Менуэт

Полю Буржэ

Вялікія няшчасці не засмучаюць мяне ніколі, сказаў Жан Брыдэль, стары халасцяк, якога лічылі скептыкам. Я вайну бачыў блізка: у мяне не сціскалася сэрца, калі я пераступаў цераз трупы. Разбушаваная стыхія ці людская бяда могуць прымусіць нас закрычаць ад жаху ці абурэння, але ніколі яны не сціснуць нашага сэрца, ад іх вас ніколі не проймуць дрыжыкі, як бывае, калі часам заўважаеш у жыцці нейкія горкія з'явы.

Самы пякучы боль — гэта, канечне, калі ў маці памірае дзіця і калі ў чалавека памірае яго маці. Боль нясцерпны, страшны, ён ашаламляе, ён кроіць сэрца, але пасля чалавек вяртаецца да жыцця, нібы ранены, які доўга сплываў крывёю.

А пэўныя сустрэчы, пэўныя ледзь бачныя з'явы, пра якія толькі здагадваешся, пэўныя патаемныя засмучэнні і злая воля лёсу абуджаюць у нас карагод балесных думак, калі душа пакутуе ад незразумелага, несуцішнага, пякельнага болю, вельмі пранізлівага, бо ён здаецца лёгкім, вельмі пякучага, бо ён быццам неадчувальны, вельмі моцнага, бо ён нібы няўлоўны. Яны пакідаюць у нашай душы адбітак смутку, горыч і расчараванне, збавіцца ад якіх вельмі цяжка.

Я не магу забыць двух-трох выпадкаў, на якія другі чалавек ніколі б не звярнуў увагі, але яны працялі мяне і заселі ўсярэдзіне, быццам доўгія, тонкія і вострыя атрутныя асцюкі.

Можа, вы не зразумееце пачуцця, якое нарадзілася ад гэтых імгненных уражанняў. Я раскажу вам толькі пра адно. Яно вельмі старое, але і цяпер жыве ў маёй памяці. Я такі ўражлівы, мусіць, ад сваёй чуллівасці.

Мне пяцьдзесят гадоў. У той час я быў малады і вывучаў права. Трошкі сумны, трошкі летуценны, я захапляўся меланхалічнай філасофіяй і зусім не любіў ні шумных кавярняў, ні гарластых прыяцеляў, ні дурных дзевак. Уставаў рана, і маё самае гарачае жаданне было прайсціся а восьмай раніцы па расадніку Люксембургскага саду.

А вы, вы не гулялі па ім? Гэта быў нібыта забыты сад не нашага стагоддзя, прыгожы, як усмешка даўніны. Жывы плот зялёнымі сценамі буяў абапал ціхіх, вузкіх і роўных прысадаў, а нястомныя садоўнікавы нажніцы рупліва стрыглі і раўнялі спляценне галінак. І сям-там вам трапляліся кветнікі. Рады саджанцаў стаялі, быццам школьнікі на шпацыры, купкамі раслі густыя шыпшыны і цягнуліся ствалы пладовых дрэваў.

У самым кутку гэтага раскошнага саду жылі пчолы. Іх саламяныя хаткі, ладком расстаўленыя па градках, прыязна запрашалі сонца ў свае маленькія, з напарстак, дзверы. І на ўсіх сцяжынках вы чулі звон залатых мушак — сапраўдных гаспадынь гэтага мірнага куточка, сапраўдных валадарак гэтых доўгіх прысадаў.

Я прыходзіў сюды ледзь не штораніцы, сядаў на лаўку і чытаў. Часам я клаў кнігу на калені і марыў, аддаючыся бясконцай асалодзе пад моцнымі грабамі.

Але неўзабаве я заўважыў, што не я адзін прыходзіў сюды, як толькі расчынялася брама. І часам у канцы саду сустракаў дзіўнага старэнькага чалавека.

На ім былі чаравікі з сярэбранымі спражкамі, кароткія штаны, тытунёвага колеру гішпанскі сурдут, карункавая хустачка замест гальштука і вычварны, з шырокімі палямі шэры лямцавы капялюш дапатопнага фасону.

Стары быў худы, надта худы; яго кашчавы твар увесь час торгаўся і ўсміхаўся, а жывыя вочы міргалі, ні хвіліны не застаючыся ў спакоі ад бесперапыннага трапятання павекаў; у руцэ ён заўсёды трымаў кій з залатой булавешкай, які, мусіць, быў яму нейкім дарагім успамінам.

Спачатку гэты чалавек мяне здзівіў, пасля вельмі зацікавіў. І я сачыў за ім скрозь зялёныя сцены прысадаў, ішоў за ім здалёк, прыпыняўся на паваротах, каб ён мяне не заўважыў.

І вось аднае раніцы, палічыўшы, што ён адзін, стары пачаў рабіць дзіўныя рухі: спачатку некалькі маленькіх скокаў, потым рэверанс; пасля ён выбіў нагою досыць яшчэ спрытнае антраша, пачаў зграбна, з падскокам круціцца і смешна кружыцца, усміхаючыся, нібы перад гледачамі, кланяўся і вітаўся, выгінаў рукі, згінаў сваё маленькае лялечнае цела, пасылаючы ў паветра далікатныя вітанні, кранальныя і смешныя адначасова.

