Дзённік пасольства да цара Міхаіла Фёдаравіча ад караля і вялікага князя Уладзіслава IV

Пётр ВЯЖЭВІЧ

ДЗЁННІК ПАСОЛЬСТВА ДА ЦАРА МІХАІЛА ФЁДАРАВІЧА АД КАРАЛЯ І ВЯЛІКАГА КНЯЗЯ УЛАДЗІСЛАВА IV

Дыпламат і майстар слова

Пётр Вяжэвіч — дзяржаўны дзеяч і яркі беларускі пісьменнік эпохі Барока. Ён меў шляхецкі тытул і займаў пасаду мсціслаўскага стольніка. Пэўны час выконваў абавязкі каралеўскага пісара. У 1635 г. у якасці сакратара ўдзельнічаў у пасольстве ў Маскву.

Пяру Вяжэвіча належаць два празаічныя гісторыка-літаратурныя творы — «Дзённік пасольства да цара Міхаіла Фёдаравіча ад караля і вялікага князя Уладзіслава IV» і «Рэляцыя». Найбольш каштоўным у мастацкіх адносінах з’яўляецца першы. У ім раскрыты падрабязнасці аб’яднанага пасольства Вялікага Княства Літоўскага і Польскага Каралеўства ў Маскву ў 1635 г. Дыпламатычная місія на ўсход, як вынiкае з «Дзённіка...», ажыццяўлялася пад кіраўніцтвам Аляксандра Песачынскага і Казіміра Лявона Сапегі — сына знакамітага канцлера і віленскага ваяводы Льва Сапегі.

Аўтар «Дзённіка...» абараняў інтарэсы, перш за ўсё, дэлегацыі Вялікага Княства Літоўскага. Ён, відавочна, быў набліжаным К.-Л. Сапегі. Невыпадкова, пісьменнік часцей і больш падрабязна пісаў пра яго, чым пра Песачынскага. Падчас дыскусій і спрэчак паслоў па пытанні аб захоўванні пакта аб вечным міры, а таксама аб месцах за царскім сталом, як правіла, прымаў бок К.-Л. Сапегі.

Творчы метад і мастацкі стыль П. Вяжэвіча відавочна сфарміраваліся пад уздзеяннем эстэтыкі Барока. У творы арганічна спалучаюцца тры моўныя стыхіі — беларуская, руская і польская, што адпавядала мастацка-эстэтычным уяўленням гэтага часу. Аўтар «Дзённіка...» пісаў пераважна пра людзей і гістарычных асоб, якіх ведаў і з якімі кантактаваў. Таксама паведамляў пра факты і здарэнні, вядомыя яму асабіста.

Пётр Вяжэвіч у поўнай меры ўсведамляў пісьменніцкую адказнасць, выключную важнасць для гісторыі ўсяго таго, што адбываецца. Ённ пастараўся дэталёва асвятліць мэты і склад пасольства, маршрут руху, характар перамоў і іх вынікі. Выкладаў падзеі ў строгай храналагічнай паслядоўнасці, па месяцах, дзень за днём, пачынаючы з 20 студзеня да 8 красавіка 1635 г. Скрупулёзна зафіксаваў чарговасць, у якой рухаўся пасольскі абоз. Вельмі часта называў адлегласць, якую паслы пераадольвалі за вызначаны дзень, паведамляў пра месцы начлегаў і прыпынкаў, звяртаў увагу на шматлікія дэталі і абставіны. Старанна фіксаваў ўбранне і вупраж коней, падрабязна пералічваў стравы, якімі частавалі паслоў.

Кульмінацыя «Дзённіка...» — сустрэчы вялікіх паслоў з рускім царом Міхаілам Фёдаравічам у Крамлі, у Гранавітай палаце. Вяжэвіч падрабязна і вельмі маляўніча адлюстраваў сцэны афіцыйных прыёмаў, абмаляваў дыпламатычныя рытуалы таго часу, з пратакольнай дакладнасцю перадаў словы ўдзельнікаў перамоваў. Пісьменнік паказаў нябачанае напружанне і складанасць дыпламатычнай гульні, гістарычную адказнасць удзельнікаў перамоваў за прынятыя рашэнні.

На старонках «Дзённіка...» Вяжэвіч распавёў пра норавы і звычаі рускіх людзей, іх уважлівае стаўленне да замежных паслоў, непадробную цікавасць да іх.

Такім чынам, «Дзённік пасольства да цара Міхаіла Фёдаравіча ад караля і вялікага князя Уладзіслава IV» Вяжэвіча — сінтэтычны твор эпохі Барока, створаны таленавітым майстрам слова. Ён мае выключную мастацка-эстэтычную каштоўнасць, з 'яўляецца сапраўдным літаратурным шэдэўрам, унікальнай гістарычнай крыніцай, рарытэтным помнікам дыпламатыі і міжнародных адносін.

Пераклад «Дзённіка...» на беларускую мову ажыццёўлены паводле выд.: Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Запад­ной Руси. Вильня, 1867. Т. 4. С. 92—174.

Іван САВЕРЧАНКА

Пасля перамогі над маскоўскім войскам і ўзяцця Смаленска, у выніку доўгай і складанай аблогі, паўстала неабходнасць падпісання мірнай дамовы з Маскоўскім княствам. На двухтыднёвым Варшаўскім сойме ў 1634 годзе, які адкрыўся 18 ліпеня, было сфармавана пасольства ад яго міласці караля Уладзіслава IV і ад усіх саслоўяў Польскай Кароны і Вялікага Княства Літоўскага. Пасольства накіроўвалася да маскоўскага цара Міхаіла Фёдаравіча з мэтай падпісання вечнага міру і атрымання ад яго прысягі.

Сустрэчу паслоў з прадстаўнікамі маскоўскага цара намецілі на 20 лютага 1635 года паводле нашага календара і на 10 лютага па маскоўскім календары, каля ракі Палянаўка. Адтуль разам паслы і царскія баяры павінны былі ехаць у сталіцу.

Вялікае пасольства ўзначалілі: ад Польскай Кароны — Аляксандр Песачынскі, камянецкі і ўланоўскі кашталян, староста наваградскі; ад Вялікага Княства Літоўскага — Казімір Лявон Сапега, віленскі ваяводзіч і вялікакняскі пісар, ста­роста гродзенскі, волпенскі і любашанскі.

Іх міласці паслы — Казімір Лявон Сапега і Аляксандр Песачынскі — пісьмова дамовіліся аб папярэдняй сустрэчы ў Смаленску ў студзені 1635 года.

Віленскі ваяводзіч Казімір Лявон Сапега выехаў з Замосця, ад караля яго міласці, спачатку ў Львоў і знаходзіўся там непрацяглы час. Затым ён накіраваўся ў свае ўладанні ў беларускім краі — у Чарэю і Талачын, дзе пачаў рыхтавацца да ад’езду. Тады ж ён уступіў у перапіску са смаленскім ваяводам, які абараняў мяжу на ўсходзе. Неўзабаве пан Сапега выехаў з Талачына, з імем Божым на вуснах.

I

Студзень 1635 года.

20 студзеня ў суботу. Начавалі ўсім дваром у Старым Сяле. Праехалі пяць міль. Яго міласць пан Сапега начаваў на паўдарозе ў Дудокавічах, у пана Цеханавецкага, аршанскага земскага суддзі.

21 у нядзелю. Абедалі ў Старым Сяле. На ноч паехалі ў Копысь. Праехалі дзве мілі.

22 у панядзелак. На абед паехалі ў Сяльцо, маёнтак яго міласці пана маршалка Вялікага Княства Літоўскага. Начавалі ў тым жа месцы. Праехалі 5 міль.

23 у аўторак. Абедалі ў Горках. Праехалі пяць міль. Двор і падводы начавалі там жа. Яго міласць пан Сапега ўлегцы паехаў начаваць у Горы. Праехалі 2 мілі.

24 у сераду. Увесь двор і падводы карміліся ў Звяровічах. Праехалі пяць міль. Начавалі там жа. І яго міласць пан Сапега там жа начаваў.

25 у чацвер. Начавалі ў Зарнаўцы. Праехалі 5 міль.

26 у пятніцу. Прыехалі абедаць у Смаленск. Праехалі 6 міль.

27 у суботу. Знаходзіліся там жа. Яго міласць пан Сапега аглядаў сцены і пралом у іх.

28 у нядзелю. Знаходзіліся там жа. Падводы і пешых яго міласць пан Казімір Лявон Сапега выправіў паперадзе сябе. Сам ён, разам з усім сваім дваром, застаўся чакаць пана Аляксандра Песачынскага, камянецкага кашталяна. Пан К.-Л. Сапега накіраваў некалькі маладых людзей у Дарагабуж, каб папярэдзіць аб хуткім прыездзе туды паслоў.

У той жа дзень яго міласць пан К.-Л. Сапега даведаўся аб хуткім прыбыцці яго міласці камянецкага кашталяна ад яго слугі, пана Кавальскага, які спецыяльна прыехаў паведаміць аб хуткім прыбыцці свайго гаспадара.

29 у панядзелак. Пасля поўдня прыехаў яго міласць Аляксандр Песачынскі, кашталян камянецкі. Выйшаўшы з карэты, ён неўзабаве паведаміў яго міласці пану ваяводзічу віленскаму, што пакуль не можа яго наведаць, бо яшчэ не ўладкаваўся. Яго міласць пан ваяводзіч віленскі сам пайшоў да яго. Там некалькі гадзін яны правялі разам за агульнай гутаркай.

30 у аўторак. Яго міласць пан Аляксандр Песачынскі з усімі сваімі слугамі быў на абедзе ў яго міласці пана Казіміра Лявона Сапегі, ваяводзіча віленскага. Там іх міласці ўсё ўзгаднілі і напісалі паведамленне пану Крамянецкаму, капітану дарагабужскаму. Яны апавяшчалі яго, што 5 лютага хочуць спыніцца каля рэчкі Палянаўкі. Паслы гэтаксама прасілі яго звярнуцца з просьбай да вяземскага ваяводы, каб той выдзеліў корм і падводы для пасольства. Для нарыхтоўкі корму і падвод пан Сапега выслаў наперад сваіх слуг — пана Станіслава Кошчыца і пана Андрэя Дзевялтоўскага. Яго міласць пан Песачынскі з той жа мэтай выслаў наперад свайго прыяцеля пана Глагоўскага.

31 у сераду. Пасля набажэнства і сняданку яго міласць пан Сапега выехаў са Смаленска. Амаль усіх сваіх слуг ён накіраваў гасцінцам на Пнеўна. Сам жа, з некалькімі маладымі людзьмі, паехаў іншым шляхам. Пан Песачынскі, камянецкі кашталян, рухаўся трэцяй дарогай. Пасольства падзялілася на тры калоны па прычыне спустошанасці тамтэйшых зямель. Інакш бы ўзніклі цяжкасці з забеспячэннем іх харчаваннем.

Недалёка ад пана Сапегі знаходзіліся калёсы са ўсякай жыўнасцю, прывезенай з рускіх зямель; ён меў лепшы доступ да пачастункаў.

Пан Песачынскі вымушаны быў рухацца іншым гасцінцам, каб здабываць харчаванне, якое паслы заўсёды атрымлівалі дарма.

Яго міласць пан Сапега праехаў у той дзень 4 мілі, да вёскі Немікеры, якая належала смаленскай плябаніі.

II

Люты 1635 года.

1 у чацвер. Атрымалі прадукты харчавання ў Сяльцы, маёнтку пана Вярхоўскага. Праехалі 5 міль.

Ехалі па цеснай і гарыстай дарозе. Яна праходзіла паміж лясамі, якіх там нямала. Затым ўбачылі пана Песачынскага. Заехалі да яго. Начавалі ў вёсцы Куркова, над ракой Вужай. Праехалі 4 мілі.

2 у пятніцу. Яго міласць пан Сапега вырашыў прыбыць у Дарагабуж на досвітку, да набажэнстваў. Але па пэўных прычынах ён не хацеў сустракацца з маскоўскім паслом. Пан Сапега даведаўся ад сваіх людзей, спецыяльна дасланых наперад, аб прыбыцці таго маскоўскага пасла ў Дарагабуж і хуткім выездзе з яго. Таму яго міласць пан Сапега спыніўся ў вёсачцы, за паўтары мілі ад Дарагабужа, што складала паўдарогі да месца начлегу.

Абоз маскоўскага пасла быў наступным. Спачатку рухаліся падводы. Затым — верхавыя коні лікам 54, сярод якіх было некалькі турэцкіх, а астатнія нашы — вельмі несамавітыя. Адны коні ішлі пад дзерхамі і ў каптурах, іншыя — пад коўдрамі і гунямі. Некаторыя коні былі асядланыя і пад скупамі леапардаў. Частка коней ішлі ў хамутах; на кожным з хамутоў вісела па некалькі лісіных хвастоў. Наперадзе коней і ззаду іх ехалі конюхі. Затым рухаліся яшчэ сто коней. За імі ішоў 21 чалавек, узброены доўгімі і прыгожымі стрэльбамі.

Потым ехаў сам пасол на адным коні ў санях, стылізаваных пад белага мядзведзя. Перадок саней быў накрыты кармазінавым (ярка-чырвоным) сукном, вышываным кветкамі. Пасол сядзеў у аксамітавай чырвонай футры, падшытай собалямі. Старэйшы конюх кіраваў канём у санях. Два халопы, таксама апранутыя ў футры, стаялі на падножках.

Затым рухалася яшчэ больш за дзесяць саней. Людзі, якія знаходзіліся ў іх, былі ў аднолькавых футрах.

У канцы абозу ішло некалькі парожніх саней, а таксама пара запасных коней для пасла, накрытых зялёным сукном.

Яго міласці пану Сапегу неўзабаве прынеслі спіс абозу маскоўскага пасла. Маскавіты самі склалі дадзены спіс і перадалі яго праз пана Сакалінскага, падваяводу смаленскага.

Спіс дваран, пад'ячых, пасольскіх і дваранскіх людзей, а таксама коней і вазоў, якія былі з вялікім паслом, намеснікам суздальскім, баярынам і князем Аляксеем Міхайлавічам Львовым, падданым вялікага гасудара і вялікага князя Міхаіла Фёдаравіча — самаўладцы ўсёй Русі, валадара многіх зямель і ўладальніка царскага тытула.

З баярынам і суздальскім намеснікам, князем Аляксеем Міхайлавічам Льво­вым — 50 яго людзей, 100 коней, 80 фурманак.

З думным дваранінам і намеснікам шацкім Сцяпанам Мацвеевічам Праесцевым — 40 яго людзей, 80 коней, 30 фурманак.

З думным дваранінам Міхаілам Данілавым — 40 яго людзей, 80 коней, 20 фурманак.

З Іванам Пераносавым — 30 яго людзей, 42 кані, 15 фурманак.

Са стольнікам яго царскай вялікасці, князем Васілём Львовічам Пятровым — 22 чалавекі, 13 коней, 15 фурманак.

Стольнікаў дваран — 7. У кожнага з іх па 7 чалавек, па 10 коней, па 12 фурманак.

Дваран — 3 чалавекі. У кожнага з іх па 4 чалавекі, па 5 коней.

З перакладчыкам — 5 яго людзей, 7 коней з падводамі.

Старых пад’ячых — 3. У першага з іх — 4 чалавекі, у другога і трэцяга па 3 чалавекі; 15 коней, 7 фурманак.

Маладых пад’ячых — 5. У кожнага з іх па адным чалавеку, па 7 коней, па 15 фурманак.

Собальнікаў — 2. З імі — па адным чалавеку, па 2 кані і па 2 падводы.

Вартаўнікоў — 2 чалавекі. У кожнага з іх — 2 кані і 2 падводы.

Усіх людзей — 296, коней — 378, фурманак — 266.

Яго міласць, пан Сапега, даведаўшыся аб выездзе маскоўскага пасольства з Дарагабужа, выехаў з той вёсачкі, дзе ён стаяў, праехаў тры мілі і гадзіны за тры да вечара быў ужо ў горадзе, дзе і спыніўся на начлег. У гэты час горад пакідалі апошнія людзі маскоўскага пасольства, якіх яны бачылі на свае вочы.

Яго міласць пан Сапега заспеў у Дарагабужы пана Вяжэвіча, мсціслаўскага стольніка, сакратара пасольства, і пана Мадаленскага, мсціслаўскага войскага. Яны адразу ж пайшлі да вялікага пасла і праседзелі ў яго да позняй ночы, размаўляючы з ім.

3 у суботу. Яго міласць пан Сапега меў уд о сталь усякай ежы. Ён убачыў, што ў пана Песачынскага, камянецкага кашталяна, не хапае правіянту, які затрымліваецца ў дарозе. Таму ён распарадзіўся забяспечыць яго рыбай і некалькімі бочкамі аўса.

4 у нядзелю. Яго міласць пан Сапега выехаў з Дарагабужа. Адпачываў і еў у вёсцы у пана Мадаленскага. Начаваў у вёсцы Шамлова. Праехаў 13 міль.

У Шамлова да яго прыехаў яго каморнік Раецкі, слуга, які займаўся забеспячэннем пасольства ежай. Ён паведаміў Сапегу, што маскоўскія людзі, як здаўна ў іх павялося, груба паставіліся да прадстаўнікоў пасольства. Калі нашы ў першы дзень прыехалі па правіянт, маскавіты груба запыталіся:

— Навошта вы прыехалі і хто вы такія?

