П'есы: Клоп. Лазня.

1

Нобіле Умберта — начальнік італьянскай паветранай экспедыцыі на Паўночны полюс у 1928 годзе. Нобіле і каманда яго дырыжабля «Італія», які пацярпеў катастрофу, былі выратаваны савецкім ледаколам «Красін». Лёсу гэтай экспедыцыі Маякоўскі прысвяціў вершы «Крыж і шампанскае» і «Дзіўна... але дакладна».

2

Коці — парыжскі фабрыкант духоў. Разносчыца робіць няправільны націск на першым складзе яго прозвішча.

3

Магчыма, што для гэтай рэплікі Маякоўскі выкарыстаў пачатак нарыса Аф. Мількіна «Масква кніжная»: «Толькі за пятачок. Два тыдні смеху. Што робіць жонка, калі мужа няма дома. 120 вясёлых анекдотаў Мікалая Клюева!» — Так рэкламуюць свой тавар бадзяжныя кніжныя гандляры» (газ. «Чытач і пісьменнік». М., 1928, № 32, 11 жніўня). Клюеў М. А.— рускі паэт.

4

Дароці і Ліліян — Дароці Гіш (р. 1898) і Ліліян Гіш (р. 1896) — амерыканскія кінаактрысы, сёстры.

5

«Пакуль у вас няма прафсаюзнага білета, не раздражняйце яго».— У дваццатых гадах уладальнікі існаваўшых у той час прыватных гандлёвых і дробных прамысловых прадпрыемстваў і іх утрыманцы былі часткова абмежаваны ў грамадзянскіх правах. Члены ж прафсаюзаў, г. зн. людзі, якія належалі да ліку працоўных, натуральна, карысталіся ўсімі грамадзянскімі правамі.

6

Рабушынскі П. П. (р. 1871) — адзін з буйнейшых капіталістаў царскай Расіі.

7

«...я вам спяю эпіталаму Гіменея».— Эпіталама (грэч.) — вясельная песня з пажаданнем шчасця маладым. Адзін з улюбёных нумароў канцэртнага рэпертуара — «Эпіталама Гіменею» з оперы А. Г. Рубінштэйна «Нерон».

8

Венізелас Элефтэрый (1864—1936) — грэчаскі буржуазны палітычны дзеяч; неаднаразова быў прэм’ер-міністрам.

9

Крыху змененыя радкі з верша Івана Малчанава «Спатканне». На гэты верш Маякоўскі адказаў вершам «Пісьмо да каханай Малчанава, пакінутай ім...».

10

«Мы разышліся, нібы ў моры караблі» — радок з раманса «Караблі» (сл. і муз. Б. А. Празароўскага, Ленінград, 1925, выданне аўтара).

11

Макданальд Джэмс Рамсей — кіраўнік англійскай партыі лейбарыстаў; некалькі разоў быў прэм'ер-міністрам.

12

Гары Піль — нямецкі кінаакцёр, выканаўца галоўных роляў у шэрагу авантурных і салонных фільмаў; улюбёнец мяшчанскай публікі.

13

Апухцін А. Н. (1841 —1893) — рускі паэт.

14

Надсан С. Я. (1862 —1887) — рускі паэт.

15

Лібкнехт Карл (1871—1919) — адзін з правадыроў германскага пралетарыяту і заснавальнікаў Камуністычнай партыі Германіі; па-зладзейску забіты контррэвалюцыянерамі.

16

Шымскае «па» — танцавальны рух (крок), характэрны для танца «Шымі».

17

Чэмберлен Осцін (1863—1937) — кіраўнік англійскай кансерватыўнай партыі, міністр замежных спраў у 1924—1929 гады; адзін з арганізатараў антысавецкай кампаніі ў 1927 годзе.

18

Пуанкарэ Раймон (1860—1934) — французскі рэакцыйны палітычны дзеяч, прэзідэнт Францыі (1913—1920), адзін з натхняльнікаў першай сусветнай вайны, а потым інтэрвенцыі супроць Савецкай Расіі.

19

Мулен-Руж — кабарэ ў Парыжы.

20

Пантэон — месца пахавання выдатных дзеячаў; размова ідзе, напэўна, аб Пантэоне ў Парыжы.

21

«Хто ваяваў, той мае права ля ціхай рэчкі адпачыць» — перафразіраваныя радкі з верша Івана Малчанава «Спатканне».

