рубам пасля ўкусу сабакi з чорным вухам.
- Дык я ж яго ведаю! Дальбог, ведаю! - усхрапянула Цётка. - I мяне пакусаў.
Шэры ж ведаў, што хлусiць яна, аднак сказаў так:
- Я асабiста напiсаў заяву, каб яго ўлавiлi i знiшчылi. Так мне сумленне падказвае.
- I правiльна падказвае, - акрыяла Цётка.
- А вы таксама напiшыце... калi, вядома, вы чэсны чалавек.
- Я? Я не адступлюся!
I яна таго ж дня занесла заяву на той самы ветэрынарны пункт. Сам сабе Шэры думаў (моўчкi думаў): "Калi нахлусiла, то хай i табе дактары -у жывоцiк". Ён не любiў, калi яму казалi няпраўду, i ганарыўся гэтым. Ну, Цётка таксама ўлiпла як муха ў мёд: крычала, лаялася, хлусiла, колькi магла, у прыватнасцi, што ранка была маленькая i ўжо загаiлася, тыцкала пальцам у стары шрамiк на руцэ i яшчэ крычала, што яна, як чэсная савецкая жанчына, напiсала, каб была карысць, а яе за гэта караюць у жывот.
Дзiўна, але яе чамусьцi адпусцiлi, запiсаўшы адрас, i сказалi, маўляў, заедзем заўтра дадому, высветлiм. Як бы там нi было, але Цётка ўзненавiдзела Бiма лютаю нянавiсцю. Шэрага - таксама, але крышку менш, хоць ён i падвёў яе пад дурнога хату.
У сувязi з дзвюма такiмi заявамi праз два днi ў абласной газеце з'явiлася аб'ява:
"Ёсць прычына думаць: сабака, беспародны сетэр, вуха чорнае, кусае прахожых. Хто ведае месцазнаходжанне таго, а таксама ўкушаных просiм паведамiць на адрас... для таго, каб злавiць на аналiз i лiквiдаваць магчымыя непрыемнасцi. Грамадзяне! Беражыце сваё здароўе i здароўе другiх - не маўчыце..." i г.д.
За некалькi дзён пасыпалiся лiсты ад чытачоў. У адным з iх паведамлялася:
"...(пэўнага чысла i месяца гэтага года)... бег сабака да вакзала (беспародны сетэр, вуха чорнае), ён не разбiраў нiчога i пёр напрасцякi; так здаровыя сабакi не бегаюць - напрамкi цi наўскасяк цераз плошчу, а абмiнаюць тое, што сустракаецца з перашкод на iх дарозе. Хвост быў апушчаны ўнiз. Названы сабака (беспародны сабака, сетэр, чорнае вуха) рэальна небяспечны, можа ўкусiць любога грамадзянiна Савецкага Саюза i нават замежнага турыста, якiя бываюць, а таму патрэбна лавiць i знiшчаць сабак без усякага там даследавання, пра якое ўпамiнаецца ў аб'яве вашае паважанае газеты".
Пад пасланнем стаяла дванаццаць подпiсаў.
Былi i яшчэ лiсты (усiх не пералiчыць). Ну, напрыклад, такое: "...Гэтакi ж самы сабака, толькi без чорнага вуха, таксама бег напрасткi..." Або: "У горадзе поўна сабак, а якi з iх шалёны, нiяк не разбярэшся". Або: "I зусiм той сабака не шалёны, самi вы шалёныя вiцiнары". Або: "Калi аблвыканком не можа паставiць на шырокую нагу арганiзацыю планамернага, разлiчанага на гады, знiшчэння сабак, то да чаго мы iдзём, таварыш рэдактар? Дзе план? Дзе карысная крытыка i чаму вы да яе не прыслухоўваецеся? Хлеб жа пячы мы ўмеем, а вось ахоўваць здароўе працоўнага грамадзянiна - кiшка тонкая. Я - чэсны чалавек i гавару заўсёды праўду-матку ў вочы. I не баюся я нiкога, дарэчы. А вы падумайце пра тое, што я вам напiсаў. У мяне ўжо сiлы нестае цярпець: пiшаш, пiшаш, а толку мала".
Наогул, пiсем было так многа, што разгарнулася дыскусiя, у вынiку якое з'явiўся рэдакцыйны артыкул "Том у кватэры", дзе прыводзiлiся вытрымкi з лiста дацэнта педiнстытута. Той дацэнт быў вiдавочны сабаканенавiснiк. Чаму гэта так, цяжка здагадацца, але выхаваўчае значэнне для дзяцей i юнакоў яго выступленне мела гiганцкае: калi яны яго зразумеюць правiльна, то з маленства будуць душыць сабак, клапоцячыся пра здароўе працоўных, а на чалавека, якi трымае сабаку дома, будуць калектыўна i дружна крычаць на вулiцы: "Гультай!" (так дацэнт аблаяў людзей, якiя трымаюць сабак), "Гразнуля!" (таксама творчасць таго ж самага дацэнта).
Ужо гаварылася, што ўсiх пiсем нельга пералiчыць, але адно прачытаем усё ж, апошняе. У iм было толькi два радкi. Чытач проста пытаўся: "А калi на абодвух вухах чорнае - бiць?" То чытач быў практычны, далёкi ад таго, каб абстрактна глядзець на свет. Але, тым не меней, лiст гэты нi ў артыкул, нi наогул на старонкi друку не трапiла i нават засталося без адказу. Падумаць толькi! Якая непавага да чалавечых запатрабаванняў!
Ёсць яшчэ, ёсць чытач актыўны, не звёўся-такi, дзякуй богу. Такi чытач не прамiне, каб не выказацца i не закляймiць. Так вось i ў нашай гiсторыi: Бiма ўжо шукалi па ўсiм горадзе, зганьбiлi добрага сабаку. А за што: хай ён укусiў, скажам, - гэта праўда, а тое, як ён укусiў i тое, што шалёны, - гэта чыстае вады хлусня. Клапатлiвы чытач перамяшаў усё гэта па сваёй ахвоце: ён i не думаў пра нагавор, а ў сплетнi хоць i кароткiя, але моцныя ногi.
Але рэдактар у час заўважыў, што дыскусiя гэтая стыхiйная, якую пачаў, мабыць, чалавек укушаны, дыскусiя нiяк не арганiзаваная, самацёчная. I ён зрабiў разумна - даў аб'яву нонпарэллю (тым шрыфтам, якi не прамiне пастаянны чытач): "Сабака Чорнае вуха злоўлены. Рэдакцыя спыняе дыскусiю на гэту тэму. Рукапiсы не вяртаюцца".
Рэдактар быў гумарыст, чаго "чытач-змагар" не можа цярпець.
Але то была няпраўда: Бiма нiхто не ўлавiў. Проста-напраста Толiк, даведаўшыся ў школе пра аб'яву, зайшоў адвячоркам да ветдоктара, пазванiў, а калi адчынiлi, сказаў:
- Я ад Чорнага вуха, ад Бiма.
Пытанне вырашылася тут жа: на наступны дзень Толiк паехаў да Бiма i завёў яго, трохногага, на ветпункт, да доктара. Той агледзеў яго i сказаў:
- Хлусня - уся гэтая дыскусiя. Сабака не шалёны, а хворы. Збiты i скалечаны. Эх, людзi! - неяк неканкрэтна ўздыхнуў ён.
Затым агледзеў скалечаную лапу, паслухаў, што ўсярэдзiне, выпiсаў мазь на лапу, лякарства пiць i, праводзячы сяброў, хлопчыка i сабаку, спытаў на развiтанне:
- Як жа завуць цябе, герой?
- Толiк.
- Добры ты мужчына, Толiк. Маладзец.
Бiм, адыходзячы, таксама падзякаваў доктару на развiтанне. Ён пах лякарствам, але ён нiякi не хворы, а, наадварот, высокi, мужны чалавек з добрымi вачыма.
"Добры чалавек, - сказаў яму Бiм хвастом i позiркам. - Вельмi добры вы чалавек!"
...Сябар-чытач! Не той чытач, што думае, быццам без яго пiсем, якiя "кляймяць", сабакi паядуць усiх грамадзян i грамадзянак, не, не той. Другi мой чытач, да цябе гавару. Прабач, што ў лiрычна-аптымiстычнай аповесцi пра сабаку я часам напiшу адну-дзве сатырычныя староначкi. Не вiнаваць за тое, што парушаю законы творчасцi, бо ў кожнага пiсьменнiка свае "законы". Не вiнаваць, дарагi, i ў тым, што змешваю жанры, бо само жыццё - змяшэнне: дабро i лiха, шчасце - няшчасце, смех i гора, праўда i хлусня жывуць побач, i так блiзка, што часам цяжка адрознiць адно ад другога. Горш было б, каб ты прыкмецiў у мяне напалову праўду. Яна падобна да напалову поўнае бочкi. А даказваць, што не адно i тое ж паўпустая i паўпоўная бочка, не мае сэнсу.
Галоўнае, я за тое, каб пiсаць пра ўсё, а не пра адно i тое ж. Апошняе шкодна. Ты падумай! Калi пiсаць толькi пра дабро, то для недабра гэта шчасце; калi пiсаць толькi пра шчасце, то людзi перастануць бачыць няшчасных i ў рэшце рэшт не будуць iх заўважаць, але калi пiсаць толькi пра сур'ёзна-прыгожае, то людзi перастануць смяяцца з пачварнага.
Раздзел 10
ЗА ГРОШЫ
Дзякуючы клопату Толiка i Сцяпанаўны, Бiм папраўляўся. А праз тыднi два лапа пачала гаiцца, хоць i засталася кляшнятая, нязграбная супраць астатнiх; Бiм ужо спрабаваў на яе ступаць, але пакуль што яшчэ так, крышку, - толькi спрабаваў. Расчасаная Толiкам шэрсць надавала Бiму зусiм прыстойны выгляд. А вось галава пачала балець не перастаючы: пасля ўдараў Шэрага нешта там змянiлася. Часам галава пачынала кружыцца, тады ён спыняўся i здзiўлена чакаў, што ж з iм будзе далей, але потым, дзякуй богу, усё праходзiла, да наступнага прыступу. Так i ў чалавека, якi панёс траўму цi якога ашаламiлi несправядлiвасцю, нечакана, не адразу, а праз некаторы час раптам зашумiць увушшу, закружыцца галава, упадзе некуды сэрца, i ён, хiстаючыся, спыняецца i чакае, што ж з iм будзе; потым сапраўды праходзiць, а часам нават i не паўтараецца. Усё бывае i ўсё мiнае. Чалавек таксама жывёлiна - толькi больш адчувальная.
Толькi позняю восенню, па ўжо цвёрдаму марозiку, Бiм пайшоў на чатырох лапах, але такi накульгваў - чамусьцi стала карацейшая нага. Так, Бiм застаўся калека, хаця галава быццам i наладзiлася. Сапраўды: усё бывае i ўсё мiнае.
Гэта б яшчэ нiчога, але гаспадара няма i няма. I аркуш лiста нiчым не пахне, а ляжыць у кутку як звычайная паперка, нiкому не патрэбная. Бiм ужо б мог шукаць сябра, але Толiк не пускаў яго з павадка, калi выводзiў гуляць. Толiк усё яшчэ баяўся з-за тае аб'явы ў газеце i Шэрага дзядзьку, ды i прахожыя часам пыталiся: "А гэта цi не той шалёны сабака з чорным вухам?" Толiк нiчога не адказваў i скоранька iшоў, не азiраючыся, прэч. Ён мог бы сказаць: "Не, не той сабака", - i на гэтым канцы ў воду. Але ён не ўмеў хлусiць i таiць свае пачуццi - страх, насцярожанасць, сумненне i ўсё астатняе; нават наадварот: на хлусню ён казаў, што гэта хлусня, на праўду - праўда. I не толькi гэта, у яго пачынала развiвацца адчуванне гумару, як адна з магчымасцей выражаць справядлiвасць, сапраўднага гумару, калi пра смешнае гаворыцца без адзiнае ўсмешкi, хоць чалавеку з гэтым пачуццём, можа, хочацца i плакаць. Першаю праяваю гэтага было тое самае сачыненне, сутнасцi якога ён i сам яшчэ не разумеў як след, а толькi цьмяна пачаў здагадвацца пра тое-сёе.
Такiм чынам, хлопчык у спартыўных асеннiх штонiках i жоўтых чаравiках, у светла карычневым пiнжачку i асенняй з ворсам шапачцы кожны дзень, адвячоркам, iшоў з кульгавым сабакам па аднаму i таму ж маршруту. Ён заўсёды быў такi чысценькi i акуратны, што кожны сустрэчны думаў: "Адразу бачыш - з культурнае сям'i хлопчык". Да Толiка пачалi ўжо прывыкаць блiжэйшыя да яго маршруту жыхары, а некаторыя нават пыталiся адно ў аднаго: "Чый жа гэта такi харошы i спакойны хлопчык?"