Я глядзеў, аслупянелы ад здзіўлення, і пытаўся ў сябе, хто з нас вар'ят, ён ці я.

Але раптам ён спыніўся, зрабіў некалькі крокаў наперад, як гэта робяць акцёры на сцэне, пакланіўся, адступаючыся назад з тонкай усмешкай і пасылаючы дрыгатлівай рукой блазенскія пацалункі ў бок двух радоў падрэзаных дрэў.

І потым зноў пачаў сур'ёзна праходжвацца. З гэтага дня я не зводзіў з яго вачэй; і штораніцы ён паўтараў сваё бязглуздае практыкаванне.

Мной авалодала неўтаймавальная прага загаварыць з ім. Я асмеліўся і, павітаўшыся, сказаў:

— А сёння неблагое надвор'е, пане.

Ён пакланіўся:

— Праўда, пане, такое самае надвор'е бывала ў даўнія часы.

Праз тыдзень мы былі сябрамі, і я ведаў яго гісторыю. Ён вучыў танцам у Оперы за Людовікам XV. Прыгожы кій падараваў яму граф дэ Клермон. І калі з ім пачыналі гаворку пра танцы, яго было не спыніць.

Неяк аднаго разу ён мне даверліва сказаў:

— Я ажаніўся з Кастры, пане. Калі хочаце, я вас пазнаёмлю, але яна прыходзіць сюды толькі па абедзе. Разумееце, нам гэты сад — наша радасць і наша жыццё. Гэта ўсё, што нам застаецца ад мінулага. Нам здаецца, што мы знікнем, як толькі яго не будзе. Тут усё старое і высакароднае, праўда? Я быццам дыхаю паветрам, якое зусім не змянілася з майго юнацтва. Мы з жонкаю заўсёды гуляем тут па поўдні. Але я прыходжу сюды раніцаю, бо ўстаю на золку.

Адразу пасля снедання я вярнуўся ў Люксембургскі сад і неўзабаве заўважыў свайго сябра, які зграбна падаваў руку старэнькай жанчыне, з якою мяне пазнаёмілі. Гэта была славутая Кастры, вялікая танцорка, любімая прынцамі, каралём, усім гэтым шляхетным стагоддзем, ад якога нам нібы застаўся пах кахання.

Мы селі на каменную лаўку. Быў травень. Водар кветак ліўся ў чысцюткім садзе, сонейка струменілася ў лісці і рассявала на нас вялікія кроплі святла, якія пазалацілі чорную сукенку Кастры.

Сад быў пусты.

Здалёк далятаў грукат фіякраў.

— Растлумачце вы мне, што такое быў менуэт? — спытаўся я ў старога танцора.

Ён страпянуўся.

— Менуэт, пане, гэта каралева танцаў і танец каралеў, чуеце? Як няма больш каралеў, няма больш менуэта.

І стары доўга, напышліва хваліў менуэт, але я нічога не зразумеў і таму папрасіў, каб мне апісалі ўсе па, усе рухі, усе пазіцыі. Ён збіўся ў адчаі, што не стае слоў, знерваваны і засмучаны.

І раптам павярнуўся да сваёй векапомнай сяброўкі, увесь час маўклівай і сур'ёзнай:

— Эліз, хочаш... скажы, будзь ласкавая, ці не паказаць нам пану, як гэта было?

Яна трывожна азірнулася і, не гаворачы ні слова, паднялася і стала насупраць яго.

І тут я ўбачыў незабыўнае.

Яны хадзілі ўзад і ўперад, крыўляліся, як дзеці, усміхаліся, хісталіся, кланяліся, падскоквалі, як дзве старыя лялькі, вымушаныя танцаваць старым, крыху разладжаным механізмам, створаным калісьці вельмі спрытным майстрам паводле моды свайго часу.

Я глядзеў на іх, і сэрца хвалявалі незвычайныя пачуцці, невыказная меланхолія ахапіла душу. Мне падалося, што перада мною ўбогія камічныя здані, сівыя прыхадні цэлага стагоддзя. Мне хацелася смяяцца і плакаць.

Нечакана яны спыніліся, фігуры танца скончыліся. Некалькі імгненняў яны стаялі адно перад адным, твары іх скрывіліся, вочы заміргалі... Яны абняліся і заплакалі.

Праз тры дні я выязджаў у правінцыю. Я іх ніколі больш не ўбачыў. Калі праз два гады я вярнуўся ў Парыж, сад зматлашылі. Што сталася са старымі без іх даўняга саду са звілістымі сцяжынкамі, з пахам мінулага і прыгожымі грабавымі абсадамі?

Памерлі? Ці блукаюць па сучасных вуліцах? А можа, гэтыя прывіды мінулага, што ніколі не вернуцца ў свой век, танцуюць свой фантастычны менуэт у месячным святле сярод цвінтарных кіпарысаў паміж магіламі ўздоўж сцежак?

Успамін пра іх гняце, мучыць, не дае спакою, раніць мяне і цяпер. Чаму гэтак? Не ведаю.

Вы, мусіць, будзеце смяяцца, не?


Пераклад: Сяргей Мурашка

Загрузка...