Нашы паведамілі пра сябе і хацелі з імі гаварыць пра тое, для чаго былі пасланыя да іх. Маскавіты не адрэагавалі. Затым нашы запатрабавалі сустрэчы з ваяводам, каб з ім асабіста пагаварыць пра патрэбы пасольства.

Маскоўскія людзі адказвалі ім:

— Ні ваявода і ніхто іншы з вамі не будзе нічога вырашаць. Прыстава і прыёмшчыка ад яго царскай вялікасці няма. Увесь корм гатовы, ды няма каму з вамі пра тое казаць.

І не пусцілі нашых людзей у прадмесце.

Маскавіты загадалі нам размяшчацца за горадам у хацінах, якія былі пачварна пабудаваны і не мелі ніякіх выгод.

У той дзень даставілі нашым людзям вельмі сціплы харч. Тыя людзі, што даставілі яго, перадалі на словах:

— Ваявода з міласэрнасці сваёй даслаў вам ежу. А заўтра, пакуль тут будзеце знаходзіцца, за грошы сабе ўсяго здабывайце.

Іх міласці паслы зразумелі, што дамовіцца з маскавітамі ў іх не атрымаецца. Яны накіравалі Раецкага да вяземскага ваяводы. Раецкі павінен быў перадаць ваяводу ліст ад пана Мадаленскага. Начаваць паны паслы засталіся на ранейшым месцы.

5 у панядзелак. Пасля набажэнства і сняданку іх міласці паны паслы рана адправіліся ў шлях. Яны рухаліся ў наступнай чарговасці. Спачатку, наперадзе вазоў, ішлі верхавыя коні лікам 49. З іх — 5 коней пана Сапегі ў прыгожых і багата ўпрыгожаных пакрывалах, з пазалотай, у зялёных аксамітных каўпаках; 10 коней пана Песачынскага і яго прыяцеляў; астатнія коні, таксама ў багатай збруі, належалі слугам паслоў. З ліку апошніх, трое коней належалі пану Вяжэвічу.

За верхавымі коньмі рухаліся вазы. Спачатку вазы прыяцеляў яго міласці пана Песачынскага, па пары. Затым вазы слуг яго міласці пана Сапегі, па тры, па чатыры, па пяць, па шэсць. Пасля іх у карэце ехалі самі паслы.

За карэтай, верхам на конях, рухаліся ахайна апранутыя маладыя людзі: 26 з іх суправаджалі пана Сапегу і 13 — пана Песачынскага. З двух бакоў карэту ахоўвалі: венгерская пяхота, лікам 60 чалавек, якая належала Сапегу, і 32 драгуны, якія належалі Песачынскаму. У канцы абозу рухалася некалькі сотняў фурманак і купецкі табар.

Прыехаўшы да рэчкі Палянаўкі, мы спадзяваліся, што нас там сустрэнуць. Але ніхто нас не чакаў. У адпаведнасці з ранейшымі дамоўленасцямі, паслы накіраваліся проста да Вязьмы.

Праз некалькі міль наперадзе нас з’явіліся два коннікі. Іх выслалі наперад, каб даведацца, ці едуць паслы. Убачыўшы паслоў, яны вярнуліся назад да сваіх. У паўмілі ад горада Вязьмы да нас пад’ехалі маскоўскія казакі на 40 конях. Трохі пакруціліся каля пасольскай карэты, а потым рыссю ад’ехалі ў горад.

Неўзабаве тыя казакі вярнуліся назад разам з царскімі дваранамі — Філонам Міхайлавічам, Аляксеем Іванавічам і Малютам, які з’яўляўся стольнікам над стральцамі. Дваране мелі даручэнне — сустрэць вялікіх паслоў. З царскімі дваранамі са сталіцы прыбылі 100 стральцоў, якія падпарадкоўваліся Малюту. Самі дваране сядзелі разам у адных санях, у якія былі запрэжаны двое коней. Кіраваў коньмі халоп. Калі дваране зраўняліся з карэтай паслоў, яны спыніліся. Паслы таксама загадалі сваім спыніцца. Дваране выйшлі са сваіх саней і сталі каля пасольскай карэты, чакаючы пакуль паслы высадзяцца.

Па даручэнні паслоў з карэты да царскіх дваранаў выйшаў пан Мадаленскі. Ён выказаў дваранам абурэнне ў сувязі з тым, што яны абняславілі паслоў, не сустрэўшы іх на мяжы. Маскавіты ўсклалі ўсю віну на пана Крэмяноўскага, які, як быццам бы, не папярэдзіў іх аб прыбыцці вялікіх паслоў. Пан Мадаленскі далажыў дваранам пра тое, што паслы, у знак крыўды і абурэння, не стануць высаджвацца з карэт.

Маскавіты адказвалі:

— Калі вялікія паслы не высадзяцца, мы з імі ні пра што размаўляць не будзем.

Пан Мадаленскі прапанаваў маскавітам падысці да карэты паслоў і выказаць ім прывітанне.

Маскавіты адказвалі:

— Гэта будзе знявагай для царскай вялікасці, калі мы так непрыгожа зробім.

Але затым яны знялі шапкі, адышлі ад свайго вазка і наблізіліся да пасоль-

скай карэты. Паслы свядома не спяшаліся, але ўсё ж высадзіліся адзін за адным з карэты. Праўда, яны далёка не адыходзілі ад карэты.

Філон звярнуўся да іх вялікасці паноў паслоў з наступнымі словамі:

— Ад вялікага гасудара, цара і вялікага князя Міхаіла Фёдаравіча, усяе Русі самаўладцы і многіх дзяржаў гаспадара і ўладальніка пасланыя сустракаць вас, вялікіх паслоў найяснейшага Уладзіслава Чацвёртага, Божай ласкай караля польскага, вялікага князя літоўскага і іншых, і корм вам даць у гаспадарстве яго царскай вялікасці.

Адказваў яму пан Аляксандр Песачынскі:

— Мы пасланыя вялікімі пасламі ад найяснейшего Уладзіслава IV, Божай ласкай караля польскага, вялікага князя літоўскага і іншых, да вялікага князя Міхаіла Фёдаравіча, усяе Русі самаўладцы і многіх дзяржаў гаспадара і ўладальніка — дзеля вялікіх спраў. Але вы нас абняславілі, не сустрэлі нас. Мы, нягледзячы на вашы глупства і гонар, прыехалі сюды, не чакаючы вашай сустрэчы.

Пасля сказаных прамоваў, яны выказалі ўзаемныя прывітанні. Затым паслы пайшлі ў сваю карэту, а царскія дваране селі ў свае сані. Яны суправаджалі карэту па глыбокім снезе, у той час як карэта рухалася павольна. Царскія дваране праводзілі паслоў да жытла, у якім паслы заначавалі. Калі мы праязджалі па вуліцах горада, па баках стаялі стральцы са стрэльбамі. Прыставы праводзілі паслоў да месца адпачынку і хацелі гаварыць з імі аб харчах для людзей і фуражы для коней. Але паслы ім сказалі, што для гэтага ёсць слугі, з якімі прыставам і варта абмяркоўваць пытанні забеспячэння пасольства.

Іх міласці паны паслы таксама заўважылі:

— Нам трэба будзе гаварыць з вашым гаспадаром пра вялікія справы. Не пасуе нам з вамі гаварыць і тым больш аб такіх грубых рэчах.

З такім адказам паслы сышлі.

Ужо хілілася да вечара.

Увечары даслалі нам вельмі сціплае забеспячэнне: ад ну ялавіцу, 30 вазкоў сена і патроху астатняга, чацвёртую частку ад таго, што патрабавалася для людзей і для коней. Мы ў знак пратэсту не прынялі дастаўленага нам забеспячэння.

Паслы даручылі перадаць маскавітам:

— Паколькі вы не далі нам удосталь усяго неабходнага, пакажыце, дзе мы можам самі купіць за нашы грошы неабходнае харчаванне для людзей і корм для коней. Мы яшчэ лепш абыдземся без вашых падачак. Ні аб чым вас больш прасіць не станем. Мы толькі рыхтуемся да сустрэчы з вашым гаспадаром.

Ад месца начлегу да Вязьмы пяць міль.

6у аўторак. Там жа. Увесь дзень патрацілі на гандаль з маскавітамі аб забеспячэнні пасольства. Ні да чаго грунтоўнага не прыйшлі. Вымушаны былі выкарыстоўваць асабістыя запасы. Яго міласць пан Сапега загадаў забяспечыць усім неабходным пана Песачынскага.

Увечары пана Сапегу наведалі прыставы. Яны прасілі яго не трымаць на іх зла, калі ў чымсьці не змаглі дагадзіць. Прыставы спасылаліся на тое, што край спустошаны і выпалены. Яны казалі, што нават за царскія грошы не могуць набыць усяго неабходнага для поўнага забеспячэння пасольства.

Пан Сапега адказваў прыставам:

— Я менш за ўсё пра тое турбуюся. У мяне дастаткова грошай у кашальку. Прашу толькі аб адным — пакажыце, дзе можна купіць усё неабходнае для нас. Дзіўлюся вашай нялюдскасці. Вы абыходзіцеся з намі, вялікімі пасламі, зусім не гэтак, як належыць і не гэтак, як было ў вас у ранейшыя часы, калі паслоў сустракалі з гонарам і з павагай. Мой бацька — Леў Сапега — прыязджаў у якасці пасла да вашых гаспадароў. Яго заўсёды сустракалі належным чынам, аказваючы павагу і пашану.

Прыставы зноў пачалі тлумачыць усе нязручнасці спустошанага краю. Яны клятвенна абяцалі:

— Як толькі вы прыедзеце да яго царскай вялікасці, то будзеце цалкам усім забяспечаны.

Сядзелі каля дзвюх гадзін, абмяркоўваючы розныя справы. Яго міласць пан Сапега загадаў прынесці віна. Ён наліў поўны келіх Філону. Прыстаў выпіў і спытаў у Сапегі, што гэта за віно. Сапега адказаў яму, што віно — вугорскае. Філон выпіў яшчэ трохі і перадаў чарку свайму таварышу. Калі пан Сапега спытаў Філона, чаму ён не выпіў да дна, той адказаў:

— У нас толькі гарэлку да канца п’юць, а гэта вельмі моцны напой.

Ён думаў, што віно больш моцны напой, чым гарэлка. Трохі пасядзеўшы, Філон сышоў ад пана Сапегі.

7 у сераду. Пасля доўгіх нараканняў і частых абурэнняў з нашага боку, маскавіты, нарэшце, прывезлі забеспячэнне для людзей і корм для коней. У пана Сапегі было, аднак, шмат людзей і коней. На ўсіх не хапала. Ён загадаў купляць за грошы ўсё неабходнае.

Пану Песачынскаму і пану Вяжэвічу хапала прывезенага забеспячэння, паколькі ў іх было менш людзей і коней. Экспедыцыя пана Сапегі ўключала звыш 400 чалавек. Ён загадаў свайму старэйшаму слузе, пану Пясрэцкаму, каб той звярнуўся да Песачынскага і Вяжэвіча падзяліцца з яго людзьмі харчаваннем для людзей і кормам для коней.

Увечары прыставы прыйшлі да пана Сапегі. Ён зноў загадаў прынесці віна для іх. Сапега выпіў за здароўе Філона. Прыстаў наліў сабе віна і спытаў пана Сапегу:

— Ці можна мне за цябе, вялікага пасла, выпіць?

Пан Сапега адказаў, што ён з удзячнасцю прымае яго тост.

Філон нізка пакланіўся і выпіў за здароўе пана Сапегі, жадаючы яму поспехаў у вялікай справе служэння дзяржаве, добрага здароўя, шчаслівага вяртання ў сваю Бацькаўшчыну і заслужанай узнагароды з боку караля.

На гэты раз прыстаў выпіў усё да кроплі, бо яму патлумачылі, што віно не такое моцнае, як ён думаў раней. Філон дазволіў наліць яму яшчэ раз. Паколькі слуга пана Сапегі наліў яму не занадта шмат, Філон прамовіў:

— Не правільна робіш.

Ён звярнуўся наўпрост да пана Сапегі:

— Пан, загадай напоўніць да краёў.

Сапега не рэагаваў.

Тады Філон зноў сказаў:

— Алтын на капейку не змяняеш, пане Казімір Львовіч.

Падчас доўгай гутаркі і шчодрага пачастунку з нашага боку, часта ўспаміналі пра бацьку пана Сапегі — вялікага гетмана літоўскага Льва Сапегу, які бываў паслом у Маскве і рабіў добрую справу — паспяхова пагаджаў абодва бакі.

Пасля пачастунку, прыставы сышлі, нізка кланяючыся.

Спіс забеспячэння, дастаўленага маскавітамі на 300 чалавек і 350 коней.

Па два калачы кожнаму з вялікіх паслоў, коштам адзін грош.

Кожнаму паслу па 6 чарак смаленай гарэлкі.

Усім паслам па 10 кубкаў патачнага мёду. Па адным вядры салодкага пітнога мёду. Па адным вядры моцнага мёду. На ўсіх паслоў па 6 вёдраў добрага піва.

Пасольскім людзям на кожнага па 4 чаркі гарэлкі.

Лепшым пасольскім людзям — па дзве конаўкі мёду, па куфлю піва. Усяго 75 вёдраў. Ялавіц на ўсіх — 6. Бараноў — 55. Поўных кабаноў — 10. Гусей — 15. Зайцоў — 10. Цецерукоў — 10. Курэй — 30. Воцату — 6 вёдраў. Яек — 350. Масла — 2 пуды. Солі — 3 пуды. Круп — 3 кракаўскія карцы. Цыбулі — чвэртка. Часнаку — чвэртка. Пшанічнай мукі — васьмушка. Свечак сальных — 30. Дроў колькі заўгодна. Фурманак — 300.

Гародніны і напояў не далі, тлумачачы іх адсутнасцю. Маскавіты абяцалі ўсё прадаставіць у сталіцы.

Рыбу даваць па меры яе здабычы. На кожнага пасла — да 10 шчупакоў замарожаных; шчупака запечанага, шчупака з хрэнам, шчупака з юшкай, шчупака салёнага. Лешч для смажання, лешч на засолку. Чорнай асятровай ікры — пуд на ўсіх.

Аўса — 45 чвэрцяў. Кожная меншая за тры кракаўскія карцы. Але прыставы яшчэ паменшылі меру.

Сена — 40 вазоў. Саломы на подсціл для коней — 20 вазоў.

Увесь атрыманы харч дзялілі на дзве часткі. Адну частку атрымліваў яго міласць пан Сапега. Яму і яго людзям не хапала, і ён вымушаны быў дакупляць прадукты і фураж. Другую частку атрымлівалі пан Песачынскі і пан Вяжэвіч. Яны як-кольвек абыходзіліся, паколькі людзей і коней у іх было значна менш, чым у Сапегі.

8 у чацвер. Выезд паслоў прыставы затрымлівалі. Затрымку яны тлумачылі тым, што не ўсе падводы пад’ехалі.

Перад абедам у доме, дзе размясціўся пан Песачынскі, адбывалася яго гутарка з панам Сапегам і панам Вяжэвічам. Неўзабаве туды прыйшлі царскія прыставы. Пан Песачынскі строга адчытаў іх за агіднае і непаважлівае стаўленне да вялікіх паслоў. Ён з абурэннем казаў ім пра тое, што ад голаду і холаду ноччу ў яго здохлі некалькі драгунаў. Песачынскі ва ўльтыматыўнай форме заявіў прыставам, што не жадае больш марнаваць час дарэмна і патрабуе неадкладна суправадзіць яго ў сталіцу. Прыставы спасылаліся на негатоўнасць фурманак і непагадзь. Яны не раілі паслам выпраўляцца ў дарогу. На самай справе, тады пачаўся моцны ўраган са снегам.

У сваю абарону пан Песачынскі сказаў:

— Мяркую, што вы затрымліваеце нас, не ўзгадніўшы сваіх паводзін з царом. У нас важная справа, і нам трэба спяшацца. Вы не даяце нам кармоў у дастатковай колькасці, а цяпер яшчэ і беспадстаўна затрымліваеце ў дарозе. Мы больш не можам стаяць тут. Выконваючы загад нашага караля, мы зараз жа сядзем на коней, пакінуўшы вазы і ўсе нашы рэчы, і рушым у сталіцу. Там нам не складана будзе расказаць цару, як вы з намі абыходзіцеся. Калі хочаце нас затрымліваць, затрымлівайце не тут, а калі мы сядзем на коней. Мы будзем рухацца наперад, нягледзячы ні на якія перашкоды.

Прыставы тлумачылі:

— Мы не можам вас праводзіць звычайнай дарогай па прычыне яе вузкасці і розных нязручнасцей.

Тады пан Сапега ўступіў у гутарку з прыставамі. Ён сказаў ім:

— Мы сюды прыехалі не для таго, каб марна траціць час. Мы павінны выканаць волю нашага караля. Нам не патрэбныя спецыяльныя дарогі. Калі вы не жадаеце нас суправаджаць, мы рушым у дарогу без вас. Шаблі нашых людзей, а таксама мае продкі — дзед і бацька, падчас здзяйснення пасольстваў, — праклалі для нас добрыя дарогі.

Збянтэжаныя моцнымі словамі паслоў, прыставы пайшлі ад іх. Затым яны звярнуліся да пана Мадаленскага:

— Гэта горш за бізуны, калі вялікія паслы абураюцца.

Увечары прыставы прыйшлі да пана Сапегі і далі яму ведаць, што яны гатовыя праводзіць паслоў звычайнай дарогай.