З унучкаю Сцяпанаўны, Люсяю, беленькаю равеснiцаю, цiхаю i сцiплаю, Толiк моцна пасябраваў, хоць чамусьцi i саромеўся браць яе на прагулкi. Затое ў кватэры ў Iвана Iванавiча яны, здаралася, забаўлялiся з Бiмам, а той плацiў iм адданаю любоўю i неадступнаю ўвагаю. Сцяпанаўна сядзела тут жа з вязаннем i радавалася дзецям.
Аднойчы яны раўнялi Бiму ачосы на нагах i падвесак на хвасце, i Люся запыталася:
- Твой тата тут, у горадзе?
- Тут. Толькi яго ранiцаю забiраюць, а вечарам прывозяць на машыне, ужо зусiм позна. Стамляецца страшэнна! Гаворыць: "Нервы ўзвiнчаны да адказу".
- А мама?
- Маме заўсёды няма часу. Заўсёды. То прачка прыходзiць, то падлогу нацiраць, то швачка, то тэлефон звонiць бясконца - нiколi няма ёй спакою. Нават на бацькоўскi сход не можа вырвацца.
- Цяжка, - уздыхнуўшы, пацвердзiла Люся ад чыстага сэрца, з сумам у вачах. Яна ж i папыталася ў Толiка толькi таму, што ўвесь час думала пра свайго тату i маму. Таму i сказала: - А мае тата-мама далёка. На самалёце паляцелi. А мы з бабулькаю ўдзвюх... - I зусiм весела дадала: - У нас два рублi на дзень, во колькi!
- Хапае, слава богу, - падтрымала Сцяпанаўна. - Дзесяць булак белага хлеба можна купiць. Куды та-ам! А бывала ж, даўно - успамiнаеш... Чаго та-ам! Аж млосна: боты гаспадаровы, твайго дзядулi, Люся, аддала за булку...
- А калi гэта было? - спытаўся Толiк, здзiўлена ўскiнуўшы бровы.
- У грамадзянскую вайну. Даўно. Вас i на свеце яшчэ не было. Не давядзi госпадзь вам такога.
Толiк са здзiўленнем глядзеў на Сцяпанаўну i на Люсю: яму было зусiм незразумела, як гэта так, каб таты i мамы не жылi з дзецьмi i каб некалi хлеб куплялi за боты.
Сцяпанаўна ўгадала пра яго думкi па позiрку:
- Ды i паехаць жа нам нельга: кватэру трэба пiльнаваць, а то адбяруць... Цяпер вось i гэту таксама трэба пiльнаваць, пакуль прыедзе Iван Iванавiч. А як жа! Само сабою: мы ж суседы з Iванам Iванавiчам.
Бiм прыгледзеўся да Сцяпанаўны i здагадаўся: Iван Iванавiч ёсць! Але дзе ён? Шукаць, трэба шукаць. I ён пачаў прасiцца, каб яго выпусцiлi. Жаданне аказалася нездзяйсняльнае. Ён лёг ля дзвярэй i пачаў чакаць. Здавалася, нiхто з прысутных яму не патрэбен. Чакаць! - вось мэта яго iснавання. Шукаць i чакаць.
Толiк заўважыў, што бабулька Сцяпанаўна сказала няправiльна - "суседы", але зараз, не так, як пры першай сустрэчы, прамаўчаў, таму што паважаў бабульку, хоць i не мог бы сказаць за што, каб у яго пра гэта папыталiся. Так проста - Люсiна добрая бабулька. Вось Бiм, любiць жа ён Сцяпанаўну. Толiк так i запытаўся:
- Бiмка, ты любiш Сцяпанаўну?
Бiмка не толькi ведаў усiх прозвiшчы, не толькi ведаў, што безымяннае няма нi аднае iстоты, нават самага задрыпанага сабакi, але ён абавязкова выконваў, калi дзецi загадвалi, чые трэба прынесцi пантофлi. Ён i зараз, па Толiкавых i Сцяпанаўны позiрках, па тым, як яна ўсмiхалася, зразумеў, пра каго менавiта гавораць, таму падышоў i паклаў ёй галаву на каленi.
Сцяпанаўна раней была абыякавая да сабак (сабака i сабака, што тут!), а Бiм яе прымусiў любiць, прымусiў сваёю дабратою, даверлiвасцю i адданасцю свайму сябру-чалавеку.
Добрыя i мiлыя чатыры гэтыя iстоты ў чужой кватэры - тры чалавекi i адзiн сабака.
У Сцяпанаўны на душы было таксама цёпла i спакойна. Што яшчэ трэба пад старасць!
Потым, пасля, праз многа год, Толiк будзе ўспамiнаць гэты надвячоркавы час са светла-бэзавым акном. Будзе. Вядома, будзе, калi яго сэрца застанецца шчырым да людзей i калi п'яўка недаверу не прыссецца да ягонага сэрца... Але таго разу ён спахапiўся:
- Да дзевяцi мне трэба дадому. У дзевяць - спаць. Заўтра я табе, Люся, прынясу альбом для малявання i чэшскiя каляровыя алоўкi - нi ў адным магазiне такiх не купiш, не бывае нават. Замежныя!
- Праўда? - узрадавалася Люся.
- А ты тату хоць сказаў, куды ходзiш? - запытала Сцяпанаўна.
- Не-е. А што?
- Трэба сказаць. А як жа, Толiк? Абавязкова.
- Ён жа не пытаецца i мама не пытаецца. У дзевяць гадзiн каб дома...
Калi Толiк адыходзiў, Бiм вельмi, вельмi прасiўся, каб выпусцiў, але марная была яго просьба. Яго бераглi i шкадавалi, не зважаючы на тое, што ён мучыўся i сумаваў па сябры, хаця i любiў iх.
На наступны дзень Толiк не прыйшоў. А Люся так чакала яго з альбомам i алоўкамi, такiмi, якiх не бывае ў магазiнах i якiя нельга купiць i за грошы. Так чакала! Яна i Бiму паўтарала некалькi разоў:
- А Толiка няма. Не iдзе Толiк.
Бiм, вядома ж, зразумеў яе неспакой, ды i час, калi павiнен быў прыйсцi Толiк, мiнуў, таму ён разам з Люсяй пазiраў праз акно на вулiцу i нецярплiва чакаў яго. Але Толiк не прыйшоў.
"Сказаў бацьку", - падумала Сцяпанаўна, а ўслых сказала:
- Вось табе i сабака... Дрэнна будзе нам без Толiка. Хто ж будзе вадзiць Бiма?
У Люсi сцялася сэрца ад прадчування чагосьцi нядобрага.
- Дрэнна, - сказала яна дрыготкiм голасам.
Бiм падышоў да яе, глядзеў на далонi, якiя закрылi тварык, i чуць заскуголiў (не трэба, маўляў, Люся, не трэба). Ён памятаў, як некалi Iван Iванавiч, седзячы за сталом i абапёршыся локцямi, гэтаксама часам закрываў твар далонямi. Гэта было дрэнна - Бiм ведаў. Бiм заўсёды ў такiм выпадку падыходзiў да гаспадара, а гаспадар гладзiў яго па галаве i гаварыў: "Дзякуй, Бiм, дзякуй". Вось i Люся таксама, адняла далонь ад твару i пагладзiла Бiма па галаве.
- Ну, вось i ўсё, Люська, вось i ўсё. Нашто плакаць? Прыйдзе Толiк. Прыйдзе-е, не турбуйся, дзiцятка. Толiк прыйдзе, - суцяшала бабулька.
Бiм пакульгаў да дзвярэй, быццам хацеў сказаць: "Толiк прыйдзе. Пайшлi пашукаем яго".
- Просiццiа, - сказала Сцяпанаўна. - Мне ўжо надакучыла яго слухаць. I не выводзiць нельга - жывое...
Люся чуць падняла галаву i неяк незнаёма цвёрда сказала:
- Я павяду сама.
Сцяпанаўна раптам заўважыла: сталее дзяўчынка не па днях, а па гадзiнах. I ёй таксама стала горка ад таго, што не прыйшоў Толiк.
...Дзяўчынка з сабакам iшлi па вулiцы. Насустрач - тры хлопчыкi.
- Дзяўчынка, дзяўчынка, - застракатаў адзiн з iх, рыжы i ў рабацiннi, твой сабачка мужычок цi бабка?
- Дурань! - коратка адказала Люся.
Усе ўтрох акружылi Люсю з Бiмам, а яна была гатова заплакаць ад першага ў жыццi хамства. Але, убачыўшы, што шэрсць у Бiма на загрыўку ўздыбiлася i ён нагнуў галаву, раптам асмелiлася i крыкнула рэзка:
- Пайшлi вон!
Бiм так гаўкнуў, так iрвануўся, што ўсе ўтрох пасыпалiся ў розныя бакi. А Рабенькi, адбегшыся i пакрыўдзiўшыся за свой спалох, закрычаў, як кнiгаўка:
- Э! Э! Дзяўчынка з сабакам! Э! Бясстыжая! Э!
Люся пабегла як магла дадому, Бiм, вядома, пабег следам. Упершыню ў жыццi ён сустрэў дрэннага маленькага чалавека - Рабенькага.
Пасля такога выпадку зноў пачалi выпускаць Бiма аднаго, як i раней. Спачатку Люся выходзiла ўслед i стаяла за вуглом, пасвiствала, як хлопчык, каб не адыходзiў далёка. Потым Сцяпанаўна выпусцiла досвiткам яго аднаго. Ад гэтага разу ён i заўсёды гуляў адзiн, а вечарам вяртаўся i з ахвотаю еў.
I трэба ж такому здарыцца! Неяк на перакрыжаваннi, на пераходзе цераз трамвайныя пуцi, яго паклiкалi:
- Бiм!
Ён азiрнуўся. З дзвярэй вагона паказалася знаёмая вагонаважатая.
- Добры дзень, Бiм!
Бiм падбег i падаў лапу. Гэта ж тая самая добрая жанчына, што вазiла Бiма з гаспадаром на паляванне да аўтобуснага прыпынку. Яна!
- Нешта даўно не вiдаць гаспадара? Цi захварэў Iван Iванавiч?
Бiм здрыгануўся: яна ведае, яна, магчыма, едзе да яго!
Калi ж вагон рушыў, ён ускочыў у яго цераз прыступкi. Жанчына-пасажырка дзiка крыкнула, мужчына закрычаў ("Пайшо-оў!"), некаторыя смяялiся, спачуваючы Бiму. Вагонаважатая спынiла трамвай, выйшла з кабiны, супакоiла пасажыраў (Бiм дакладна гэта заўважыў) i сказала Бiму:
- Iдзi, Бiм, iдзi. Нельга. - Лёгенька падштурхнула яго i дадала: - Без гаспадара нельга. Без Iвана Iванавiча нельга.
Што ж зробiш, калi нельга то нельга. Бiм сеў, пасядзеў i затрухаўся туды, куды паехаў трамвай. Тут яны ездзiлi з гаспадаром, тут - гэта дакладна: вось паварот ля вежы, вось паставы мiлiцыянер, - тут!
Бiм бег па трамвайных пуцях, не перасякаючы iх нават на паваротах. Мiлiцыянер свiснуў. Бiм на хаду азiрнуўся i пабег сваёй дарогаю. Ён паважаў мiлiцыянераў: гэтыя людзi нi разу яго не крыўдзiлi, нiколi; ён памятаў свой першы прывод у мiлiцыю, усё памятаў, разумны сабака, адтуль яны пайшлi з Дашаю дадому, i ўсё было добра. Больш таго, ён не раз бачыў мiлiцыянера з сабакам чорны такi, вельмi сур'ёзны, на першы погляд; з iм ён нават пазнаёмiўся на тратуары: Iван Iванавiч i мiлiцыянер падпусцiлi iх адзiн да аднаго i далi магчымасць нагаварыцца ўволю.
"Ад яго пахне лесам", - сказаў чорны сабака, гледзячы на мiлiцыянера.
- Былi ўчора на паляваннi, - пацвердзiў Iван Iванавiч.
"Якi ты чысцюля", - сказаў Бiм чорнаму, канчаючы законны абрад абнюхвання.
"А як жа iнакш! Работа такая", - вiляў кароткiм хвастом чорны.
У знак сяброўства, якое намячалася, яны нават распiсалiся на адным i тым жа дрэве, знiзу.
Не, мiлiцыянер чалавек добры, ён сабак любiць, тут Бiма не абхiтрыш i не абманеш.
I ён сабе бег i бег цiхенька ўздоўж трамвайнага пуцi, але збоку, бо памятаў, што наступаць на жалезныя палосы нельга - прышчэмяць нагу.
На канцавым кальцы ён даў кругаля па ходу трамвая i затрымаўся ля прыпынку. Пасядзеў, паглядзеў: людзi навокал усе добрыя. Так. Гэта ўжо добра. Адсюль яны пераходзiлi з Iванам Iванавiчам вулiцу - вунь да таго месца з дошчачкаю на слупе. Бiм пайшоў туды не спяшаючыся i сеў побач з чаргою, якая чакала аўтобуса. Прыгледзеўся: зноў дрэнных людзей не вiдаць.
