Самасей

АПАВЯДАННІ

І.

Вясна, як толькі памятаў Юрка, прыходзіла з-за Лапіцкіх пагоркаў. Так і тады — ужо колькі дзён дзьмуў у даліну цёплы вецер і нізка кудлаціліся хмары. Час-часом высвечвала сонца, і ад таго ралля мацней чарнела і бліскала ў вочы беллю снегу ў разорах. А на Глінішчы снег быў як бы некрануты; ён ляжыць там заўсёды доўга, нарэшце ўтвараючы маленечкае блакітнае паазер'е з незасыпаных старых ямаў на бульбу, якое высыхала недзе ў першае сенаванне, пакідаючы пасля густую махавіну макрыцы. Далей, за могілкамі і пад Разбойнікам, глеба не вызвалялася — ці мо здавалася гэтак ад далечыні, — вясна заходзіла туды, відаць, потым.

На Доўгім выгане снег, бы развэдзганая смятана, плямамі, усярэдзіне якіх цямнела западзінамі вада, яшчэ добра трымаўся на дарозе, паміж уледзянелымі каляінамі. Там нехта ехаў санямі; конь, быццам разумнае стварэнне, марудна цягнуў, апусціўшы галаву. Чалавек ішоў побач, растапырваючыся на коўзкім.

Вёска не тое што ўперлася ў Лапіцкія пагоркі, але як бы і выходзіла на іх, усё роўна бы баючыся таго глыбокага рову, гуллівага ў веснаходдзе, над якім трываў масток, асабліва самотны ўвечары, у сакавіцкае беспрасвецце.

Юрка, засынаючы, чуў праз вячорную мітусню бацькоў вадаспадзісты шум, які ўдзень, калі стаяць на тым мастку з ненадзейнымі парэнчамі, слухаеш як песню вясны, што ўяўляецца квяцістым анёлам па-над палямі. У другім класе, памятае, намаляваў гэтую паню — ва ўквечанай сукні, з жаўрукамі... Сніліся карабельчыкі. Яны плылі выганскай муццю ў Свіслач, далей — глыбачэзным Нёманам у мора, да сонечнае Францыі, на берагах якой сумны Напалеон нецярпліва чагосьці чакае. Некаторыя з іх гінулі ў бурах ля горскае Грузіі з арліным замкам царыцы Тамары, па-нябеснаму прыгожай, не бабы і, нават, не дзяўчыны, і якую назваць цудоўна прываблівай было б усё яшчэ зневажэннем яе.

Упоранкі спяваў шпак на бярозе, заінелай, у самюткім закутку падворышча, за калодамі з грубай карою, з якое ніяк не ўдаваліся Юрку падводныя лодкі. Тут, у шчыліну, зарослую крапівою, упаў яму добры шаўцоўскі нож, якога адразу не мог, ведама, дастаць назад і з часам забыўся аб ім. У гэтае прадвесне Юрка, шныпарачы па гарышчы, угледзеў у матчыным куфры кніжку са скурападобнымі вокладкамі, якая выдалася яму кавалкам нечага смачнога. З малюнкамі непраўдападобных гораў, высокіх руінаў у жывых туманах, жанчынаў у іконным адзенні і са святымі тварамі. Напісаў яе Лермантаў, панская фатаграфія якога была напачатку, — вусаты, у мундзіры, прапахлым бабулінымі яблыкамі-папяроўкамі, спасаўкамі; вершьі, не вельмі зразумелыя, запамяталіся Юрку сваім незямным настроем. Страшнавата было чытаць іх.

...Перш зелянелася рунь у полі, жыты. Гусценька здалёку. За які-небудзь тыдзень зямля выпўскала першыя парасткі травы пад платамі, камянямі, у зацішных месцавінах каля гумнаў, дзе прыгравала сонца. Дзеці рвалі буйнейшыя сцяблінкі, жавалі іх, і хтосьці ўспамінаў пра бярозавы сок: як і калі спускаць яго, халадзісты ды салодкі. Спрачаліся, даводзілі адзін аднаму сваё, аж зладзеяваты Адоль раптам выкрыкваў: «Хлопцы, вароны робяць гнёзды!», і гурмою беглі да Антыфонавых дрэў, цераз грузкія агароды, правальваючыся на аселіцы, але так ніхто і не наважыўся ўзлезці на верхавіну вяза, на якім крычалі чорныя птушкі, ганебна крапаючы нам пякучым памётам на галовы. Юрка знаходзіў на-брынялую палку на загоне Гарбузіхі і кідаў ёю ў амялу гняздоўя, выклікаючы гэтым лапатанне крылаў, упартае, бы цётчыны свары.

На прызбе загачанай па ваконцы Антыфонавай хаты грэў свае косці Шурка. Глухі — з выбітым на вайне вокам і прыдурэлы, брусілаўскі салдат, артылерыст, абвешаны крыжамі герой, сярдзіты чалавек, якому любілі дакучаць дзеці, Ён, сапраўды глухаваты, не пачуў птушынага вэрхалу і не адразу згледзеў быў падшыванцаў, каб прагнаць іх, палохаючы пакручастай кульба-каю. Юрку, уцякаючы ад Глухога, першы раз зрабілася проста— сорамна.

* * *

У той год, у жніво, Глухога Шурку забіў аўтобус. Ён наглядаў за братавымі малымі, старэйшага хлопчыка вучыў ездзіць на веласіпедзе, паказваў яму, і з горкі ля склепа выехаў на вуліцу, трапіў якраз пад колы машыпы, насупраць Шыманчыкавай студні; шафёр казаў: выскачыў на мяне з-за куста бэзу, з варотаў...

II.

Юрка падышоў да акна. Бацька стаяў каля сяней і глядзеў, як сусед зачыняе хлеў.

На канцы вечаровай дарогі, абломленай мускулістым бугром, нешта гуло, быццам вялізны чмель... Выпаўзаў стары грузавік, прыстасаваны для перавозу пасажыраў. Дзівосная буда, па-хатняму ашаляваная ды з акенцамі! Гэта яе называлі аўтобусам.

На прыпынку пасыпаліся з таго аўтобуса людзі, валюхаючыся ў гразі. Шафёр, усё роўна што адкалоўшыся ад ягонага выгаблеванага боку, наблізіўся да задняга кола ды стукнуў у яго ботам. Трохі пастаяў, закурыў, цаазіраўся, клікнуў да сябе кандуктара і — Юрка выразна пачуў — накрычаў на гэтага чалавека:

— Слухай, пан, калі яшчэ раз мне набярэш гэтулькі людзей, дык, яй-богу, павязеш іх на сваім гарбе! Во, паглядзі, пан, як колы асядаюць.

Кандуктар адказаў шафёру чамусьці, як той Адоль: прыкідваючыся спалоханым. Так, прынамсі, здалося Юрку. Затым — Юрка сачыў іх — яны адышліся ўбок, зашапталі адзін аднаму, пачалі рагатаць, ажно енчыць, хапаючыся за жываты. Пайшлі, а як жа, да Абцасіка, чырвананосага шаўца і карцёжніка. Ім трэба было, відаць, не так паесці, як зрабіць па чарцы ды згуляць у ачко.

Пры вячэры бацька гаварыў да маці:

— Няма каму пасвіць кароў. Пастухі ў Беластоку панамі... Смяюцца з гаспадара. — Дадаў: — Што гэта будзе: кожны панам хоча быць!

Маці разявіла рот, каб сказаць, і папярхнулася, закашлялася да слёз.

Юрку было прыкра ад бацькавых слоў. Ад гэтага яго намёку на жаданне сына падацца ў рамесную школу, у беластоцкую.