У той жа дзень пан Сапега, з-за недахопу кармоў, адправіў назад некалькі вазоў і некалькі дзясяткаў чалавек. Пан Песачынскі прасіў Сапегу не адсылаць людзей і падводы назад. Па яго перакананні, неабходна было падтрымаць прэстыж пасольства ў Маскве і не быць абсмяянымі там.

Па даручэнні паслоў я адправіў лісты да яго вялікасці караля.

Вайсковыя артыкулы і ніжэй змешчаны ліст, падрыхтаваны для абвяшчэння ўсім.

Паны паслы, якія кіруюцца добрай радай і супольнай згодай, увасабляюць годнасць яго каралеўскай міласці. Яны, перадусім, шчыруюць дзеля бяспекі і дабра таго народа, да якога выязджаюць. Толькі ад іх залежыць, ці здабудуць яны славу і пашану.

Іх міласці паслы мусяць імкнуцца, каб паміж усімі, хто накіроўваецца з пасольствам, панавалі спакой, згода, узаемная міласць і шанаванне. Аніякіх сварак, цяганіны, крыкаў і розных звадак сярод іх не павінна быць.

Усялякія эксцэсы, калі яны надарацца, будуць разглядацца ў двухбаковым судзе, які іх міласці паслы створаць з прадстаўнікоў двух народаў. Вінаватыя будуць жорстка пакараныя, паводле артыкулаў вайсковага права, пра якія неабазнаныя няхай спытаюць у абазнаных.

На працягу ўсяго шляху руху пасольства павінен захоўвацца выключны парадак. Адзін на аднаго не павінен наязджаць, не спіхваць з дарогі, не заязджаць наперад. Кожны мусіць пільнаваца вызначанага месца.

Калі некаму ўчынена шкода, ён не мае права дамагацца справядлівасці праз сварку і лямант, а абавязаны цярпліва паведаміць пра бяспраўе свайму старэйшаму і ў судзе спакойна распавесці пра здарэнне.

Кожны павінен слухаць трубы і пабудкі, а таксама без затрымкі выконваць каманды аб спыненні на адпачынак і пачатку далейшага руху пасля прыпынкаў.

Калі нехта не згодны выконваць вызначаны парадак і даведзеныя ўсім арты­кулы, няхай сумленна пра гэта спытае сябе, і мяжы з іх міласцю панамі пасламі не перасякае, а вяртаецца назад дадому.

Два суддзі, якія мусяць ажыццяўляць усе суды падчас пасольскай місіі: з боку Кароны — пан Ажэхоўскі, з боку Вялікага Княства Літоўскага — яго міласць пан Ерашынскі, падсудак рэчыцкі.

9 у пятніцу. Прыйшлі прыставы і паведамілі, што ўсе падводы сабраны і яны самі гатовыя, каб праводзіць далей паслоў. Не затрымліваючыся, мы ў той жа час выехалі з Вязьмы. Начавалі ў Царовым Займішчы. Там каля 40 хацін. Праехалі 8 міль па пратаптанай дарозе і па глыбокім снезе, які даходзіў коням да пуза. Таму коні рухаліся з вялікай цяжкасцю.

Прыставы прынеслі раманеі, віна і агародніны, а таксама падагналі неабходную колькасць фурманак, памятаючы пра ўчарашнія прэтэнзіі да іх.

10 у суботу. Выехалі рана. На начлег спыніліся ў Калачынскім манастыры. Шлях быў складаным і пустынным. За час дарогі не бачылі ніводнай хаціны. Рухаліся па вельмі глыбокім снезе.

11 у нядзелю. Да іх міласці паноў паслоў рана прыйшлі прыставы. Старэйшы прыстаў Філон, ад імя думнах баяраў, звярнуўся да паслоў:

— Прыйшлі да вас, вялікіх паслоў, сказаць ад імя баяраў, думных людзей, якія даслалі да нас грамату. У той грамаце паведамляецца, што вы парушаеце заключныя пагадненні і маеце з сабою больш людзей, чым было ўстаноўлена. Ты, Казімір Львовіч, маеш з сабой вельмі вялікую колькасць сваіх людзей. Твае таварышы — Песачынскі і Вяжэвіч — правільна зрабілі, што ўдвух узялі менш людзей, чымся ты адзін. Ты да таго ж прывёў з сабой гайдукоў. Вы, вялікія паслы, прыйшлі да нас, каб гаварыць аб добрай справе, а не на бойку. Таму вам варта частку людзей адправіць назад.

Водпаведзь маскавітам.

Дзівімся з незвычайнага гонару і пыхі нашых братоў — думных баяраў! Не разумеем іх непаважлівых да нас адносін! Хочуць вучыць нас пасольскім звычаям і, пры гэтым, прагнуць камандаваць намі, свабоднымі людзьмі! Паведаміце ім або напішыце, што мы адправіліся ў шлях па волі нашага караля, а не па загадзе цара і думных баяраў. Наш кароль ведаў, каго і з чым накіроўваць. Вы беспадстаўна патрабуеце ад нас адаслаць назад пяхоту. З намі няма лішніх людзей. Мы едзем з такім суправаджэннем, з якім звычайна наведваем нашага караля. Пяхота нам заўсёды патрэбна ў дарозе для розных патрэб, — для аказання паслуг, дапамогі ў перамяшчэнні цяжкіх вазоў і для ўзвядзення мастоў.

Ведайце, мы прыедзем у сталіцу ў такім складзе, у якім вы нас цяпер бачыце. Мы і з Вязьмы выехалі не паводле вашага запрашэння, а таму, што не маглі дастаць корму для людзей і коней.

Што тычыцца харчавання, то думныя баяры няхай не хвалююцца. Значную частку ежы і фуражу мы набываем за свае грошы. Мы трацім асабістыя сродкі і не наносім ім аніякай шкоды.

Нагадайце думным баярам, нашым братам, каб яны перасталі ставіцца да нас з дурной пыхай. Мы не перастаём здзіўляцца з іх высакамернасці.

Атрымаўшы такую рэзалюцыю ад паслоў, прыставы сышлі.

Пасля святой літургіі ў яго міласці пана Сапегі адбылося снеданне, на якім прысутнічалі пан Песачынскі, пан Вяжэвіч і царскія прыставы. Падчас сняданку шмат гутарылі. Паслы пілі за здароўе караля і маскоўскага цара. Затым прыставы прамаўлялі тосты за здароўе манархаў.

Калі пан Песачынскі выпіваў за здароўе старэйшага прыстава Філона, ён казаў пра неабходнасць вечнага міру і ў заключэнне, разам са словамі падзякі, прамовіў:

— Калі свет здохне, то і лес засохне!

Прыстаў у адказ распавёў аб бязмежнасці царскіх уладанняў:

— У нашага гаспадара, яго царскай вялікасці, ёсць зямля, у якой водзіцца шмат усялякіх звяроў і белых мядзведзяў. У той зямлі ў кастрычніку пачынаецца ноч, якая доўжыцца да паловы лютага. У той зямлі людзі не жывуць. Яны бываюць там альбо праездам, альбо з нейкай мэтай. Прыязджаюць туды ў канцы лютага і да кастрычніка там жывуць, а затым назад вяртаюцца.

Потым прыставы з добрым настроем сышлі. Віно ўсё ўпарадкавала. Не лаяліся, як было ў пачатку.

Пасля сняданку паслы адправіліся ў дарогу. Праехалі 4 мілі. Начлег прыйшоўся на Мажайск.

Як і ў Вязьме, тут, у Мажайску, прыставы не жадалі пускаць нас у горад. Яны прапанавалі нам начлег у заняпалым прадмесці. Там не было нават добрых чорных хат, а пра белыя хаты — і чуць не чулі! Такім мізэрным было іх існаванне!

12 у панядзелак. На ноч прыставы праводзілі нас у вёску Алексіна. Там усяго восем хацін. Праехалі чатыры мілі. Дарога была вельмі дрэннай. Вёска знаходзілася ў мілі ад галоўнай дарогі, таму давялося звярнуць убок. Большая частка двара пана Сапегі ўлегцы адправілася ў Кубінск.

Пан Вяжэвіч прыйшоў наведаць пана Песачынскага. Затым Вяжэвіч запрасіў туды прыставаў.

Пан Аляксандр Песачынскі паведаміў прыставам:

— Мы маем распараджэнне нашага караля, таму павінны неадкладна ехаць да вашага ўладара. Мы, выконваючы волю нашага манарха, гатовыя птушкамі паляцець у сталіцу. Але вы нам чыніце ўсякія перашкоды, на начлег адпраўляеце далёка ў бок ад гасцінца. Калі вы робіце з намі так па сваім меркаванні, то тэрмінова паведаміце пра гэта вашаму цару. Калі ж вы выконваеце загад думных баяраў, тэрмінова напішыце ім, каб яны не стваралі непатрэбных перашкод на шляху пасольства.

Прыставы паабяцалі напісаць. Нашы людзі пазней бачылі, што прыставы і на самай справе пісалі думным баярам пра нашу заклапочанасць.

13 у аўторак. Начлег прыйшоўся на Кубінск. Праехалі 4 мілі. У Кубінску налічвалася каля 60 хацін.

Мы раней шмат чулі аб пакаранні парушальнікаў закона ў Маскоўскім княстве. Тут жа мы змаглі на свае вочы ўбачыць, як сурова караюць злачынцаў. У той галодны час у іх было прынята рашэнне аб закрыцці ўсіх шынкоў. Усім і ва ўсіх месцах забаранялася гнаць гарэлку і варыць піва. Нашы купцы везлі ў Маскву гарэлку на продаж. Маскоўскія людзі гатовыя былі пераплачваць за яе і без усялякай меры піць з нашымі возчыкамі. З-за гарэлкі вясковыя халопы ўчынялі крывавыя бойкі. Яны збівалі адзін аднаго палкамі, дугамі, аглоблямі, пугамі. Біліся, хто чым мог.

Убачыўшы бясчынства, прыставы загадалі стральцам схапіць задзір. Ім прызначылі па некалькі дзясяткаў удараў бізуном. Калі задзір збівалі, іх па чарзе паварочвалі на чатыры бакі свету. Аднак, устаўшы з зямлі, халопы дзякавалі за ласку і мірна адыходзілі, нібы нікому нічога дрэннага не зрабілі.

Прыставы прыйшлі да пана Сапегі і папрасілі, каб ён загадаў купцам не прадаваць больш гарэлкі. Яго міласць пан Сапега загадаў старэйшаму слузе спыніць продаж гарэлкі.

Прыставы таксама папрасілі пана Сапегу, каб ім далі спіс дваран, слуг, маладых людзей і ўсяго складу пасольства, каб адправіць яго думным баярам для азнаямлення. Думныя баяры жадалі ведаць, колькі з пасольствам едзе ўсіх людзей

і якіх саслоўяў. Неўзабаве прыставы атрымалі падрабязны спіс усіх удзельнікаў пасольскай місіі. Прыставы адразу ж адправілі спіс у сталіцу.

14 у сераду. Начавалі ў Вязёмах. Праехалі 4 мілі. Хацін там каля 70. Туды прыставам прыйшла грамата ад цара і думных баяраў. У ёй гаварылася, каб мы да пятніцы былі ў сталіцы. Прыставы прыйшлі да паслоў і паведамілі ім гэтую прыемную навіну.

15 у чацвер. Начавалі ў Тушына. Па словах прыставаў, праехалі 6 міль, а на самай справе, больш за 10. Дарога была дрэнная, узгорыстая. Мы тройчы пераязджалі Маскву-раку. Мабыць, нам хацелі паказаць вёскі, што раскінуліся па берагах ракі. Да гэтага часу мы ехалі пустынным шляхам. Тут мы ўбачылі добра ўладкаваныя паселішчы.

16 у пятніцу. Да паслоў прыехаў баярын са сталіцы. Ён паведаміў, што цар выслаў насустрач паслам князя Міхаіла Казлоўскага і Грыгорыя Гарыхвостава з таварышамі. Яны павінны былі сустрэць паслоў у пяці мілях ад Масквы.

Паснедаўшы, паслы адправіліся ў дарогу. Калі паслы былі ўжо ў дарозе, да іх прыскакаў сотнік Малюта. Ад імя Казлоўскага і Гарыхвостава ён прасіў паслоў не трымаць зла за тое, што тыя не змогуць сустрэць паслоў каля рэчкі Ходынкі. Ён казаў, што гэта зроблена і для карысці паслоў, каб яны мелі магчымасць адпачыць. Малюта пры гэтым заяўляў, што калі паслы будуць настойваць, то іх усё ж сустрэнуць каля Ходынкі.

Перад рэчкай Ходынкай да нас пачалі пад’язджаць розныя людзі — немцы, маскавіты, татары. Яны з цікаўнасцю разглядалі нас. Людзі прыязджалі цэлымі палкамі, натоўпамі і паасобку, як каму падабалася. Чым бліжэй мы набліжаліся да сталіцы, тым больш людзей прыходзіла паглядзець на нас. Сярод тых, хто нас сустракаў, былі і багата апранутыя людзі, на дыхтоўных конях, а таксама шмат простых людзей.

Калі мы набліжаліся да сталіцы, па абодва бакі дарогі, на працягу паўмілі, шчыльна стаялі людзі. Іншыя з іх беглі па баках, суправаджаючы наш абоз. Зірнуць на нас прыязджалі таксама баяры. Яны былі апранутыя ў каштанавыя касцюмы, на выдатных конях. Ні адзін з іх, аднак, не сказаў нам ні слова. Паглядзеўшы, баяры з’язджалі да сваіх.

Набліжаючыся да сталіцы, мы рухаліся павольна. За чвэрць мілі ад горада, ці як кажуць маскавіты, за вярсту, нас з вялікім картэжам сустрэлі афіцыйныя асобы: князь Міхаіл Рыгоравіч Казлоўскі, Грыгорый Іванавіч Гарыхвостаў, Мікіта Навумовіч Ніглецкі, а таксама дзякі — Міхаіл Васільевіч Нявераў і Неронаў (Няўноў). Яны пад’ехалі на конях і спыніліся з левага боку ад карэты паслоў. Паслы таксама спыніліся, але не выходзілі з карэты.

Праз прыставаў, царскія пасланцы, якія сустракалі гасцей, папрасілі паслоў высаджвацца з карэты. Яны перадалі, што пасланыя царом для сустрэчы вялікіх паслоў абгаварыць з імі некаторыя пытанні.

Вялікія паслы адказалі праз прыставаў:

— Мы не станем выходзіць з карэты. Хай яны спачатку спусцяцца з коней, пешшу падыдуць да нас і перададуць прадпісанні цара. Да таго часу мы не выйдзем з карэты.

Дэманструючы звычайную грубасць і пыхлівасць, маскавіты заявілі:

— Мы не спусцімся з коней. Усю ноч будзем тут стаяць, пакуль яны не высадзяцца з карэт.

Паслам не спадабаўся такі ультыматум. Пан Песачынскі адказаў:

— Нават калі нам на гэтым полі трэба будзе змерзнуць, трываць невыносны голад і нават скласці нашы галовы, мы не паступім інакш. Мы, як вялікія паслы, накіраваныя яго вялікасцю каралём, не будзем губляць нашага гонару.

Прастаялі некалькі гадзін у чаканні. Пачало ўжо хіліцца да вечара. Прыставы зразумелі, што паслы не выйдуць з карэты, пакуль царскія людзі не сыдуць з коней і не падыдуць да іх.

Нарэшце прыставы паведамілі, што баяры хацелі б спусціцца з коней і падысці да паслоў першымі, але просяць, каб і паслы выходзілі з карэты.

Жадаючы пакараць царскіх прадстаўнікоў за грубасць, паслы заявілі ім, што ў нас не прынята выходзіць на левы бок. Яны запатрабавалі, каб сустракаючыя перайшлі на правы бок. Тыя выканалі просьбу паслоў і пераехалі на правы бок карэты. Затым яны спусціліся з коней, падышлі да карэты паслоў і спыніліся ў некалькіх кроках ад яе.

Паслы выйшлі з карэты, але не адыходзілі далёка ад яе. Баяры прасілі паслоў падысці да іх:

— Мы спусціліся з нашых коней, і адышлі далёка ад іх. Вы ж не хочаце насустрач нам зрабіць і кроку. Вы прыніжаеце гонар яго царскай вялікасці. Мы прыехалі сустракаць вас не ад сябе, а паводле распараджэння нашага цара. Вы ж вельмі непрыгожа робіце.

Затым Гарыхвостаў дадаў:

— Казімір Львовіч Сапега, твой бацюшка Леў Іванавіч Сапега — ваявода віленскі, вялікі гетман і першы канцлер — бываў у нас паслом для здзяйснення добрых спраў. Ён прыязджаў да ранейшых, светлай памяці, цароў. Ён добра ведаў звычаі і пасольскія норавы і не паступаў з намі гэтак, як робіце вы.

Адказваў ім пан Сапега:

— Мне добра вядома, што мой бацька тут паслом бываў і як ён паступаў з вашымі гаспадарамі і з вамі. Я іду яго слядамі і хачу абыходзіцца з вамі гэтак, як абыходзіўся мой бацька і як належыць абыходзіцца вялікаму паслу, які прыехаў здзейсніць вялікую справу.

Пан Песачынскі таксама звярнуўся да маскавітаў. Ён сказаў прамову на іх мове, каб яны лепш зразумелі яго:

— Калі б вы доўга з намі не таргаваліся, мы б выйшлі з карэты і самі да вас падышлі. Не хораша вы робіце. Так не прымаюць гасцей, з якімі хочуць жыць у любові і якія прыехалі для падпісання вечнага міру. Вы не ўдзячныя. Адмоўцеся ад сваіх грубых нораваў. Вам бы нас, вялікіх паслоў, варта было б з дабром і падзякай прымаць. Вы ж нас памарозілі, без патрэбы доўга трымалі ў полі.