Калi падышоў аўтобус, чарга папаўзла ў дзверы, а Бiм патупаў апошнi, як i трэба кожнаму сцiпламу сабаку.
- Ты куды? - закрычаў шафёр. Раптам ён азiрнуўся яшчэ раз на Бiма i праспяваў: - Пачакай, пачакай. Ды я ж цябе ведаю.
Бiм таксама зразумеў, што гэта той сябар, якi ўзяў з рук гаспадара паперку. I завiляў хвастом.
- Памятае, сабачая душа! - усклiкнуў шафёр. Потым падумаў i паклiкаў Бiма ў кабiнку: - Да мяне!
Бiм умасцiўся там, прыцiснуўшыся да сценкi, каб не перашкаджаць, умасцiўся хвалюючыся: менавiта ж гэты шафёр вёз некалi iх з Iванам Iванавiчам на паляванне, у лес.
Аўтобус гырчаў i гырчаў, ехаў i ехаў. Сцiх ён на тым прыпынку, дзе Бiм заўсёды выходзiў з Iванам Iванавiчам у лес. Вось тут-то Бiм i захадзiўся. Ён драпаў за дзверы, скуголiў, прасiўся са слязамi: "Выпусцi. Мне сюды i трэба".
- Сядзець! - строга прыкрыкнуў шафёр. Бiм паслухаўся. Аўтобус зноў загырчаў. Адзiн пасажыр падышоў да шафёра i спытаўся, паказваючы на Бiма:
- Твой сабака?
- Мой, - адказаў той.
- Вучаны?
- Не вельмi... Але разумны. Бачыш? Глядзi: ляжаць!
Бiм лёг.
- Можа, прадасi сабачку? Мой памёр, а я чараду авечак пасу.
- Прадам.
- Колькi?
- Чацвярцiнку.
- Ого! - вымавiў пасажыр i адышоў, палашчыўшы Бiма за вуха, праказваючы: Харошы сабачка, харошы.
Добра вядомы Бiму гэтыя ласкавыя словы, словы гаспадара. I ён вiльнуў хвастом чужому.
Бiм цяпер зусiм не ведаў, куды едзе. Але зараз, гледзячы ў ветравое шкло, ён запамiнаў дарогу, як запамiнае кожны сабака, калi ўпершыню едзе па новым месцы: так ужо ў сабак вядзецца - нiколi не забываць дарогу назад. У людзей гэты iнстынкт з вякамi знiкаў i знiк амаль. А дарэмна. Вельмi патрэбна ведаць дарогу назад.
На адным з прыпынкаў той добры чалавек, ад якога пахла травою, выйшаў з аўтобуса. Шафёр таксама выйшаў, пакiнуўшы Бiма ў кабiне. Бiм сачыў за iм, не адрываючы позiрку. Вось шафёр паказаў на Бiма, вось ён узяў за плячо Добрага чалавека, а той, усмiхнуўшыся, дастаў паперкi i аддаў iх, потым закiнуў за плечы рукзак, зайшоў у кабiну, зняў з сябе папругу, прычапiў за Бiмаў аброжак i сказаў:
- Ну, пайшлi. - А за некалькi крокаў ад аўтобуса азiрнуўся i запытаўся: Зваць яго як?
Шафёр запытальна паглядзеў на Бiма, потым на пакупнiка i ўпэўнена адказаў:
- Чорнае вуха.
- А не твой жа сабака? Прызнавайся.
- Мой, мой. Чорнае вуха, праўда. - I паехаў.
Такiм чынам, Бiма прадалi за грошы.
Ён разумеў, што робiцца нешта не так. Але чалавек, якi пах травою, быў вiдавочна добры, i Бiм пайшоў побач з iм, засмучаны i журботны.
Iшлi, iшлi яны моўчкi, а тут раптам чалавек загаварыў да самога Бiма:
- Не, ты не Чорнае вуха: так сабак не клiчуць. А знойдзецца твой гаспадар - аддасць мае пятнаццаць рублёў? Чаго пытацца?
Бiм паглядзеў на яго, нахiлiўшы галаву набок, быццам хацеў сказаць: не разумею цябе, чалавек.
- А ты, брат, вiдаць, сабака разумны, добры. Вось i яшчэ ён сказаў словы, якiя так часта паўтараў гаспадар. Цяпер Бiм завiляў хвастом у аддзяку за спагаду i ласку.
- Ну, калi так, жывi са мною, - скончыў чалавек.
I пайшлi яны далей. Разы са два за дарогу Бiм усё ж спрабаваў упiрацца, нацягваў павадок i паказваў вачыма назад. (Адпусцi, маўляў, мне - не туды).
Чалавек прыпыняўся, гладзiў сабаку, гаварыў:
- Мала цi што... Мала цi што.
Тут бы i клопату мала: хватануць за папружку раз-другi - i напал. Але Бiм ведаў: павадок на тое, каб за яго вадзiлi, каб сабака не iшоў далей i блiжэй, чым патрэбна. I перастаў прасiцца.
Iшлi яны спачатку па лесе. Дрэвы былi задумёныя i маўклiвыя - голыя, халодныя, заспакоеныя марозiкам; трава ў лесе пажухла, слабенькая i зблытаная, сумная. Нудота Бiму - i ўсё.
Потым пацягнулася рунь, дываном закрыўшая зямлю, мяккая i вясёлая. Зрабiлася тут Бiму крышку лягчэй: прастора, неймаверна многа неба, вясёлае пасвiстванне чалавека побач - усё гэта добра было з Iванам Iванавiчам. Але, калi дарога пайшла па ворыве - зноў вясёлага мала: зямля чарнавата-шэрая з кропелькамi ад мелу, а камячкоў на ёй нiякiх; здавалася, яна нежывая, месцамi напаўжывая - распыленая, спустошаная зямля.
Чалавек сышоў з дарогi, памацаў абцасам ворыва i ўздыхнуў.
- Дрэнна, брат, - сказаў ён Бiму. - Чорная бура. Дрэнна, брат... Яшчэ адна-дзве чорныя буры - i канец зямельцы. Дрэнна, браце...
Словы "дрэнна, брат" Бiму вельмi знаёмыя ад гаспадара, i ён ведаў, што гэта абазначае смутак, нуду або "нешта не так", а словы "чорная бура" ён зразумеў як "чорнае вуха" у невядомай яму iнтэрпрэтацыi. Аднак тое, што сказанае датычылася зямлi, Бiму не зразумець. Чалавек здагадаўся пра гэта:
- Вядома, ты - сабака, i ты нiчога не кемiш. А каму сказаць? Вось я табе, чарнавух, i скарджуся... Пачакай жа!.. - Ён паглядзеў на Бiма i дадаў: - А i будзь ты Чарнавухам. Гэта па-сабачаму - Чарнавух. Само вырвалася, то так таму i быць.
Ну i што? Не даходзячы яшчэ за вёскi, Бiм ужо ведаў, што цяпер ён Чарнавух: чалавек жа многа разоў ласкава паўтараў:
- Чарнавух - гэта добра. - Альбо так: - Маладзец, Чарнавух, добра iдзеш. Або яшчэ нешта такое, але абавязкова "Чарнавух".
Так за грошы людзi прадалi добрае iмя Бiма. Добра, што хоць гэтага не ведаў Бiм, як i таго, што за паперкi некаторыя людзi могуць прадаць i гонар, адданасць i сэрца. Добра сабаку, якi не можа пра гэта ведаць!
Але Бiм цяпер павiнен забыць сваё iмя. Што ж рабiць - так, выходзiць, i павiнна быць. Толькi не забудзе ён свайго сябра Iвана Iванавiча. Хоць жыццё пачалося зусiм iнакшае, нiяк не падобнае да таго, што было некалi, але тое забыць ён не мог.
Раздзел 11
ЧАРНАВУХ У ВЁСЦЫ
Вёска, куды прывялi Бiма, зусiм-такi здзiвiла яго. Тут таксама жылi людзi, але ўсё было не так, як там, дзе ён нарадзiўся i выгадаваўся. Домiкi маленькiя - проста на зямлi, без усякiх там лесвiчных пляцовак, без шматлiкiх парогаў, дзверы не пстрыкаюць замкамi. На ноч, праўда, дзверы зачыняюць на засаўку. Усе домiкi накрыты рабрыстымi шэравата-белымi лiстамi. Ранiцаю, у адзiн i той жа час, з кожнага домiка iдзе ўгору дым, але домiкi ўсё ж не едуць i не ляцяць некуды, а стаяць сабе роўненька радочкамi i дымяць цiха i мiрна, без усякага там скрыгатання. Але больш за ўсё ўразiла Бiма (зараз ужо Чарнавуха) тое, што разам з людзьмi тут жывуць i розныя жывёлiны i птушкi: каровы, куры, гусi, авечкi, свiннi, знаёмства з якiмi адбылося не адразу. У жывёлiн за кожным чалавечым домiкам былi свае хаткi, накрытыя часам саломаю, а мясцiнамi i чаротам, i адгароджаныя невысокiм рэдкаватым тынам. I нiхто нiкога не чапае нi людзi жывелiн i птушак, нi жывёлiны людзей, i нiхто нi па кiм не страляе са стрэльбы.
Першы дзень Бiму паслалi сена ў кутку ў сенцах. Чалавек прывязаў яго за вяроўку, добра накармiў i некуды пайшоў, апрануўшы плашч. Астатак дня Бiм правёў адзiнока, у цiшынi i маўклiвасцi. Адвячоркам ён пачуў, як зашорхалi капытцамi авечкi, як яны зайшлi на двор, як прамыкала карова ў хляве (нечага прасiла). А скора прыйшоў i той чалавек, але з хлопчыкам у плашчы, у ботах, на галаве шапка, а ў руках доўгая палка. Твар у яго быў гэтакi ж карычневы, як у добрага чалавека, а пах хлопчык авечкамi.
- Ну, Алёшка, глядзi новага сябра, - сказаў дарослы хлопчыку.
Яны падышлi да самага Бiма.
- Тата, а не ўкусiць?
- Не, Алёшка, такiя не кусаюцца... Ух ты, Чарнавух... Чарнавух - харошы сабака. - I чуць паляпаў яго па баку.
Бiм ляжаў i насцярожана глядзеў на хлопчыка. Той таксама пагладзiў:
- Чарнавух... Чарнаву-ух... - I сказаў да дарослага: - Тата, а калi адвяжам - не ўцячэ?
- Трохi пачакаем. - Ён пайшоў у дом.
Бiм устаў, прысеў, падаў хлопчыку лапу, гэта значыць сказаў: "Добры дзень. Ты харошы".
- Тата! - крыкнуў хлопчык. - Тата, хадзi!
Той вярнуўся.
- Добры дзень, Чарнавух! - падаў хлопчык руку.
Бiм яшчэ раз павiтаўся. Абодва чалавекi вiдавочна ўпадобалi ягоную ветлiвасць. Гэтыя першыя хвiлiны знаёмства былi вельмi важныя Бiму: ён даведаўся, што таго, хто прывёў яго сюды, завуць Тата, а хлопчыка Алёша. Нават звычайныя, нiчым не адметныя дварняжкi скора даведваюцца пра iмёны людзей, а Бiм... Ды што там казаць! Мы ўжо ведаем, якi гэта сабака.
Потым, ужо прыцемкамi, прыйшла i жанчына. Апранута яна была дзiўна: галава закручана ў дзве хусткi, куфайка на ёй нацягнута, як барабан, штаны гэтакiя ж самыя, як у тае добрае жанчыны, якая заганяла кастылi. Але гэтая пахла зямлёю i буракамi (салодкi такi корань, якога некалi Бiм не мiнаў). Яна зайшла ў хату, пра нешта гаварыла з мужчынамi, адразу ж патупала з сянец на двор з вядром у руках. Цяпер Бiм вызначыў, не сыходзячы з месца, што адны дзверы з сянец - на вулiцу, другiя - да жывёлiн, а трэцiя - у хату. Але да iх не дастаць - не пускае вяроўка. Вось пакуль што i ўсё, пра што даведаўся Бiм.
Ён зноў лёг.
Пахне авечкамi, моцна пахне з двара. Што такое авечкi, Бiм ведаў даўно. Яны жывуць, думалася некалi, чарадою, ходзяць па полi i нiчога не робяць, толькi ядуць i крычаць. А каля iх заўсёды чалавек у брызентавым плашчы i з доўгаю палкаю з кручком на канцы; адзiн такi падыходзiў да Бiма i Iвана Iванавiча, калi яны адпачывалi пад стогам сена, цiснуў гаспадару руку; яшчэ з iм быў вялiкi кудлаты сабака. З iм пазнаёмiўся Бiм незвычайна. Спачатку Кудлаты пёр на яго з налёту i жудасна брахаў, але Бiм тады лёг на спiну, падняў угору лапы i сказаў: "Што такое? Хiба я з-за чаго вiнаваты?"