Была ўжо вясна, але начамі яшчэ наскоквалі прымаразкі. Сёй-той выганяў кароў на пашу, спачатку на Доўгі выган. На ўсю вёску быў цяпер адзін пастух, Супрун, і таму іншы раз даводзілася пасвіць статак самім. Чаргою, як казаў Антыфон. Гэта ён паддабрыўся да Юркавага бацькі: «Тваю чаргу, Антошка, зробімо ў нядзелю, і ты пашлі з каровамі свайго вучня, няхай ён сам па-пасе».

...Перад узыходам сонца ў полі Юрку ўпершыню здалося, што, каб не далёкі спеў пеўняў, можна было б ашалець ад страху, ад уражання, быццам усенька навокал заснула вечным сном! Гэткі страх здзівіў яго. Ен ніколі дагэтуль не перажываў такога. Могілкі і тыя ўяўляліся яму нечым амаль забаўным... Чужы Беласток з хатамі, у якіх добрыя саламяныя стрэхі, дбайна ўкладзеныя, з пабеленымі камінамі; уздоўж шырокіх тратуараў з натоўпамі людзей, пастухоў-зладзеяў, парабкаў-гультаёў, краўцоў-гарбацікаў, шаўцоў-п'яніцаў, крамнікаў-ашуканцаў. Яны смяюцца з бацькі, які крочыць сярэдзінаю вуліцы адзін-адзінюткі ды неразумна трасе на ўсіх гірападобным кулаком. «Падлы вы!!!» — выкрыквае на іх бацька. А яны дражняцца з ім: «Гэй! Гэй-гэй!! Гэ-ээ-эйііі!!!»

Юрка расплюшчыў вочы.

Цераз іскрыстае ад расы канюшынішча ішоў нехта высокі, як Антыфон, і крычаў:

— Гэй, як ты пасеш?! Гэй, каровы ў канюшыне — паўздуваюцца! Прападзе жывіна, чуеш, зараза?!

Гэта быў чалавек з задрыпанага Гаспорскага хутара, і яму, па праўдзе кажучы, можна было напляваць на няшчасце з не ягонымі, вясковымі, каровамі. Ён, пабачыўшы, што Юрка заварушыўся, павярнуў назад, да каня, якога з плугам пакінуў ля лазнякоў у Жаўручыным лужку.

Бытта справядлівае пакаранне, здула неўзабаве Шашка, сваю кароўку: стаяла казачна жудаснай кошкаю, што ўгледзела тлустую асеннюю мыш. Юрка сцебануў Шашка пугаю, біў і біў непавараткую быдляціну, надрывіста плачучы. Бачылі гэта дзяўчаты ды хлопцы, што ішлі дарогаю ў царкву.

* * *

Пасля таго як Юрка ўпусціў кароў у канюшыну, яму вельмі зажадалася стаць слёсарам, механікам пры маторах, і ён, варочаючыся са школы, хуценька абедаў ды ішоў з кніжкамі ў гумно, дзе залягаў на гладкіх снапах, прыхаваных бацькам на паркі дзеля новай страхі, у апусцелым прыстаранку, і там вучыўся да сутоння, дагэтуль троечны вучань пані Яроцкай...

ІІІ.

Юрка, як і бальшыня хлопцаў, быў за тое, каб вучыцца ў механічным тэхнікуме.

— Добра, — сказала настаўніца. Яна пахваліла: — Добры выбар: мужчынская прафесія... — Расказала пра свайго брата, механіка ў горадзе.

У класе стала цудоўна. На перапынак выйшлі адны дзяўчаты, крыху як бы з крыўдай у вачах за тое, што аказаліся яны нецікавымі.

— I я ў тэхнікум, — азвалася дачка солтыса, але яе ніхто не сдухаў.

Сябры склаліся грашыма, за якія накупілі цукерак у крамцы Лукашэвіча. Затым зайшлі ў маянтковыя зараснікі, што за фундаментамі спаленага. палаца, там параскладалі ласунак на чысценька павырываныя лапухі, падзяліліся ім пароўну, расселіся ў здзічэлых травах, дзіўных, шляхотнага вырасту, відаць, паркавых, ды елі, непрыстойна смокчучы па-парасячаму. Расказвалі сабе аб тым, як гэта хораша быць механікам. Хтосьці згледзеў пад разбуранай абораю паржавелыя колы, аселыя ў зямлю зубачы, і дружна пабеглі туды.

На заканчэнне навучальнага года адбылася вечарына выпускнікоў, на якую запрасілі вучаніц ды вучняў, што перайшлі ў сёмы. Маці спякла пірог, пазычыла талерак, а бацька — дзіва над дзівамі! — прыдбаў бутэльку хвалёнага першаку. Загадчык школы, увесь святочны, сыпаў каляровымі словамі, даручаючы старанна павыпісваныя пасведчанні з арлінымі пячаткамі. Юрка адчуваў сябе як пасля споведзі — абмытым і галодным.

За багата застаўленым сталом — дзеці з бацькамі, па-вясельнаму, з немалым гонарам, а дзе хто і фанабэрліва. Настаўпікі спрабавалі жартаваць, хацелі таварыскай цеплыні, беспасярэднасці, настаўніцы загаворвалі да мацярок гадунцоў, але так нічога і не выходзіла. Мужчыны клялі ў душы гэты панскі баль, не могучы напіцца ды пабуяніць: саромеліся вучаных. Якая тут суполка — адных, што ўважаюць сябе цёмнымі, з тымі, што адукаваныя? Дзяўчаты з хлапцамі таксама не натанцаваліся, хоць сам Пекны Лёнік іграў, а пані Яроцкая заахвочвала да белага вальса: «Таня, Кіра, давайце бавіцца... Усе!»

Таніна маці расселася, бы Лапаціха з Новай Вёскі на вячорках. Здавалася, так і назаве нейкага хлопца матавілам, так і ахрысціць нечыю дачку вышчаркаю. Юрку нясцерпна хацелася выбегчы адсюль у Грабняк і там кідаць шышкамі ў вавёрак, з'язджаць на задку з пясчаністае стромы аж да самых віроў ля даўняга млынішча, распрануцца дагала ды нырнуць у крынічна халодную глыбіню пад палямі з зялёнымі бародамі водарасцяў або ўзбегчы на гару, на Шыбеніцу, і адтуль галёкаць — то ў бок Разбойніка, то на Гаспораў хутар, то па-над Глінішчам, то да аціхлае вёскі: «Гото-гоо-оо!»

— У панядзелак трэ будзе абкідаць бульбу ў Александроўцы, — сказаў бацька, калі завідна варочаліся дамоў Школьным завулкам.

* * *

Юрку да таго ж стала ненавіднай бацькоўская хата, што ён адразу спацеў ад аднае толькі думкі, што можа праваліцца на ўступным экзамене ды нікуды не пойдзе вучыцца далей. Яму беспрычынна ўспомнілася, што казаў п'яны Антыфон: вока Глухому Шурку выбіў ягоны сын, а не немец на фронце ў першую вайну...

ІV.

У дзень экзамену, у шарую рань, аўтобусная буда на прыпынку нагадвала сабою замалы вулей, ля якога раіліся чалавекападобныя стварэнні. Піскі, крыкі, лямант, бязладная сварлівая гутарка, мітусня. «Няхай Бог сцеражэ!..» — паўтарала маці, і Юрка, ужо ў дарозе, зразумеў, што яна страшэнна хвалявалася: кандуктар браў грошы і ад тых, якія не дабіліся да дзвярэй у калатнечы і ціску, што пагражаў ламаннем скабаў.