Казлоўскі адказваў:

— Акажыце вы, вялікія паслы, нам хаця б крыху вашай павагі. І мы з вамі таксама пачнём па-братэрску абыходзіцца.

Паслы таго ж запатрабавалі ад маскавітаў. Тады царскія прадстаўнікі зрабілі некалькі крокаў насустрач. Паслы таксама да іх наблізіліся.

Князь Міхаіл Казлоўскі зняў шапку. За ім рушылі ўслед ўсе астатнія і знялі галаўныя ўборы.

Князь сказаў:

— Вялікі гаспадар, цар і вялікі князь Міхаіл Фёдаравіч, усяе Русі самаўладца і многіх дзяржаў гаспадар і ўладальнік, даслаў нас дваран, сваіх халопаў, да вас, вялікіх паслоў Уладзіслава Чацвёртага, Божай ласкай караля польскага, вялікага князя літоўскага і іншых. Цар загадаў нам сустракаць вас і прымаць. Яго царская вялікасць пытаецца, ці добра вы даехалі і ці ў добрым здароўі прыбылі ў Маскву.

Адказваў пан Песачынскі:

— Дзякуем яго царскай вялікасці за гасціннасць і клопат. Дзякуй богу, прыехалі ўсе ў добрым здароўі.

Прамовіў Гарыхвостаў:

— Яго царская вялікасць пытаецца вас, ці мелі вы, вялікія паслы, дастаткова людзей і коней у дарозе, і ці добра вы жылі ў дарозе.

Адказваў пан Сапега:

— Мелі столькі, колькі нам давалі. І за тое дзякуем.

Убачылі дваране, што нас у шляху забяспечвалі вельмі сціплым правіянтам.

Яны сказалі паслам:

— Вялікія паслы, не здзіўляйцеся. Зямля ў тых краях занадта спустошана. Не было вам чаго даваць. Але тут усяго ў дастатку. Усё кампенсуецца вам, дваранам, і вашым коням. А цяпер яго царская вялікасць загадаў паказаць вам двор.

Узаемныя папрокі і гандаль пра сыходжанне з коней, пра крокі паслоў насустрач баярам доўжыліся гадзіны дзве ў тым месцы, дзе нас сустрэлі. Нарэшце абодва бакі супакоіліся і прыйшлі да згоды. Паслы і баяры цёпла віталі адзін аднаго. Пасля гэтага царскія баяры селі на сваіх коней, а паслы на сваіх, і рушылі ў горад.

Уезд быў такі.

Спачатку ехалі два пакаёвыя яго міласці пана ваяводзіча віленскага — пан Палубінскі і пан Вайніловіч.

За імі аб’езджаныя коні, яго міласці ваяводзіча, — пяць выдатных скакуноў, упрыгожаных пазалочанымі капамі і шосты з каштоўным казацкім сядлом — адкрытым. А за імі вялі пару асядланых коней пана камянецкага.

Пасля коней стройна ехалі дваране іх міласцяў паслоў. Яго міласці ваяводзіча віленскага, на выдатных конях, каштоўна аздобленых — 21 асоба. Некаторыя з іх сядзелі з крыламі з белых пёраў. Яго міласці пана камянецкага — 6 прыяцеляў, 2 слугі. Яго міласці пана Вяжэвіча — 2 слугі.

Дзякі ехалі перад іх міласцямі пасламі, а потым ехалі іх міласці паслы разам 3 царскімі дваранамі.

За іх міласцямі рухалася моладзь яго міласці ваяводзіча віленскага ў барвовай вопратцы на цудоўных конях — 26 асоб. Яго міласці пана камянецкага — 13 асоб. У канцы рухалася чэлядзь пана Вяжэвіча, а таксама вялікая грамада слуг і чэлядзі яго міласці пана ваяводзіча віленскага.

Драгунаў яго міласці пана камянецкага — 22.

Венгерскай пяхоты яго міласці пана ваяводзіча віленскага налічвалася 60 асоб. Яны былі ў чырвоных жупанах, у зялёных катанках, падшытых футрам, усе з пасярэбранымі нажамі і стрэльбамі, а таксама з іншым патрэбным рыштункам. Мушкеты ў іх віселі на рамянях. Пяхота рухалася па абодвух баках у парадку адзін за другім.

Напрыканцы вазы іх міласцяў паноў паслоў. Тут жа калёсы са скарбам, кухоннымі рэчамі і вінамі ішлі парадкам.

Завяршалі поезд купцы сваім табарам, на санях і падводах.

Коннікаў, якія выехалі нам насустрач, магло быць каля дзесяці тысяч. А ў горадзе люду — на тых вуліцах, якімі мы ехалі, — на зямлі, у вокнах, на дахах цэркваў і дамоў, была незлічоная колькасць.

Праводзілі нас з Цвярскога прадмесця ў Белы горад. А ў Кітай-горад — праз другую браму.

У той другой крэпасці, названай Кітай-горад, далі нам двор. Ён быў непадалёк ад Крым-горада, новы, але вельмі цесны і не вельмі зручны.

Іх міласцям панам паслам далі асобныя гмахі, паблізу сябе.

Слугам прыйшлося размяшчацца паўсюль, паводле магчымасці.

Праз гадзіну пасля прыезду, калі пачало ўжо змяркацца, прыйшоў да іх міласцяў дзяк. Ён сказаў: «Царская вялікасць вас, вялікіх паслоў, даруе. Пасылае вам царкоўнае віно — раманею, мёд, рыбу і ўсякія прысмакі».

Усё, што ім было прывезена, прачытаў у рэестры іх міласцяў.

17 у суботу. Сышліся іх міласці да пана камянецкага. Туды да іх прыйшлі дваране — Карскі, Казлоўскі і Гарыхвостаў з таварышамі, а таксама нашы прыставы.

Іх міласці паслы прапанавалі прыставам: «Данесці ад нас думным баярам, братам нашым, каб яны білі чалом цару ад нас і ад сябе і прасілі яго прыняць нас да аўторка, за дзень да прызначанай даты. Каб ён не прапусціў вызначанага раней дня і прынёс прысягу, як папярэдне дамоўлена. Таксама перадаць, што нас вельмі ўразіла тое, што з намі абыходзяцца не як з пасламі, а як з палоннымі. Закрылі нас у вельмі цесным двары, у якім па некалькі дзясяткаў чалавек жывуць у адной ізбе. А пяхота і вялікая колькасць коней наогул стаяць на падворку пад адкрытым небам. Там жа знаходзяцца купцы і драбнейшая чэлядзь. Да таго ж, нас вакол двара акружылі вартай — стральцамі. Мы вольныя людзі, якія сюды прыехалі паводле добрай волі. Пра ўсё гэта просім вас, думных баяр, братоў нашых, паведаміць цару. Каб ён загадаў гэтак не паступаць з намі. Пры ўсёй цеснаце нашы людзі і коні ў дадатак церпяць яшчэ і голад. Да нас даходзіць вельмі скупы харч, а ў горад для набыцця патрэбных рэчаў нам забаронена вольна выходзіць».

Маскавіты, як народ паняволены, нічога на тое не сказалі. Яны толькі паабяцалі пра ўсе нашы клопаты перадаць думным баярам, а таксама прынесці іх міласці паслам адказ ад іх. Яны ад’ехалі і адразу накіраваліся да замка.

Увечары прыйшлі прыставы да яго міласці пана камянецкага з адказам. Яго міласці пана ваяводзіча віленскага там не было. Прыставы там крыху пасядзелі і, не зрабіўшы адказу, пайшлі.

18 у нядзелю. Пасля малебна сышліся іх міласці ў ізбе пана камянецкага. Туды прыставы прынеслі ім адказ ад думных баяр на ўчарашнія іх прапановы.

Думныя баяры адказалі: «Нельга вам, вялікім паслам, у тую пару, як вы хочаце, быць у царскай вялікасці. У гэтыя дні царская вялікасць занятыя набажэнствамі і духоўнымі справамі. А тое, што вы казалі аб варце, што стральцы вас і вашых людзей аберагаюць у двары і не выпускаюць з двара, дык гэта ў нас так заведзена. Пакуль паслы не ўбачаць годных царскіх вачэй, да таго часу будзеце пад вартай. Толькі потым, пасля аўдыенцыі, зможаце свабодна выходзіць з двара ў горад».

Выслухаўшы адказ, яго міласць пан ваяводзіч віленскі, прамовіў: «Дзівуемся з вычварэнстваў вашага народа. Вашы старэйшыя і вы ўсе чыніце перашкоды гэтакай добрай і Божай справе. Бо ёсць жа за што Пана Бога хваліць, які спыніў праліцццё крыві паміж хрысціянамі. А вы не ўдзячныя дабрачыннасці Божай і ласцы яго міласці караля нашага. Вашы паслы каля рэчкі Палянаўкі ўчынілі даканчальныя запісы і цалаваннем крыжа пацвердзілі агавораныя дні. Або яны не мелі з сабой святароў і календароў, каб усё дакладна выверыць? Калі ў тыя дні нешта перашкаджала, маглі б перанесці прысягу на іншы час. Але чаму б нам у гэтыя святыя дні не здзейсніць гэтую вялікую, прыемную Богу і мілую добрым людзям справу! Мы ад імя яго міласці нашага караля прыехалі ў прызначаны час і рыхтуемся належным чынам завяршыць распачатую справу. Таму патрабуем, каб папярэдне да цара наведаліся».

Яго міласць пан Вяжэвіч ва ўнісон яму гэтаксама прамовіў: «Спадзяюся, вы зразумелі, што сказаў яго міласць. Таго ж і я патрабую».

Яго міласць пан камянецкі потым дадаў: «Я не хачу страціць маёй дуты з-за таго, што прысягнуў на тыя даканчальныя запісы. Няхай не загінуць і вашы душы, што перашкаджаеце, а таксама вашых вялікіх паслоў, а па-нашаму камісараў, якія прысягнулі ў тым, што 10 лютага, паводле вашага календара, павінен быць вечны мір паміж нашымі гаспадарамі і гаспадарствамі, пацверджаны царскай прысягай. Дарэмна тады нас марынуеце. Бо калі захочаце далей затрымліваць, давядзецца нам атрымліваць новыя інструкцыі ад яго міласці нашага караля. Потым будзе вам вядомы іх вынік, калі дойдзе да таго. Таму давайце мы сядзем на нашых коней і паедзем да цара. Знойдзем спосаб прыйсці да яго. Той, хто пачне перашкаджаць, не зазнае радасці. Увесь свет будзе ведаць, што разарванне распачатай справы адбудзецца не па віне яго міласці нашага караля і не па нашай, яго паслоў, віне. Меч царскі, а шыі нашы. Мы гатовы за годнасць караля яго міласці галовы нашы скласці, каб не толькі Богу, які ведае пра ўсе, але і ўсяму свету была вядомая наша праўда і вашае вычварэнства. За яго непазбежна Божая помста вісіць над вамі. Таму хочам быць у вашага гаспадара і выконваць цалкам загад яго міласці нашага караля».

На тое Гарыхвостаў адказаў: «Немагчыма вам, вялікім паслам, у бліжэйшыя дні быць у царскай вялікасці. На наступным тыдні дапусціць вас да сваіх годных вачэй. А калі хацелі хутчэй быць у нашага гаспадара, чаму не прыехалі крыху раней?»

Яго міласць пан ваяводзіч віленскі зазначыў: «Калі б мы і раней прыехалі, хоць мы і цяпер не спазніліся, усё адно давялося б чакаць прызначанага дня. Нават, калі вы і кажаце пра ранейшую сустрэчу з вашым гаспадаром, яе належыць праводзіць акурат у той дзень, які пазначаны ў заключных запісах, за які і вашы паслы цалавалі крыж. Чаму вы займаецеся ашуканствам, спасылаецеся на набажэнства, не зважаючы на тое, што мы прыехалі раней за вызначаны час? Апрача таго, паводле нашых разлікаў і нашай язды, мы былі б тут у вас яшчэ раней на некалькі дзён. Але ваш Філон затрымаў нас у Вязьме прынамсі на тры дні. Мы нават хацелі насуперак яму ўзяць нашы вазы, усе рэчы і самастойна ехаць у сталіцу. Гэтаксама пасля Вязьмы нас наўмысна прымушалі далёка збочваць на частыя начлегі, каб нас і надалей даўжэй затрымаць у дарозе».

Прыставы адказалі: «Філон сцвярджае, што вас прыспешваў, але вы, вялікія паслы, ехалі павольна».

Прамовіў пан Вяжэвіч: «Ён бы засароміўся з-за сваёй хлусні, каб тут знаходзіўся».

Казлоўскі рэзка выказаўся на тыя словы: «Кажаце, што хацелі сесці на вашых коней і самастойна ехаць у сталіцу. Ды і цяпер хочаце самаўладна да гаспадара ехаць. Ня дапушчальна вам тут, у царстве нашага вялікага гасудара, такім чынам ездзіць. Гэта вам не ў Літве і не ў Польшчы!»

Адказаў яго міласць пан камянецкі з абурэннем: «Мы не халопы вашага цара, як вы! Мы вольны народ! Мы да вас прыехалі паводле ўласнай волі. Таму, калі не будзе ўсё зроблена ў прызначаны дзень, мы, сцяўшы нашыя вусны, хацелі б вольна ад’ехаць адсюль».

Казлоўскі паўтарыў, тое, што сказаў раней.

А яго міласць пан камянецкі адказаў яму: «Ты хоць ведаеш, што мне з табой наогул не выпадае размаўляць, бо ты мне ня роўня. Я вольны шляхціч, а вы — халопы гаспадарскія! Калі ты сядзеш тут, насупраць мяне, то гэта толькі з-за маёй чалавечнасці і майго высакародства! А за ваш падман, хлусню і непатрэбную валакіту, гатовы з табой і з кожным з вас сустрэцца па-за межамі пасольства і зброяй паквітацца. Зразумейце, кожнага з вас, хто сюды прыехаў, гатовы прымусіць шанаваць годнасць яго міласці нашага караля».

Казлоўскі адказаў: «Не той цяпер час, каб казаць пра асабістыя перавагі. Ты, Аляксандр, вельмі высокімі словамі прамаўляеш!»

Яго міласць пан ваяводзіч віленскі сказаў яму: «Ты, халоп, дурноцце кажаш!»

Гарыхвостаў прыкрываў свае паводзіны і словы хітрасцю. Гэтаксама Казлоўскі часта ўрываўся ў размову са сваёй грубасцю. Пасля гэтакага «ўшанавання» адышлі да сваіх ізбаў, якія знаходзіліся ў тым жа пасольскім двары.

Увечары, яго міласць пан камянецкі і пан Вяжэвіч сустрэліся ў яго міласці пана ваяводзіча віленскага і ўсё абмеркавалі паміж сабой.

Дваране яго міласці караля.

Пры яго міласці пану камянецкім прыяцелі, а пры яго міласці пану ваяводзічу віленскім слугі яго вялікасці за дваран былі.

Тут спіс усяго двара яго міласці.

Яго міласць пан Якуб Кароль Мадаленскі, войскі мсціслаўскі, дваранін караля яго міласці пры яго міласці ваяводзічу віленскім з Вялікага Княства Літоўскага.

Яго міласць пан Крэтоўскі пры яго міласці пану Камянецкім з Кароны.

Яго міласць пан Еранім Цехановіч, падсудак смаленскі, дваранін караля яго міласці з Вялікага Княства Літоўскага. Чэлядзі — 5. Коней — 8.

Яго міласць пан Масальскі, падстолій браслаўскі, дваранін караля яго міласці з Вялікага Княства Літоўскага. Чэлядзі — 5. Коней — 8.

Яго міласць пан Крыштоф Цеханавецкі, падстолій мсціслаўскі, дваранін караля яго міласці з Вялікага Княства Літоўскага. Чэлядзі — 5. Коней — 8.

Яго міласць пан Трэінскі, дваранін караля яго міласці з Кароны.

Яго міласць пан Глагоўскі, дваранін караля яго міласці з Кароны.

Яго міласць пан Галімскі, стольнік аршанскі, дваранін караля яго міласці з Вялікага Княства Літоўскага. Чэлядзі — 5. Коней — 7.

Яго міласць пан Гіроўскі, дваранін караля яго міласці з Кароны.

Яго міласць пан Мікалай Нерашынскі, падсудак рэчыцкі, дваранін караля яго міласці з Вялікага Княства Літоўскага. Чэлядзі — 5. Коней — 8.

Пан Ольштынскі, каморнік караля яго міласці.

Такім парадкам дваране караля яго міласці з Кароны і з Вялікага Княства Літоўскага былі ў рэестры.

Іншая асістэнцыя (суправаджэнне) яго міласці пана ваяводзіча віленскага.

Айцы Ордэна Ісуса Хрыста.

Айцец Тамаш Юргевіч.

Айцец Сімяон Пакулевіч.

Яго міласць пан Еранім Пястрэцкі, старэйшы слуга. Чэлядзі — 5. Коней — 6.

Яго міласць пан Пётр Юдзіцкі. Чэлядзі — 5. Коней — 6.

Яго міласць пан Гіларыуш Чыж. Чэлядзі — 5. Коней — 6.

Яго міласць пан Стафан Швяйкоўскі. Чэлядзі — 5. Коней — 6.

Яго міласць пан Аляксандр Прыстаноўскі. Чэлядзі — 4. Коней — 5.

