Ludzie bezdomni

Wenus z Milo — starożytna rzeźba marmurowa z końca II w. p.n.e., przedstawiająca grecką boginię miłości Afrodytę (rzymska Wenus), znaleziona na wyspie Milo w r. 1820. Obecnie znajduje się w słynnym muzeum paryskim — Luwrze

paulownia — drzewo ozdobne, o wonnych fioletowych kwiatach.

asilum (łac.) — schronienie.

Bicykl — nazwa pierwszych rowerów

obelisk — mowa o słynnym obelisku egipskim, zdobiącym plac Zgody w Paryżu

Imperial — górna, otwarta część omnibusu

Adonis — według mitologii greckiej: niezwykłej urody młodzieniec, w którym zakochała się Afrodyta. Gdy zginął na polowaniu rozdarty kłami dzika, bogini uprosiła Zeusa, aby wyprowadził duszę kochanka z Hadesu i oblekł ją w dawne piękne ciało. Odtąd Adonis sześć miesięcy spędzał przy Afrodycie, pozostałą część roku — w świecie umarłych.

Anadiomene (gr.) — wynurzająca się; jeden z przydomków Afrodyty, nawiązujący do legendy, według której bogini miała się narodzić z piany morskiej.

Uranos — według mitologii greckiej Uranos (Niebo) i Gaja (Ziemia) stanowili pierwszą parę bogów.

Pandemos (gr.) — należąca do całego ludu, przydomek Afrodyty jako opiekunki wolnej miłości.

Żona Hefajstowa… kochanka Anchizesa — Afrodyta była żoną greckiego boga ognia i sztuki kowalskiej, Hefajstosa, a także kochanką Anchizesa, ojca Eneasza.

Badecker (potocznie bedeker) — przewodnik dla zagranicznych turystów (od nazwiska wydawcy K. Badeckera).

Skopas — słynny rzeźbiarz grecki, żyjący na przełomie IV i III w. p.n.e.; mylnie przypisywano mu autorstwo posągu Afrodyty, znalezionego na wyspie Milo

agréable (franc.) — przyjemny.

sensible (franc.) — tu: przemawiający do uczucia.

Antoine Canova (1757—1822) — słynny rzeźbiarz włoski. Mowa o jego rzeźbie przedstawiającej mitologicznych kochanków: boga miłości Amora i królową Psyche.

Cluny — pałac w Paryżu (z XV w.) należący do opactwa w Cluny. Mieści się w nim słynne muzeum, zawierające bogate zbiory z zakresu rzemiosła i sztuki stosowanej, większość pochodzi z XIV, XV i XVI w.

Carnavalet — muzeum historyczne Paryża, zawierające cenne zbiory z okresu rewolucji 1789 r.

W tamtym prawdziwym Luwrze — Wanda ma na myśli magazyn tej nazwy przy ul. Tivoli.

„na Wolterze” — na bulwarze Woltera.

Concierge (franc.) — dozorca.

Wersal — wspaniały pałac i park pod Paryżem, z epoki Ludwika XIV, stanowił do r. 1789 rezydencję królów francuskich. Od czasów Ludwika Filipa znajduje się tam muzeum historyczne.

Sevres — miasteczko pod Paryżem, w którym mieściła się słynna fabryka porcelany.

Saint-Cloud — dawna rezydencja cesarza Napoleona III; ogromny park, otaczający pałac królewski, stał się dla paryżan Popularnym miejscem wycieczek.

tramwaj pneumatyczny — dawny typ tramwaju poruszanego sprężonym powietrzem.

malgré tout (franc.) — mimo wszystko.

Jean Pierre David d'Angers (1788—1856) — rzeźbiarz francuski, znakomity portrecista; wykonał m. in. znany z licznych reprodukcji medalion z podobizną Mickiewicza.

„Intransigeant” — „Nieprzejednany”, dziennik wychodzący w Paryżu od r. 1880 do r. 1940, reprezentował, początkowo poglądy republikańskie, później wyraźnie prawicowe i nacjonalistyczne.

dialogi a là Lukian — Lukian z Samosaty (II w.n.e.), grecki pisarz i filozof, był autorem dzieł: Dialogi bogów i Dialogi umarłych.

Izara — prawy dopływ Dunaju, źródła ma w Alpach Tyrolskich, przepływa przez górną Bawarię w pobliżu Monachium.

trotuar (z franc.) - chodnik

„Rybak” — słynny obraz malarza francuskiego, Puvis de Chavannes (1824—1898); jego właściwy tytuł: Le pauvre pecheur („Ubogi rybak”).

Antropoid — małpa człekokształtna.

Austeria — gospoda.

marchands de vin (franc.) — handlarze wina.

Maria Antonina — żona Ludwika XVI, córka Marii Teresy, cesarzowej austriackiej; znienawidzona przez lud francuski, została w czasie rewolucji ścięta na gilotynie (1798).

kształt… kaukaski — w dawnej terminologii rasę białą nazywano kaukaską.

notabene (z łac.) — dosł.: zauważ dobrze; tu: w dodatku.

Trouville — port francuski nad kanałem La Manche, a zarazem uczęszczana pod koniec XIX w. miejscowość letniskowa.

chambres garnies (franc.) — pokoje umeblowane do wynajęcia.