Апошнімі да запацелага грузу даляпіліся солтыс з дачкою. Юрка задыхаўся яшчэ і ад смуроду бензіну; прыціснуты да прагорклых махорыцаю грудзей некага, безнадзейнага, таропіўся то на вялікі гузік, то на зацыраваную дзірку над ім. Вышэй не бачыў.

Рука дранцвела ад пакунка, баялася кінуць яго пад ногі. Угары грымелі прастуджаныя галасы, салоныя жарты. Яму да млеўкасці займала дух ад гайданкі на калдобінах.

Ехалася Юрку, як таму сабацы ў скрыні.

Калі не меў чым дыхаць, цямнела ў вачах, і ўсё выдалася жахлівым сном, мужчыны загаварылі пра беластоцкія хаты. Было гэта як подых паветра, як намочаны ў сцюдзёнай вадзе ручнік у спякотнае лета... Божа, не прычакаць канца!

З ног прападалі рэшткі сілаў, кропелька па кропельцы...

Цэлаю вучнёўскай хеўраю, удзесяцёх, апынуліся ў Беластоку, неверагодна чужым, хоць і раней вядомым з апавяданняў спекулянтаў і тых, што варочаліся з ваенных вывазаў у Нямеччыну. У выпаленым цэнтры з мілымі воку асотамі на цагляных пустэчах паклыгалі шукаць той тэхнікум на Сасновай, слухаючы солтыса і нават ягонае дачкі. Быццам выгнаныя ў свет. З першымі ўколамі іншага, пакуль нязведанага неспакою.

...Іх завялі ў каменную залу з каланадаю, бы ў касцёл. Неўзабаве старых, што папрыязджалі разам з дзецьмі, папрасілі выйсці на двор, і нейкі настаўнік, такі пыхлівы і, адначасна, надта ж падобны да цырульніка з блішчастай прычоскаю, абвесціў — яго словы так і пахлі, так і пахлі адэкалонам, — аб блізкім пачатку экзамену. На чорнай дошцы — урачыста — выпісаў ён пісьмовыя пытанні. Калі тлум вучняў размеркаваўся па адной асобе за кожным столікам, памочнік экзаменатара, чалавек з тварам бывалага парабка, хутка раздаў усім карткі міністэрскае паперы з чырвонымі прадаўгаватымі штампамі. Юрка, учытваючыся ў сваё напісанае, не мог пазбыцца вачэй маці, — нібы яна глядзела на яго...

Перад ад'ездам у вёску, узбуджаныя, пад добраахвотным старшыняваннем солтыса, знайшлі ўтульную мясціну і супольна спажывалі харчы, выклаўшы ўсё на вышываную сурвэтку аднаго з хлопцаў. За калючым жываплоццем чортапалоху буяніў горад, але ягоны шум ужо не быў такім бяссэнсавым, як гэта адчувалася імі спярша.

* * *

Юркаў бацька меў рацыю, калі казаў, што ў горадзе кожны дзень — свята.

Юрка думаў пра Беласток без ранейшае яснасці.

V.

У корм свінням мяшалі конскі памёт.

Юрка збіраў тыя яблыкі, калі добра звечарэла на выгане. Цяпер ён адчуваў усю прыніжанасць гэткага занятку, з'едліва смяяўся сам сабе з таго, як нядаўна спаборнічаў з сябрамі — хто болей. Ціхнулі гумны. Слепнякі хатаў, у чымсьці пустэльныя агеньчыкі ў іх вокнах, свяцілі не далей як да кустоў бэзу ў заплоцці.

Юрка лічыў дні да свайго выезду ў Беласток, на навуку. Экзамен у тэхнікум ён здаў і быў гэтым не то ашаломлены, не то прыпалоханы.

Маці сказала:

— Юрачка, хлопчык мой, шануй ты адзенне. Шануй, хлопчык. — Ад ласкавых слоў яе, наагул суровае жанчыны, рабілася яму ніякавата.

Мераючы касцюмік з даматканага, шарупаватага, матэрыя-лу, Юрка са злосцю прыкмячаў, што нагавіцы пашылі яму навырост, і ён дамогся ў маці, каб іх трохі падкарацілі.

Пад ложкам, у пакоі, стаялі новенькія чаравікі. Ён начышчаў іх, ад нецярплівасці марнуючы ваксу, падпільнаваўшы, калі бацька сабраўся ў поле або на рынак; стары думаў, чым заплаціць Абцасіку за работу.

Усяго раз Юрку выдалася, што ў нечым пакрыўдзіў ён бацькоў і што маці сярдуе якраз на яго.

Прычакаў таго апошняга з апошніх дня і ночы ў бацькоўскай вясковай хаце.

Прыснілася яму, быццам ён ужо едзе ў Беласток — фурманкаю, забытымі гасцінцамі, нацянькі. Паганяе каня. Дарога... Юрка ніколі не быў у доўгай дарозе. Сабакі ў сустрэчных вёсках брэшуць: «Едзь! едзь! едзь? едзь!» Іх брэх — як злосць зайздрослівага сябра. Рушыўся Юрка ўвечары, калі на каляіны церусілася святло ночы. Малая Мядзведзіца, у бестурбоцці задраўшьі хвост, гайсала па нябёсах, скідаючы на зямлю дурнень-кія зоркі, ажно перапыніў ейную гульню месяц, які спакойна ўзышоў на дах леснічоўскай вартоўні і рассмяяўся смехам бацькі са свайго дзіцяці, што з забаўнай бессаромнасцю вычаўпляе пры чужых.

Месяц узяўся наводзіць парадкі. І ў лесе, і ў заполі, і на вярстовай далечы. Зазіраў пад стаўбунаватыя ядлоўцы, будзіў там зайца-сплюха, і пужаў яснотаю ваўка-забойцу, і супакойваў совы-брыдулі, знепакоеныя павіднеласцю. Ён як бы ішоў шляхам наперадзе, паказваючы ўхабіны, глыбокія лужыны, каменне, пагорбленае ад пабояў каранёўе... Дражніўся, гладкатвары, з рэчкай Сакалдою, прыгажуняю сярод лугоў, ад чаго раздражнена маўчалі сосны на Копнай гары. Воз натужліва намотваў далечыню, спіцамі перасякаючы пясок або нездаволена крэкчучы ў макрэдзінах; іншы раз, быццам пабрыкваў або ўздыхаў, і ўсё роўна што спрабоўваў пагаманіць з навіслым галлём, кідаючы ў глуш кароткае рэха, якое нагадвала соннае клекатанне бусла ў гняздзе з малымі... У верхавінах цікаваў вецер, гэты задзіра, які, ад няма чаго рабіць, абрываў шышкі ды абломваў сушняк. А вось і прасека, бы нейкая вуліца, бачаная са стоенымі будынінамі, што вытрашчыліся шклянымі бельмамі ганкаў, утульных ды з усходкамі да чыстых дзвярэй. «У-у-ця-ця-кае-е-еес... у-у-уця-цяка-ее-ееее-е... уця-кае...» — заікліва піпшэлі воссі. «Ш-шш-Што?!» — перапытала галінка, пяшчотна кальнуўшы Юрку ў вуха. «Так-так-так-так» — траскацелі колы. Лес кінуў свае справы, а той ветрык разявіўся ў анямеласці. «Чаму-уу?... чаму-ууу?» — гукала сава, птушыная наслядоўніца мудрасці. «Так-так трэ-эба!.. так-так трэ-эба!.. так-так.» — недзе дзерлася паганая птаха, задаволеная, што, нарэшце, трапілася ёй прыкрае. Прылезла звалацужаная хмара, звабленая гвалтам, і, таксама сваё, прагрымела: «Ка-а-а-аб я-аа тва-ай-го-ооо сле-ее-еду-ду-ду не-ээ ба-ба-бачы-ыыы-ла-ааа!!!» Юрка здзяжыў клячу. «Едзь!.. едзь!.. едзь!..» — усё чутно было ад вёсак у ваколлі. Знядужэлыя пад восень палі ўжо нічога не казалі. Даўно яны, і першымі, яшчэ ў жніво, пасварыліся былі з Юркам, а пот вочы яму заліваў, ой, і рукі пры снапах жытнёвых млелі ад знямогі. Ад усяго таго неба блакітнае расплакалася дажджамі, наклікаючы сумоту баб'яга лета.