22

Радкі з верша Ул. Маякоўскага «Пісьмо да каханай Малчанава, пакінутай ім...».

23

«На Луначарскай вуліцы стары я помню дом» — перафраз першай страфы песні на словы верша Я. П. Палонскага «Пустэльніца»:

24

Ласальчанка — прозвішча іранічна ўтворана ад прозвішча нямецкага дробнабуржуазнага сацыяліста Фердзінанда Ласаля (1825—1864).

25

Шакеспеара — скажонае вымаўленне прозвішча Шэкспіра (ад яе англійскага — Shakespeare).

26

Трубадур — сярэдневяковы вандроўны паэт і спявак (у Паўднёвай Францыі).

27

«З’язджаліся к загсу трамваі...» — перафраз радкоў з песні «Стояли у церкви кареты, там пышная свадьба была».

28

Шыньён гаффрэ — від прычоскі.

29

Этуаль (франц.) — зорка.

30

«Любоў Макарава да Веры Халоднай. Вальс».— Саша Макараў — аўтар шматлікіх рамансаў; Вера Халодная — вядомая кінаактрыса. У запісной кніжцы Маякоўскага 1924 г., № 29, ёсць запіс: «Ноты. Туга Макарава па Веры Халоднай».

31

Шарман (франц. Sharmant) — дзівосна, чароўна.

32

Пеціт істуар (франц. Petite histoire) — маленькая гісторыя.

33

Цэдура — скажонае — цэ-дур (C-dur), тое ж, што і до-мажор,— музычны тэрмін, абазначэнне адной з танальнасцей.

34

Вязла іх з вяселля карэта, пад крыжам чырвоным вязла — гл. заўв. на стар. 28.

35

Жараў А. А. (1904—1984) — савецкі паэт.

36

Богашукальніцтва — рэакцыйнае рэлігійна-філасофскае вучэнне, якое ўзнікла ў перыяд рэакцыі пасля рэвалюцыі 1905—1907 гадоў.

37

Булгакаў М. А. (1891 —1940) — аўтар п’есы «Дні Турбіных», якая выклікала ў Маякоўскага адмоўную ацэнку.

38

Самаабкладанне — добраахвотнае абкладанне ўзносамі на задавальненне мясцовых гаспадарчых і культурных патрэб, устаноўленае самім насельніцтвам.

39

Анабіёзны — ад слова анабіёз: стан арганізма, які працягвае жыць, але не выяўляе знешніх прыкмет жыцця.

40

Мастадонт — жывёла з групы хобатавых, якая вымерла.

41

Страдыварыус і Уткін — Страдыварыус (Страдывары) Антоніо (1644—1737) — італьянскі скрыпічны майстар. Уткін I. П. (1903—1944) — савецкі паэт; яго верш «Гітара» меў папулярнасць у часткі моладзі тых год. Выступаючы на сходзе Федэрацыі аб’яднанняў савецкіх пісьменнікаў у Доме Герцэна 22 снежня 1928 года, Маякоўскі гаварыў:

«Было два славутых імені: Страдыварыус і Уткінарыус. Адзін вырабляў скрыпкі, а другі вырабляў гітары. Чаму выраб скрыпак і гітар я павінен лічыць для сваёй мастацкай пралетарскай свядомасці характэрным?»

42

МОПР (Міжнародная арганізацыя дапамогі барацьбітам рэвалюцыі), Асаавіяхім — таварыства садзейнічання абароне і авіяцыйна-хімічнаму будаўніцтву, «Далоў непісьменнасць» — масавае добраахвотнае таварыства.

43

«Дзе вы цяпер, хто вам цалуе пальцы» — радкі з песенькі «Ліловы негр», якую склаў і выконваў артыст А. Н. Вярцінскі.

44

Аўтадор — масавае таварыства садзейнічання развіццю аўтамабільнага транспарту, трактарнай і дарожнай справы.

45

«Не пакідай, пабудзь са мною...» — пачатковыя словы раманса.

46

Трохгорная чума — жартоўнае вызначэнне ап’янення півам; утворана ад назвы — Трохгорны піваварны завод (у Маскве).

47

Чарльстон — модны танец тых год.

48

Герлс (англ. girls) — дзяўчаты; у дадзеным выпадку эстрадныя танцоўшчыцы, рухі якіх абсалютна аднолькавыя і нібы механізаваныя.