Adonai (hebr.) — Wszechmocny; określenie Boga, zamiast właściwego imienia: Jahwe, którego przepisy religii żydowskiej zabraniały wymawiać.

wena — żyła.

ineksprymable — spodnie.

usus (łac.) — ustalony zwyczaj, praktyka.

Parki (zwane także Mojrami) — w mitologii greckiej uosabiające przeznaczenie trzy córki Nocy; dwie młodsze, Kloto i Lachezis, przędły nić ludzkiego życia, którą w godzinie śmierci przecinała najstarsza z nich, Atropos.

misterium — u starożytnych Greków niedostępne dla niewtajemniczonych obrządki religijne.

rewerber — tu: latarnia uliczna.

gruszka Bessemera — wynaleziony przez angielskiego inżyniera, Henryka Bessemera (1813–1898), piec do wytopu stali; ma on kształt gruszki zawieszonej w stalowym pierścieniu. Wynalazek ten spowodował przewrót w przemyśle hutniczym.

gęsi surowcowe — odlew surowego żelaza w formie zwanej „gęsią”.

Piękna Gabriela (Gabriela d’Estrées) — słynna kochanka króla francuskiego, Henryka IV (1553-1610).

consommation (franc.) — najniższa obowiązująca konsumpcja, uprawniająca do zajęcia miejsca w restauracji czy kawiarni.

marchand de sommeil (franc.) — dosł. handlarz snem (chodzi o właściciela taniego domu noclegowego).

sou (franc.) — drobna moneta francuska (dwudziesta część franka).

soupe au riz (franc.) — zupa z ryżu.

Etienne Dolet — drukarz i pisarz francuski z okresu Odrodzenia, stracony za postępowe poglądy na placu Maubert, gdzie od 1887 r. stoi jego pomnik.

les dos — w gwarze francuskiej: sutenerzy, alfonsi.

marmittes — w gwarze francuskiej: dziewczyny uliczne.

salon des morts (franc.) — salon umarłych.

argot parisien (franc.) — gwara paryska.

Cest de la prison… (franc.) — Piszę do ciebie z więzienia, / mój biedny Hipolicie, / nie wiem sama, co mi się wczoraj stało / w czasie wizyty; / to jedna z chorób, których się nie dostrzega, / kiedy się zaczynają, / co nie przeszkadza, że dziś jestem z całą bandą / u Świętego Łazarza!

aż dotąd pali… — przytoczone słowa (w trochę zmienionym brzmieniu) pochodzą z wiersza Adama Asnyka Ta łza.

Gabriel Haussonville — (1843–1924), konserwatywny polityk i pisarz francuski.

„Paryż” za murem powązkowskim — aluzja do placu Parysowskiego, którego okolice zamieszkiwała uboga ludność Warszawy.

o jakich się filozofom nie śniło — ironiczna aluzja do słów Hamleta z tragedii Shakespeare'a

pleuritis purulenta (łac.) — zapalenie opłucnej z wysiękiem ropnym.

krakowski Kazimierz — dzielnica Krakowa, dawniej zamieszkiwana prawie wyłącznie przez ludność żydowską.

co się tycze — dziś popr.: co się tyczy

Herbert Spencer (1820–1903) — angielski filozof i socjolog pozytywistyczny.

Amicus Plato… (łac.) — „Wprawdzie Plato jest przyjacielem, lecz większą przyjaciółką prawda”. Wyrażenie przypisywane wybitnemu filozofowi greckiemu Arystotelesowi (IV w. p.n.e.), który będąc uczniem Platona, odrzucił i poddał krytyce jego idealistyczną teorię idei jako pierwowzorów rzeczy.

paradoks — sąd wyrażający myśl sprzeczną (czasem tylko pozornie) z ogólnie uznanymi zasadami.

magna pars fui (łac.) — brałem wielki udział (zwrot przysłowiowy).

horribile dictu (łac.) — strach się przyznać.

zoil — złośliwy, małostkowy krytyk; nazwa pochodzi od imienia greckiego mówcy Zoilosa (II w. p.n.e.), autora zjadliwych krytyk skierowanych przeciwko Homerowi.

ablucja — obmycie.

bil angielski (z ang. bill of rights) — ustawa przyjęta przez parlament angielski i zatwierdzona przez króla.

esprit d’escalier (franc.) — odpowiedź przychodząca poniewczasie, spóźniony dowcip.

elukubracja — mozolnie wypracowany utwór, ale bez talentu.

prosektor — kierownik prosektorium.

szajgecach — nieżydowski (chrześcijański) chłopiec

rozciągniony — dziś popr.: rozciągnięty

sylogizm — wnioskowanie pośrednie polegające na wyprowadzeniu nowego sądu, zw. wnioskiem, z dwóch innych sądów, zw. przesłankami.

cui bono (łac.) — w imię czyjej korzyści? po co?

ineksprymable — kalesony

guarda e passa (wł.) — spójrz i idź dalej (cytat z Boskiej Komedii Dantego).

in direptionem (łac.) — na rozgrabienie.

relata refero (łac.) — zwrot przysłowiowy; powtarzam to, co mi powiedziano.