Вось-ка елачкі назбягаліся да дарогі: «Юрачак... Юрачак... Юрачак...» Дзе-нідзе бярэзіны, абражаныя, бялелі, распусціўшы косы. Дуб, гняўлівы дзед, прабубніў: «Скру-у-уці-і-і шшы-ыю-юю!» Асіна ж пасмяялася з елачак-верачак. «Ла-ссс-с-скі прос-с-ссс-сі-ііі-іце?!» Гонкія сосны — тыя хісталіся, нібы маліліся. Іхныя сёстры, яліны, па-матчынаму цямлелі ў жаданні яму шчаслівага падарожжа, як дзіцяці роднаму, якому грэх зычыць зло.

Адны яны пагадзіліся з Юркам, атуляючы яго супакоем надзеі і хаваючы ад яго чорны смутак. Не прасілі аб памяці... Правялі хлопца да першых хат Беластока, доўга стаялі навідавоку. «Пайшлі вон!»"— вылаяўся на іх горад, па-зладзейску міргнуў да Юркі і папытаўся: «Маеш закурыць? Дасі, га? Хі-хі-хі...»

Юрка прачнуўся.

Са шчылінаў дзвярэй ад кухні цадзіўся бляск лямпы. Ноч ужо абцякала з вішань ля акна і раеплывалася ў запушчаным малінніку. Высыхала неба, і на ім белым кужалем харашэў дзень.

— Не спіш, Юрачак? — маці ціхмян наблізілася да ягоных вачэй і адвярнулася некуды.

Яна выязджала разам з ім.

Бацька курыў у задуменні.

У аўтобус не селі... Трэба было запрагаць каня.

* * *

Гэты сон успомніцца Юрку праз шмат гадоў пасля таго, як закончыць ён школу. Была, здаецца, нейкая п'янка, — не, адбывалася вяселле ў Багноўцы, якая далучана да Беластока. Якіясьці пустадомкі на ім, з інтэлігенцкімі бародамі, круцілі насамі на попахі ад свежаўгноенага прысядзібнага ўчастка за тым будынкам, у якім ладзілі гасцям музыкі, і яны дэкламавалі зласлі-вячы, згіджанае некім дурным нешта з пушкінскага вопісу вёскі, вядома, пад разбэшчаны рогат, такі чырванаморды, вазацкі...

Адзіным, хто абразіўся на іх, быў менавіта Юрка.

VI.

Першага верасня пяцідзесятага года па высокім чыгуначным палатне ад вуліцы Смольнай у кірунку цэнтральнага вакзала ішлі маці і сын. Яны з вёскі, гэта відаць па іхным адзенні і па тым, што хлопец загаварыў быў па-беларуску.

Быў гэта Юрка. Ён праводзіў маці да цягніка ды абяцаў ёй пісаць дамоў, прыехаць дапамагчы капаць бульбу, і на малацьбу ў глыбокую восень, калі ўдараць маразы... Абяцаўся акуратна вучыцца.

Старая плакала неяк нястрымна, развітальна, і ў Юркі таксама пасыпаліся слёзы, відаць, таму, што, не зважаючы на радасць, неспадзявана ўцяміў: адзін-адзінюсенькі застаюся! Аб адзіноце не думалася ў вёсцы, яно тады не заўважаецца, яго там, магчыма, і зусім няма... А горад вялікі, і Юрка ў ім — сіратою. Маці пакінула яму бохан хлеба і сушаную каўбасу, пакуль абжывецца ў чужой хаце, і абразок Маткі Боскай. I пасцель, ад якое пахла крынічнаю рэчанькай; уяўляліся крыштальная вада, каляровыя каменьчыкі на дне, жоўты ад пяску бераг, пырханне папутаных коней на лузе і залацістыя кветкі ля сіняга люстэрка Анюты, азярочка ў зарослай аерам дрыгве. Ва ўсім гэтым бачыў і сваю маці, як палошча яна хусце ды гукае да яго: «Юрачак, ручнікі паплылі!» А бацька ўязджае возам у глыбокае, каб намачыць колы. Ён неяк з'явіўся з наўсцяж расчыненага паднябесся, што па-над Глінішчам...

Са Смольнай відаць смугу забеластоцкіх лясоў, ад кустоўя нечага па-пад высокаю ў гэтым месцы ваўкавыскаю чыгункаю. Нейкі куст галеў, засцілаючы падножжа лісцямі, усё роўна што надумаўшыся мякка выспацца. Тут было ўтульна, і Юрка любіў заходзіць сюды, ціха паспяваць сабе... Быць у не сваёй кватэры цяжка. Яго дражніў пах, чужы пах, і прытым дзіўны, — мо і не чужы, і не тое што дзіўны... Пах, ад якога рабілася яму нядобра, блага. З часам прызвычаіўся ён да яго і забыў аб ім, калі вырас, ажаніўся ў Беластоку ды прыдбаў уласную кватэру, памаляваную, чысцюткую, шчыльную. Той пах, тыя запахі, як аказалася, былі ад фарбаў, ад безбалагання, ад далікатных кухонных прыправаў. Наймацней пахла, вось, прыправамі.

— Кавалер пасыцеў, — аднойчы сказала гаспадыня, прымаючы са стала пасуду. Яна паглядзела на яго, як на нешта тлустае і смачнае. I гэта Юрку забалела.

Ён гатоў быў пакінуць усё: школу, Беласток і пешшу пайсці адсюль, але цярпліва падлічыў, што да Усіх Святых заставалася дваццаць шэсць сутак, да гэтых перадзімніх канікулаў, гэтулькі, колькі патрэбна літараў, каб скласці імёны маці і бацькі і прозвішча.

Білет купіў напярэдадні.

— Ужо прыехаў? — бацька сек упоцемку дровы пад паветкаю.

— Вылюднеў наш хлопец! — цешылася маці.

А ён малавеле не зайшоўся ад невытлумачальнага жалю — да мужчынскай грубаватасці, да жаночае сардэчнасці.

Пасадзілі Юрку на найлепшай табурэтцы. Размаўлялі з ім, як з гасцём. Гэта, вядома, прыемна, але, мабыць, болей, аднак, прыкра. Неяк не цалкам ты ўжо свой...

* * *

Можна досыць дакладна здагадвацца наконт праўдападоб-нага пачатку сталасці ў чалавеку, ягонага, наагул хуткага, выспявання ў юначыя гады, якія ашаламляюць, бы цвет чаромхі ў майскую пару. I ў Юркі вязалася гэта з праявамі шанавання яго з боку бацькоў, прызнавання імі таго, што ў ім ёсць нешта такое, чаго не было і няма ў іх і ў каго іншага. Адбываецца тое, пераважна, нечакана ды ў настроі неназванага суму, нават адчужанасці.

VII.