Далiкатнасць узяла верх над нахабствам, а Кудлаты сабака, абнюхаўшы Бiма, палiзаў жывот, крыху адышоў i распiсаўся на каменi. Бiм зрабiў тое ж самае. А наогул, гэта абазначала: мiру - мiр. А пакуль гаспадар Бiма гаварыў з гаспадаром Кудлатага, яны пагулялi ў даганялкi, i, аказалася, Бiм i быстрэйшы i вёрткi, што нават заслужыў павагу новага знаёмага. Калi яны развiтвалiся (трэба ж iсцi за гаспадарамi!), то панюхалi камень i пераглянулiся так: "Ты прыходзь калi-небудзь сюды", - сказаў Бiм i паскакаў далей.
"Эх, работа..." - сказаў Кудлаты i паплёўся да чарады, угнуўшы галаву.
Так было. Вось i цяпер пахне авечкамi. Бiм не мог не ўспомнiць пра Iвана Iванавiча ад гэтага паху, якi трывожыў памяць: у чужых сенцах, у чужым доме, у сутоннi вечара, без людзей яму стала сумна-сумна.
Потым ён чуў, як па жалезе роўна гудзелi нейкiя струменьчыкi: жжых-жжых! жжых-жжых! Бiм не ведаў, што гэта такое - жжых! жжых-жжых! Незнаёмыя гукi сцiхлi, i адразу ж з двара з тым вядром увайшла жанчына. А з вядра пахла малако. Цудоўна пахла! У горадзе каб так пахла малако, Бiм нi разу не чуў, нi разу, а гэта - iншае, але ўсё роўна малако - гэта так. У горадзе малако не пахне чалавечымi рукамi, рознымi прыемнымi травамi i зусiм не пахне кароваю вось што дзiўна. А тут усё гэта перамяшалася ў чароўны водар, якi дзiвiў сваёй абаяльнаю, нейкаю ружаваю пахучасцю. Не будзем спрачацца: калi ўжо чалавек нiколi не адрознiць малако ад малака, то як гэтага не заўважыць нашаму Бiму, якi мае надзвычайны нюх, як не дзiвiцца паху, у якiм чалавечыя рукi змяшалiся з кветкамi i травою. Таму ён i падхапiўся хуценька, i павiляў жанчыне хвастом. Але наўрад цi яна магла зразумець Бiмава захапленне.
За доўгiя чатыры гады свайго жыцця ён, на жаль, так нi разу i не бачыў, як дояць кароў. А малако пахне ўсё-такi кароваю. Нейкая няяснасць так i засталася ў Бiма: ён сяго-таго не ведаў. Памiж iншым, цi мала чаго не ведае кожны сабака? У гэтым нiчога брыдкага няма. А калi якi-небудзь сабака i скажа, дапусцiм, што ён усё ведае i ўпэўнены ў тым, што можа вучыць, што i як рабiць i куды бегчы, то нават i курыца яму не паверыць; мала што ён здароўшы за курыцу - не паверыць. А такiя сабакi бываюць, мушу сказаць вам. Напрыклад, скоч-тэр'ер, возьмем яго: ён прытвараецца, што яго галава-цаглiна напхана рознымi iдэямi (барада, доўгiя вусы i бровы - фiлосаф!), а сапраўды бяспутны, камандуе, лаецца на гаспадара штодня, як нервовы, круцiцца бесперастанна. А толку? Нiякага! Адзiн выгляд. А ўсярэдзiне пух або зусiм пуста.
Бiм - iншая справа: ён шчыры i прамадушны. Калi чаго не ведае, то так i з выгляду: што не ведаю, тое не ведаю. Калi не любiць каго, то так i скажа: "Нядобры ты чалавек. Iдзi адсюль! Гаў!" I забрэша часам так, што дай бог!
Жанчыну, якая дастае недзе такое цудоўнае малако, ён не мог не паважаць. Таму ён усё глядзеў i глядзеў на тыя дзверы, куды яна пайшла з вядром.
Але нехта падышоў з вулiцы i рашуча расчынiў дзверы.
"Хто? - адным словам запытаўся Бiм. - Гаў!"
Чалавек шарахнуўся назад. З дому выбег Тата, уключыў у сенцах святло i запытаўся:
- Хто тут?
- Я, брыгадзiр, - адказаў незнаёмы.
Потым ён зайшоў у сенцы, яны пацiснулi адзiн аднаму рукi (значыцца, сябры - брахаць нельга) i падышлi да Бiма. Тата прысеў на кукiшкi, гладзiў Бiма i гаварыў:
- А ты маладзец, Чарнавух. Маладзец - службу ведаеш. Харошы сабака. Адвязаў яго i ўпусцiў у пакой.
Самiае галоўнае - у хаце была i кульгавая курыца. Бiм прыцэлiўся на яе, зрабiў стойку, прыпадняўшы пярэднюю лапу, але неяк няўпэўнена, а гэта азначала, што ён гаварыў прысутным: "Што гэта за птушка? Нешта не даводзiлася..."
- Глядзi, брыгадзiр! - крыкнуў Тата. - Гэта ж залаты сабака, Чарнавух, на ўсе рукi!
Але паколькi курыца не звярнула на Бiма ўвагi, то ён сеў, усё ж скоса пазiраючы на яе, што па-сабачы абазначала: "От мне... Знайшлася!.. Яшчэ i ты!" I зiрнуў на прысутных.
- I курэй не зачэпiць! - захапляўся Алёшка.
Бiм уважлiва глядзеў на яго.
- А вочы! Мама, а вочы! Як у чалавека, - радаваўся Алёшка. - Чарнавух, iдзi да мяне... да мяне!
Хiба Бiм маўчаў у адказ на шчырую радасць? Ён падышоў да Алёшы i сеў побач.
За сталом пайшла гаворка. Тата адкаркаваў бутэльку, Мама падала ежу. Брыгадзiр выпiў усё са шклянкi, Тата таксама. Мама - таксама. Алёша чамусьцi не пiў, а еў вяндлiну i хлеб. Ён кiнуў кавалачак пасярод падлогi, але Бiм не скрануўся з месца (трэба ж было сказаць: "Вазьмi!").
- Iнтэлiгент, мабыць, - заўважыў брыгадзiр, - хлеба не есць.
Курыца прыкульгала i забрала той кавалачак, якi належаў Бiму. Усе смяялiся, а Бiм уважлiва-ўважлiва глядзеў на Алёшку: смеху мала, калi не разумееш адзiн аднаго, хоць i сябруеш.
- Пачакай, Алёша, - сказаў Тата. Ён паклаў кавалачак хлеба на падлогу, адагнаў куру i сказаў Бiму: - Вазьмi, Чарнавух, вазьмi!
Бiм з задавальненнем пракаўтнуў смачны кавалачак хлеба, хаця i быў пад'еўшы.
Брыгадзiр таксама паклаў на падлогу кавалачак вяндлiны.
- Нельга! - папярэдзiў ён.
Бiм сядзеў. Кура бачком-бачком пакульгала да вяндлiны, але толькi-толькi сабралася клюнуць, Бiм фыркнуў, чуць не штурхануў яе носам. Адным словам, цырк, дый годзе.
- Чарнавух, вазьмi! - дазволiў брыгадзiр.
Бiм акуратна з'еў i гэты кавалачак.
- Усё! - крычаў Тата. Ён i так гаварыў моцна, а пачырванеўшы, стаў яшчэ дабрэй. - Чарнавух - цуд цудам што нi на ёсць! - I нават абняў яго.
"Харошыя людзi", - падумаў Бiм. Яшчэ яму спадабалiся вусы ў Таты, мяккiя, далiкатныя, гэта ён адчуў, калi той абдымаў.
А потым пачалася такая размова, з якое Бiм зразумеў толькi адно слова "авечкi", але затое дакладна вызначыў, што абодва мужчыны спачатку пачалi спрачацца.
- Ну, Хрысан Андрэевiч, давай пра справу. - Брыгадзiр паклаў руку на плячо Таты. - Авечкi есцi хочуць цi не хочуць?
- Хочуць, - адказаў Тата. - Толькi мой тэрмiн кончыўся, мне - да пакроў, а пакровы прайшлi.
- Авечкi людскiя, асабiстыя, а не калгасныя, i яны таксама хочуць кармiцца. Мне калгаснiкi вушы пратрубiлi: снегу няма, паша пад нагамi, авечкi да снегу павiнны быць на падножным. I праўду кажуць.
- "Авечкi - да снегу..." А я жалезны? А Алёшка табе - жалезны?
- Пакуль снег, Хрысан Андрэевiч - угаворваў брыгадзiр, - удвая плацiць будзем. Зразумеў?
- Не буду, - спакойна, але настойлiва паўтараў Тата. - Баба мая на бураках закiсла - трэба дапамагаць, а ты - "пакуль снег".
Але ўсё-такi яны паляпалi адзiн аднаго па руках са згодаю i перасталi далдонiць "авечкi да снегу". Потым брыгадзiра правялi на ганак усе ўтраiх, забыўшыся пра Бiма.
Ну i што ж, ён таксама выйшаў на ганак, абабег навокал двара, пастаяў за тынам, пастаяў, удыхнуў пах авечак, з якiмi звязан адзiн з успамiнаў пра любiмага адзiнага чалавека, i нерашуча прысеў.
Ноч. Восеньская чорная ноч у вёсцы, цiхая, затоеная ад зiмы, хоць i гатовая сустрэць яе. Усё ў гэтай ночы невядома Бiму. Сабакi наогул не любяць падарожнiчаць уночы (хiба толькi бяздомныя, якiя не вераць людзям i абмiнаюць iх), а Бiм... Што тут казаць! Бiм пакуль што сумняваўся. Ды i Алёша - такi харошы маленькi чалавек.
Сумненнi перапынiў Алёшкаў голас. Ён трывожна, на ўсю моц закрычаў:
- Чарнаву-ух!
Бiм падбег i ўвайшоў следам за iм у сенцы. Алёша паклаў яго на месца, падаткнуў з бакоў сена, палашчыў i пайшоў спаць.
Усё зацiхла. Не чуваць нi трамвая, нi тралейбуса, нi гудкоў - нiчога звыклага.
Новае жыццё пачалося.
Сягоння Бiм даведаўся, што Тата - яшчэ i Хрысан Андрэевiч, а Мама - яшчэ i Пятроўна, Алёша ж - так Алёша i ёсць. Акрамя таго, да курыцы ён не меў пагарды, але i не паважаў: на яго сабачы розум, птушка павiнна лятаць, а гэтая толькi ходзiць, а таму i не варта, каб яе, бяскрылую, паважалi. Але вось авечкi - яны напамiнаюць пра Iвана Iванавiча; Алёша таксама пахне авечкамi... Пятроўна - зямлёй i буракамi... А такi земляны пах заўсёды турбаваў Бiма. Магчыма, i Iван Iванавiч сюды прыйдзе...
Бiм заснуў, сагрэўшыся ў цёплым сене. У такiм сене, ад водару якога мiжволi хочацца ўсмiхнуцца, нават чалавек засынае адразу, i ад гэтага паху свежага сена ў яго ўзнiкае ўваччу блакiтны колер перад сном. Бiму ж намнога лепш было чуваць усе самыя тонкiя адценнi гэтага водару, якi заспакойваў, унiмаў яго сум.
Пабудзiў Бiма пеўнеў крык. Некалi ён яго чуў неаднойчы, але не так блiзка, а гэты - проста за сцяною, гучна, працяжна i з гонарам: "Кука-рэ-ку-у-у!" Яму адгукнулiся ўсе вясковыя пеўнi. (Крыху пазней Бiм даведаўся, што гэты певень запявала i што такiя пеўнi сярдзiтыя.) Бiм сядзеў i слухаў дзiўную музыку; далей яна кацiлася па вёсцы хвалямi - то блiжэй, то далей, у залежнасцi ад таго, чыя была чарга, а апошнi, адзiн пракукарэкаў нейкi немагушчы пеўнiк, хрыпла, коратка i непадобна да пеўня, вартага павагi. Потым, праз некаторы час, Бiм разабраўся, што такiя пеўнi - баязлiўцы, уцякаюць ад чужога пеўня, якi ўрываецца на iх двор, хоць па ўсiх правiлах курынага жыцця гэты баязлiвец павiнен абараняць спакой падпарадкаваных яму курэй. А ён, iдал, уцякае. Затое менавiта такi певень бязлiтасны да чужых куранят - клюе, такая падла, а мiж iншым нi адзiн певень, калi ён паважае сам сябе, нiколi не клюне кураня, якое прыбiлася невядома адкуль. Такi вось i заспяваў апошнi, i толькi тады, калi, вiдаць, пераканаўся, што не памылiўся наконт часу. Людзi б назвалi такога пеўня кан'юнктуршчыкам, але Бiму ўсяго-наўсяго было толькi смешна. Дарэчы, Бiм зусiм не ўяўляў, што па такiм здохлым пеўню нiхто нiколi не правярае час.