49

Хувер (Гувер) Герберт Кларк — амерыканскі рэакцыйны палітычны дзеяч, быў абраны прэзідэнтам ЗША ў 1928 годзе, займаў пост прэзідэнта з 1929 па 1933 год.

50

Мусаліні Беніта (1883—1945) — фашысцкі дыктатар Італіі ў 1922—1943 гадах.

51

Доктар Таболкін Я. А.— маскоўскі ветэрынарны ўрач; лячыў сабаку Маякоўскага.

52

Мімікрыйны — пераймальны.

53

«Гомо сапіенс» (лат. Homo sapiens) — мыслячы чалавек, натуральна-навуковае вызначэнне чалавека.

54

Бебель Аўгуст (1840—1913) — адзін з заснавальнікаў германскай сацыял-дэмакратыі і Другога Інтэрнацыянала.

55

«...пад Інтэрнацыянал у балетах чухалі нага аб нагу...» — магчыма, намёк на адзін з танцаў амерыканскай танцоўшчыцы Айседоры Дункан, які яна выконвала ў час свайго прабывання ў Савецкай Расіі пад музыку «Інтэрнацыянала».

56

У дзейных асобах.— Лёгкі кавалерыст.— «Лёгкай кавалерыяй» называліся добраахвотныя групы камсамольцаў, якія дапамагалі органам дзяржаўнага кантроля выяўляць недахопы ў дзейнасці ўстаноў і прадпрыемстваў.

57

«Унасякомілі, значыцца, Швейцарыю?» — Як вядома, Швейцарыя славіцца сваёй гадзіннікавай прамысловасцю.

58

Уэлс Герберт (1866—1946) — англійскі пісьменнік, аўтар шэрагу навукова-фантастычных раманаў, у тым ліку рамана «Машына часу».

59

Эйнштэйн Альберт (1879—1955) — фізік-тэарэтык, стваральнік тэорыі адноснасці.

60

Ёгі — паслядоўнікі аднаго з індыйскіх філасофска-рэлігійных вучэнняў.

61

Коган П. С. (1872—1932) — савецкі гісторык літаратуры і крытык, прэзідэнт Дзяржаўнай акадэміі мастацкіх навук; Маякоўскі часта палемізаваў з ім.

62

Метафізічная субстанцыя — ідэалістычнае паняцце аб сутнасці з’яў, спасцігаемай звышінтуітыўным шляхам.

63

Ноўмен — у ідэалістычнай філасофіі — сутнасць рэчы, якая не пазнаецца з вопыту.

64

Бруханаў Н. П. у той час быў народным камісарам фінансаў.

65

Ду ю спік інгліш? (англ. Do you speak English?) — ці гаворыце вы па-англійску?

66

Шпрехен зі дэйч? (ням. Sprechen sie deutsch?) — ці гаворыце вы па-нямецку?

67

Парле ву франсэ? (франц. Parlez — vous français?) — ці гаворыце вы па-французску?

68

Традзюксіён (франц. Traduction) — пераклад.

69

Нашы дасягненні... Аляксей Максімавіч».— Намёк на створаны А. М. Горкім часопіс «Нашы дасягненні».

70

Эдысон Томас Алва (1847—1931) — амерыканскі вынаходнік, у прыватнасці аўтар некаторых вынаходстваў у галіне кінатэхнікі.

71

Эчэленца (італ. Eccelenza) — ваша правасхадзіцельства.

72

«Антыдзюрынг», дакладна: «Анты-Дзюрынг» — назва твора Ф. Энгельса, які рэзка крытыкаваў погляды нямецкага рэакцыйнага філосафа Е. Дзюрынга (1833—1921). Іван Іванавіч дэманструе сваю адсталасць, лічачы «Антыдзюрынга» чалавекам.

73

Сіці — дзелавыя кварталы Лондана.

74

Сконапель (франц. Ce gu'on appelle) — гэта значыць.

75

РСІ — рабоча-сялянская інспекцыя, орган дзяржаўнага кантроля.

76

Небаскроб «Известий» — шасціпавярховы будынак на плошчы Пушкіна ў Маскве, дзе змяшчалася і змяшчаецца зараз рэдакцыя газеты «Известия».

77

Нахрыхтэн (ням. Nachrichten) — навіны.

78

Анатоль Васільіч — Луначарскі Анатоль Васільевіч (1875—1933), народны камісар па асвеце ў 1917— 1929 гадах.

79

Пліз, сэр (англ. Please, Sir) — калі ласка, васпане.