Юрка, хутчэй з нудоты ў царкве, азірнуўся на хор, што выспеўваў незразумелае, і яго зрок спатыкнуўся на ўсмешцы, прамяністай, як бляск расінкі на жытнёвай сцяблінцы, калі спяваюць жаўрукі і ўрачысцее ў прасторах. Усміхалася дзяўчына, пра якую неяк ведаў, што яна завецца Таня і будзе ёй, пэўна, чатырнаццаць гадоў. Сваю ўвагу кіравала Таня некуды па-над ім; наўкола кленчылі ды ўставалі, хрысціліся і шапталіся, пасоўваліся ўзад або наперад, быццам нешта бралі, хавалі за пазухі, выносілі.

Па звароце з царквы, дома, маці распытвалася ў Юркі пра рознае аб ягоным побыце ў Беластоку. Ён адказваў ёй няўважліва, халадзеючы пры ўспаміне аб горадзе і сваім тэхнікуме, суме па доме і сябрах.

Ён уцёк з кухні на гарышча, дзе смяяўся невядома чаго. Выбраўся да гумна па сечку карове, забіўся ў застаронак з сенам і спяваў «Вочы чорныя». Песні неўмеў, памятаў адны пачатковыя словы, але яму хапала і гэтага. У варотах з'явіўся бандзюкаваты Адоль і папытаўся:

— Дзе ты напіўся?

Юрка нешта наплёў яму і папрасіў:

— Дай, Адолік, махоркі.

Адвячоркам вёску так укрыў туман, што здавалася, няма чым дыхаць. Будынкі ўзвышаліся накшталт гмахаў, і ад нязвычнае цішы было ўражанне, што ты аглох.

Страх вырастаў яшчэ і ад даўгога святла з вокнаў, якое нагадвала пражэктары падводнага чаўна капітана Нэма; рыбінаю, што затаілася, мігцеў на падворышчы, Антыфона не прыхаваны плуг, лямешыца... Ад Танінай хаты, яе франтоннага венецыянскага акна, струменіўся бляск у сад і на вуліцу, ад чаго іскаркамі пераліваліся слязінкі марусечы на голлях. Блізка захліснуўся дзявочы смех, у весніцах замаячылі постаці, тры ці чатыры. Астатняй выходзіла Таня, Юрка адразу пазнаў яе, ягоныя вочы зашалелі, усе дзяўчаты зліліся яму ў адну, нерэальную ды з іконным тварам. Трывога, як нечуваная радасць, пагнала Юрку ў нейкі завулак, завяла ў панурыя закуткі ля выгану. Ён убіўся ў нечыя палаты, агароды, без аніякага одуму расплакаўся —скавытліва, як бы прычытваючы: «Чаго я, дурань?, Ну чаго?!» За парканам насцярожана забрахаў сабака, і гэта памагло Юрку сяк-так апамятацца: ён засаромеўся свае слабасці, быццам асмешаная малеча.

Ён выбіўся ізноў да Танінага дому, каля якага ўжо ні жывой душы, і намагаўся аднавіць з памяці ўсё, што здарылася. Юрку гэта не ўдавалася — ён пачаў сумнявацца ў сапраўднасці таго, што так нядаўна бачыў і перажыў. Разумеў, што вось апякае яго першае каханне, пра якое начытаўся ў кніжках і наслухаўся, каханне да дзяўчыны, якая яшчэ і не стала дзяўчынаю, несвядомай свае прыгажосці, яшчэ расці ёй і расці, квітнець цудоўнаю ружаю як найдалей ад усякіх людскіх узбалоткаў. I толькі адно пачуццё павінна быць ёй суджана: захапленне, такое, без якога Юрка не зможа жыць, як дарослы, як той, якому трэба заваяваць свет цэлы дзеля аднаго-адзінюткага яе імя, і дзеля якога ён гатоў апусціцца ў неіснаванне, стацца тою кропелькай на вішнёвай галінцы пад акном, згінуць у неабдымнасці прыроды, з тым чароўным перакананнем, што ўсялякае шчасце, якое чакае Таню, ад яго яно будзе і ад нікога болей, аб чым таксама, апрача яе, ніхто і не даведаецца.

Юрку, як і кожнаму ў ягоным узросце, вядома, снілася аголеная распуста, але ні разу, хоць часамі ён жадаў таго, не здолеў уявіць сабе цела Тані.

* * *

Мы наглядаем, відаць, наступную заканамернасць: першае каханне, як самае бурлівае, ёсць супраціўнае шлюбнаму жыццю, сутнасць якога, гэта грамадска-гаспадарчае аб'яднанне пары людзей, што натуральным чынам пярэчыць усяму таму ўзвышанаму. Гэта праўда, што чалавек бярэцца з пачуццяў, але жыве ён, аднак, розумам, даказваючы тым самым усявечную бяссільнасць сваю ў дачыненні да самога сябе і перамогу над ім звычайнага існавання, якое нязменна пакідае ў нас саміх смак упаду. Ці не таму мы ствараем багоў?

У вылускным класе Юрка ездзіў на экскурсію. У Варшаўскім музеі ён глядзеў на скульптуру Венеры і, вачам веры не даючы, пазнаваў у ёй Таню.

VIII.

Вяртанне на Смольную было яму поўным пакуты, чакання нечага.

Ах, пакінуў бы тэхнікум, махнуў бы рукою на Беласток, які расчароўвае, ды лепш падаўся б у майстэрню слесара Жулкоўскага ў Крынках, дзе, прынамсі, напэўна выйшаў бы ў людзі! Ды не, нельга так. Чамусьці цалкам нельга. Каб не той вясковы смех, каб не тая злосць бацькоў, плач маці, каб, урэшце, і не сябры, якіх цяпер не пазнаць ад іхняй ганарыстасці... Каб — не Таня!

Настаўнікі ставілі Юрку неблагія адзнакі, якімі не было яму перад кім пахваліцца. Ён, праўда, трохі апусціўся пасля Калядаў.

У паездку дамоў Юрка наведаўся быў да Грышы, хоць з ім не надта і дружыў. А меў ён наўвеце вось што: з Грышкавай хаты добра бачылася Таніну.

Віхурыла мяцеліца, заносячы снягоццем платы і па-вар'яцку рагочучы, усё роўна што ўзлезшы на таполю; у кагосьці ляскала дзвярыма. У гэтай яе разбуяненасці нешта як у маладое ўдавы, якой пашанцавала хутка пайсці замуж... Імчала выючая весялосць, са стрымгалоўем і ў поле. Тады мяцеліцу ашукаў мароз і пасунуліся хмары, бы сумленне, і ўжо кожны зноўку мог зразумець тое, што на свеце няма нічога болей сумнага ад адлігі ўночы.

Юрка ўкладваўся спаць позна.

Ён вырашыў стаць усё-такі інжынерам і вынайсці штосьці нікім не адкрытае: каб Зямля не аддалялася ад Сонца, каб круглы год квітнелі сады і каласілася збожжа, каб спявалі жаваранкі і купаліся ў рэчцы дзеці. Каб усенька жывое дзякавала яму, а ён змог сказаць: «Гэта не мая заслуга, гэта — Тані!» А яна здзівілася б: «Мая?» А Юрка ёй: «Так, Танечка!» Яна: «Як гэта мая?» Ен: «Ты — як вясна! Ты — багавіца вясны!»

Юрка заходзіў у кнігарню па вуліцы Кілінскага, у хвасце колішняе Базарнай, і вышукваў кнігі з навукаю аб метэаралогіі, будаўніцтве паркаў, меліярацыі; грубыя тамы, у якіх рабаціла зрок ад матэматычных узораў, рысункаў геаметрычнага аналізу, тэхнічных дадзеных. Юрка зубрыў матэрыял, запамінаў цэлыя старонкі ды раздзелы, бы паэму аб Грузіі, зразумелую пакуль нязвычнай сонечнасцю ў ёй.