Бiм прылёг i задрамаў. Раптам зноў з канца ў канец пракацiўся па вёсцы спеў. I Бiм зноў сеў i зноў слухаў з вялiкiм задавальненнем. Потым трэцi раз, яшчэ мацней, галасiста, нават урачыста! Ах, цудоўна спяваюць! Во дзе сiла! А што яны вытваралi недзе далёка - i ўявiць нельга! Бiм пакуль што не ведаў, што гэта раскашавалi хорам на калгаснай птушкаферме, па няпiсаных нотах, белыя, як кiпень, самаўпэўненыя пеўнi-прыгажуны, i таго разу, каб не быў ён запёрты ў сенцах, ён абавязкова збегаў бы i паглядзеў i паслухаў такое дзiва. Але сенцы былi яму за клетку.
Праз шчылiну ў дзвярах i ў сенцы пакрысе запаўзаў шэранькi восеньскi досвiтак. Бiм устаў, агледзеў сенцы: стаiць дзежка са збажыною, у адным кутку - засек з кукурузнымi пачаткамi, у другiм - качаны капусты. Вось i ўсё.
Выйшла з вядром Пятроўна. Бiм прывiтаў яе. Яна - на двор, i Бiм - на двор, следам. Яна села пад карову. Бiм - непадалёку. Струменьчыкi зазвiнелi аб вядро, а Бiм затупацеў пярэднiмi лапамi ад здзiўлення: малако! Карова стаяла спакойна i жавала сабе, без нiчога ў роце, - быццам шаптала i булькала сiмпатычная жывая цыстэрна з адкрытымi кранiкамi.
Пятроўна скончыла даiць, паклiкала Бiма ("Чарнавух"), налiла яму ў мiску малака, сказала: "Нельга", чуць пастаяла, сказала: "Вазьмi", добра засмяялася i заспяшала ў хату.
Ах, божа мой, якое гэта было малако! Цёпленькае, духмянас, тут табе i травою пахне, i кветкамi, полем - усiм разам, а яшчэ (гэта цяпер дакладна), яшчэ - рукамi Пятроўны, а не проста чалавечымi рукамi наогул, як здалося гэта Бiму ўчора здалёку. Бiм выхлебтаў усё, вылiзаў, справiў ранiшнiя патрэбы i скоранька агледзеў двор. Карова сустрэла яго зусiм даверлiва, нават лiзнула ў галаву, за што Бiм дакрануўся языком да яе шурпатае, малочна-пахучае пысы; авечкi з-за перагародкi патупалi на яго капытцамi, быццам бы пагражалi, i тут жа супакоiлiся, бо ўбачылi, што Бiм не ўсчынае нiякае агрэсii; свiння i двое парасят на першы раз i не паглядзелi на Бiма, а проста пахрукалi мiж сабою i нават не варухнулiся, хаця i ляжалi галовамi да Бiма, ля плоцiка. Так сустрэлi яго чатырохногiя, але куры - гэта та-абе! Уласна, не самi куры, а чырвоны певень. Ён, як толькi зляцеў з седала, залопаў крыллем i злосна забурчаў: "Ко-ко-ко-ко-ко!" Ды i кiнуўся на Бiма, як коршак. Чырвоны певень з чырвоным грэбенем ударыў сабаку грудзьмi i кiпцямi. (Вось якiя пеўнi бываюць!) Бiм гыркануў на яго ў адказ i ўдарыў лапаю. I адразу ж, у тое самае iмгненне, певень звесiў крылле i прыгнуўся, пабег у куток двара да курэй, што сабралiся чародкаю, як зацiкаўленыя гледачы; уцякаў ад Бiма зусiм перапалоханы, а падбег да iх ужо як герой. Ды яшчэ i закрычаў: "Вось як я яму! Вось як, вось як!" Куры дружна хвалiлi пеўня на ўсю сваю курыную моц. I што вы думаеце? Бiм пiльна паглядзеў на пеўня з павагаю. Што нi кажы, а Бiм нi разу не бачыў, каб птушка кiдалася на сабаку. А гэта ўсё-такi месца мае.
- Што тут за вэрхал? - спытаў Хрысан Андрэевiч, выходзячы з сянец на двор. I на курэй: - Кыш, вы! Сабакi напужалiся, дурныя. - Узяў Бiма за аброжак i падвёў да курэй, пастаяў так з iм i адпусцiў.
Бiм адышоў i адвярнуўся: ну iх! З тае пары певень i куры не падыходзiлi да сабакi, але не надта i баялiся, а так - пасакоча каторая - i з дарогi. А яму што? Ходзяць куры- не лятаюць, не плаваюць; зноў жа, нiхто ў iх не страляе значыцца, не птушка, а так сабе - самаходная iстота. Певень, гэты, вядома, не тое: i на страху ўзляцiць, i папярэдзiць пра чужога не пазней, чым Бiм, ды i кiруе салiдна - сам чарвяка не есць, а падначаленых клiча i, здараецца нават падзелiць. Так што певень заслугоўвае павагi.
З-за таго, што Бiма пакуль што не выпускалi з двара на вулiцу яшчэ з тыдзень, ён неяк сам па сабе стаў тут галоўны: ляжаў пасярод двара i сачыў. Курэй ён ужо на чацвёрты дзень ведаў усiх у твар, а калi залятала цераз тын чужая, то ён яе так наганяў, так наганяў, што яна яшчэ доўга тараторыла, то некуды ўцякаючы, то вяртаючыся назад i топчучыся на адным месцы. Смех, дый годзе!
Парася, тое, напрыклад, само прапанавала пазнаёмiцца блiжэй: падышло да Бiма, хрукнула, чуць-чуць штурханула яго вiльготным пятачком у шыю i глядзела дурненькiмi бялявымi вачанятамi. Бiм лiзнуў яго ў пятак. Таму бог як спадабалася: яно аж падскочыла ад задавальнення - i пачало рыцца каля Бiма. Бiм паблажлiва перайшоў на другое месца, а парася зноў да яго: пабурчала нешта на сваёй незразумелай мове (свiннi i сабакi не разумеюць адзiн аднаго гэтаксама, як i людзi з розных краiн) ды i ўклалася побач з Бiмам, прытулiўшыся да цёплае Бiмавай спiны. Таму калi аднаго халоднага асенняга дня Бiму зрабiлася не па сабе (дзверы ў сенцы зачынены на ўвесь дзень), то нiхто на двары не дзiвiўся з таго, што Бiм спаў на мяккай падсцiлцы, сагрэты парасятамi з двух бакоў. Супроць гэтага сяброўства i парасяткава мацi нiчога не мела супраць, нават наадварот, кожны раз, як Бiм заходзiў да iх у жыллё, яна энергiчна стагнала ад наплыву прыязнасцi, а зусiм не ад болю. Мiж iншым, гэту адметнасць свiное гаворкi Бiм заўважыў адразу, хоць болей у гэтым мовазнаўстве нiчога не зразумеў. Мабыць, гэта не так i важна - ведаць мову. Сабака i свiння - розныя ва ўсiм, але гэта не перашкаджае iм жыць мiрна i згодна.
Кармiлi Бiма вельмi добра, а акрамя таго, i парасяты - ужо рослыя, Бiму напаўросту - не пярэчылi, калi ён здымаў пробу ў iхнiм карыце. Кожнай ранiцай ён меў амаль лiтр малака, якое тут не лiчылi дарагiм. Здавалася, што б яшчэ трэба сабаку? Але двор гэта двор - клетка, лагер, адгароджаны тынам i заўсёды зачыненымi варотамi i веснiчкамi. Не паляўнiчага гэта сабакi занятак - ляжаць, пiльнаваць курэй, гадаваць парасят, - не i не, ды яшчэ з такiм выдатным нюхам, якi - мы ўжо ведаем - меў наш Бiм.
Ён ужо прывык да свайго двара, да яго жыхароў, не дзiвiўся сытаму жыццю. Але калi з лугу цягнула вецярком, Бiм неспакойна хадзiў ад плота да плота цi станавiўся на заднiя лапы перад тынам, быццам хацеў хоць крышку блiжэй быць да вышынi, i глядзеў угару, у неба, дзе ляталi галубы - лёгкiя, вольныя. Нешта смактала ўсярэдзiне, i ён невыразна адчуваў, што i пры такiм сытым жыццi i добрым доглядзе не хапае нечага самага галоўнага.
...Ах, галубы вы, галубы, нiчога вы не ведаеце пра сытага сабаку ў няволi!
Бiм адчуў яшчэ i тое, што не цалкам яму давяраюць, калi не выпускаюць. Кожнай ранiцай Хрысан Андрэевiч i Алёшка выганялi сваiх авечак з двара i iшлi за iмi на ўвесь дзень, у плашчах, з палкамi. А Бiма, як ён нi прасiўся, пакiдалi на двары.
I вось аднойчы Бiм ляжаў, уткнуўшыся носам у тын, а вецер прыносiў весткi: луг ёсць, дзесьцi непадалёку ёсць лес. Воля побач! Убачыў у шчылiну - прабег сабака. Тады яму i стала неўмагату. Ён грабянуў лапаю зямлю пад тынам раз, другi, грабянуў яшчэ раз i давай працаваць на ўсю сiлу: пярэднiмi гроб зямлю пад сябе, а заднiмi адпiхаў далей; нават i разлапiстаю можна працаваць, хоць i не на ўсю сiлу.
Невядома, што было б пасля таго, але калi Бiм ужо канчаў падкоп, увайшлi на двор авечкi. Яны ўбачылi, як ляцiць зямля з-пад тыну, i шарахнулiся назад у веснiчкi, дзе стаяў Алёшка. Авечкi павалiлi Алёшу i шуганулi па вулiцы, як дурныя. Алёша пабег за iмi, а Бiм не звяртаў увагi нi на каго: гроб i гроб!
Але падышоў Хрысан Андрэевiч, узяў яго за хвост. Бiм затаiўся ў сваёй нары, быццам нежывы.
- Занудзiўся, Чарнавух? - спытаў Хрысан Андрэевiч, чуць пашморгваючы за хвост, запрашаючы Бiма назад.
Бiм вылез. Што зробiш, калi цябе цягнуць за хвост!
- Што з табою, Чарнавух?! - здзiвiўся Хрысан Андрэевiч i адступiўся, утрапёны: - Ты хоць не ўскруцiўся?
Вочы ў Бiма набеглi крывёю, ён нервова перасмыкаўся, вадзiў носам у бакi, часта-часта дыхаў, быццам толькi што кончыў цяжкае паляванне. Ён неспакойна забегаў па двары i нарэшце пачаў драпаць за варотцы, азiраючыся на Хрысана Андрэевiча.
Той стаяў пасярод двара i моцна задумаўся. Бiм падышоў да яго, сеў i гаварыў позiркам зусiм зразумела: "Мне трэба туды, на прыволле. Пусцi мяне, пусцi!" Ён, просячы, выпрастаўся на жываце i заскуголiў так цiха i жаласна, што Хрысан Андрэевiч нагнуўся i пачаў яго лашчыць.
- Эх, Чарнавух, Чарнавух... I сабаку хочацца волi. Ку-ды-ы там! - Затым паклiкаў Бiма ў сенцы, паклаў на сена, прывязаў за вяроўку i прынёс мiску з мясам.
Вось i ўсё. Сумна. Сытае жыццё без волi апрацiвела Бiму.
Мяса ён не зачапiў.
Раздзел 12
НА ПАЛЯВЫМ ПРЫВОЛЛI. НЕЗВЫЧАЙНАЕ ПАЛЯВАННЕ. УЦЁКI
Ранiцою, як i кожнага дня, у доме Хрысана Андрэевiча ўсё паўтаралася па заведзенаму парадку: спружына працоўнага дня пачала раскручвацца пасля апошнiх, трэцiх пеўняў, потым абазвалася карова, Пятроўна падаiла яе i запалiла ў печы; Алёша выйшаў палашчыць свайго, цяпер ужо любiмага, Чарнавуха, Тата пакармiў карову i свiней, пасыпаў курам, потым усе селi да стала снедаць. Бiм тае ранiцы не ўзяў нават пахучага малака, хоць Алёша прасiў i ўгаворваў. Потым, пакуль бацькi ўходжвалiся на двары, Алёша схадзiў па ваду, i вычысцiў каровiн катух, i яшчэ раз прасiў Бiма, каб пад'еў, соваў нос у мiску, але, маеш, Чарнавух нечакана амаль счужэў. Пад канец збораў на работу Хрысан Андрэевiч натачыў вялiкi нож i запхнуў яго ў шчылiну над дзвярыма.