Яго міласць пан Станіслаў Кошчыч. Чэлядзі — 4. Коней — 5.

Яго міласць пан Марцін Кошчыч. Чэлядзі — 4. Коней — 5.

Яго міласць пан Андрэй Дзевялтоўскі. Чэлядзі — 3. Коней — 4.

Яго міласць пан Крыштоф Міхалоўскі. Чэлядзі — 3. Коней — 4.

Яго міласць пан Андрэй Кмітавіч. Чэлядзі — 3. Коней — 4.

Яго міласць пан Ян Міланоўскі. Чэлядзі — 3. Коней — 4.

Яго міласць пан Ян Бярнацкі. Чэлядзі — 3. Коней — 4.

Яго міласць пан Казімір Корсак. Чэлядзі — 2. Коней — 3.

Яго міласць пан Ян Прушаноўскі, ротмістр пешы. Чэлядзі — 2. Коней — 3. Яго міласць пан Адам Ян Кражановіч. Чэлядзі — 2. Коней — 2.

Пан Якуб Кал, лекар.

Пан Захарыаш Шуле, цырульнік.

Кожны са слуг меў дадатковых коней і чэлядзь. На ўсіх дваран і ўсіх слуг выдаваўся аброк.

Моладзь.

Пан Мікалай Палубінскі, падскарбій і старшы пакаёвы.

Лукаш Длускі, канюшы.

Пан Імануэль Бжастоўскі.

Пан Ян Княжэвіч.

Пан Ян Дабашынскі.

Пан Траян Вайніловіч.

Пан Леў Дзюканіцкі.

Пан Аляксандр Пашкоўскі, шафар.

Пан Ежы Ятолд, станоўнічы.

Пан Ольбрыхт Празмоўскі.

Пан Габрыэль Піскун, кухмістр.

Пан Ян Вілканец.

Пан Казімір Казёл.

Пан Станіслаў Дзевялтоўскі.

Пан Мікалай Яновіч.

Пан Ян Станіслаў Станскі.

Пан Самуэль Яцыніч.

Пан Ян Раецкі.

Пан Ян Кошчыц.

Пан Пётр Рудаміна.

Пан Дамеры Француз.

Пан Стафан Дэмбінскі.

Пан Якуб Май.

Мелі пахолікаў: Канстанты Гратоўскі, Фрыдрых Ролехаус Шварц.

Піўнічы — Ян Колышка.

Мужыкоў — 4.

Халопаў у іх — 4.

Пяхоты — 60.

Сталовыя — 2.

Трубачы — 2.

Кравец і чэлядзь у яго — 2.

Кухоннай чэлядзі — 14.

Стаеннай чэлядзі — 33.

Кожнаму з маладых людзей на пару коней выдаваўся аброк, хаця іншыя і таго меней мелі. І на аднаго чалядніка выдавалася страва.

19 у панядзелак. Неўзабаве, як паны паслы наогул сышлі, прыставы прынеслі ад думных баяр грамату. Падчас уручэння граматы яны патлумачылі прычыны ўласных паводзінаў. Прыставы яшчэ раз паведамілі, што цар у тыя дні, напачатку посту, выконвае звычай сваіх продкаў. Ён прытрымліваецца царкоўных правілаў і не займаецца ані публічнымі, ані прыватнымі справамі. Ён цэлыя дні праводзіць у царкве, моліцца Богу са слязамі на вачах. Не апранае нават аздобленых сукняў, ходзіць у простым адзенні. Цалкам пакладаецца на Бога, таму нават ніводнаму чалавеку з думных баяраў, апрача спальнічых і акольнічых, да яго не дазволена хадзіць.

Яго міласць пан камянецкі мовіў да прыставаў:

— Скажыце думным баярам, няхай яны ад сябе цару б’юць чалом, каб нас неадкладна да цалавання сваёй рукі дапусціў.

Гарыхвостаў адказаў:

— Ніякай затрымкі з тэрмінамі і аніякага іх перагляду не будзе. Не адменіцца тое, у чым вашы вялікія паслы і нашы ў Палянаўцы крыж цалавалі. Калі цар завяршыць багамолле, ён выканае ўсё неабходнае і сваёй душой замацуе.

Сказаў яго міласць пан Камянецкі:

— Мы, паслы, нібы мяхі, што ў нас пакладзена, тое і нясём. Таму, канечне, патрабуем, каб папярэднія запісы былі выкананы неаспрэчна. Вашым голым сло­вам пра тое, што цар абяцае праз думных баяр выканаць усё своечасова, верыць небяспечна. Вы маеце камісарскую прысягу і запісы. Нельга ўсё адкладаць на прызначаны дзень прысягі, бо перад гэтым належыць яшчэ абгаварыць некаторыя артыкулы. Мы павінны ўжо раніцай быць у вашага цара. Калі ад яго асабіста пачуем, што з-за набажэнства зараз не можа ўсё неабходнае здзейсніцца і будзе адкладзена на пэўны час, мы будзем давяраць царскім словам і будзем мець цвёрдае пацвярджэнне добрага пачатку.

Масква была нібы замерзлая і не ўспрымала тыя цвёрдыя аргументы, якія часта паўтараліся.

Сказаў яго міласць ваяводзіч віленскі:

— Учарашні дзень стравілі і сённяшні дзень марнуеце, сеўшы на беспадстаўныя і смеху вартыя показкі. Нічога новага нам не прынеслі, толькі з тым набажэнствам на пляц выязджаеце, аб чым вам яшчэ ўчора дастаткова запярэчылі. Лепей будзьце з намі шчырымі. Каб скончыць пустыя спрэчкі, коратка і зразумела скажыце нам: «Не можа быць ніяк, як толькі царскай вялікасці будзе воля».

Затым запатрабавалі ад баяр канкрэтнага вуснага адказу ці пісьмовай граматы і з тым адышлі.

Іх міласці паны паслы дамовіліся міжсобку, калі ім дадуць адказ, вусны або пісьмовы, праз грамату, то яны на іх таксама будуць пісьмова адказваць. Спыніліся на тым, што і аб чым будуць пісаць у адказ.

Грамата думных баяраў да іх міласці паноў паслоў.

Вялікага валадара цара і вялікага князя Міхаіла Фёдаравіча, усяе Русі самадзержца і многіх дзяржаў гаспадара і ўладальніка, яго царскай вялікасці баяры, думныя людзі загадалі нам гаварыць.

Загадвалі раней вялікі валадар наш, яго царская вялікасць, нам, баярам, дум­ным людзям, каб вам быць у яго царскай вялікасці для завяршэння пасольства ва ўстаноўлены тэрмін —10 лютага. У той дзень вялікі васпан наш, яго царская вялікасць планаваў вечны мір замацаваць сваёй валадарскай душою, граматай і пячаткай.

І мы, царскай вялікасці баяры, думныя людзі, вам, вялікім паслам, тое аб’яўляем, што вялікі валадар наш, яго царская вялікасць, з братам сваім, з вялікім гаспадаром вашым, Уладзіславам, каралём польскім і вялікім князем літоўскім, братэрства, сяброўства і шагаванне будзе мець. І вечны мір сваёй гасударавай душой, граматай і пячаткай зацвердзіць паводле таго, як ободва вялікія паслы дамовіліся. І перагляду пасольскіх дамоў з яго, царскай вялікасці, боку ні ў чым не будзе.

Аднак у той абумоўлены тэрмін — 10 лютага — вам у яго царскай вялікасці быць немагчыма і таго завяршэння нельга давесці да канца, таму што пачаўся посны час, першы тыдзень Вялікага посту.

І ў той першы тыдзень, ён, вялікі васпан, а таксама і мы, царскай вялікасці думныя баяры, і ўсе людзі, у той першы тыдзень посцім, гавеем і ачышчаемся постам, малітваю і слязамі на працягу ўсіх дзён, як завяшчалі святыя апосталы і святыя айцы. І перамяніць тое ніякімі мерамі немагчыма.

У тыя дні не толькі хроснага цалавання наш вялікі гасудар здзейсніць не можа, нават выхаду яго царскай вялікасці да баяраў не бывае. І баяры да яго, уладара, не ходзяць, і вачэй яго валадарскіх не бачаць. І дбаюць у тыя дні аб душэўных дабрадзейных справах.

І таму ў той дзень — 10 лютага — вам нельга быць каля яго царскай вялікасці. Таксама немагчымае падпісанне таго вечнага міру на першым тыдні, як і вялікага валадара нашага замацавання яго гаспадарскай душой.

А на наступным тыдні, вы, каралеўскай вялікасці вялікія паслы, у вялікага валадара нашага, у яго царскай вялікасці, на пасольстве будзеце. І справы іх дзяржаўныя, і пасольскі дагавор пачнеце рабіць паводле іх, валадароў, загадзе і пасольскай дамове, і вечнаму міру. І парушэнняў у тым паміж вялікімі васпанамі, і перашкод для іх брацкай дружбы і любові, не будзе аніякімі спосабамі.

А абодва вялікія паслы, будучы на з’ездзе, той тэрмін запісалі, не ўгледзеўшы таго, што той час прыпадае на першы тыдзень посту. І за такі кароткі тэрмін мірнай дамовы і вечнага сяброўства здзейснена не будзе.

А тое, што вы, вялікія паслы, казалі прыставам, то вялікі валадар наш, яго царская вялікасць, не дазваляе вам у той дзень быць на пасольстве. А калі вы, сеўшы на коней, паедзеце да вялікага ўладара нашага самі, без указу, то вас нікуды не пусцяць. І тое нанясе шкоду завяршэнню пачатай справы і падпісанню мірнай дамовы, і тады мір не ў мір будзе.

А ў мірнай пасольскай дамове запісана, што вялікім валадарам быць у брацкім сяброўстве і любові, і садзейнічаць усяму лепшаму. А калі здарыцца якаянебудзь сварка паміж дзяржавамі, адшукваць яе прычыны і ўсё мірна ўладжваць. А вы хочаце нанесці шкоду мірнай дамове. І мы, царскага вялікасці баяры, усімі тымі словамі вельмі здзіўлены, і што вы, вялікія паслы, кажаце такія непрыстойныя словы. Яны не спрыяюць брацкаму сяброўству, любові і вечнаму міру паміж вялікімі васпанамі. Зусім не выпадае вам прыязджаць да вялікага ўладара нашай дзяржавы і чыніць самавольства.

А загадалі вам казаць усё для таго, каб вы засвоілі, што правілы святых апосталаў і святых айцоў не парушаюцца аніякімі чалавечымі новаўвядзеннямі. А вы кажаце, што вашых людзей з двара не выпускаюць. Але ў Маскоўскай дзяржаве так павялося не нова, а з даўніх часоў. Твой, Казімір Львовіч, бацька, ваявода віленскі і гетман Леў Іванавіч Сапега ў Маскоўскай дзяржаве з пасольствамі бываў, і неаднаразова. І яго, з яго людзьмі, гэтак жа аберагалі, як і вас цяпер. Ніхто вас не няволіць, харчавання вам пастаўляюць дастаткова і корму коням даюць у поўнай меры.

Вы кажаце, што вам стаяць цесна, але тое па вашай віне. Бо вы загадзя не даслалі спісаў, колькі з вамі людзей будзе. Мы не чакалі такой колькасці людзей з вамі, а цяпер, па ўказу царскай вялікасці, загадана даць вам новыя памяшканні.

А тое, што вы хочаце пайсці самавольна, дык тое вам зрабіць не дазволяць. Вы сваёй упартасцю зняславіце сябе. Мы вам, вялікім паслам, нагадваем, што вам, без загаду царскай вялікасці на пасольства не варта ехаць і не ганьбіць сябе тым.

А мы жадаем мець паміж вялікімі васпанамі брацкага сяброўства і любові, а вам, вялікім паслам, — усякага дабра!

Аніякай даты і подпісаў у той грамаце не было.

Адказ ад іх міласці паноў паслоў.

Ад найсвяцейшага і вялікага гаспадара Уладзіслава Чацвёртага, Божай лас­кай караля польскага і вялікага князя літоўскага і іншых, шведскага спадчыннага караля, ад нас, каралеўскай вялікасці вялікіх паслоў, адказ яго царскай вялікасці баярам і думным людзям.

Дасылалі надоечы праз дваран царскай вялікасці, князя Міхаіла Казлоўскага і Грыгорыя Гарыхвостава і іншых, да нас грамату вашую. У ёй даяце нам адказ на абгрунтаванае наша патрабаванне, каб вы прытрымліваліся дамоўных запісаў, здзейсненых паміж вялікімі пасламі абодвух валадароў і змацаваных хросным цалаваннем. Мы настойліва і неадкладна патрабуем, каб вялікі валадар і вялікі князь Міхаіл Фёдаравіч, цар усяе Русі, тую добрую справу ў прызначаны тэрмін сваімі валадарскімі скрэпамі, названымі ў запісах, замацаваў і зацвердзіў.

А вы той тэрмін на няпэўны час пераносіце, спасылаючыся на пост і набажэнства, чаму мы моцна здзіўляемся. Бо вашыя паслы на Палянаўцы не пярэчылі і ні ў чым не перасцерагалі, хоць сярод іх былі разумныя людзі, у тым ліку і духоўныя асобы.

А цяпер, калі мы прыехалі ў зацверджаны тэрмін, вельмі непрыстойна ўсё адкладаць, спасылаючыся на вялікі пост. Неабходна заключыць мір дзеля ўсіх нашых шырокіх зямель і народаў, над якімі ўладараць нашы васпаны. Бо справядлівая прысяга нікога не апаганіць, наадварот, — яна ачышчае і робіць Богу любым. Пра гэта сведчыць і Святое Пісанне, дзе гаворыцца: «Будуць пахвалены ўсе, якія на маё імя прысягаюць». Добрая справа ачышчацца постам і слязамі перад Царом Нябесным, але яшчэ лепш — здзейсніць прысягу і добрым пацвярджэннем спыніць праліццё крыві хрысціянскай, якой гэтак шмат і на працягу столькіх гадоў лілося! Злітуйся, Божа, над намі!

Пішаце пра тое, што мы непрыстойна і настырна дамагаемся таго, каб ехаць да вашага ўладара. Абвінавачваеце ў тым, што мы такім учынкам разрываем мірны пакт і прыязнасць. Пакідаем тое на ваш розум і ўсяго свету, хто з нас прыстойна паступае — мы ці вы? Мы прыехалі ў тэрмін і вам нагадваем аб тым, што прыйшоў час прысягі. Хіба ваша праўда, што не хочаце ў абумоўленыя тэрміны выканаць дагаворныя запісы і здзейсніць прысягу!? І пры гэтым пагражаеце нам нейкім сорамам, якога мы не баімся! Пакуль жыць будзем, наш гонар пры нас будзе! А калі міжнароднае і пасольскае права нас у вас не абароніць, гатовыя памерці за нашу праўду і за гонар найсвяцейшага гаспадара нашага і за гонар мілай Бацькаўшчыны, маці нашай!

А вам будзе заслужанае пакаранне ад Госпада Бога, які праўду любіць. І ад караля яго міласці пана нашага і ад усяго свету вам будзе пагарда, пра што час пакажа. Не тое мы спадзяваліся сустрэць у вас, братоў нашых, калі ехалі сюды з добрымі і канкрэтнымі намерамі!

Зыходзячы з нашых пасольскіх абавязкаў і прыстойнасці, мы павінны ўвесь час пра ўсё паведамляць каралю яго міласці і дзяржаве. А такое ваша з намі абыходжанне не толькі каралю яго міласці і нашай Бацькаўшчыне, але і ўсім іншым хрысціянскім манархам паказвае, як вы на справе выконваеце запісы і прысягі перад суседзямі.

Нас вы не напалохаеце вашымі пагрозамі і не адвернеце ад нашай праўды і абавязкаў! За іх мы гатовыя памерці! Але не толькі мы памром, але і вашы вялікія паслы ў Польшчы таксама памруць! Таму было б лепш, каб вы, браты нашы, білі чалом вялікаму гаспадару свайму. Каб добрая справа не пагоршылася і каб нашы дзяржавы адпачылі пасля доўгіх войнаў і намарна пралітай крыві. Каб ваш валадар уважыў вялікага гаспадара нашага, брата свайго, і пусціў да сябе нас, вялікіх паслоў найсвяцейшага караля яго міласці, у абумоўлены тэрмін для хроснага цалавання. А мы, агледзеўшы яго годныя царскія вочы і пацешыўшыся за здароўе яго ад імя караля яго міласці, з вуснаў яго валадарскіх пачуем, што цяпер, на гэтым тыдні, ён не зможа скончыць той вялікай справы. Тады мы, пачуўшы яго царскае запэўненне, некалькі дзён пачакаем. За гэты час з вамі, братамі нашымі, дамовімся аб іншых артыкулах. Мы будзем цярпліва чакаць прызначанага часу, каб добрую справу паставіць на трывалы падмурак. А інакш, што гэта за пэўнасць, якую вы нам на словах абяцаеце. І як верыць вашым словам, калі запісы вечнага міру і моцная прысяга вамі ламаецца!?

Пішаце таксама, што замыканне паслоў і пасольскіх людзей — даўні звычай у Маскве. А у нас, вольных людзей, — гэтак не прынята! А калі так у вас, то і ў нас з вамі ў будучыні таксама паступяць.