Ен, з маленства ненавідзячы лічбінаў, стаў лепшым матэматыкам у класе. Але высцерагаўся прагаварыцца наконт Тані.

* * *

У нашых адносінах да кахання натыкаемся на супярэчнасць: несумненная веліч перажыванняў і нешанаванне іх. Падобнае на тое, што кожны з нас не прызнае адсутнасці высокіх пачуццяў у самога сябе, прагнем іх, як хлеба, як жняя вады ў спякоту!..

Гэтак у нас ад зморанасці паслейшым жыццём?

IX.

На Вялікдзень паехаў Юрка на вяселле дваюраднага брата. Маці дала яму тады аж пятнаццаць злоты на цукеркі дружцы. За сталом дзяўчына касілася на той пакет прысмакаў у ягоных руках; хлопец крадком паглядваў на дружбантаў і рабіў так, як яны.

Пакет ён паклаў ёй у прыпол.

— Што гэта? — запытала яна. — Дзякую! Я люблю цукеркі.

— Гэ-эй! — крычаў сват. — Гэ-э-эй! Дакуль будзем сядзець?! Хадзем танцаваць вальс. Чапляйся!

Бухнуў кароткі рогат, і ўрэзалі музыкі. У Юркі мурашкі бегалі па спіне, саромеўся проста глядзець на сваю дружку. Але асмеліўся, сказаў ён:

— Станцуем?

— Ага, — згадзілася яна. Ды тут жа недзе прапала.

— Дай, Юрка, цукерак! — з'явіўся, бы з-пад зямлі, Грышка. — Дай, дай, не шкадуй, — смяяўся ён не на жарт. — Прыгожая яна? Пакажы, ну, якая, — і разглядаўся з ганка на вясельнікаў, што ішлі вытанцавацца ў нанятай дзеля таго хаце.

— Малы ты, ці што?

— Бач ты яго: вырас!

Юрка недалюбліваў Грышку. Балючай стрэмкаю засела ў ягонай памяці Грышкава зняважлівасць да ўласнае маці. Аб чым жа гаварыць з такім чалавекам, як ён?

Пыліла гулянка. Маладая танцавала са сватам, малады — са старшаю дружкай. Уражвалі вочы — гарачыя не ад уцехі, але ад паспешлівасці, ад таго, каб як мага больш павесяліцца, а не нудзіцца пад сцяною ды глядзець на нечыю радасць, быць усяго сведкай чужой удачы. Круціў польку і Грышка: з віхрастым чубам, з прыглядкаю да дарослых.

Юрка неяк не адразу даглядзеў тое, што ён вытанцоўваў сваё менавіта з Таняю. Так у яго сталася ад непраўдападобнасці здарэння, ад вялікае неспадзяванасці пабачыць яе на музыках. Таню, пакуль не дзяўчыну, не расцвілую кветку, не акрыленую яшчэ, усяго з першымі ледзь прыкметнымі побліскамі ў паглядзе, усё роўна што выпадковы такт музычнае фразы ў гарманіста, які акурат рассядаецца граць, пачырванелую, напэўна, ад гарачыні, ад духоцця, рассмяяную фактычна па-дзіцячаму...

У перапынках між танцамі яна стаяла з Грышкам, і таму Юрка не тое што збаяўся паказвацца перад імі. Яму было звычайна вельмі непрыемна ад таго, ад тае здагадкі, што Грышун, гэты Грышуніска, мог бы западозрыць яго ў пачуццях да яе і потым не сціхаць з насмешкамі.

* * *

Крыўда застаецца. Няма, бадай, болей трывалых пачуццяў за тыя, якія спараджаюць у душы горкае суцішша. У кожнага яно іншае, бы воблік, бы пальцы, бы ўсмешка і позірк, смех, праява ласкі, чуласці, дотык...

Крыўда стварае нам бязвыйсці. Яна настолькі ўладная над намі, што толькі нешматлікія сярод нас гэта заўважаюць ды разумеюць.

Ці каханне ёсць формаю крыўды?..

Юрка, будучы ўжо ў глыбокай сталасці, усё здзіўляўся тымі хвалямі жалю, што ахоплівалі яго на, ўспамін паўзабытае, нават паўлегендарнае яму тады Тані, так і не пабачанай ім пасля таго, калі яна выехала вучыцца ў сярэдняй, затым, пэўна, і ў вышэйшай школе (даходзіў да яго почут пра яе замужжа).

Х.

Самым надакучлівым Юрку прадметам стаўся тэхнічны рысунак. Гарбаты выкладчык выклікаў агульны перапалох.

Уваходзячы ў клас, ён не гаварыў вучням «добры дзень», сядаў у сваё крэсла заўсёды з нейкаю злосцю.

— Сёння мы будзем займацца простымі элемэнтамі. — сказаў аднойчы, устаўшы і пагойдваючыся на пальчыках.

Вучні зашасталі прыладамі для рысавання, пільна ўглядаючыся ў тое, што выкладчык пісаў на чорнай дошцы. Ён штораз адыходзіўся назад, спраўджаў, ці не зрабіў якое памылкі, і зноўку выводзіў крэйдаю лічбіны. Над ягонай сярдзітай і гэтак жа віхрастай галавою ўпарта лётала муха.

Часам быў ён у даволі неблагім настроі і тады любіў пажартаваць, як заўсёды, досыць груба. I гэты раз не абышлося без такога вось жарціку. Вучніскі ажно бляялі ад рогату, але ўсё-такі чуйна, каб у выпадку чаго ўмомант сцяць свае сківіцы.

Юрка ўявіў сабе ганарлівую грымасу Тані і — з надзвычайнай дакладнасцю — ейную хату, якую тут жа, са сканцэнтраванасцю вулічнага маляра пад беластоцкім касцёлам святога Роха, намаляваў. I яшчэ засяродзіўся над партрэтам самое Тані, увесь, у дрыготкім натхненні, калі аглушыў яго крык гэтага настаўніка:

— Зараз жа пакажы мне, што ты чаўпеш там! — ён забаўляўся тым, што захапіў Юрку знянацку. — Што гэта, пытаюся ў цябе?! — тыцнуў валасатым пальцам у намаляванае. — Хочаш быць тэхнікам ці цесляром? А мо жаніцца здумаў ды ўжо хату сабе плануеш? Ты, мабыць, ахвотнік смачна пажыць без навукі... Чаго плачаш? Лепш за задачу бярыся.

Юрка не плакаў, гэта не былі слёзы адчаю. Выкладчык, відаць, таксама сцяміў тое і пры ўсякай нагодзе ставіў хлопцу потым двойкі.

Аднаго лета Юрка з бацькамі жаў на сваім палетку. Смаліла. сонца, і маці папрасіла прынесці вады з крыніцы ў Жаўручыным лужку. Ад пожні дыхцела гарачынёю, быццам з хлебнае печы. Бацька выціраў шапкаю пот і вытрасаў з кішэні размоклы ад таго пачак Папяросаў. Стаяла спякота, якое старыя людзі не памяталі. Юрка перажыў тое жніво, бы сонечны ўдар, таму што Таня тады дала яму адчуць, як зусім не жадае яна сустрэцца з ім. Ля тае крыніцы, што ў выжатым полі, тоўпіліся жнеі і жнеяры, і для Тані Юрка мог сысці хаця б за звычайнага ёй хлопца, які ўсяго прыйшоў набраць вады. аднак яна, згледзеўшы яго, борзда павярнула назад амаль з канца сцежкі. Не, яе не клікалі. Да яе неўзабаўку падышоў Грышка, яны аб нечым пагаварылі, ён ўзяў конаўку, якую падала яму Таніна маці, прынёс вады ім, колькі хвілінаў пасядзеў там, — яго, здаецца, пачаставалі полуднем, падалі яму белы кубак, напэўна, кампоту з чырвоных парэчкаў, што ў іхным садку, і лучавінкаю — а як жа! — сушанае каўбасы.