80

Макданальд — гл. заўвагу да п’есы «Клоп».

81

Чэрчыль Уінстан (1874—1965) — англійскі рэакцыйны палітычны дзеяч, займаў міністэрскія пасты.

82

Ол райт! Гуд бай! (англ. All right! Good bye!) — Вельмі добра! Да пабачэння!

83

...невядома, што ў яго — «бэ» ці «мэ» ў дужках стаяла — г. зн. невядома, быў Пабеданосікаў бальшавіком — членам РСДРП(б) — ці меньшавіком.

84

Фардзізм — сістэма арганізацыі вытворчасці, якая прымянялася на прадпрыемствах амерыканскага капіталіста Генры Форда.

85

Чыстка — маецца на ўвазе партыйная чыстка і чыстка савецкага апарата, якая праводзілася ў 1929 годзе.

86

Вяртушка.— У той час была толькі адна аўтаматычная тэлефонная станцыя,— яна абслугоўвала вышэйшыя ўрадавыя ўстановы і адказных работнікаў, што ўзначальвалі асобныя ведамствы. Аўтаматычны тэлефонны апарат называлі вяртушкай.

87

НКШЗ — народны камісарыят шляхоў зносін.

88

Луі Каторз Чатырнаццаты.— Размова ідзе пра Людовіка XIV, караля Францыі ў 1643 —1715 гадах. Каторз (франц. guatorze) — чатырнаццаты. Такім чынам Бельвядонскі вымаўляе слова «чатырнаццаты» два разы запар.

89

Луі Жакоп.— Жакоб — прозвішча вядомых французскіх майстроў мастацкай мэблі (XVIII—XIX вв.), але нікога з іх не звалі Луі. Бельвядонскі называе кожны стыль мэблі іменем Луі.

90

Луі Мове Гу — Мове гу (франц. mauvais goût) — дрэнны густ.

91

Турма і ссылка.— Часопіс Усесаюзнага таварыства былых паліткатаржнікаў і ссыльна-пасяленцаў называўся «Катарга і ссылка».

92

Мікель Анджэла Буанароці (1475—1564) — італьянскі мастак і скульптар.

93

Франц Мерынг (1846—1919) — адзін з заснавальнікаў Германскай камуністычнай партыі, відны публіцыст і гісторык.

94

«Карл Маркс у асабістым жыцці» — такой працы ў Мерынга няма.

95

Людвіг Фейербах (1804—1872) — нямецкі філосаф-матэрыяліст; аднакласнікам Маркса Фейербах не быў.

96

МУКВ — Маскоўскае ўпраўленне крымінальнага вышуку.

97

Зялёны Мыс — курорт каля Батумі.

98

Матыў тарэадора — маецца на ўвазе папулярная арыя тарэадора з оперы Ж. Бізэ «Кармэн».

99

«I пад кожным ёй лістком...» — перафраз радкоў з байкі I. А. Крылова «Страказа і муравей».

100

«О, баядэра, перад тваім хараством!» — словы арыі з аперэты I. Кальмана «Баядэра».

101

Фёдар Фёдаравіч — намёк на Ф. Ф. Раскольнікава, які займаў у 1929 годзе пасты спярша старшыні Галоўрэперктома, а потым старшыні Галоўмастацтва.

102

Губліт — губернскае ўпраўленне па справах літаратуры і выдавецтваў.

103

«Назад да класікаў!» — укладваючы гэтыя словы ў вусны Пабеданосікава, Маякоўскі намякае на спробы некаторых дзеячаў мастацтва адмежавацца ад савецкай сучаснасці, схаваўшыся за класікаў.

104

«Пасля розных пасяджэнняў...» — перафразіроўка наступных вершаў з паэмы М. Ю. Лермантава «Дэман»:

105

«Жывых людзей...» — Намёк на «лозунг» «жывога чалавека», які быў высунуты крытыкам В. В. Ярмілавым і прапагандаваўся РАПП (Расійскай асацыяцыяй пралетарскіх пісьменнікаў) у канцы дваццатых гадоў. «Лозунг» гэты скіроўваў літаратуру ўбок ад палітычнай накіраванасці.

106

Жанаддзел — аддзел па рабоце сярод жанчын пры партыйным органе.

107

Бо-монд (франц. Beau monde) — вышэйшы свет.

108

«Чырвоны мак» — балет Р. М. Гліера, пастаўлены ў Вялікім тэатры ў 1927 годзе.