Just Lucas-Championiere (1843–1913) — znakomity chirurg francuski.

Cudze rzeczy znać dobrze, a swoje potrzeba — w Przysłowiach mów potocznych Andrzeja Maksymiliana Fredry (1621–1679) przysłowie to brzmi następująco: „Cudze wiedzieć rzeczy ciekawość jest, a swoje potrzeba”.

admonicja — napomnienie, nagana.

hydropatyczny — wodoleczniczy.

ogródek systemu Kneippa — zakład leczniczy, w którym stosuje się system wodolecznictwa wprowadzony przez ks. Sebastiana Kneippa (1821–1897).

łupaki — drobne monety.

coupé (franc.) — przedział w wagonie.

Iwangród — nazwa nadana Dęblinowi w okresie zaborów.

somnambulizm — przypadłość chorobowa: poruszanie się i wykonywanie czynności w głębokim uśpieniu, stan ten nie pozostawia po przebudzeniu śladów w świadomości.

kursal (z niem.: Kursaal) — dom zdrojowy.

honoris causa (łac.) — określenie honorowego tytułu naukowego bądź godności honorowej.

magistra vitae (łac.) — popularne łacińskie przysłowie historia est magistra vitae: historia jest nauczycielką życia.

wynalazca in spe (łac.) — przyszły wynalazca.

lazy (ang.) — ociężali, leniwi.

labour (ang.) — praca.

Forward! (ang.) — naprzód!

kismet (arab.) — przeznaczenie.

J. B. Krzywosąd de Chobrzanowice Chobrzański… (łac.) — wykonał J. B. Krzywosąd z Chobrzanowic Chobrzański, szlachcic polski, Paryż, roku pańskiego 1868.

Groupe allegorique — grupa postaci, figur itp. posiadająca znaczenie alegoryczne

gzems — dziś popr. gzyms

dystrybucja — tu: dawna nazwa sklepu z wyrobami tytoniowymi.

die unglücklichen Polen (niem.) — nieszczęśliwi Polacy.

unglűckliche Fratze mit vielen Konsonanten (niem.) — zwrot nie dający się dosłownie przetłumaczyć, określający w dosadnym, humorystycznym skrócie wrażenie, jakie wywierały na obcokrajowcach melancholiczna fizjonomia Krzywosąda (die Fratze - grymas) oraz twarde brzmienie jego rodowitego języka (mit vielen Konsonanten - z wieloma spółgłoskami).

bursz — tu: student.

Peter Paul Rubens (1577–1640) — znakomity malarz flamandzki epoki baroku; sztuka jego odznacza się bujnością kształtu, przepychem i soczystością barw.

Szkoła bolońska — kierunek w malarstwie włoskim, powstały w Bolonii pod koniec XVI w. Twórcy jego dążyli do zjednoczenia w dziele sztuki właściwości najlepszych mistrzów renesansu, szczególnie Rafaela i Tycjana; w rezultacie tych założeń malarstwo ich nie wnosiło do sztuki oryginalnych wartości. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli szkoły bolońskiej był Gwido Reni (1575–1642).

Priapeia — utwory na cześć Priapa, greckiego bożka płodności; ze względu na frywolność treści i słownictwa pojawiały się zazwyczaj anonimowo.

Karol XII (1682–1718) — król szwedzki od 1697 r., ostatni władca absolutny Szwecji, wybitny dowódca wojskowy. Podczas III wojny północnej (1700-1721) wielokrotnie walczył zwycięsko z przeważającymi siłami koalicji Danii, Saksonii, Rosji i Polski. W 1700 r. rozgromił armię rosyjską (pod Narwą), wyparł Augusta II Mocnego do Saksonii i zmusił go do abdykacji (1706), zaś popierającą go w większości polską szlachtę skłonił do elekcji Stanisława Leszczyńskiego. Przeciw Rosji sprzymierzył się z hetmanem kozackim Iwanem Mazepą. Po klęsce pod Połtawą (1709) uciekł do Turcji, gdzie początkowo był internowany, później jednak nakłonił sułtana do wojny z Rosją (1710). Zawarcie pokoju turecko-rosyjskiego pociągnęło za sobą wydalenie Karola XII. Wrócił do Szwecji i kontynuował walkę z antyszwedzka koalicją. Zginął w Norwegii podczas oblężenia twierdzy Friedrichshald.

Seweryn Goszczyński (1801–1876) — poeta romantyczny zaliczany do szkoły ukraińskiej (autor m.in. Zamku Kaniowskiego, Króla zamczyska oraz licznych wierszy głoszących radykalne hasła społeczne, np. Uczta zemsty), pisarz (Dziennik podróży do Tatrów, Dziennik Sprawy Bożej); uczestnik powstania listopadowego (gorący zwolennik dokonania zamachu na W. Księcia Konstantego, członek sprzysiężenia Piotra Wysockiego, brał udział w ataku na Belweder, walczył pod Stoczkiem i Nową Wsią, wydał liryki powstańcze Pobudka 1831); zakładał następnie organizacje stawiające sobie cele demokratyczne i rewolucyjne (Związek Dwudziestu Jeden we Lwowie w 1832 r. i Stowarzyszenie Ludu Polskiego w Krakowie w 1835 r.). W 1838 r. znalazł się na emigracji w Paryżu, gdzie nawiązał znajomość z Mickiewiczem i Słowackim. W 1842 r. przystąpił do Koła Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego. W 1872 r. powrócił do kraju, zamieszkał we Lwowie, gdzie pozostał do końca życia.