Кармоў і пражытку нам таксама не даяце ўдосталь. Палова нашых людзей і коней — галодная. Але мы царскага дабра не хочам выкарыстоўваць, дайце нам толькі свабоду купляць тое, што нам трэба. Мы прыехалі ў якасці вялікіх паслоў ад гаспадара нашага, караля яго міласці, да вялікага ўладара і цара з вялікай справай, таму не маглі ехаць у меншай колькасці. Але тут, разам з холадам церпім і голад. Больш за палову нашых людзей жывуць на марозе, без хат і без дроў. Не так у нас з вашымі пасламі абыходзяцца.

А затым, вам баярам, думным людзям, жадаем вялікага дабра!

Гэты адказ, а таксама наступныя, іх міласці паны паслы адправілі без подпісаў. А для таго, каб думныя баяры іх лепей зразумелі і дакладна ўсё прачыталі, напісалі іх на рускай мове.

Увечары прыставы прынеслі панам паслам грамату ад думных баяр. Яна была наступнага зместу:

«Вялікага валадара цара і вялікага князя Міхаіла Фёдаравіча, усяе Русі самадзержца і многіх дзяржаў валадара і ўладальніка, яго царскай вялікасці баяры, думныя людзі, загадалі прыставу князю Міхаілу Казлоўскаму з таварышамі гаварыць да вас, вялікіх паслоў.

Аб’яўляем вам, што вам, вялікім паслам, у вялікага валадара нашага, цара і вялікага князя Міхаіла Фёдаравіча, усяе Русі самадзержца, на першым тыдні Вялікага посту быць нельга. Вечнага міру царскай вялікасці на першым тыдні замацаваць аніяк нельга. Нават мы, царскай вялікасці баяры і думныя людзі, у тыя дні ў яго царскай вялікасці не бываем і вачэй яго валадарскіх не бачым.

Вы нам пераказалі праз прыставаў, што гатовыя быць у яго царскай вялікасці на пасольстве і заключыць вечны мір у іншы дзень. Цяпер мы вам, вялікім паслам, аб’яўляем, што на гэтым першым тыдні ніякім чынам немагчыма быць у яго царскай вялікасці. На наша прашэнне, вялікі валадар наш, яго царская вялікасць, загадвае вам, вялікім паслам, быць у яго на пасольстве ў бліжэйшую нядзелю.

Паводле цяперашняй хрысціянскай грэцкай веры, у дні посту зусім не варта вырашаць ніякія пытанні. У царскай вялікасці на гэтым тыдні і страва бывае не заўсёды.

Таму нагадваем вам, братам нашым, пра шанаванне. Просім не ўпадаць у роспач з-за таго, што некаторы час не зможаце бачыць яго царскай вялікасці і не зможаце быць у яго да нядзелі. Не прадпрымайце ніякіх недружалюбных крокаў і нічога дрэннага не задумвайце з-за таго, што ваша пасольства не пачнецца да нядзелі.

Мы вам, вялікім паслам, аб’яўляем і сведчым душамі нашымі, што ў вялікага валадара нашага, яго царскай вялікасці, няма ніякіх дрэнных думак і не будзе. У хуткім часе, праз некалькі дзён, абавязкова будзе падпісаны пасольскі дагавор і вечны мір паміж вялікімі васпанамі.

І спадзяёмся на ласку Божую, што паміж вялікімі васпанамі нашымі братэрскае сяброўства і шанаванне пачнуць множыцца. Таксама і мы, царскай вялікасці баяры і думныя людзі, паводле яго царскага загаду, будзем з вамі ў братэрскім сяброўстве і згодзе.

І жадаем вам усякага дабра».

20 у аўторак запусны. Адказна выконваючы ўласныя абавязкі, іх міласці паны паслы на працягу ўсіх дзён, ад моманту прыезду ў сталіцу, турбавалі дум­ных баяраў праз прыставаў, каб яны свайму гаспадару білі ад сябе чалом і прасілі, каб ён выканаў заключныя запісы і прысягу камісараў, зробленую ў Палянаўцы. Каб нічога не ламаў і ўсё ўчыніў у адпаведнасці з дамоўленасцямі, зафіксаванымі ў запісах. Каб не парушыў дня сваёй прысягі.

І ў гэты дзень паслы настойліва дамагаліся і выказвалі поўную гатоўнасць ехаць да замка. Нават коні былі гатовы. Яны, аднак, бачылі, што маскавіты ўпарта настойваюць на сваім, спасылаюцца на богаслужэнні, аб чым пісалі ў іх граматах. Выніку не ўдавалася дасягнуць, па-ранейшаму давялося заставацца замкнёнымі.

Маскавіты паставілі каля брамы ўзмоцненую варту, а двор наўкола акружылі стральцы.

Прыставы ўбачылі, што ў двары коні асядланыя і іх трымаюць напагатове конюхі. Яны зразумелі, што намерваліся зрабіць паны паслы. Таму прыставы прыйшлі да іх міласці паноў паслоў і папрасілі, каб коней рассядлалі. Яны запэўнівалі ад імя думных баяраў і хрысціліся, што ў наступную нядзелю, пасля завяршэння набажэнстваў, іх міласці паны паслы будуць дапушчаны да цара і ўсё адбудзецца ў адпаведнасці з заключнымі запісамі.

Частымі просьбамі прыставаў, а дакладней, упартасцю таго народа, іх міласці паны паслы былі змушаныя чакаць да нядзелі. Інакш, на жаль, не атрымлівалася, пачынаць рабіць нешта гвалтам не ўяўлялася магчымым.

Атрымаўшы, нарэшце, згоду паноў паслоў, прыставы падзякавалі ім і адышлі. Яны селі на свае вазы і накіраваліся да думных баяраў са справаздачай аб тым, што зрабілі.

Пасля абеду, калі іх міласці паны паслы сабраліся ў пана ваяводзіча віленскага, зноўку прыйшлі прыставы і падзякавалі ад імя думных баяраў за тое, што іх міласці не імкнуцца перашкаджаць набажэнству і далі згоду чакаць да нядзелі, як іх папрасілі. Прыставы ад імя думных баяраў абяцалі, што ўжо ў нядзелю іх міласці паны паслы змогуць убачыць царскія вочы. Ад імя цара абяцалі, што паведамяць каралю яго міласці, што перанос дня заключэння мірнага пакта абумоўлены выключна з-за набажэнстваў, а не дзеля нейкіх іншых прычын.

Распавядалі прыставы, што цар загадаў, каб іх міласці панам паслам давалі ўсё, паводле іх патрэбаў, нават звыш нормы. Сапраўды, неўзабаве прывезлі яшчэ 5 вазоў сена.

У той жа дзень, падзівіўшы нас, маскавіты нарыхтавалі ацясанага дрэва, каб распачаць будоўлю. Зараз жа паставілі зрубы чатырох будынкаў, апрача перакрыццяў, печаў і вокнаў. А таксама пабудавалі насціл, для большай зручнасці, паміж ізбамі пана ваяводзіча віленскага і пана камянецкага.

21 у сераду. Да іх міласці паноў паслоў прыйшлі прыставы і ад імя самога цара запэўнілі, што ў наступную нядзелю яны будуць да яго дапушчаны, а потым, неўзабаве, заключныя запісы будуць усе цалкам выкананы. А паколькі прызначаны тэрмін крыху зрушыўся, абяцалі ад імя цара накіраваць аб тым грамату да яго міласці караля.

У ізбах, якія ўчора ўзвялі, зрабілі перакрыцці, паставілі вокны і печы. Цяпер у іх можна было жыць, толькі належала прапаліць, каб трохі прасушыць.

У той жа дзень прывезлі крыху лепшую посную ежу. Яна была больш якаснай, чымся тая, якую давалі ў дарозе.

Харчаванне. У адпаведнасці з маскоўскім спісам, напісаным прыставамі.

Паслам, тром чалавекам, па два крупчастыя калачы. Па хлябцу жытнім, доб­рым, белым. Па тры блюды пірагоў, ды па тры блюды аладак з цукрам.

Пану Мадаленскому па смятанным калачы, у рыдлёўку, ды па хлябцу белым на дзень.

Дваранам, дзесяці чалавекам, па хлебу капеечным, ды па тры калачы двухграшовыя чалавеку на дзень.

Пасольскім і дваранскім людзям, 489 чалавекам, па хлебу капеечным, ды па калачы трохграшовым.

Пітво.

Двум паслам па 10 чарак, трэцяму 8 чарак віна баярскага на дзень, гэта значыць, гарэлкі. Паслам усім тром па дзве кружкі раманеі або мальвазіі, па дзве кружкі мёду вішнёвага, па 2 кружкі мёду малінавага, па дзве кружкі мёду адборнага, па вядры мёду патачнага, з гваздзікамі або без гваздзік, як захочуць. Па вядры мёду цэжанаго, добрага, па два вядры піва добрага.

Каралеўскім дваранам, 11 чалавекам, па 6 чарак віна добрага, гэта значыць, гарэлкі, па кружцы раманеі або рэйнскага, па кружцы мёду адборнага, па дзве кружкі цэжанага добрага мёду, па дзве кружкі мёду княскага, добрага, па палове вядра піва добрага, чалавеку на дзень.

Ды людзям пасольскім і дваранскім загадана даваць, першага артыкула 155 чалавекам, па 6 чарак віна, па дзве кружкі мёду княскага, па дзве кружкі піва чалавеку на дзень.

А астатнім, 334 чалавекам, па 4 чаркі віна, па кружцы мёду, па кружцы піва чалавеку на дзень.

Паслам, тром чалавекам, на дзень у посныя дні жывой рыбы: 9 шчупакоў на пар і на колоткі, і для юшкі, 6 язёў, 24 акуні. Рыбы мёрзлай і прасоленай: 3 сцерлядзі на пар, чачугі; 3 ляшчы на пар; 3 звяны асятрыны; 3 звяны сёмгі, або добрай, белай; 3 звяны бялужыны, добрай; 3 звяны асятрыны, добрай; ды па два блюды ікры чорнай чалавеку на дзень.

Дваранам у посныя дні даваць: па грывенцы ікры чорнай чалавеку, або чырвонай шчупаковай, або сёмгавай, або асятрынай, на выбар, як яны захочуць. Па адным ляшчы, не вельмі вялікім, па два язі на пар, па два шчупакі свежыя для юшкі, па два звяны добрай асятрыны, па два звяны бялужыны на дзень.

Пасольскім і дваранскім людзям лепшым, 155 чалавекам. Двум чалавекам: па блюду свежай юшкі, па блюду прасоленай рыбы, добрай асятрыны, па блюду добрай бялужыны. А астатнім, 334 чалавекам, на два чалавекі: па блюду юшкі з свежай рыбы, па блюду асятрыны ці бялужыны.

Паслам з дваранамі і людзьмі ў посныя дні — чвэрць алею арэхавага, алею драўлянага, па вядры алею канаплянага, воцату 6 вёдраў, па 3 пуды солі, пуд патакі, чвэрць грачаных круп, чвэрць гароху, чвэрць пшанічнай мукі.

Паслам, двум чалавекам, шэсць васковых вітых свечак на дзень. Паслам з дваранамі і з людзьмі — па сто свечак сальных грашовых.

Цыбулі і часнаку паслам з дваранамі і з людзьмі па дзесяць алтын. А калі трэба звыш таго, то хай загадзя скажуць, колькі яшчэ не хапае.

Ім жа на дзень па пяцьдзясят качаноў белай капусты, або квашанай, як яны пажадаюць.

А купляць тое ўсё цалавальнікам і ў пасольскі двор прыносіць.

Конскі корм.

Паслам, дваранам і пасольскім людзям — 50 чвэрцяў аўса, ды па 50 вазоў сена, ды на ўсіх коней па 20 вазоў саломы на падсціл.

А купцам харчоў даваць не загадана.

А дроў даваць колькі трэба. А дровы прывозіць колатыя.

А на двары вогнішчаў не распальваць.

Усе тыя харчы для людзей і корм для коней былі, аднак, падзелены не аднолькава. Іх раздзялілі на дзве часткі. Адна частка дасталася пану камянецкаму, а дру­гая дасталася пану ваяводзічу віленскаму і яго міласці пану Вяжэвічу. У выніку, пан камянецкі атрымаў прапарцыйна значна большую частку харчоў і правізіі, чымся пан Вяжэвіч.

Гэтаксама ў пасольскі двор бесперапынна прывозілі ваду ў кадках і бочках. Халопы налівалі ваду ў кадкі, якія паўсюль стаялі. Вады мелі дастаткова.

22 у чацвер. Іх міласці паны паслы звярнуліся да прыставаў з просьбай, каб выдзелелі асобны двор для купцоў, якія прыехалі з пасольствам.

Прыставы адказалі:

— Немагчыма таму быць і раней гэтак не бывала.

У выніку, нам давялося па-ранейшаму стаяць у цеснаце.

23 у пятніцу. Да іх міласці прыйшлі прыставы і агучылі дакладны час, калі паслам належала ў наступную нядзелю вітаць цара. А менавіта, а пятай гадзіне дня. Гэтаксама запыталіся іх міласць паноў паслоў пра тое, ці маюць яны нейкія падарункі цару ад караля і ад сябе.

Яго міласць пан камянецкі адказаў:

— Тое праўда, што калі паслы ідуць да манархаў, то каб з большай удзячнасцю і цеплынёй быць прынятымі, прызвычаіліся прыносіць розныя падарункі. І мы тое б зрабілі. Але паколькі ўбачылі, што вашы паслы, якія ішлі да яго міласці караля, не везлі аніякіх падарункаў, мы гэтаксама не будзем падносіць цару падарункаў ад сябе і ад караля яго міласці.

На тое маскавіты нічога не адказалі, ці то нічога аб тым не ведалі, або наўпрост хітравалі.

Гарыхвостаў прамовіў:

— Хіба маглі нашыя вялікія паслы ехаць без падарункаў да каралеўскай вялікасці!?

Яго міласць пан ваяводзіч віленскі адказаў:

— Будзьце вы з намі шчырамі! Даведайцеся ў сваіх старэйшых, ці павезлі вашы паслы падарункі ад цара і ад сябе для караля яго міласці, пана нашага. Дайце нам дакладна ведаць пра тое і ад нас адразу пэўна пачуеце, ці паднясём мы цару падарункі ад сябе і ад караля.

Гэтаксама іх міласці паны паслы абмеркавалі з прыставамі, каб слугі паслоў гэтаксама мелі магчымасць цалаваць царскую руку. Прыставы паабяцалі данесці іх словы думным баярам.

Пасля ад’езду прыставаў да іх міласці паноў паслоў прыйшоў Гарыхвостаў і сказаў:

— Яго царская вялікасць, наш валадар, вас, вялікіх паслоў вялікага гасудара вашага, брата свайго, у любові прымаючы, дазваляе і вашым дваранам цалаваць яго царскую руку. І вялікі валадар наш, яго царская вялікасць і ўсе мы ведаем, што ў вас у Літве і Польшчы каля вялікіх паноў шмат пры вас жыве людзей першага артыкула. І дзяржаўныя людзі і баярскія сыны пры вас служаць. І ўсім ім вялікі валадар наш, яго царская вялікасць, са сваёй ласкі загадвае цалаваць руку і чалом яму біць. Але вы б, вялікія паслы, таго сцерагліся, каб царскай вялікасці не стала нудна, калі шмат людзей пойдзе да яго годнай рукі.

Убачылі іх міласці паны паслы, што іх хочуць дэскрыдытаваць, таму паабяцалі патрафіць цару, каб яму не стала прыкра.

24 у суботу. Прыставы прынеслі ад думных баяраў адказ на папярэдні запыт іх міласці паноў паслоў.

У ім гаварылася:

«Вялікага валадара цара і вялікага князя Міхаіла Фёдаравіча, усяе Русі самадзержца і многіх дзяржаў гаспадара і ўладальніка, яго царскай вялікасці баяры і думныя людзі — вялікага гаспадара Уладзіслава Чацвёртага, Божай ласкай караля польскага, вялікага князя літоўскага і іншых, вялікім паслам Аляксандру Песачынскаму, ваяводзічу віленскаму Казіміру Лявону Львовічу Сапегу, стольніку і пісару каралеўскаму Пятру Вяжэвічу.

Прыслалі да нас, царскай вялікасці баярам і думным людзям ліст у адказ на наш ліст, які мы паслалі вам з прыставамі.

У тым лісце вы напісалі вялікага валадара нашага, яго царскую вялікасць, найменнем без «самаўладца». Не паводле ягонай валадарскай вартасці, і не паводле мірнай дамовы, заключанай праз прысягу. Тым самым, вы чыніце парушэнне мірнай дамовы. Гэта вельмі значная справа — берагчы гонар валадара. І надалей вам бы вялікага валадара нашага, яго царскае найменне ў лістах сваіх пісаць і ў прамовах сваіх казаць ва ўсім згодна пасольскаму дагавору, з поўным царскім імем і «самаўладцам», пра што ободва вялікія паслы крыж цалавалі.

А калі вы, вялікія паслы, надалей пачнеце да нас у лістах сваіх пісаць ці ў прамовах казаць найменне вялікага нашага валадара не цалкам і без «самаўладца», мы такіх прамоваў вашых слухаць і лісты ад вас прымаць не будзем.

А гэтак, як вы напісалі да нас, баяраў і думных людзей, пра тое, то вы нас тым абняславілі. А мы гаспадара вашага называем ва ўсім паводле пасольскай дамовы і да вас у лісце нашым напісалі ветліва, а не ганарлівым звычаем і не ў чым вас не абняславілі.

А пісалі да вас, вялікіх паслоў, абвяшчаючы вам, што вам у вялікага гасудара, цара нашага і вялікага князя Міхаіла Фёдаравіча, усяе Русі самадзержца, у першы тыдзень святога Вялікага посту быць немагчыма. А вы да нас пісалі, каб вам каля царскай вялікасці быць на пасольстве ў дамоўлены тэрмін.