109

Эльфы, цвэльфы — у міфалогіі лёгкія, паветраныя істоты; распаўсюджаныя персанажы балетаў.

110

Цвэльфы — такога слова ў рускай мове няма; Іван Іванавіч заблытаўся ў іншаземных словах: па-нямецку «эльф» — адзінаццаць, цвёльф — дванаццаць.

111

Партмаксімум — стаўка заработнай платы, вышэй якой не магла аплочвацца праца члена партыі.

112

Рабочая паласа — месцы ў тэатрах, якія аддаваліся ў распараджэнне рабочых арганізацый.

113

Мікалай Аляксандравіч — намёк на Н. А. Сямашка (1874—1949) — першы народны камісар аховы здароўя (1918—1930).

114

«Вішнёвая квадратура» — злучэнне назваў п’ес з рэпертуара Маскоўскага Мастацкага тэатра — «Вішнёвы сад» А. П. Чэхава і «Квадратура круга» В. П. Катаева (пастаноўка 1928 года).

115

«Дзядзька Турбіных» — злучэнне назваў п’ес з рэпертуара Маскоўскага Мастацкага тэатра — «Дзядзька Ваня» А. П. Чэхава і «Дні Турбіных» М. А. Булгакава (пастаноўка 1926 года).

116

Плыві, мая гандола!» — Словы ў пачатку раманса Браўна.

117

Сувязі фрыдляндскага парадку.— Намёк на нашумеўшую ў тыя гады кнігу Л. Фрыдлянда «За зачыненымі дзвярыма. Запіскі ўрача-венеролага» (выйшла ў 1927 годзе).

118

Сорак чалавек альбо восем коней...— Такі надпіс на таварных чыгуначных вагонах указваў на ўмяшчальнасць вагона.

119

Няхай іншыя калгасяцца.— Намёк на пасылку гарадскіх работнікаў на сталую працу ў вёску для арганізацыі і ўмацавання калгасаў.

120

Піянерскі злёт скончаны.— Усесаюзны піянерскі злёт праходзіў у жніўні 1929 года.

121

Для гэтай рэмаркі Маякоўскі, безумоўна, выкарыстаў наступную заметку «Праўды»: «На станцыю Фрунзе прыехаў Троцкі ў суправаджэнні сям’і ў спецыяльным мяккім вагоне. Публіка была ўражана шматлікасцю багажа Троцкага (звыш сямідзесяці месцаў) і наяўнасцю панскіх выгодаў, з якімі ехаў высланы з Масквы Троцкі. Асабліва звяртала на сябе ўвагу тая акалічнасць, што Троцкі прывёз з сабой паляўнічага сабаку і вялікі набор паляўнічага начыння.— Што за пан прыехаў? — пыталі на станцыі». («Праўда», 1928, № 37, 12 лютага).

122

Палітыка далёкага прыцэлу — выраз Троцкага.

123

«Я спыняю цягнік...» — Намёк на эпізод, які адбыўся ў 1929 годзе, калі А. В. Луначарскі пры ад’ездзе з Ленінграда па асабістых меркаваннях затрымаў адпраўку цягніка (гл. Пастанову ЦК ВКП(б) з прычыны незаконнай затрымкі тав. А. В. Луначарскім кур’ерскага цягніка, «Праўда», 1929, № 141, 22 чэрвеня).

124

Апарат выдатны, апарату рад — рад і я і мой апарат.— Пісьменнік В. П. Катаеў паведаміў: «Пасля прачытання «Лазні» Маякоўскі сказаў мне: «Ведаеце, адкуль пайшла гэтая ігра слоў? З дзяцінства. Бацька купіў мне фатаграфічны апарат. У доме была сенсацыя. Я сказаў: «Мама рада, папа рад, што купілі апарат!» Гэта быў мой першы экспромт. (Пададзена ў літаграфаваным выданні: Жывы Маякоўскі. Размовы Маякоўскага. Выпуск 2-гі. Запісаў і сабраў А. Кручоных, М., 1930, стар. 13). Параўнай таксама ў вершы «Маленькая цаца з пушыстым хвастом».

125

«...без вождя и без ветрил».— Перафраз радкоў з паэмы М. Ю. Лермантава «Дэман».

126

Гуд бай, адзьё, аўфідэрзэйн (англ., франц., нямецк.— Good bye, adieu, auf Wiedersehen) — да пабачэння.