Зацемна Пятроўна ўшушкалася ў сваё тоўстае адзенне i хусткi, узяла сумку i той вялiкi нож, што тачыў Тата, i пайшла. Следам, апрануўшы плашчы, выйшлi на двор Алёша з бацькам i, чуваць, выпусцiлi авечак на вулiцу.
Няўжо пакiнулi Бiма аднаго, ды яшчэ на прывязi ў цёмных сенцах? Бiм не вытрымаў - завыў горка i безнадзейна.
I тут адчынiлiся дзверы, увайшоў Хрысан Андрэевiч, адвязаў Бiма i вывеў на ганак, потым замкнуў дзверы, пакiраваў да чародкi авечак, ля якiх стаяў Алёша, перадаў яму з рук у рукi Бiма на вяроўцы, а сам зайшоў спераду авечкам i крыкнуў:
- Пайшлi, пайшлi-i!
Авечкi рушылi за iм па вулiцы. З кожнага двара да iх далучалася то пяць, то дзесяць, так што ў канец вёскi сабралася добрая чарада. Папераду ўсё гэтак жа iшоў Хрысан Андрэевiч, ззаду Алёша з сабакам.
Дзень выпаў марозны, сухi, зямля пад нагамi цвёрдая, амаль гэтакая ж, як асфальт у горадзе, толькi не такая роўная; нават заляталi густа сняжынкi, закрыўшы на некаторы час i без таго халоднае сонца, але зараз жа i скончылiся. Гэта была ўжо не восень, але яшчэ i не зiма, а проста-напраста пазначассе, нi то нi сё, калi вось-вось акажацца зiма, жаданая, але заўсёды нечаканая.
Авечкi бадзёра пастуквалi капыцiкамi i бляялi, перагаворвалiся на сваёй напеўнай авечай мове, зразумець якую няма нiякага розуму. Прыгледзеўшыся, Бiм заўважаў, што паперадзе чарады, нага ў нагу з Хрысанам Андрэевiчам, iшоў баран з закручанымi рагамi, а ззаду за ўсiмi, проста перад Алёшам, кульгавенькая авечка. Алёша зрэдку памаленьку падпiхаў яе кручком палкi, каб не адставала, i тады крычаў:
- Тата, цiшэй крыху! Кульгавенькая не можа!
Той iшоў цiшэй, не аглядваўся, а разам з iм цiшэй iшла i ўся чарада.
Бiм iшоў на вяроўцы. Ён бачыў, як спаважна тупаў Тата перад авечкамi, як яны падпарадкавалiся кожнаму яго руху, як Алёша дзелавiта, засяроджана пiльнаваў авечак ззаду i з бакоў. Вось адна з iх адбiлася i, пашчыпваючы жаўтаватыя травiнкi, пакiравала ў бок ад чарады. Алёша пабег з Бiмам i крыкнуў:
- Куды пайшла-а?! - i кiнуў паперад яе сваю палку.
Авечка вярнулася. Злева адразу тры захацелi адасобiцца i пасунулiся сабе да зеленаватае плямы, але Алёша зноў пабег i гэтаксама паказаў iм сваё месца. Бiм скора скемiў, што нi адна авечка не мае права адбiвацца ад чарады, а калi зноў пабег разам з Алёшам, гаўкнуў на тую авечку, якая парушыла парадак i дысцыплiну: "Гаў-гаў-гаў!" - гэтак жа нязлосна, як i Алёша, папярэдзiў ён самавольнiцу: - "Куды пайшла-а?!"
- Тата! Чуеш? - крыкнуў Алёша.
Хрысан Андрэевiч аглянуўся i крыкнуў з адабрэннем:
- Маладзец, Чарнавух!
На схiле яра ён падняў над галавою палку i яшчэ закрычаў гэтак жа моцна:
- Распуска-ай! - А сам запаволiў крок, iшоў поперак ходу чарады.
Алёша пачаў рабiць тое ж самае, але тут, ззаду, ён крочыў хутка, нават падбягаў, наганяў авечак на Хрысана Андрэевiча. I тады чарада пакрысе разыходзiлася ўсё шырэй i шырэй, i нарэшце, не перастаючы шчыпаць траву, выстраiлася ў шнурок, па тры-чатыры авечкi. Цяпер Хрысан Андрэевiч спынiўся, акiнуў позiркам строй, а побач з iм спынiўся i баран-важак. Пастух дастаў з сумкi буханку хлеба, адрэзаў акрайчык - чамусьцi аддаў яго барану. Бiм не мог ведаць, што баран-важак абавязкова павiнен не толькi не баяцца пастуха, а нават любiць яго, а таму, ад свайго няведання, ён бачыў проста пацвярджэнне таго, што Тата - добры чалавек, - i толькi. А Тата, калi начыстату, быў яшчэ чалавек i хiтры - баран хадзiў за iм, як сабака, i заўсёды адзываўся на клiч. Не, Бiму, вядома, нельга было спасцiгнуць усю пастухову мудрасць. А Хрысан Андрэевiч ведаў, што дурны баран, якi адбiўся ад чарады, ды яшчэ калi няма сабакi, завядзе чараду чортведама куды - толькi прамаргай, заснi ад стомы i разморанасцi на сонечным прыгрэве. Не, тут баран-важак быў незвычайны, вучаны баран, таму i Бiма ён прыняў з адкрытаю душою.
Хрысан Андрэевiч закурыў люльку i сказаў Алёшу:
- Ты не табунуй, не табунуй - тут ёсць чым пажывiцца.
А што ты думаеш, дарагi мой чытач? Накармiць авечку позняй восенню работа не такая i простая: калi не ўмееш, то праз тыдзень палавiна чарады здохне, i там, дзе добрая кармёжка, стопчуць яе, i ўся тут марока, а калi разумна будзеш пасвiць, то i на беднаватай пашы авечка будзе i сытая, i накормленая. Ухiтраецца Хрысан Андрэевiч накармiць чараду на пустках ды на ўскрайках, перад самымi трактарамi, калi яны аруць на восень, а для гэтага патрэбен талент, i прызванне, i любоў да жывёлы. Вялiкая работа - пасвiць авечак, а наогул-то, i прыгожая, таму што чалавек-пастух, часам i не задумваючыся пра тое, адчувае сябе неадлучнаю частачкаю прыроды i яе гаспадаром i дабрадзеем. Вось у чым цымус. Чытач даруе, што я да часу забыўся пра нашага Бiма i загаварыў пра чалавека на прыволлi позняй восенi.
Такiм чынам, авечкi з дружным патрэскваннем шчыпалi кароткую траву i хрумсталi так дружна, што ўсё гэта сплывалася ў адзiн суцэльны гук, спакойны i роўны, заспакойваючы. Цяпер Тата i Алёша былi блiзка адзiн ад аднаго i гаварылi ўжо цiха, не крычалi, як раней, здалёку.
Алёша запытаў:
- Тата, спусцiць Чарнавуха?
- Давай паспрабуем. Не павiнен ён уцячы зараз: ад волi на волю не ўцякаюць. Спушчай, але спачатку адстань з iм, пагуляй, не табунуй авечак.
Алёша пачакаў, пакуль чарада адышла далей, адвязаў вяроўку i весела крыкнуў:
- Чарнавух! Пабеглi! - Тут ён кiнуўся бегчы з узгорка ў яр, топчучы ботамi траву i падскокваючы.
Бiм узрадаваўся немаведама як. Ён таксама падскокваў, стараўся лiзнуць Алёшу ў шчаку, адбягаўся ўбок i стралою iмчаў назад у захапленнi ад поўнае волi; потым схапiў нейкую палку i памчаў да Алёшы, сеў перад iм. Алёша ўзяў тую палку, кiнуў i загадаў:
- Падай, Чарнавух!
Бiм прынёс яе i аддаў. Алёша яшчэ раз кiнуў, але цяпер не ўзяў з рота ў Бiма, а пайшоў з яра да чарады i загадаў:
- Чарнавух, трымай! Нясi!
Бiм пайшоў за iм з ношкаю. Калi ўзышлi, Алёша замест палкi даў яму сваю шапку. Бiм з задавальненнем панёс яе. Алёша ж бег падскакваючы i паўтараў:
- Нясi, Чарнавух. Нясi, мой маладзец. Вось добра! Вось добра! - Але да чарады яны падыходзiлi цiха ("не ганяй авечак"). Алёша загадаў:
- Аддай Тату.
Хрысан Андрэевiч выставiў руку. Бiм аддаў. Новая яго вартасць стала вядома пастухам нечакана. Усе ўтрох былi ў захапленнi.
А не болей чым праз тыдзень Бiм сваiм розумам дайшоў, што ў яго ёсць абавязак: закiроўваць самавольных авечак да чарады, пiльнаваць iх, калi яны распушчаны шнурком, але не пярэчыць, калi, зайшоўшы вечарам у вёску, яны разыходзяцца дадому.
Бiм пазнаёмiўся з двума сабакамi, якiя пiльнавалi калгасную чараду, дзе было трое пастухоў, усе дарослыя, i ўсе таксама ў плашчах. Хоць чароды калгасныя i калгаснiкаў нiколi не падпускалiся блiзка адна да аднае i не мяшалiся, але ў час кароткiх асеннiх прыпынкаў на тырлiшчах Алёша бегаў да калгасных пастухоў, а Бiм разам з iм да калгасных сабак. Добрыя сабакi, паджарыя, шарсцiстыя, вялiкiя, але спакойныя, паслухмяныя; яны нават гулялi з Бiмам спакойна i паблажлiва, а вакол чарады хадзiлi паволi, пяшком, а не так, як Бiм, падскокам альбо галопам: з адчуваннем сваёй вартасцi сабакi. Падабалiся яны Бiму. I авечкi таксама харошыя.
Пачалося вольнае працоўнае жыццё i ў Бiма. Хаця яны ўсе ўтрох вярталiся стомленыя i таму прыцiхлыя, але то была воля i давер адзiн да аднаго. Ад такога жыцця сабака не ўцякае.
Але аднойчы, неяк нечакана, пасыпаўся снег, закруцiўся вецер, захадзiў, замяцелiў. Хрысан Андрэевiч, Алёша i Бiм збiлi авечак у чараду, пастаялi крыху ды i павялi ў вёску. На авечках быў белы снег, на плячах у людзей снег, на зямлi таксама снег. Усюды белы снег, толькi снег у полi - больш нiчога. Завiтала зiма, упала з неба.
Цi то Хрысан Андрэевiч вырашыў, што такому сабаку, як Бiм, нельга спаць з падсвiнкамi або сядзець на прывязi, цi з-за чаго iншага, але Бiм перайшоў цяпер начаваць у цёплую будку, збiтую ў кутку ў тых самых сенцах i напханую мяккiм сенам.
А вечарам ён хадзiў у хату як раўнапраўны сем'янiн i быў там, пакуль не павячэраюць.
- Не можа таго быць, каб зiма. Рана, - сказаў неяк Хрысан Андрэевiч Пятроўне.
Слова "зiма" паўтаралi яны пры размове часта, пра нешта турбавалiся; памiж iншым, Бiм ведаў: зiма - гэта белы халодны снег.
У той вечар Пятроўна прыйшла ўся запарушаная снегам, мокрая, з абветраным i падпухлым тварам. Бiм бачыў, як яна, распрануўшыся, трэсла рукамi i стагнала. Рукi яе былi ў чырванаватых трэшчынах i зямлiстых плямах, быццам бы з падушачкамi, такiмi, як на падэшвах у Бiма. Потым яна апускала рукi ў цёплую ваду, адмывала iх, доўга-доўга расцiрала маззю i вохкала. А Хрысан Андрэевiч глядзеў на Пятроўну i быццам гараваў (гэтага Бiм не мог не заўважыць па яго твары).
А наступным ранкам ён натачыў нажы i ўсе ўчатырох пайшлi з дому: Пятроўна, Хрысан Андрэевiч, Алёша i Бiм. Спачатку iшлi па роўным белым полi, накрытым неглыбокiм сняжком - на палавiну лапы, не глыбей, так што iсцi было лёгка. Вакол цiха, не холадна. Потым яны аказалiся на полi, дзе побач раскiданы кучы - копчыкi буракоў, складзеных лiстамi вонкi i прыкрытыя зверху нацiннем. Ля кожнае кучы сядзелi жанчыны, апранутыя гэтак жа, як i Пятроўна, i нешта рабiлi моўчкi i засяроджана.
Усе ўчатырох падышлi да аднае такое кучкi, селi вакол яе, i Бiм пачаў уважлiва глядзець, што ж тут робiцца. Пятроўна ўзялася за нацiнне, выцягнула бурак з кучы, спрытна перакруцiла яго коранем да сябе i - чык! - нажом: лiсты адпалi. Яшчэ чык-чык - па галоўцы бураку: галоўка чыстая. I адкiнула ўбок. Алёша - таксама, нават спрытней за Тату. I пайшло! Чык-чык! - i прэч нацiнне. Чык-чык! - чыстая галава. Трах! - бурак ляжыць збоку.