Але вечны мір можна заключыць і ў іншы дзень. І мы да вас, вялікіх паслоў, раней пісалі і цяпер гэтаксама аб’яўляем, што вялікі гасудар наш, яго царская вялікасць, загадвае вам, вялікім паслам, быць у яго, гаспадара, на пасольстве ў бліжэйшую нядзелю.

Ніякіх прыкрых і зневажальных слоў мы нідзе да вас не пісалі. А вы, вялікія паслы, пісалі да нас, царскай вялікасці баяраў і думных людзей, непрыстойным звычаем, з дакорам, і быццам мы пагражаем вам сорамам. І вы пішаце нам, што мы вас ад таго вашага жадання не адвядзём аніякімі нашымі пагрозамі. І што вы гатовыя за вашу праўду і памерці. Ды і то ўзгадваеце, што вы не адны памраце, але і царскага вялікасці паслы ў Польшчы.

І мы, царскай вялікасці баяры і думныя людзі, вас, каралеўскай вялікасці вялікіх паслоў, зараз ні ў чым не зневажалі, і з дакорам, і з пагрозамі да вас не пісалі. І прыставам ні ў чым ганьбіць вас словам і пагражаць вам не загадалі. І паміраць вам, абодвум паслам, няма чаго.

А напісалі мы, царскай вялікасці баяры і думныя людзі, вам у адказ на вашыя словы, якія вы, вялікія паслы, перадавалі нам праз прыставаў. Толькі вялікі гасудар наш, яго царская вялікасць, не загадае вам у той, раней агавораны дзень, быць на пасольстве.

І калі вы, сеўшы на коней, паедзеце да вялікага ўладара нашага самі, без указа, то вас не пусцяць. І будзе парушэнне дамовы аб вечным міры, як быццам бы з нашага боку, і мір будзе не ў мір. А ў мірнай пасольскай дамове напісана менавіта, што вялікім гаспадарам быць паміж сабой у брацкім сяброўстве і любові, і належыць шукаць паміж сабой лепшае. А калі і будзе якая-небудзь сварка паміж дзяржавамі, то разбірацца ў прычынах і вырашаць іх папраўдзе. А мірнай дамове парушэнняў не чыніць.

А вы сёння сваімі словамі самі хочаце ўчыніць парушэнне мірнай дамовы.

І, акрамя таго, вам, вялікім паслам, ніякай ганьбы і пагроз не пісалі.

Вы пісалі, быццам вялікіх паслоў трымаюць у няволі і замыкаюць іх, а таксама, што з боку царскай вялікасці ёсць пагроза вялікім паслам, што хочаце гэтаксама ўчыніць і нашым вялікім паслам. Жаліцеся, што вашым людзям холадна і голадна. Мы дзівімся з таго, што вы нам пішаце. Паводле царскага ўказу ў вас ва ўсім ёсць дастатак, хапае ежы для людзей і корму для коней, ніякай патрэбы і голаду няма.

Вы жаліцеся, што вам цесна стаяць. Але цесната ў вас з-за вас саміх. Вы ўзялі з сабой людзей не паводле дамовы і да таго ж доўгі час не дасылалі спісы.

Таму для многіх з іх не падрыхтавана жыллё. Дзяржавец Ян Крамянеўскі пісаў з Дарагабужа ў Вязьму да ваяводы, князя Пятра Пронскага, што з вамі будзе чатырыста пяцьдзясят чалавек. А цяпер з вамі вашых людзей больш за шэсць соцень чалавек. Цяпер нават не ведаем, як рэагаваць на ваш ліст і як успрымаць лісты вашых дзяржаўцаў?

Вялікі гасудар наш, нягледзячы на ўсё, па нашай просьбе, загадаў дадаць вам памяшканняў. Але калі б мы толькі ведалі, ці хоць бы нам напісаў дарагабужскі дзяржавец, што з вамі будзе столькі людзей, мы б да таго падрыхтаваліся. Бо і раней у тым пасольскім двары спыняліся вашы вялікія паслы, з якімі бывала чалавек па восемсот і дзевяцьсот, але цеснаты не адчувалі.

Калі вы здзяйснялі прысягу на з’ездзе з вялікім паслом яго царскай вялікасці, баярынам і намеснікам пскоўскім Фёдарам Іванавічам Шарамецьевым з таварышамі, вы дамовіліся і пісьмова выклалі, што абодвум вялікім паслам узяць з сабой з кожнага боку па дзвесце чалавек і па трыста коней. Вы і ліст аб тым ад сябе даслалі да вялікіх паслоў царскай вялікасці. Але ў тым вашым лісце нічога не гаварылася аб большай колькасці людзей, інакш бы мы загадалі загадзя падрыхтаваць двары і стварылі ўсялякі спакой для вас, нашмат лепш цяперашняга.

Усё здарылася па вашай віне. Вы ўзялі з сабой людзей больш, чым прадугледжвалася пасольскай дамовай. Вы не паведамілі пра гэта ў лісце дарагабужскага дзяржаўцы.

А голаду і недахопу ў ежы вам, вялікім паслам, каля царскай вялікасці няма. У дарозе заўсёды даюць бедны корм, а ў стане ўсё далі належным чынам.

А што пагражаеце таксама і нашым паслам чыніць, то вам варта ведаць — паслы царскай вялікасці прывыклі васпаноў сваіх слухаць. І як ім вялікі гасудар загадвае быць на пасольстве, гэтак яны і ўчыняць. І самавольна на пасольства, без загаду вашага гаспадара, не пойдуць.

Мы да вас пасылалі грамату таму, што вы самавольна хацелі ехаць да вялікага ўладара нашага, без загаду царскай вялікасці. І які вам у тым гонар, каб ехаць да царскай вялікасці без загаду!?

А няволі вам, вялікім паслам, у Маскоўскай дзяржаве няма ніякай. Вам бы, вялікім паслам, на тое не крыўдаваць і не трымаць у думках ніякіх сумневаў.

Дасць Бог, каля царскай вялікасці неўзабаве будзеце. І мірны дагавор, і прысяга, дасць Бог, здзейсняцца! І парушэння мірнай дамовы не будзе!

Мы хочам заўсёды бачыць паміж нашымі вялікімі васпанамі брацкую дружбу і любоў, больш чым паміж іншымі васпанамі!

А вам, вялікім паслам, жадаем усякага дабра!»

Даведаўшыся пра дакладны час свайго візіту да цара, іх міласці паны паслы, прапанавалі для абгаварэння з думнымі баярамі пункты, якія ніжэй апісаны.

1. Каб цар, пытаючыся пра здароўе караля яго міласці, устаў і шапку зняў.

2. Каб самі іх міласці паслы і іх людзі, падчас знаходжання ў цара і яго прывітання, мелі пры сабе збоку зброю.

3. Каб у момант запытання пра здароўе караля яго міласці, паслы перад царом не ўставалі і каб мелі на чым сядзець.

4. Каб з коней іх міласці паны паслы там злазілі, дзе раней злазілі паслы слаўнай памяці яго міласці, пана Льва Сапегі, ваяводы віленскага, гетмана Вялікага Княства Літоўскага, а таксама іншыя, што былі пасламі перад яго міласцю.

З тым прыставы ад’ехалі да замка.

Калі вярнуліся з замка, пайшлі да іх міласці паноў паслоў.

Ад імя думных баяраў да іх міласці паноў паслоў прамаўляў князь Казлоўскі:

— Першы ваш, вялікіх паслоў, быў артыкул аб тым, каб царская вялікасць устаў, пытаючыся пра здароўе каралеўскай вялікасці. І на тое вам, вялікім паслам, адказ. Вялікі гасудар наш, яго царская вялікасць у той момант сядзець будзе ў вянцы, гэта значыць, у кароне, паводле ранейшага звычаю. Карону нельга здымаць з галавы. Так у валадароў нашых вядзецца. Вас царская вялікасць будзе пытацца стоячы.

На другі артыкул адказ. Даўно ў Маскоўскай дзяржаве павялося, вялікім паслам ад вялікіх васпанаў каралёў польскіх і вялікіх князёў літоўскіх і ад іншых вялікіх васпаноў бываць каля царскай вялікасці без зброі. І сёння немагчыма змяніць ранейшых звычаяў.

На трэці артыкул адказ. Вялікі гасудар наш, яго царская вялікасць, слухаючы ваша пасольства, толькі сам можа праявіць ветласць да вас, і, аказваючы вам асаблівы гонар, можа загадаць вам сядзець.

А з коней вашых там злазце, дзе заўсёды вашы ранейшыя паслы злазілі, і твой бацюшка, Казімір Львовіч Сапега.

Выслухаўшы гэткія іх адказы, паны паслы доўга з імі гутарылі, асабліва адносна зняцця шабель.

Яго міласць пан камянецкі сказаў:

— Калі ў нас нехта забірае зброю з пояса, нібы рабро з боку дастае, бо гэта ёсць наш гонар. Сапраўды, раней нашы паслы бывалі ў вашых гаспадароў без зброі, але на той час нашы гаспадары не былі ў такой узаемнай міласці, як цяпер. На гэты час кароль яго міласць, пан наш міласцівы, хоча жыць з вашым гаспадаром у брацтве і праз нас яго хоча ў тым запэўніць. Слушна было б, каб нашы шаблі былі пры нас, як знак прыязнасці нашага гаспадара да вашага, а таксама як сімвал нашай гатоўнасці ў момант патрэбы аказаць дапамогу вашаму гаспадару.

На тое настойлівае патрабаванне паслы атрымалі катэгарычную адмову:

— Нельга вам, вялікім паслам, каля царскай вялікасці з шаблямі быць. Так было паводле ранейшых звычаяў, гэтак і зараз будзе.

Яго міласць пан ваяводзіч віленскі сказаў ім:

— Калі ваш гаспадар учыніць нам такую знявагу, то аніякім чынам і аніякай узнагародай потым нам таго не верне. Нават найвялікшай ласкай сваёй да нас. Гэта гонар наш, бо шабляй наш народ здабываў вольнасці свае. Шабляй абараняем годнасць яго міласці караля, пана нашага, а таксама годнасць тых гаспадароў, якія знаходзяцца з нашым каралём у сяброўстве і брацкай любові. Данясіце нашы словы думным баярам, братам нашым, каб яны пазбаўленнем нас шабель не выказвалі нечуванай для нас знявагі.

Адказаўшы прыставам, іх міласці паны паслы накіраваліся да сваіх харомаў.

Увечары прыставы прыйшлі ад думных баяраў з такой рэзалюцыяй:

— Перадалі мы вашу, вялікіх паслоў, прамову думным баярам, каб вам дазволена было знаходзіцца каля царскай вялікасці на пасольстве з шаблямі. І загадалі вам даць адказ, што і вам самім, і вашым дваранам, і нікому іншаму з вашых людзей нельга быць з шаблямі. Бо так павялося ў Маскоўскай дзяржаве.

Іх міласці паны паслы адказалі:

— У такім разе мы раніцай не паедзем, бо вы нам, паслам, не аказваеце належнага гонару, не прымаеце зусім слушных думак.

Маскавіты адказалі:

— Калі вы, вялікія паслы, заўтра не жадаеце бачыць царскіх годных вачэй, кажыце апошняе слова, а мы баяраў аб тым апавясцім.

Яго міласць пан ваяводзіч віленскі адказаў:

— Мы хочам быць у вашага цара, калі нам не будзеце забараняць таго, што мы патрабуем.

Але намарна іх міласці паны паслы шпурлялі гарох аб сценку. Бо прыставы з чым прыйшлі, з тым і адышлі.

Першы прыём у цара.

25 (лютага) у панядзелак. У прызначаны час прыехалі прыставы, разадзетыя ва ўрачыстае адзенне, з пазалотай. Тыя расшытыя золатам дарагія касцюмы яны, мабыць, атрымлівалі з царскай казны, выкарыстоўваючы іх толькі падчас сустрэч з пасламі і на прыёмах у цара.

Прыставы паведамілі паслам, што наспеў час выязджаць на прыём да іх манарха. Паслы да таго часу былі гатовыя неадкладна садзіцца на коней і ехаць у Крым-горад (Крэмль).

Паслоў у дарозе суправаджалі слугі — два дзякі і дваране, а таксама прыставы: два з правага боку і адзін — з левага. Іх міласці паны паслы ехалі ў сярэдзіне. За пасламі рухаліся маладыя людзі. Падарункі везлі ў канцы. З абодвух бакоў, пачынаючы ад пасольскага дома і да самага Крамля, падводы з падарункамі ахоўвала пяхота.

У Крамлі паслоў сустракалі стральцы, ушыхтаваныя ў некалькі шэрагаў. Ззаду іх, шчыльна адзін каля другога, стаялі людзі, узброеныя шаблямі і самапаламі. Простых людзей, мужчын і жанчын, якія выйшлі паглядзець на паслоў, таксама сабралася вялікае мноства. Частка людзей стаяла на зямлі, іншыя ўзлезлі на верхавіну царквы і на дахі дамоў.

Іх міласці паны паслы і ўсе нашы людзі, якія суправаджалі паслоў, лічылі, што ў такой сітуацыі зняць з сябе шаблі перад уездам у Крэмль і застацца цалкам не ўзброенымі, было б неразумна. Таму кожны з нашых людзей меў пры сабе схаваную зброю.

Калі вялікія паслы заехалі ў Крэмль, яны ўбачылі царскіх слуг, якія сядзяць каля ганка. Слугі цара знаходзіліся і паблізу царквы.

Іх міласці паны паслы сышлі са сваіх коней ва ўстаноўленым месцы, там, дзе звычайна і іншыя паслы спускаліся са сваіх коней.

Калі паслы падымаліся па сходах, іх з двух бакоў суправаджалі прыставы. Яго міласць пан Сапега ішоў у сярэдзіне, справа ад яго знаходзіўся пан Песачынскі, а пан Вяжэвіч ішоў з левага боку, як яму і належала хадзіць. Пан Казлоўскі рухаўся з цяжкасцю і відавочна перашкаджаў паслу пану Песачынскаму. Пасол звярнуўся да Казлоўскага, каб той ішоў наперад або стаў ззаду яго. Казлоўскі з-за свайго прыроджанага гонару і ўпартасці не жадаў саступаць. Нарэшце пан Песачынскі не стрымаўся і прыгразіў яму:

— Калі і далей, халоп, станеш мне замінаць, будзь упэўнены, дам табе так, што паляціш да д’ябла. Зусім не пагляджу на тое, што мы накіраваліся да цара.

І моцна адштурхнуў Казлоўскага ад сябе.

Гонар саслужыў злую службу Казлоўскаму. Жадаючы захаваць твар і гонар, ён прапанаваў:

— Хай Казімір Львовіч ідзе наперадзе, а мы разам за ім.

Пан Сапега адказаў яму:

— Ты замахнуўся на вялікую справу, каб Сапега хадзіў прад табою! Ты не толькі дарэмна пра гэта сказаў, але і дарма нават падумаў так. Узваж добранька, ці варты ты наогул размаўляць з Сапегам, а тым больш церціся аб яго бок! І зусім неймаверна, каб ты пасмеў загадваць мне! Будзе правільна, калі ты пойдзеш напе­радзе нас, як і прыстала хадзіць прыслузе.

Калі паслы пераадолелі ганак і ўвайшлі ў дзверы першага палаца, іх сустракалі: дваранін і князь Афанасій Рыгоравіч Казлоўскі, дзяк Калістраці Анкіфіеў.

Дзяк Анкіфіеў, сустрэўшы паслоў, звярнуўся да іх:

— Вялікі гасудар, цар і вялікі князь Міхаіл Фёдаравіч, самаўладца ўсёй Русі, гаспадар і ўладальнік многіх дзяржаў, аказвае гонар брату свайму, вялікаму ўладару Уладзіславу Чацвёртаму, каралю польскаму, вялікаму князю літоўскаму і іншых зямель. Ён загадаў сустракаць вас, вялікіх паслоў, князю Афанасію Рыгоравічу Казлоўскаму і мне, дзяку Калістрату Анкіфіеву.

У сярэдзіне ізбы вялікіх паслоў з такімі ж словамі, але больш коратка, сустракаў князь, стольнік і дваранін Юрый Пятровіч Буйносаў-Растоўскі і дзяк Іван Фёдараў. У ізбе ў вялікім ліку сядзелі дваране, або баяры, апранутыя ў златаглавыя муфты і ў чорна-бурых шлыках.

Калі паслы ўвайшлі ў трэція дзверы палаца, які называецца Гранавітая пала­та, дзе ў той час ужо сядзеў цар, іх сустрэла трэцяя пара маскавітаў — дваранін і князь Іван Пятровіч Буйносаў-Растоўскі, старэйшы, і дзяк Грыгорый Волкаў. Яны, як і ранейшыя сустракаючыя, прамовілі арацыі (урачыстыя гаворкі).

Першымі ў палату ўвайшлі слугі паноў паслоў і сталі з двух бакоў. Верагодна, раней у Маскве існаваў звычай, паводле якога слугі ўваходзілі ў хату пасля паслоў. У той палаце ў некалькі шэрагаў, на спецыяльна пабудаваных лавах, сядзелі маскоўскія баяры. Некаторыя з людзей, якія там знаходзіліся, былі вельмі маладыя.

Палата нічым не абабіта. Усе сцены і скляпенне ў ёй размаляваныя. Падлога не ўся, а толькі паблізу цара, засланая дыванамі.