Юрка прытаіўся за Адолевымі дзесяткамі, са снапоў перасохлага калосся якіх высыпалася зерне.

* * *

Юрку, як і сам ён лавіў сябе на тым, неяк дарэчы было з пачуццём крыўды. З ім як бы лепей бачыў ён людзей або, можа, так яму толькі здавалася?

Ён успрымаў як нешта дэбільнае нечыя тырады наконт мараў чалавецтва пра вечнае шчасце. «Ну добра, — разважаў, натыкаючыся на радасных дурняў, — а ці ж магчыма ўсё глыбей думаць, будучы бесперапынна шчаслівым?»

XI.

Тое лета было даўгое. У хаце Лапаціхі ізноў ладзілі кавалеры музыкі, начамі ўсё ярчэлі зоркі над Доўгім выганам і па-над дрэвамі за Антыфонавым падворышчам, а духата не прападала, хоць было бліжэй да восені. Усенька жывое змарылася чаканнем прохаладзі; куры і тыя перасталі купацца ў ямках на пясчанай вуліцы, залазілі ў лапухоўе, дзе, абяссіленыя, драмалі, паразяўляў-шы дзюбы.

Юрка, выбраўшы вольную часіну, пайшоў быў паглядзець школу, якую рамантавалі нейкія дзядзькі. Яны малявалі сцены, адзін з іх грэбаўся ў паўразваленай печцы. Гэтыя майстры, занятыя сваёй работаю, нават не глянулі на Юрку, і ён прайшоў у памяшканне класа, у якім вучылася Таня, пахадзіў па ім крокам прадпрыемцы, якога цікавіць нешта канкрэтнае: зняў з дошкі абвестак расклад урокаў, нікому непрыдатны, і акуратненька паклаў яго ў кішэню, пастаяў у акне, пакратаў клямку дзвярэй; зайшоў у бібліятэку, у якой чагосьці карпела старажыха, і ўкраў там чытацкую картку Тані, багата спісаную нумарамі кніжак, датамі; з пакінутае насценнай газеты выдзер нататку з подпісам Тані і групавы здымак, на якім пазнаў яе тварык, а магчыма, іншае дзяўчынкі, падобнай... На старым дрэве ля дарогі ён наскрэбаў ножыкам яе імя. З часам яно счарнела, расплылося.

Неяк у тую пару заехала ў вёску кінаперасоўка, спынілася якраз ля школы, было гэта ў суботу, ужо ў адвячорак, і адразу стала ад таго святочна. З кінакарцінаю «Пакаленне пераможцаў».

Юрка аніяк не важыўся звычайна падысці да натоўпу публікі, як усе да ўсіх. Мо і не тое, што ён не адважыўся, але, праўдзівей, збянтэжыўся, адчуўшы на сабе позірк Тані. Ён пачырванеў ад пят да галавы і чым больш думаў пра тое, што менавіта чырванее, тым болей апякала яго гэтай чырванню, аж задрыжэла пад нагамі зямля.

Яна прыйшла не адна, а з сяброўкаю. Прыйшоў і Грышка, які пытаўся ў Юркі пра нешта зусім дробнае. I ўсё гэта — сярод узбуджаных крыкаў і смеху, мітусні і сціску.

У самай прасторнай зале, сяк-так парамантаванай I пры заслоненых вокнах, — Таня зноў выдалася Юрку далёкай. Грышка, трымаючы бонду сланечніка, спакойна рваў яго на малыя кавалкі, і калі пагасла святло ды ажыло кінакадрамі прасцірадла экрана, цэльна кідаў імі ў яе патыліцу. Яны рыкашэцілі і, апісаўшы дугу, падалі недзе наперадзе, а Таня забаўна разглядалася па баках — і са злосцю, і з зацікаўленнем. Раптам парвалася кінаплёнка, паслаўшы на тую белень міготкія чорцікі, механік выключыў апарат, расстаўлены на ссунутых сталах, востра бліснулі электрычныя лямпачкі пад столлю, і ўсе натужліва глядзелі на тое, як майстар, выціраючы сагнутай у локці рукою, мокры лоб, калупаўся ў трыбіках, крыху нагадваючы сабою гэтым краўца, у якога папсавалася швэйная машына. Адсланілі яму адно акно, расчынілі яго насцеж, і хтосьці, пэўна, задыхаўшыся густым паветрам, прапацелым ды паркім, палез, бы п'яніца які, на двор, у гушчэчу бэзу, што буяў ўздоўж яблыневых садоў па-суседску.

Грышка праціснуўся да Тані. За ім — Юрка, пабялелы ад усхваляванасці, сам не свой, на здзеравянелых нагах.

— Добры фільм, — гаварыў да іх Грышка, да Тані і ейнае сяброўкі.

I Юрка браўся сказаць, але яму перасохла горла, не варочаўся язык, кідала ў дрыжыкі. Ён не быў дарыхтаваны да такой аказіі, а, наадварот, адносіў такую сустрэчу на адлеглае будучае. Яго перш за ўсё ўражала ды неяк падкошвала тая свабода і нават бесцырымоннасць, з якою пачаў гутарку Грышун з Таняю, за адно ласкавае слова якой Юрка расплакаўся б... Думаў, што ўпадзе перад ёю на калені ды папросіць прабачэння. Магчыма, ён учыніў бы так, не змогшы прамовіць і слова, наклікаўшы на сябе і ейную пагарду, цалкам несвядома, ды не знаходзіў хаця б малюсенькае прычыны...

* * *

Ад узвышанага да смешнага адзін крок. Смяёмся з першага кахання, шукаем камічных здарэнняў у ім, смяёмся са сваіх роздумаў аб дзяўчыне. Аднак жа ніколі не робім таго ў самоце, цішыні, разважліва азіраючыся на перажытае.

Смех ёсць нечым болей публічным, чымсьці плач.

XII.

Гэтае восені, калі ў Юркі пачынаўся час навукі ў Беластоку, ён палюбіў далёкія праходкі, якія здаліся яму зручным спосабам супакоення сваіх думак. У Навамесцкім квартале напаткаў ён гумны. На адзінокім сваёй прыгажосцю ўзгорку, лагоднейшы схіл якога зарастаў адзічэлым садком, узвышалася хата. Інтрыгавала яна Юрку нечым асаблівым ці больш падобным да чагосьці вядомага, блізкага... Ганкам, як у Танінай хаце Гэта шчасна табе, калі ў чужым месцы можаш вышукаць нешта аднолькавае, нагадваючае тбе, што ты любіў і любіш.

Юрка напісаў ліст да Тані. Высылаючы яго, ёй спадзяваўся аднавіць хоць тыя тоненькія ніткі сімпатыі да яго, якія, мабыць, існавалі яшчэ ў Тані. «Дзень добры, Таня, — пісаў Юрка, — у першых словах свайго пісьма да цябе хочацца расказаць аб школе. Як, напэўна, ведаеш ты, вучуся я ў чатырохгадовым Механічным тэхнікуме ў Беластоку. Курс другога класа закончыў з атульнай адзнакаю «выдатна». Цяпер я ў трэцім. У нас яшчэ не пыталі на першую чвэрць, бо і не было калі. Прамінула ўсяго некалькі тыдняў, як пачаўся новы навучальны год. Жыву звычайна. На тым заканчваю сваё пісьмо. Юрка».