Wincenty Pol (1807–1872) — poeta, twórca wierszy o tematyce i stylizacji ludowej, także patriotycznych (zob. Pieśń o ziemi naszej wyd. 1843; Mohort 1855); uczestnik powstania listopadowego; ciężko poturbowany podczas rabacji galicyjskiej (1846) porzucił wcześniejsze poglądy na romantyczną modłę chłopomańskie i demokratyczne i stał się zwolennikiem konserwatywnego programu społecznego; największe zasługi położył jako przyrodnik i geograf.

Maurycy August Beniowski (1741–1786) — słowacki podróżnik, awanturnik i żołnierz, autor barwnych pamiętników; w 1768 r. dołączył do konfederacji barskiej (dzięki temu epizodowi stał się tytułowym bohaterem poematu dygresyjnego J. Słowackiego, a następnie powieści W. Sieroszewskiego), schwytany przez Rosjan i zesłany, urządził na Kamczatce spisek i bunt więźniów, którzy opanowawszy miasto, uciekli na zdobytym przez siebie statku „Św. Piotr i Paweł”; Beniowski tułał się następnie po morzach (Aleuty, Ameryka Płd., Japonia), aż w 1772 r. dotarł do Francji, gdzie swymi opowieściami zainteresował króla Ludwika XV. Zaciągnął się do wojska fr. w stopniu podpułk. Wysłany przez rząd w 1773 r. z misją kolonizacyjną, przybył na Madagaskar, gdzie został w 1776 r. przez rdzennych mieszkańców uznany królem. W 1782 gościł w Stanach Zjednoczonych, utrzymywał znajomość z Benjaminem Franklinem. W 1785 r. powrócił na Magagaskar, odbił stolicę kraju z rąk francuskich, przejęcie władzy rozpoczynając od budowy fortów; zginął w potyczce z Francuzami.

ulubione dziełko Karola… faja… Stefana Batorego — Krzywosąd posiadał zbiory„pamiątek historycznych”, w dużej części związanych z dziejami Polski; zdradzają one nostalgiczny charakter i romantyczną manierę właściciela

Van-Dycki — odwołanie do Antona van Dycka (1599–1641), malarza flamadzkiego, znakomitego portrecisty.

Szczerbiec — miecz koronacyjny królów polskich, który Bolesławowi Chrobremu miał wręczyć Otton III, zaginął za Augusta II; za Augusta III wykonano jego kopię, przechowywaną w Skarbcu Królewskim na Wawelu.

stańczycy — konserwatywne stronnictwo w Galicji reprezentujące program ugodowy wobec Austrii, skierowany przeciwko ruchowi wyzwoleńczemu.

Pinacoteca di Brera — słynna galeria sztuki w Mediolanie.

predylekcja — skłonność, predyspozycja.

Ruysdael — Jakub Ruisdael (1628–1682), znakomity pejzażysta holenderski.

synekura — płatne stanowisko nie powiązane z żadnymi obowiązkami; tu: żart.

Va-t’en! (franc.) — idź precz!

farys — w krajach arabskich zaszczytny tytuł rycerski; tu w znaczeniu: człowiek o szlachetnych ideałach i wyższych dążeniach.

sangwina — kredka czerwonobrunatna.

demi-sezonik — płaszcz wiosenny.

Figaro — bohater komedii Beaumarchais'go (1732–1799) Cyrulik sewilski i Wesele Figara; w przeciwieństwie do wspomnianego felczera, literacki Figaro odznaczał się sprytem i inteligencją.

per fas et nefas (łac.) — godziwym i niegodziwym sposobem.

przylatał — dziś popr.: przylatywał

Stacha Bozowska — bohaterka noweli Żeromskiego Siłaczka; typ nauczycielki-społecznicy, niezłomnej idealistki.

Karczówka, Kadzielnia — góry w pobliżu Kielc.

„skorupa”, w której „pływa jakiś płaz: — aluzja do tekstu Ody do młodości Mickiewicza: „Patrz, jak nad jej wody trupie Wzbił się jakiś płaz w skorupie.

„Lutnia” — warszawskie towarzystwo śpiewacze, założone w 1887 r. przez Piotra Maszyńskiego.

Stanisław Witkiewicz (1851–1915) — malarz, krytyk artystyczny (zwolennik realizmu), publicysta; Żeromski poznał go w Zakopanem w r. 1892.

Nauczycielka — sztuka Władysława Koziebrodzkiego (1839–1893), drugorzędnego komediopisarza i publicysty.

tentacja — pokusa.

Ludwika Ackermann (1813–1890) — poetka francuska; utwory jej przesycone były filozoficzną refleksją o pesymistycznym zabarwieniu.

Ada Negri (1870–1945) — poetka włoska, autorka wierszy o tematyce społecznej.