Цар сядзеў на троне, майстэрскай разьбяной працы, які быў размаляваны золатам. Манарх быў апрануты ў багатае адзенне, аздобленае дарагім жэмчугам і каштоўнымі камянямі. У правай руцэ ён трымаў скіпетр. На галаве ў цара ўзвышаўся вянок, гэта значыць, высокая карона. Яблык ляжаў каля цара.

Да трона вялі чатыры вялікія прыступкі, якія цягнуліся вакол усёй палаты. Яшчэ тры маленькія прыступкі знаходзіліся вышэй. Па іх трэба было ўсходзіць непасрэдна да трона, пераадолеўшы спачатку вялікія прыступкі.

Перад царом, у непасрэднай блізкасці ад яго, знаходзіліся чатыры маладыя целаахоўнікі (custodies corporis). Яны былі ў белых дамаставых накідках, падшытых гарнастаямі, а таксама ў шламовых шлыках з рысі. Кожны з іх быў накрыж перапаясаны залатымі ланцугамі. На рамянях яны трымалі барты, апраўленыя ў залацістае срэбра.

Увайшоўшы ў Гранавітую палату, іх міласці паны паслы спыніліся ў некалькіх кроках ад трона. Яны знялі галаўныя ўборы.

Першым пачаў прамаўляць пан Аляксандр Песачынскі, камянецкі кашталян. Ён зрабіў наступную прамову:

— Божай ласкай найяснейшы і вялікі гаспадар Уладзіслаў Чацвёрты, кароль польскі, вялікі князь літоўскі, рускі, прускі, жамойцкі, мазавецкі, кіеўскі, валынскі, падольскі, смаленскі, падляшскі, чарнігаўскі, полацкі, віцебскі, мсціслаўскі, інфлянцкі, эстонскі і іншых, а таксама шведскі, гоцкі і вандальскі дзедзічны кароль, князь фінляндскі і іншых яго каралеўская міласць. Табе, вялікаму ўладару, цару і вялікаму князю Міхаілу Фёдаравічу, усяе Русі самадзержцу, уладзімірскаму, маскоўскаму, наўгародскаму, цару казанскаму, цару астраханскаму, цару сібірскаму, гаспадару пскоўскаму і вялікаму князю цвярскому, югорскаму, пермскаму, вяцкаму, балгарскаму і іншых; гаспадару і вялікаму князю Ноўгарада, Нізоўской зямлі, разанскаму, растоўскаму, яраслаўскаму, белазерскаму, удорскаму, абдорскаму, кандзійскаму і Северскага боку; уладару і гаспадару Іверскай зямлі, карталінскіх, грузінскіх цароў і Кабардзінскай зямлі, чаркаскіх і горскіх князёў і іншых многіх дзяржаў гаспадара і ўладальніка, тваёй царскай вялікасці, брату свайму, добрага здароўя, добрых думак і прыязнасці ва ўсіх добрых справах сардэчна жадае і перадае праз нас, вялікіх паслоў.

Першы прыём у цара.

25 (лютага) у панядзелак. Цар устаў з трона, але кароны з галавы не зняў. Ён спытаў пра здароўе караля яго міласці наступнымі словамі:

— Брат наш, Уладзіслаў кароль, ці здаровы?

Яго міласць пан Песачынскі адказваў:

— Божай ласкай кароль наш на Польскім каралеўстве і іншых гаспадарствах шчасліва пануе. У добрым здароўі ён адправіўся ў горад Гданьск.

Затым іх міласці паслы ўтрох надзелі назад галаўныя ўборы.

Пан Песачынскі, камянецкі кашталян, зноў пачаў гаварыць. Але ён вымавіў толькі некалькі слоў, як яго перапыніў пячатнік Іван Тарасавіч Грамацін. Ён не дазваляў гаварыць далей, пакуль іх міласці паслы не здымуць галаўных убораў.

Пан Песачынскі адказваў яму:

— Я ўмею шанаваць яго царскую вялікасць. Мы здымалі шапкі, калі пералічвалі яго тытулы. Але цяпер іх не знімем, паколькі я надзелены годнасцю нашага караля. Хоць я паважаю яго царскую вялікасць, як брата нашага караля. Але не больш і не шырэй.

Пячатнік Іван Грамацін адказаў на словы пана Песачынскага наступным чынам:

— Тым і царскую вялікасць, гаспадара нашага, і свайго гаспадара не паважаеце. Бо вы ад асобы вашага гаспадара да асобы нашага вялікага гаспадара кажаце.

Адказваў яму пан Песачынскі:

— Калі б я ад свайго імя і са сваімі патрэбамі прыехаў да яго царскай вялікасці, я б не толькі шапку зняў, але і размаўляў бы з вашым гаспадаром на адлегласці. Але, будучы вялікім паслом такога вялікага гаспадара, інакш не магу паступаць.

Пячатнік Іван Грамацін сказаў:

— Бывалі мы і іншыя нашы паслы не адзін раз у Літве. Мы ведаем, як старанна аберагаюць гонар вашага гаспадара: звяртаюцца да яго, зняўшы галаўныя ўборы. Такім жа чынам і тут трэба паступаць. Тут, у нашага вялікага гаспадара, яго царскай вялікасці, бываюць паслы цара рымскага, турэцкага, нямецкія, ангельскія, персідскія і іншых навакольных гаспадароў паслы. Яны, заўсёды зняўшы шапкі, звяртаюцца да яго царскай вялікасці. Ды і твой бацька, Казімір Львовіч, не аднойчы бываў тут паслом і перад ранейшымі царамі, светлай памяці, шапкі на галаву ніколі не клаў. Ён добра ведаў, як трэба спраўляць пасольства. І Збароўскі, і Міхайла Гарабурда, і іншыя ранейшыя паслы тут бывалі, а такой ганьбы нашым гаспадарам не чынілі.

Адказваў яму пан Сапега, віленскі ваяводзіч:

— Я не быў, але захаваліся помнікі і запісы.

Пячатнік Іван Грамацін, аднак, пярэчыў Сапегу, а затым і наогул не дазволіў яму гаварыць. Ён нагадаў паслам:

— У мірных дагаворах, у заключных запісах, прысягай нашых і вашых вялікіх паслоў на Палянаўцы змацаваных, дзе і ты сам быў, пан камянецкі, менавіта запісана, што з двух бакоў ва ўсім варта засцерагаць гонар вашага і нашага гаспадара. А вы, вялікія паслы, парушаеце мірны дагавор, не жадаеце таго аберагаць і вялікім гаспадарам у тым ганьба ад вас робіцца.

Адказваў яму пан Песачынскі:

— Нідзе не пазначана, што паслы польскага караля, адпраўляючы пасольства, павінны здымаць шапкі. Не ўпершыню мне бываць паслом і да іншых манархаў, роўным царскай вялікасці. Нідзе мы не здымалі шапак пры адпраўленні пасольстваў, паколькі прадстаўлялі годнасць яго міласці нашага гаспадара і выконвалі яго волю.

Пячатнік Іван Грамацін не здолеў пераканаць паслоў і прымусіць іх зняць шапкі. Ён падышоў да цара, трохі з ім пашаптаўся і зноў звярнуўся да паслоў:

— Вы, вялікія паслы, не са звычаем, а да звычаяў прыехалі на дабро. Дык рабіце гэтак, як у Маскоўскай дзяржаве прынята.

Адказваў яму яго міласць пан Песачынскі:

— Мы бачым тут усіх у шапках, хто сядзіць і хто стаяць. Па ўсім відаць, і нам не варта здымаць галаўных убораў.

На яго словы пячатнік Іван Грамацін заўважыў:

— Пра паслоў я кажу. Ім належыць без шапак да царскай вялікасці прамаўляць. А мы прамовы вашыя і пасольства слухаць не будзем, калі шапак не знімеце.

Яго міласць пан Песачынскі адказваў яму:

— Паколькі вы не жадаеце выслухоўваць нашы прамовы, мы, засведчыўшы сваю пашану Богу, цару нябеснаму, а затым яго царскай вялікасці, ад’едзем у сваю Бацькаўшчыну. Не нашага караля і не наша віна будзе ў тым, што будзе разарвана добрая справа, добра і шчасліва пачатая.

Пячатнік Іван Грамацін змоўк, пачуўшы тыя словы. Ён падышоў да цара і пашаптаўся з ім. Затым пячатнік зноў звярнуўся да паслоў і ўжо не так настойліва, але запатрабаваў зняць шапкі.

Вялікія паслы звярнуліся да прыставаў. Праз іх да думных баяраў пра тое ж гаварылі. Баяры не пярэчылі паслам, але прыставы не пагаджаліся.

Іх міласці паны паслы заявілі ў прысутнасці цара.

— Наша вера больш годная, чым ваша. Не прыстала нашаму народу слухаць пустых слоў і бяссэнсіцы.

Пячатнік Іван Грамацін адказаў на тое паслам:

— Вялікія паслы валадара нашага, яго царскай вялікасці, якія паехалі да вашага гаспадара, маюць ад царскай вялікасці такі загад, каб усё рабіць паводле ўказу вашага гаспадара. Але калі вы гэтак робіце, то і мы ў наступны раз будзем паступаць падобным чынам.

Адказваў яму пан Песачынскі:

— Хіба ў шапках мы пазбаўляемся галоў, як вы мяркуеце.

Пячатнік Іван Грамацін ўбачыў, што не можа дамагчыся свайго. Ён пагадзіўся, сказаўшы:

— Кажыце.

Іх міласці паны паслы паведамілі ўсё, што жадалі. Яны не здымалі шапак, за выключэннем выпадкаў, калі згадвалі імя караля ці цара.

Вялікія паслы паспяхова адправілі пасольства.

Яго міласць пан Аляксандр Песачынскі, камянецкі кашталян, сказаў такую прамову:

— Па волі і дабраславенні Госпада Бога, у руках якога знаходзіцца мір і вайна, пасля працяглых баталій і багатага праліцця хрысціянскай крыві, вялікія паслы з абодвух бакоў, падчас сустрэчы на рацэ Палянаўцы, змаглі дамовіцца аб міры. Настаў час вечнай дружбы паміж вамі, вялікімі гаспадарамі, і вечная згода паміж вашымі дзяржавамі. З двух бакоў вечны мір быў змацаваны хросным цалаваннем.

Наш пан, яго міласць найяснейшы кароль, мае звычку цвёрда трымаць сваё слова і захоўваць веру, за што Гасподзь Бог аберагае яго ад усялякіх непрыяцеляў. Наш кароль заўсёды памятае і клапоціцца аб тым, каб нядаўна падпісаны дагавор і ўсе яго артыкулы бездакорна выконваліся. Такога ж разумення ён хоча і ад цябе, вялікага гаспадара і цара, вялікага князя Міхаіла Фёдаравіча, усяе Русі самадзержца. Наш кароль разлічвае, што і ты будзеш моцна трымацца дамоўленасцей і выконваць прынятыя рашэнні.

Яго міласць кароль прыслаў нас сюды, сваіх вялікіх паслоў ад Польскай Кароны і Вялікага Княства Літоўскага з тым, каб мы паведамілі, па-першае, пра прыемныя жаданні і ахвоту жыць у дружбе і міры, і, па-другое, давесці да ладу добрую і вялікую справу.

Мы прыбылі ў тэрмін, прызначаны вашымі вялікімі пасламі, гэта значыць, да 20 лютага, згодна з рымскім календаром. Мы гатовыя былі ў абумоўлены дзень паўстаць перад табой, вялікім гаспадаром, адправіць наша пасольства і змацаваць вынікі дамоўленасцей. Але твая царская вялікасць была занята святым постам і духоўнымі зносінамі з нябесным царом. Таму прыём нашага пасольства адклалі на больш позні тэрмін, пра што нам паведамілі баяры, думныя людзі.

Цяпер мы паўсталі перад тваёй царскім вялікасцю, каб ты пацвердзіў і пагадзіўся моцна трымацца тых артыкулаў і дамоўленасцей, якіх дасягнулі вялікія паслы і змацавалі іх хросным цалаваннем.

Няхай Гасподзь Бог дабраславіць пачатую добрую справу, злучыць вашыя сэрцы, вялікіх гаспадароў, невымернай і несмяротнай славай! Няхай Гасподзь Бог аб’яднае вас брацкім сяброўствам! Няхай Гасподзь Бог прывядзе вашы вялікія дзяржавы да згоды! Няхай Гасподзь Бог цвёрда злучыць вашыя рукі ў барацьбе з паганымі! Няхай злучыць вашыя сілы на застрашванне ўсяго астатняга свету!

Наш пан, найяснейший кароль, ад усёй душы і ўсяго сэрца жадае вечнай дружбы і міру.

Затым яго міласць пан Казімір Лявон Сапега, віленскі ваяводзіч, адправіў пасольства наступнай прамовай:

— Найяснейшы і вялікі гаспадар Уладзіслаў Чацвёрты, Божай ласкай кароль польскі, вялікі князь літоўскі, рускі, смаленскі, чарнігаўскі і іншых, дедзічны кароль шведскі і іншых. Табе вялікаму валадару і цару, вялікаму князю Міхаілу Фёдаравічу, усяе Русі самадзержцу і многіх дзяржаў гаспадару і ўладальніку загадаў сказаць.

Гасподзь Бог, у руках якога знаходзяцца сэрцы васпаноў і ўся ўлада над імі, схіліў сэрца нашага гаспадара да вечнага міру. Наш кароль прагне спыніць страшнае кровапраліцце паміж вашымі дзяржавамі, хоча ўсталяваць брацкія адносіны з табой, вялікім гасударам, царом і вялікім князем.

Дзеля надзейнай згоды і дружбы, ён гатовы добраахвотна пайсці на саступкі, абмежаванні сваіх правоў і ўладанняў, якімі Гасподзь Бог узнагародзіў яго. Як праўдзівы гаспадар, ён умее трымаць сваё слова, за што атрымлівае Божае дабраславенне і падтрымку ў барацьбе з ворагамі і ў перамогах над імі.

Наш кароль хоча, каб Польскае Каралеўства і Вялікае Княства Літоўскае жылі ў вечнай дружбе і міры з Маскоўскай дзяржавай.

Наш гаспадар мяркуе, што ты, вялікі гаспадар, і твае нашчадкі, жадаеце моцна трымацца тых артыкулаў і пагадненняў, аб якіх дамовіліся вялікія паслы і змацавалі свае дамоўленасці хросным цалаваннем з абодвух бакоў.

Падчас мінулай сустрэчы каля ракі Палянаўкі вялікія паслы дамовіліся аб міры, дружбе і вечным адзінстве паміж вамі, вялікімі гаспадарамі. У заключных актах вялікія паслы запісалі, што вы, вялікія гаспадары, тыя іх рашэнні аб вечным міры сваім хросным цалаваннем узмоцніце і замацуеце.

З мэтай усталявання дружбы, братэрства і вечнага міру, вашы вялікія паслы ўзялі некаторыя артыкулы і ўмовы на даклад табе, вялікаму гаспадару і цару, да цяперашняга моманту, часу хроснага цалавання.

Найяснейшы гаспадар наш, Уладзіслаў Чацвёрты, Божай ласкай кароль польскі, вялікі князь літоўскі і іншых, наш міласэрны пан, даслаў нас, вялікіх паслоў, да цябе, каб замацаваць дасягнутыя дамоўленасці, прыйсці да канчатковай згоды і паспяхова завяршыць добрую, шчасліва распачатую справу.

Яго міласць пан Вяжэвіч сказаў такую прамову:

— Найяснейшы і вялікі гаспадар Уладзіслаў Чацвёрты, Божай ласкай кароль польскі, вялікі князь літоўскі, рускі, смаленскі, чарнігаўскі і іншых, шведскі дедзічны (спадчынны) кароль і іншых. Табе, вялікаму гаспадару, цару і вялікаму князю Міхаілу Фёдаравічу, усяе Русі самадзержцу і многіх дзяржаў гаспадару і ўладальніку, загадаў сказаць: «Вам бы, вялікаму валадару і вялікаму князю Міхаілу Фёдаравічу, усяе Русі самадзержцу, загадаць баярам сваім з панамі каралеўскай вялікасці, вялікімі пасламі, дамовіцца аб тых артыкулах, якія раней былі адкладзеныя, і далажыць вам, вялікім гаспадарам. А дамовіўшыся, загадаць бы свой гаспадарскі запіс у пасольскую заключную грамату слова ў слова запісаць. І тое, пра што цяпер сумесна дамовімся, прапісаць, пячатку прыкласці і сваім гаспадарскім хросным цалаваннем перад намі, вялікімі пасламі, замацаваць. І паводле ўсяго таго, як у канчатковых запісах напісана будзе, тое няхай будзе і выканана».

Па здзяйсненні пасольства іх міласці паны паслы ішлі да царскай рукі. Яго міласць пан Аляксандр Песачынскі, кашталян камянецкі, перш за ўсё, аддаў у рукі цара крэдэнс (грамату) ад караля. Цар у той момант трымаў у правай руцэ скіпетр. Ён пераклаў жазло ў левую руку, а правай рукой узяў крэдэнс.

Яго міласць, пан Казімір Сапега, ваяводзіч віленскі, свядома не пацалаваў царскай рукі, а толькі дакрануўся да яе чалом. Калі ён адыходзіў ад цара, той спецыяльна выцягнуў руку і доўга трымаў яе. Цар лічыў, што адбылася памылка. Ён убачыў, што Сапега не звяртае на яго ўвагі і не збіраецца цалаваць рукі. Цар паклікаў да сябе пячатніка Івана Грамаціна і ціха паведаміў яму:

— Сапега не цалаваў рукі.