Непадалёку, ля такое ж самае кучкi сядзела жанчына, адна, i рабiла тое ж самае. Ля наступнае - таксама, але ўжо два-тры чалавекi разам. I так па ўсiм полi: буракi, як шалашыкi, захутаныя жанчыны з патрэсканымi далонямi i прыпухлымi ад холаду тварамi. Усе працавалi або ў рукавiцах або голымi рукамi. Чык-чык! - няма нацiння. Чык-чык! - няма нацiння. Чык-чык! - чалавек кiдае нож i хукае на рукi, трэ iх i зноў: чык-чык! - чыстая галоўка. Як часы!
I холадна. Сочачы за нажамi, Бiм пачаў мерзнуць, а таму страсянуўся i стаў даследаваць мясцовасць паблiзу, не адбiваючыся далёка.
Сагрэўся i вярнуўся назад да сваiх, хоць яго запрашалi i астатнiя жанчыны (усе на вёсцы ўжо ведалi, што такое Чарнавух!)
Потым да iх падышла тая жанчына, што сядзела i працавала адна-адзiнокая, маладая, але худая. Яна на нешта крыўдзiлася, смаркалася на зямлю, потым села побач з Пятроўнаю i паказала ёй рукi. Пятроўна таксама працягнула ёй свае далонi. Жанчына прыгнулася, закашлялася, прыцiскаючы брызентаваю рукавiцаю грудзi i змоўкла. А звалi яе Наталля.
Пятроўна - чык-чык! Хрысан Андрэевiч - чык-чык! Алёша - чык-чык! I хукаюць на рукi, труць шчокi. Пятроўна - чык-чык!.. I раптам - блюмк!.. У тае жанчыны-гаротнiцы ўпала на лiст кропля. Яна захiлiлася рукавом i пайшла назад, да сваiх буракоў.
- Упасi госпадзi, яшчэ i ты прастудзiшся, - сказала Пятроўна Алёшу, падышла, паправiла яму цёплую хустку пад шапкаю, зняла з сябе палатняны ручнiк i падперазала Алёшаў кажушок.
Бiм таксама тыкаўся носам у Алёшаў кажушок, дапамагаў Пятроўне. Але Алёша, як вызначыў Бiм, не зусiм i змёрз, як здавалася; наадварот, яму было намнога цяплей, чым Тату i Пятроўне (Бiм жа адчуваў гэта лепей за людзей).
- Чуеш, Алёша, - сказаў Хрысан Андрэевiч, увiхаючыся нажом за дваiх. (Бiм навастрыў вушы.) - Схадзi пабегай з Чарнавухам, пагрэйся крышку.
I Бiм пабег побач з хлопчыкам па бурачным полi, закамянелым ад марозу. Перасеклi яны поле ўпоперак, Алёшу стала горача, i ён зняў шапку, развязаў хустку, сунуў яе за пазуху, шапку надзеў, прыпадняўшы вушы. Побач з лясною паласою, у густой жоўтай траве Бiм прыпынiўся, нюхнуўшы паветра, заснаваў чаўнаком i нечакана для Алёшы стаў як статуя.
Алёша падбег да яго.
- Што тут, Чарнавух? - Бiм стаяў нерухома i чакаў загаду. Алёша здагадаўся, у чым справа: - Пужай! Пужай!
Бiм чакаў магiчнага слова "Наперад!" Але Алёша крыкнуў яшчэ мацней:
- Пужай!
Бiм пайшоў паводкаю i падняў на крыло чародку курапатак.
Нядоўга думаючы, Алёша пабег назад разам з Бiмам. Бiм адчуў, што зноў яны не разумеюць адзiн аднаго (Алёша не ведае слоў Iвана Iванавiча), але ўсё ж бег побач з Алёшам. А той, засопшыся, зачырванелы, расказаў бацькам, як Чарнавух знайшоў курапатак i "пужнуў" iх.
- Паляўнiцкi сабака Чарнавух, вучаны, - адобрыў Хрысан Андрэевiч. - Каб стрэльбу нам, Алёша! I на паляванне. Га?
Стрэльба? Паляванне? Якiя знаёмыя i дарагiя Бiму словы! Ён ведае, што гэта абазначае.
Бiм завiляў хвастом, залашчыўся да Алёшы, да Хрысана Андрэевiча, да Пятроўны, ён гаварыў на сваёй мове разборлiва i дакладна. Але тут яго нiхто не зразумеў, не пайшоў па стрэльбу, нiхто не пайшоў на паляванне i без стрэльбы. Бiм сеў за плячыма ў Алёшы, прытулiўся да кажуха i задумаўся, прынамсi, такi быў у яго выгляд.
Ужо прыцемкамi яны вярталiся дадому, стомленыя i схаладнелыя. А праз некалькi дзён i зусiм перасталi хадзiць на буракi - скончылi сваю норму.
Цяпер Пятроўна нiкуды не хадзiла i была рада гэтаму. Цэлыя днi яна што-небудзь гаспадарыла: чысцiла карову, мыла бялiзну, падлогу, шынкавала капусту, бiла масла, палiла ў печы, варыла, шыла на машыне, латала адзенне, выносiла карове цэбар - усяго i не пералiчыць. Бiм назiраў за яе работай.
Па Алёшу прыходзiла чыста адзетая жанчына з кнiжкамi, ушчувала Пятроўну (але не сярдзiта, як прыкмецiў Бiм), абедзве яны паўтаралi словы: "Алёша", "авечкi", "буракi". На наступны дзень Алёша пайшоў ранiцаю з кнiжкамi, так i знiкаў на кожны дзень. Хрысан Андрэевiч таксама хадзiў кудысьцi ў свой час з сахаром, а калi вяртаўся, то ад яго пахла гноем.
Аднаго звычайнага вечара, калi сабралiся ўсе i снедалi, увайшоў чалавек высокi, шырокi, касцiсты, велiкатвары, але з маленькiмi лiсiнымi вочкамi i ў лiсiнай шапцы. Бiм прыкмецiў, што Хрысан Андрэевiч зiрнуў на чалавека хмура i з-за стала не ўстаў, як звычайна, не падаў рукi.
- Здаровы былi, - абыякава сказаў госць i не зняў шапку.
- Добры вечар, Клiм. Сядай, - адказаў Хрысан Андрэевiч.
Той сеў на лаву, закруцiў вялiкую цыгарку, прыгледзеўся да Бiма i спытаў:
- Гэта i ёсць той самы Чарнавух? - (Бiм навастрыў вушы.) - Прападзе сабака без палявання. Або ўцячэ. Прадай: дам дваццацьпятку.
- Не прадаецца, - адказаў Хрысан Андрэевiч i цяпер устаў з-за стала скончыў вячэру.
Бiм нават i за тры крокi скора адчуў, што госць пахне зайцам. Ён падышоў, абнюхаў, вiльнуў хвастом i зiрнуў у твар лiсiнай шапцы, што абазначала на мове Бiма: "Разумею - паляўнiчы".
- Бачыш? - сказаў Клiм. - Чуе Чарнавух, хто прыйшоў. Прадай, кажу.
- Не прадам, Клiм, не прадам. Ужо збылося - нават Алёша не ведаў спачатку, - паслаў я тры рублi ў рэдакцыю рэспублiканскае газеты i аб'яву: "Прыбiўся паляўнiчы сабака, белы, з чорным вухам". Прыслалi ў адказ: "Не аб'яўляйце, калi ласка. Хай пакуль што пажыве". Што тут такое - не ведаю, але адчуваю сабака гэты важнецкi, трэба шанаваць.
- А ты i зглумiш. Прадай, - наставаў Клiм, пачынаючы злаваць.
- Торгу не будзе, - адрэзаў Хрысан Андрэевiч. - Так - на паляванне - бяры, а ў той жа дзень прыводзь назад. Хай Чарнавух пароду беражэ, так як i паложана.
- Таму што не прадаецца, - умяшаўся Алёшка.
- Ну, так дык так, - незадаволена скончыў Клiм, паляпаў Бiма па загрыўку i пайшоў.
Пасля вячэры, пры лiхтары, Хрысан Андрэевiч зарэзаў баранчыка i, падчапiўшы за заднiя ногi, зняў з яго футра, выпатрашыў, абмыў тушку i пакiнуў яе ў хляве да ранiцы.
Пятроўна ўвесь вечар то пакавала яйкi ў карзiну, то накладала ў слоiкi масла або перапушчанага сала. Потым яна акуратна састаўляла iх у базарныя, з белых дубцоў карзiны.
Цяпер-то Бiм адчуў, што ад усяго гэтага (баранчык без аўчынкi, яйкi, масла, карзiны) пахне горадам, гарадскiм базарам. Цi ж яму не ведаць! Увесь горад з канца ў канец ён вывучыў, шукаючы Iвана Iванавiча. I Бiм захваляваўся: базар, горад, карзiны, свая ўласная кватэра - усё сплялося ў адно: Iван Iванавiч там. За ноч ён не звёў вачэй.
Ранiцаю, раненька-раненька, Хрысан Андрэевiч завярнуў ужо цвёрдую тушку ў чыстую мешкавiну, звязаў шпагатам i ўскiнуў на плячо. Пятроўна пачапiла на каромысла дзве карзiны, падняла i паклала яго на абодва плечукi. Як Бiм прасiўся разам з iмi! Ён ясна гаварыў, уталкоўваў iм настойлiва: "Мне трэба разам з вамi. Я - туды. Вазьмiце".
Нiхто не здагадаўся пра яго хваляваннi. Нават больш таго, Хрысан Андрэевiч сказаў, папраўляючы, каб ямчэй ляжала тушка.
- Патрымай яго, Алёша, Чарнавуха, - каб хоць не пабег за намi.
Алёша ўзяў яго за аброжак i патрымаў на ганку. А Тата i Мама, абое з ношамi, паволi пайшлi да шашы, да аўтобуснага прыпынку. Бiм праводзiў iх вачыма i не звяртаў увагi на Алёшавы пачастункi i на ягоную ласку, праводзiў, пакуль яны не схавалiся з вачэй.
Скора прыйшоў Клiм з рукзаком i стрэльбаю. Паляўнiчае сумкi i патранташа на iм не было (тое, што не ўся экiпiроўка была, Бiм прыкмецiў адразу ж). Але ўсё-такi стрэльба! - вось дзе соль! Бiм даверлiва падаўся да паляўнiчага i адразу ж уведаў, што набоi пакладзены ў кiшэнi. Таксама вялiкi непарадак. Але ж галоўнае - стрэльба. За чалавекам са стрэльбаю ён пойдзе куды хочаш, хоць у свет. Надоўга цi ненадоўга, а пойдзе. Такая ўжо натура ў лягавага сабакi, i Бiм быў не выключэнне: у яго на нейкi час ацiхла нудота, якая ўзнiкла ў апошнi дзень, - нават так. Калi датычылася адносiн да стрэльбы, то Бiм быў як звычайны паляўнiчы сабака. Не скажаш, што няма ў яго логiкi, бо iсцiну ён спасцiгае практыкай, хоць i быў надзвычай разумны сабака. Яму яшчэ многа трэба будзе перажыць толькi таму, што ён сабака. Не будзем асуджаць.
- Пайшлi ж, Чарнавух, на паляванне, - сказаў Клiм.
Бiм заскакаў перад iм: "На паляванне, на паляванне!"
Клiм узяў яго за скураны павадок. Алёша папярэдзiў:
- Дзядзька Клiм, калi Чарнавух спынiцца, выцягнецца, замрэ, то тут i курапаткi. Яму так трэба крыкнуць: "Пужай!" Бо не рушыць з месца.
- Няўжо праўда?
- Ну дык! Ведаю ж, - спаважна адказаў Алёша. - Мне вось урокi вучыць, а то б сам паказаў.
- Мы таксама што-нiшто кемiм. Не першына, - запэўнiў Клiм.
Такiм чынам, пасля вялiкага перапынку i многiх хваляванняў Бiм пайшоў на паляванне. Спачатку iм нiчога не траплялася, акрамя смярдзючага тхара.
- Грабi, - загадаў Клiм.
Бiм гэтага не разумеў, адышоўся, сеў збоку недаўменна.
Пад паўдня моцна пацяплела. Сонечна, тоненькi снег раскiс, пад лапамi ўжо хлюпала гразь, ачосы на Бiмавых нагах выквацалiся, ён стаў падсмалены i непрыгожы, як i кожны мокры лягаш. Але Бiм шукаў па ўсiх правiлах - чаўнаком перад Клiмам, упоперак i з праверачным заходам. На ўзлеску кусцiстага калка Бiм стаў на курапатак. Клiм крыкнуў:
- Пужай!