Safo — wielka grecka poetka liryczna z VI w. p.n.e.

Henryk Ibsen (1828–1906) — wybitny norweski pisarz, sławny twórca dramatów (Nora, Upiory, Wróg ludu, Dzika kaczka i in.), w których poddaje ostrej krytyce społeczeństwo mieszczańskie. Wyrazem głębokiego protestu wobec obłudy jego moralności i kultury w życiu codziennym jest m. in. postać Jadwini w Dzikiej kaczce, wrażliwej i utalentowanej dziewczynki, tragicznie osamotnionej w egoistycznej i zakłamanej atmosferze najbliższej rodziny.

semestr — rok akademicki dzieli się na semestry, obejmujące określone wykłady i ćwiczenia, których zaliczenie jest niezbędne przy zgłoszeniu się do egzaminu.

Schadenfreude (niem.) — złośliwa radość z cudzej szkody.

freifach (z niem.: Freifach — wolny zawód) — tu: brak określonego zajęcia.

Ces enfants ont trouve… (franc.) — te dzieci znalazły swoje chustki, ale zgubiły swoje dobre zegarki.

wolnomularski — wolnomularstwo jako tajne stowarzyszenie otaczało swe obrzędy tajemniczością.

gustalowy (niem. Gusstahl: stal lana) — tu użyte w znaczeniu: twardy jak stal, stalowy.

roztwór Schleicha — płyn wynaleziony przez chirurga niemieckiego Karola Schleicha (1859–1922), stosowany przy zabiegach operacyjnych do znieczulenia miejscowego.

dusza w ciemności schodzi… — niedokładny cytat z wiersza Jana Kasprowicza, zaczynającego się od słów: „W ciemności schodzi moja dusza”.

Najzacniejsza pieśń Salomonowa — Pieśń nad pieśniami, najwybitniejszy utwór liryczny poezji hebrajskiej; autorstwo jej przypisuje się Salomonowi (X w. p.n.e.).

Fryderyk Nietzsche (1844–1900) — filozof niemiecki. Głosił kult silnej bezwzględnej jednostki wcielającej wolę władzy klas posiadających, zwalczał zasady demokratyczne i moralność chrześcijańską; ucieleśnieniem głoszonych idei miała być w przyszłości postać „nadczłowieka”.

teoremat — twierdzenie matematyczne, które należy dowieść.

„Macht” Bismarcka — „Macht von Recht” (niem.): siła przed prawem; hasło leżące u podstaw polityki Bismarcka (1815–1898), twórcy niemieckiego imperializmu, zaciętego wroga klasy robotniczej i germanizatora ziem polskich.

Kafrowie — nazwa nadana przez Arabów pd. i wsch. afrykańskim ludom Bantu.

Papuasi — tubylcy Nowej Gwinei oraz innych wysp Oceanii.

Sabinki — Legenda o porwaniu Sabinek związana była z podaniem o założeniu Rzymu. Gdy z pierwszymi jego budowniczymi, werbującymi się z zabijaków i awanturników, kobiety sąsiednich plemion nie chciały wchodzić w związki małżeńskie, Romulus, założyciel miasta, sprosił okoliczną ludność na wielki festyn, podczas którego gospodarze uroczystości uprowadzili podstępnie swoje partnerki i pojęli je za żony.

Marian Bohusz (właściwie: Józef K. Potocki; 1854–1898) — socjolog, poeta, współzałożyciel i publicysta „Głosu”, działacz Ligi Narodowej. Był również nauczycielem w szkołach warszawskich. Przepadł bez wieści w r. 1898.

W stylu… maison-niponowym — w stylu domu japońskiego.

Zofia Kowalewska (1850–1891) — wybitna matematyczka rosyjska; miała szerokie zainteresowania literackie i sama pisała powieści, dramaty i poezje.

Guy de Maupassant (1850–1893) — wybitny francuski pisarz-naturalista; autor wielu znakomitych opowiadań wyrażających ostrą krytykę obyczajowości mieszczańskiej.

Owidiusz (Publius Ovidius Naso, 43 p.n.e. — 17 n.e.) — wielki poeta rzymski, autor słynnych Przemian, Żalów i utworów miłosnych.

Les oeuvres amoureuses d'Ovide (franc.) — Utwory miłosne Owidiusza.

Elegies amoureuses (franc.) — Elegie miłosne

Uoiseau leptus charmant… (franc.) — ptak najbardziej uroczy na świecie, moja znakomita papuga…(Ovidius, Amores II, 6).

Pylades… Orestes — w legendzie greckiej para nierozłącznych przyjaciół.

sofizmat — rozumowanie z rozmysłem zbudowane fałszywie, a pozornie wyglądające na poprawne.

Nulla dies sine linea (łac.) — dosł.: ani dnia bez kreski (słowa przypisywane słynnemu malarzowi greckiemu Apellesowi, IV w. p.n.e.); potocznie: praca nad określonym dziełem posuwa się każdego dnia naprzód.

murz (gwar.) — grzybek pasożytniczy niszczący zboże.

ekstyrpacja — wyrwanie z korzeniami.

Siloe — sadzawka w Jerozolimie, tu utożsamiona z sadzawką Betsaida (Owczą). Aluzja do wersetów z Ewangelii św. Jana w Nowym Testamencie (J 5:2-5): kiedy anioł zstępował do sadzawki Betsaida i poruszał jej wody, nabierały one wtedy własności uzdrawiających.

Hart sei! (niem.) — bądź twardy.

Zygmunt Węclewski (1824–1887) — filolog, tłumacz Eschylosa i Eurypidesa.

Kazimierz Kaszewski (1825–1910) — krytyk literacki, filolog i tłumacz, szczególnie cenne były jego przekłady dramatów Eschylosa i Sofoklesa.

Siedmiu przeciw Tebom — jedna z siedmiu zachowanych tragedii Eschylosa; jej treścią są przygotowania do obrony Teb przeciwko najazdowi króla Argos, sprowadzonemu przez Polinejkesa na własny kraj w odwet za pozbawienie go tronu i wygnanie z ojczyzny. Gdy Polinejkes padł w walce, Kreon, władca Teb, zabronił pogrzebać jego ciało; wtedy z dwóch sióstr Polinejkesa Ismena podporządkowała się rozkazowi, zaś Antygona, nie bacząc na karę, pochowała zwłoki brata.

Lelum-Polelum — rzekome bóstwa wiatru w wierzeniach dawnych Słowian; ich siedzibą miała być Łysa Góra.

Tubalkain — według legendy biblijnej pierwszy na świecie rzemieślnik.

extemporale (łac.) — tu: praca piśmienna.

tabes — uwiąd rdzenia pacierzowego; choroba ta wywołuje trudności w poruszaniu się.

bourgeois (franc.) — mieszczanin, mieszczuch.

laufer (z niem.: Läufer) — biegacz.

Ufa — miasto u podnóża Uralu. Obecnie stolica Autonomicznej Radzieckiej Republiki Baszkirskiej.

atrybucje — uprawnienia komuś przysługujące.

saga — staroislandzkie lub skandynawskie opowiadania o życiu i czynach dawnych bohaterów narodowych.

interwiew — wywiad.

Klementyna z Tańskich Hoffmanowa (1798–1845) — autorka utworów dla młodzieży; zajmowała się zagadnieniami wychowania. Jej poglądy pedagogiczne trąciły pod koniec XIX w. staroświecczyzną.

za czasów Księstwa Warszawskiego — Ustawa Księstwa Warszawskiego, wprowadzona przez Napoleona w 1807 r., zniosła poddaństwo chłopów. Nie zwalniając ich jednak od pańszczyzny, nie zmieniła w rzeczywistości położenia wsi polskiej; w praktyce obszarnicy obracali ją na swoją korzyść usuwając z lepszych gruntów chłopów pańszczyźnianych dla poszerzenia własnych folwarków.

Wracam na Liban… — cytat z Ojca zadżumionych Juliusza Słowackiego.

lary i piernaty — żartobliwie przekręcony zwrot: lary i penaty, co w wierzeniach starożytnych Rzymian oznaczało: opiekuńcze bóstwa domowe.

somatyzm — cielesność.

reunion (z franc.: réunion) — zebranie towarzyskie.

ćwiertują — dziś popr.: ćwiartują

utensylia (z łac.utensilia) — rzeczy użyteczne; narzędzia, sprzęt, przybory

par force (franc.) — siłą.

in folio (łac.) — dosł. w formacie arkusza; największy format, w jakim drukuje się książki.

templum (łac.) — świątynia, przybytek.

Makiawel — Niccolo Machiavelli (1469–1527), włoski historyk i pisarz polityczny. W swym dziele Książę, dokonując na podstawie panujących stosunków analizy mechanizmu rządzenia, stwierdzał, że polityk nie cofa się przed użyciem podstępu i przemocy dla osiągnięcia zamierzonych przez siebie celów. W opisanej przez Machiavellego praktyce działania doszukiwano się powszechnie dyrektywy postępowania dla władcy.

ekstyrpował (z łac.: extirpare) — wycinać

via (łac.) — droga; tu: przez.

summa summarum (łac.) — wszystko razem, ostatecznie.

bębnów — tu: dzieci

siurpryza — niespodzianka.

pontyfikalnie — uroczyście.

futur — tu w znaczeniu: kolega, kompan.

ex officio (łac.) — z urzędu.

przekonywująco — dziś popr.: przekonująco lub: przekonywająco

Dura lex, sed lex (łac.) — twarde prawo, lecz prawo.

kontrolerowie — dziś końcówka -owie w M lm przysługuje nazwom osób szacownych (profesorowie, senatorowie), w pozostałych zaś wypadkach stosuje się końcówkę -rzy (dyrektorzy, kontrolerzy)

z umysłu — umyślnie, z rozmysłem

ab ovo (łac.) — od początku, dosł.: od jajka. (Jajko stanowiło pierwszą potrawę na ucztach starożytnych Rzymian).

Znacie tę bajeczkę — więc posłuchajcie… — aluzja do „powiedzonka” z komedii Aleksandra Fredry Pan Jowialski.

bad (z niem.: Bad) — miejscowość kąpielowa, uzdrowisko.