Бiм нават сцепануўся ад басавiтага рыку i падняў курапатак рыўком, без падводкi (ай, якая памылка!), але стрэлу не пачулася. Бiм азiрнуўся. Паляўнiчы ўпiхаў патрон у аднастволку, - а той - нiяк. Потым пачаў яго выцягваць, таксама - нiяк. Бiм сеў, не сыходзячы з месца, адкуль узляцелi курапаткi, i, не падыходзячы, аднак, да паляўнiчага, сачыў за iм. А Клiм пачаў лаяцца так, як лаюцца вечарам на тратуары п'яныя: хiстаюцца i лаюцца адзiн на аднаго або проста на цёмную ноч. Гэты не хiстаўся, але таксама лаяўся.
Хоць Клiм у рэшце рэшт дастаў патрон, уставiў другi i зачынiў стрэльбу, але быў злосны i нечым нагадваў Шэрага.
- Ну, шукай! - загадаў ён Бiму. - Чарнавух, шукай!
Адвярнуўшыся i выходзячы насупраць ветру на чаўнок, Бiм зрабiў выгляд: "Ну што ж, буду шукаць".
Але нешта апатычнае з'явiлася ў яго кульгавай прабежцы, не той спрыт, як да таго, пакуль узляцелi курапаткi. Клiм зразумеў гэта так, што сабака саслабеў, бо не мог зразумець таго, што гэта абазначала, што Бiм засумняваўся ў чалавеку: вось так, скоса азiраецца на яго, не спыняецца, але i не падыходзiць, трымаецца далекавата. Ён быццам i не шукаў, а цiкаваў за паляўнiчым, але гэта толькi здавалася. Азарт неадольны, азарт вечны, пакуль iснуюць паляўнiчыя сабакi, узяў верх. Па сутнасцi, Бiм iшоў за стрэльбаю, а зусiм не за Клiмам.
Нечакана ён улавiў пах заячае лапы. На гэтых звяркоў Iван Iванавiч не паляваў з Бiмам, хоць разы два-тры Бiм i рабiў на iх стойку. Яны ж, гэтыя зайцы, не вытрымлiваюць стойкi нiяк: толькi прыпынiся, а ён драла. Ганяцца за iмi - нельга - гаспадар не дазваляў. Летам, праўда, яны яшчэ крыху ляжаць i пад стойкаю, але Iван Iванавiч заўсёды клiкаў Бiма; а адно зайчанё, з кулачок, нават адабраў з-пад лапы i выпусцiў на волю. Так што заяц не птушка. Аднак Бiм павярнуў нос на струмень паветра, якi плыў ад зайца, пайшоў дакладна i стаў на стойку - мокры, чуць скасабочаны - на скалечаную лапу. Не, ужо не тая стойка ў калекi. Не тая мастацкая артыстычная пастава.
- Пужа-а-ай! - зароў Клiм.
Скажам, у мяккае надвор'е ды яшчэ па раскiслай гразi, заяц ляжыць моцна, а Бiм пакуль што яшчэ не скрануўся з месца, быццам хацеў сказаць: няправiльна крычыш жа.
- Пужай, чорт кульгавы! - раўнуў Клiм.
Падняў зайца Бiм i прылёг, як i трэба перад стрэлам.
Клiм бабахнуў, як з пушкi. Заяц бег усё павальней i павальней. Потым сеў, а потым схаваўся ў разору i знiк з вачэй.
Клiм крычаў дзiкiм голасам:
- Кусi, кусi яго! Ала-ала-ла-ла! Кусi! - i бег туды, дзе схаваўся заяц.
Бiм хоць i заскакаў побач з Клiмам, ведаў дакладна, што ўсё гэта робiцца не па правiлах: паляўнiчы не павiнен бегчы, як сабака, Бiм i сам знойдзе, калi трэба, - нават i зайца, калi загадаў бы Iван Iванавiч.
Клiм спынiўся, засопшыся, i не сваiм голасам крычаў:
- Шукай, балда! Калека чортаў!
Рушыў Бiм неяк пакрыўджана. I так заячы пах быў мала цiкавы яму i дагэтуль, а тут - тупацiць ззаду нагамi Балда. Але ўсё ж па следзе, па следзе - Бiм давёў i спынiўся, зрабiў стойку, чакаў пакуль пачуе апрацiвелае "Пужай!" i нарыхтаваўся падымаць зайца. Але той ледзьве выпаўз з разоры i закульгаў, быццам хворы. Клiм стрэлiў, а заяц бег. Яшчэ раз стрэлiў, а заяц пакрысе кумiльгаўся, прыпыняючыся. Бiм ляжаў, як i павiнна быць, хоць i на гразi, чакаў загаду.
А Клiм рыкаў:
- Кусi, гад! Кусi яго, балда! - I паказваў на зайца.
Бiм зноў знайшоў падранка, якi прытаiўся, i зноў зрабiў стойку. Трэцюю! I зноў Балда прамазаў. I зноў заяц пабег.
Клiм ад злосцi так i не змог зразумець, што Чарнавух не навучаны душыць падранкаў, што гэта не адпавядае вартасцi iнтэлiгентнага сетэра, што сетэр не можа трываць такiх паляўнiчых, як Клiм. Калi апошнi раз заяц прапаў з вачэй (ён пайшоў крыху жывей - вiдаць, рана была адкрытая), Клiм зноў азвярэў: ён падышоў да Бiма i, часта паўтараючы слова "маць", злосна, з нянавiсцю кляў яго.
Бiм адвярнуўся седзячы, сабраўся iсцi прэч ад стрэльбы. I тут Клiм з размаху ўдарыў колькi ставала сiлы наском вялiзнага бота ў грудзi знiзу...
Бiм ахнуў. Як чалавек ахнуў.
"А-а-х! - ускрыкнуў працягла Бiм i ўпаў. - Ой, ой... - гаварыў Бiм па-чалавечы. - Ой... За што?!" - I глядзеў вачыма пакутнiка на чалавека, нiчога не разумеючы i жахаючыся.
Потым ён ледзьве падняўся на чатыры лапы, пахiстаўся крышку i ўпаў зноў, варушачы лапамi.
- Што ж я нарабiў! - схапiўся за галаву Клiм. - Цяпер давядзецца дваццацьпятку аддаваць. Прапалi грошы! - I затрухаўся скоранька-скоранька, быццам уцякаў ад Бiмавага позiрку.
Таго дня Клiм не паказаўся ў вёсцы, недзе працягаўся да ночы. Апоўначы, крадучыся, запоўз у сваю хату, што на краi вёскi.
А як жа Бiм? Дзе ён?
Ён застаўся адзiн на сырой i халоднай зямлi, адзiн-адзiнокi на ўсiм белым свеце. Усярэдзiне нешта абарвалася пасля ўдару, i гэтае "нешта" стала цёплае, яно забiла дыханне, сцiснула грудзi, таму ён i страцiў прытомнасць. Але вось ён кашлянуў, яго вырвала, уздыхнуў - дыхаць балюча. Яшчэ раз схапiў паветра адкрытым ротам i адкашляўся. I ледзьве падняў галаву: поле гойдалася, быццам Бiм плыў на хвалях у паводку. Ён паднатужыўся i сеў: поле гойдалася, сонца гойдалася, быццам падвешанае на вяроўцы.
Сёння ад Бiма хацелi больш, чым ён можа; ад яго патрабавалi: ты павiнны, абавязаны зрабiць тое, чаго не можаш зрабiць, калi хочаш, каб было чыстае тваё сабачае сумленне i iмя. За тое, што не выканаў, жорстка збiлi. Ён, Бiм, не можа душыць падранка, не можа.
"За што-о-о... За што-о-о... - скуголiў цiхенька Бiм. - Дзе ты, мой добры сябар... Дзе-е? Дзе?.." - усё цiшэй i цiшэй жалiўся Бiм i зацiх нарэшце.
Збоку здалося б, што ляжыць у чыстым гразкiм полi мёртвы сабака, але гэта было не так.
Вось ён падняў азадак, абмацаваўся на нагах - не ўпаў. Ступiў раз - не ўпаў. Пастаяў. Ступiў другi раз. I пагробся па вораным полi, цягнучы лапы, закрэслiваючы свой след.
...О вялiкая сабачая мужнасць i цярпенне! Якая сiла зрабiла вас такiмi магутнымi i незнiшчальнымi, што нават у перадсмяротную часiну вы несяце цела ўперад? Хоць памаленьку, але наперад. Наперад, туды, дзе, магчыма, будзе давер i спагада да няшчаснага, адзiнокага, забытага ўсiмi сабакi з чыстаю душою.
I Бiм iшоў. Ледзьве iшоў, але iшоў усё-такi. На губах запенiлася кроў, а ён усё-такi iшоў. Кашляў крывёю, але iшоў. Лажыўся знясiлена на халодную зямлю, уставаў i зноў iшоў наперад.
Ля ручая прагна напiўся вады - стала крышку лягчэй. Нешта падказвала яму нельга адыходзiць ад вады. Ён i сапраўды дабраўся да блiжняе сцiрты, цераз сiлу працiснуўся пад навiслую аж да зямлi салому i зацiх. Так сабакi адлежваюцца ў час хваробы, хаваючыся ад людскога вока i звяроў; гэтаму навучыла iх сама прырода. Хвала яе законнаму парадку i разумнай мэтазгоднасцi!
Колькi Бiм пралежаў без памяцi, ён не ведаў, але, ачнуўшыся, адчуў, як востра балiць у грудзях; галава пайшла кругам, i ён адчуў усiм нутром, што зараз нешта здарыцца з iм, выпаўз з саломы. Паляжаў на паветры, адчуў, што шэрсць стала сухая. Сеў. Асенняя трава цяпер не гойдалася, сцiрта - таксама, сонца - таксама, i яно цёплае, нават чуць грэе. Бiм даплёўся да ручая i зноў пiў, пiў, пiў. Адпачыў крыху i зноў пiў патрошку. Ён заўважыў непадалёку ад ручая стэпавую асаку, дробненькую i яшчэ зялёную, падобную да пырнiку (мароз не скора яе бярэ). Бiм пачаў есцi асаку. Што яму падказала на гэту непрыкметную траву, людзi так нiколi i не даведаюцца, але ён-то ведаў: трэба абавязкова есцi яе. I еў. Потым трапiўся i рамонак, прысохлы, познi, а на iм прыцiснутыя восенню напаўсухiя кветкi. Ён еў i рамонак. Яшчэ раз вярнуўся да ручая, напiўся i пайшоў да вёскi. Iшоў уперад i ўперад.
I такi дабраўся, калi змерклася ўжо. Не, Бiм не пайшоў у вёску. Як жа! Туды пабег Клiм... Не, за iм ён не пойдзе. Клiм можа зноў узяць за аброжак i тады... Не, не быць таму.
Бiм умасцiўся на астатках ад капы, вылежаўся крыху. Пачуў побач сцябло дзядоўнiка, паспрабаваў яго - сухое, адгрыз паўз зямлю i пачаў шчыпаць корань, угрызаючыся глыбей. Гэта ён таксама ведаў, што дзядоўнiк трэба есцi абавязкова.
Вялiкiя i шматбаковыя веды сабакi пра лекi. Пусцiце сабаку, калi ён толькi пачынае шалець, у лес: праз два-тры тыднi ён вернецца схудалы i знясiлены ўшчэнт, але здаровы. Стаў балець у сабакi страўнiк - вядзiце яго ў лес або ў стэп i пажывiце з iм два-тры днi: ён вылечыцца сам травою. Менавiта ў сабакi i трэба вучыцца, як яго лячыць. Прырода замацавала так багатыя "веды" ў сабакi, што дзiву гэтаму чалавек нiколi не перастане дзiвiцца.
...Ноч прайшла. Вялiкая, асенняя нудная ноч, ад якое ныла ўсярэдзiне.
Пракукарэкаў першы певень. Бiм не захацеў чакаць другiх i трэцiх, апошнiх, свiтальных. Ён сiлiўся, але нiяк не мог падняцца з месца ад болю ў грудзях. Але ўсё ж, хоць цераз сiлу, разварушыўся, два разы ўстаючы i кладучыся, ды i патупаў памаленьку.
Ён прыцягнуўся да Хрысана Андрэевiча, узабраўся цераз дзве прыступкi на ганак i прылёг. У доме было цiха.
Хто ведае, можа, i не пайшоў бы ён адсюль сёння, але побач, зусiм побач, прайшоў Клiм, цiха крадучыся, як злодзей. Бiм задрыжаў. Бiм гатовы быў баранiцца да апошняга ўздыху. У iм прачнуўся гонар асуджанага, калi таму больш няма чаго страчваць. Але Клiм перагнуўся цераз балясiну i сказаў паўшэптам:
ТЕЛЕГРАМКанал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками
Книжный Вестник
Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)
Поиск книг
Свежие любовные романы в удобных форматах
Любовные романы
О психологии, саморазвитии и личностном росте
Саморазвитие
Детективы и триллеры, все новинки
Детективы
Фантастика и фэнтези, все новинки
Фантастика
Отборные классические книги
Классика
ВКОНТАКТЕБиблиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории
Любовные романы
Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров
Фантастика
Самые популярные книги в формате фб2
Топ фб2
книги