Ta łza, co z oczu twoich spływa… — początkowe słowa wiersza Adama Asnyka. Sens ukrytej w tytule aluzji wyjaśniają dalsze słowa pierwszej zwrotki, która brzmi: „Ta łza, co z oczu twoich spływa, / Jak ogień pali moją duszę; / I wciąż mnie dręczy myśl straszliwa, / Że cię w nieszczęściu rzucić muszę…”

telefonowe — dziś popr.: telefoniczne

kościół świętokrzyski — kościół Świętego Krzyża w Warszawie, należący do największych kościołów w stolicy.

czarniawa — chmura.

w stronę Sosnowca — w okresie zaborów na trasie kolei warszawsko-wiedeńskiej Sosnowiec był stacją graniczną w Królestwie Polskim.

pleciaków — zapewne chodzi o plecione np. z wikliny płoty

mikrotom — aparat do krajania bardzo cienkich skrawków tkanek roślinnych czy zwierzęcych, które bada się pod mikroskopem.

most (z niem.: Most) — sok ze świeżo wyciśniętych winogron.

przez granice niemieckie — Z Królestwa Polskiego jechało się do Szwajcarii przez Śląsk, należący wówczas do Rzeszy Niemieckiej, i kraje ówczesnej monarchii austro-węgierskiej (Czechy oraz Austrię właściwą).

materialny — jedwabny.

Wasser, Brot, zwei, drei (niem.) — woda, chleb, dwa, trzy.

festownie — tu: jak najlepiej.

Westbahn (niem.) — Dworzec Zachodni.

kościół świętojański — Katedra św. Jana na Starym Mieście w Warszawie

memento (łac., dosł.: pamiętaj) — tu użyte żartobliwie dla określenia napiwku.

obadwa — dziś popr.: obydwa

Ine stache… (dialekt niem.-szwajc.) — wbij, owiń nitkę, wyciągnij i spuść…

U se! (dialekt niem.-szwajc.) — precz!

biurger (z niem.: Bürger) — obywatel, mieszczanin.

Hajb (dialekt niem.-szwajc.) — określenie pogardliwe, odpowiadające polskiemu: chamidło.

wirydarz (stpol.) — ogród ozdobny.

pyrrusowe zwycięstwo — zwycięstwo okupione zbyt wielkimi stratami, równające się klęsce. Określenie pochodzi od króla Epiru Pyrrusa (319–272 p.n.e.), który w wojnie z Rzymianami (280 i 279 p.n.e.) w dwóch wygranych bitwach poniósł tak poważne straty, że miał wówczas zawołać: „Jeszcze jedno takie zwycięstwo, a jesteśmy zgubieni!”.

Nec sutor ultra crepidam (łac.) — przysłowie odpowiadające polskiemu: pilnuj, szewcze, kopyta.

zgonina — plewa.

zmachlajdezowany — nieprzytomny jak po przepiciu (przymiotnik utworzony od nazwiska właściciela znanych w Warszawie pod koniec XIX w. zakładów browarniczych, Machlejda).

Voilà! (franc.) — otóż to! masz tobie!

Zagłębie — mowa o Zagłębiu Dąbrowskim, ośrodku przemysłu górniczego i hutniczego.

quasi-uśmiech — niby-uśmiech.

odziemek — tu: pień pozostały w ziemi po ścięciu drzewa.

vox humana (łac.) — dosł. głos ludzki; jest to nazwa jednego z 74 rejestrów słynnych organów w katedrze we Fryburgu w Szwajcarii.

Asperges me hysopo… (łac.) — słowa z 51 psalmu Dawida: „Pokropisz mnie hyzopem, a będę oczyszczony, obmyjesz mnie, a ponad śnieg bielszym się stanę”. Zgodnie z trydenckim (przedsoborowym) rytem katolickiej mszy antyfonę rozpoczynającą się od tych słów śpiewano w czasie aspersji — pokropienia wiernych wodą święconą, które poprzedzało sumę (mszę odprawianą w niedziele lub dni świąteczne).

je m'en vais (franc.) — odchodzę.

lokucja — powiedzenie.

Andre, właśc.: Salomon August Andrée (1854–1897) — szwedzki badacz terenów podbiegunowych i zapalony aeronauta. Zginął wraz z dwoma towarzyszami podczas nieudanej wyprawy balonem na biegun północny.

pavor nocturnus (łac.) — strach nocny, chorobliwa obawa ciemności.

salony wiosenne — mowa o corocznych wystawach w Paryżu współczesnych malarzy francuskich i obcych.

Co mnie i tobie, niewiasto? — słowa, które według Biblii wypowiedział Chrystus do Matki Boskiej podczas uczty weselnej w Kanie Galilejskiej.

śleper (z niem.: Schlepper) — robotnik w kopalni podwożący węgiel lub rudę pod windę.

Glikauf (z niem.: Glück auf) — życzenie szczęścia i powodzenia w pracy, odpowiednik polskiego: Szczęść Boże!

expedite (łac.) — doskonale.

kwadrować — odpowiadać, pasować.

kapa — opierająca się na stemplach belka podtrzymująca sufit w chodniku; także czapka górnicza.

bergleder — skórzany pas górniczy.

żygadło — zapalnik.

Calizna (inaczej: filar) — pokład kopalny między chodnikami.

śtreka (z niem.: Streck) — odcinek.

pismo klinowe — pismo, którego znaki miały kształt klinów; było używane w starożytności w krajach Bliskiego Wschodu (Babilonia, Persja).

sigillaria, odontopterydy, lepidodendrony — bardzo dawne gatunki olbrzymich roślin, z których powstały pokłady węgla kamiennego.

skarbnik — według legend górniczych: duch strzegący kopalni.

de nihilo (łac.) — o niczym.

empire — styl w sztuce i architekturze, powstały we Francji za panowania Napoleona I.

Fritz Uhde (1848–1911), niemiecki malarz religijny.

Felicjan Rops (1833–1898), znany malarz i sztycharz belgijski.

Cenacolo Vinciano (wł.) — mowa o Ostatniej wieczerzy Leonarda da Vinci (1452–1519); słynny ten fresk (malowidło ścienne) znajduje się w klasztorze mediolańskim di s. Maria delie Grazie.

Menelik (1844–1913) — cesarz Abisynii od r. 1889; gdy Włosi usiłowali Abisynii narzucić w r. 1896 swój protektorat, Menelik przeciwstawił się temu zbrojnie i pokonał armię włoską w bitwie pod Aduą (1 III 1896).

Signore pittore, quanto… cadro? (wł.) — panie malarzu, ile (kosztuje) ten obraz?

Mille lire (wł.) — tysiąc lirów.

molto (wł.) — dużo.

John Ruskin (1819–1900), angielski publicysta, krytyk i teoretyk sztuki.

Maurycy Maeterlinck (1861–1949), pisarz belgijski; jego twórczość dramatyczna wywarła duży wpływ na literaturę europejską przełomu XIX i XX wieku.

Edward Grieg (1845–1907), wybitny kompozytor norweski; w swojej twórczości czerpał motywy z pieśni ludowych.

Jakub Leopardi (1798–1837), wybitny poeta włoski; załamany klęską ruchu narodowowyzwoleńczego, trawiony nieuleczalną chorobą — stał się poetą zwątpienia i rozpaczy.

hedoné (gr.) — rozkosz.

doktor, co zdjął pierwszy kajdany z nóg i rąk obłąkanych — mowa o francuskim lekarzu psychiatrze Filipie Pinel (1745–1826), który wszczął kampanię przeciwko nieludzkiemu traktowaniu obłąkanych.

no restrain (ang.) — nie więzić, nie ograniczać.

metoda kształcenia dorosłych Benedyktów Winnickich — w poemacie Przygody JP Benedykta Winnickiego Pol z uznaniem pisze o batożeniu Benedykta już jako dorosłego człowieka. Zgodnie z dawnym obyczajem Winnicki, jako szlachcic, otrzymuje chłostę na kobiercu.

pro memoria (łac.) — dla zapamiętania, na pamiątkę.

cheder — początkowa religijna szkoła żydowska.

,,Przez ofiarę ducha…” — zdanie wygłoszone przez Mickiewicza podczas prelekcji w College de France w Paryżu dnia 7 II 1844 r.

de facto (łac.) — w istocie, w rzeczywistości

Arkadia — kraina w starożytnej Grecji (na Peleponezie), gdzie głównym zajęciem ludności było pasterstwo. W późniejszych wiekach przedstawiana przez poetów jako kraina szczęśliwości

„Po tym (wszyscy) poznają, żeście uczniami moimi…” — wg Biblii słowa te wyrzekł Chrystus do apostołów podczas ostatniej wieczerzy

de lana caprina (łac.) — (spór) o kozią wełnę, czyli o rzecz błahą

„pielgrzym, co się w drodze trudzi…” — słowa z Hymnu o zachodzie słońca Słowackiego

Charlottenburg — w owym czasie oddzielne miasto pod Berlinem, obecnie jedna z jego dzielnic

Egzageracja — przesada

ryfuś — prostak, cham.

Żem prawie nie znał… — cytat z Hymnu o zachodzie słońca (inc. Smutno mi, Boże!) Juliusza Słowackiego

Dajmonion (gr.) — według greckiego filozofa Sokratesa (469–399 p.n.e.) głos wewnętrzny pochodzenia boskiego, powstrzymujący człowieka przed niewłaściwymi czynami.

folwark donacyjny — w Królestwie Polskim majątki skonfiskowane Polakom rząd carski przekazywał w darze „zasłużonym” urzędnikom i wyższym oficerom (nowi właściciele majątki te najczęściej puszczali w dzierżawę).

sapowaty — błotnisty, bagnisty.

Platonowa „Apologia Sokratesa” (właśc. Obrona Sokratesa). — Uczeń Sokratesa, Plato (427–347 p.n.e.) twórca szkoły idealistycznej w filozofii, odtworzył w tym dziele słynną obronę Sokratesa przed sądem ateńskim, który skazał go na śmierć za rzekome nieuznawanie oficjalnej religii i demoralizację młodzieży.

dystrakcja — roztargnienie.

literka — drabinka u wozu.

galman — ruda cynkowa.

wyrabować — wybrać, wydobyć (materiał kopalny).