Пакуль паслаў — перапісваў колькі разоў, незадаволены зграбнотаю літараў або гатункам паперы.

Неяк у лістападдзе, хоць і надзіва цёплае тады, аднак мокрае ды ветранае начамі, спатрэбіліся добраахвотнікі для перапісу насельніцтва і рэгуляцыі пашпартнае сістэмы. Юрка, як апошні дурань, амаль напрасіўся, каб прынялі і яго, бо дачуўся, што іх групе прызначаны менавіта Навамесцкі квартал. Ён убачыў сябе жаданым госцем у хаце з ганкам... Але здарылася зусім іначай, каб не сказаць — небяспечна.

Паблізу таго дома з восьмым нумарам нейкія хлапчукі забаўляліся непрыстойнымі жартамі, кпінамі, з дзяўчыны, у якой — гэта страшэнна Юрку ўразіла — голас нагадваў Танін. «Скажу тваёй маме!» — спрабавала яна суцішыць гарластага ды рыжага. «Хі-хі-хі, твой нарачоны стаяў на каленях у куце!» — дапякаў той.

Яна пабегла да веснічак. Хтосьці з іх падставіў ёй нагу, але ёй удалося спрытна пераскокнуць цераз яе.

— Адчапіцеся! — пабараніў яе Юрка.

— А гэта што за ён?! — набычыліся падшыванцы. — Не наш! Без мамы! — I сталі азірацца.

Рыжы падышоў да Юркі і даў яму кулаком па барадзе. Злёгку, дзеля постраху. Вочы ў Юркі забуксавалі. Ён ніколі так не раззлаваўся ні перад тым, ні пасля: ляснуў гарласціку па вуху, ажно рука знямела! Кінуў папку з паперамі, хапіў чортведама кім пастаўленую тут бочачку і шпурнуў яе ў зграю — яна рассыпалася на ляту, клёпкі паляцелі, як асколкі. Хлапчыскі далі драпака.

Юрка пабег таксама, хоць сам не ведаў чаго.

Па свае паперы ён вярнуўся потым, астыўшы. Насядаў вечар з палахлівым шахатаннем у аголецых садках, і ўпоцемку беляхцелі яны на падабенства тых лістовак, што ў акупацыю скідалі савецкія самалёты.

* * *

Бывае так, што нам трэба не самога кахання, але трлькі пачуцця нейкае закаханасці, Накшталт кахання свайго кахання!..

Юрку не падабаўся механічны тэхнікум, і, каб не боязь бацькоў і смеху сяброў, ён пакінуў бы вучэнне неадкладна, ужо ад наступнага ўрока, і наняўся б у памочнікі да нейкага слесара, каб займацца тым, што любіць, і чытаць цікавыя кніжкі. Вучыўся, аднак, угаворваючы самога сябе, што так жадае Таня, што толькі так ён можа яе сустрэць. Гэта была баязлівасць з боку Юркі, якую ён хаваў перад самім сабою. Ён яшчэ не ведаў, што будзе праклінаць тую нядзелю ў царкве, калі ўбачыў Таню, бо не зведае сапраўднага кахання, да якога не можа таго быць, каб не імкнуўся!

Як жа лёгка растлумачыць былое і як жа немагчыма прадбачыць будучае!

ХІІІ.

Да Юркі не вельмі даходзіла тое, што чыстае і вартаснае ў адным чалавеку бывае абыякавым другому, а часам калі не камічным, дык, прынамсі, неістотным. Яму ўяўлялася, што шчасце аднаго чалавека механічна ўзбагачае ўсіх, паляпшае людзей. Юрка задумваўся аб будучай гутарцы з Таняй, такой цудоўнай, што дні чакання гэтае гутаркі сталіся днямі, калі моцна свяціла сонца, квітнелі на небе валошкі —туста-густа, а восень разадзелася, бы паненка-вясна.

Ён перажываў такую шчаслівасць, якую лепш было б назваць шчасцем ад няпэўнасці. Нічога не засмучала яго. Хто спадзяецца шчасця, той усюды бачыць праявы яго — у весялосці і плачы, ва ўдачы і горы, усмешцы і трывозе.

— Юрка! — скажа Таня.

— Добры вечар, Таня!

— Прабач мне, Юрка! Я не магла адпісаць табе. — Танечка, гэта ты прабач мне! У цябе, пэўна, былі непрыемнасці дзеля майго ліста?

— Ой, аб чым мы гаворым, Юрачка!

— Ты была далёка, Танечка!

— Не кажы так, Юрка!

— Таня, я вельмі рады!..

— I я.

— Мне не верыцца, Танечка, што я з табою...

— Юрка, я ўсё перадумала.

— Калі мне было цяжка, Таня, я глядзеў на паўночнае неба, пад якім мы цяпер абое...

— Гэта праўда, Юрачак.

— Ах, Таня, Таня...

— Я чакала сустрэчы з табою, Юрачка!

— А я баяўся, што ты не пажадаеш болей бачыць мяне...

I Юрка правядзе Таню да ейнае хаты. Яна скажа, устрывожыўшыся, бы матылёчак:

— Юрка, не праводзь мяне далей, бо яшчэ хто пабачыць нас.

— Добра, Таня.

— Мне час дамоў, Юрка.

— Я пайду ўжо, Таня.

Яны змовяцца наконт заўтрашняга спаткання каля чарамшыны, што за каменнай абмуроўкай даўняе цэркаўкі са святымі іконамі, перад якімі, калі стануць дарослымі, возьмуць шлюб, і ён падорыць ёй блакітны букет валошак, і праспявае ім песню жаўрук, шэрая птушка ў векавечнай прасторы...

Юрка пайшоў у бляску неонаў. Над горадам наіўна-зялёнае: «Застрахуем цябе і тваю маёмасць».

Дайшоў да сабора святога Мікалая, прачытаў жалобную абвестку аб смерці некага, пастаяў пад мокрым снегам. На тратуары — мужчыны і жанчыны, хлопцы з дзяўчатамі, дзеці. Па вуліцы едуць легкавыя машыны, а ў іх, тыя, якім няма патрэбы выдурньвацца пешай хадою. Усё гэта выглядала крыху так, бы ў жніво пачарнела хмара над Доўгім выганам, і тады багатыя пасядалі на вазы, пачалі ўцякаць сярэдзінаю дарогі. А Юрка з маці схавалі серп у раскірачаную дванастку аўса ды пабеглі дадому ўскраем каляінаў, сцежкаю. З вазоў тых крычалі ім, каб яны хутчэй беглі, бо памокнуць... Гэта была насмешка.

Тыя, у легкавых машынах, былі нечым падобныя да тых, што сядзелі на вазах; на шыбіны расклейваюць яны сваю іронію, на ўсю шырыню іх гладкатварасці.

Макротны снег.

Юрка пакруціўся быў яшчэ з гадзіну і накіраваўся ў Парадную алею, пад гару, на якой бялее палац. Насупраць жа таго палаца перайшоў на другі бок вуліцы. Вецер заплёўваў вочы цяжкімі сняжынамі.

Нехта сказаў яму:

— Добры вечар.

Ён паглядзеў услед: спіна, закончаная настаўленым каўняром, аддалялася.

* * *

Аб Грышцы памятаў і ягоныя словы да Тані. I яшчэ нешта намёклівае, каб не сказаць — грубае.

Не спалася Юрку ў месячную ясноту. I бачыў ён у сваёй памяці, як моладзь выходзіць з вячоркаў, хлопцы лепяць снежкі на дзяўчат, а недзе ўедліва брэша сабачук, і нехта заўзіраўся ў зорнае неба, ціхнучы ад таго, ўсё роўна што над чыставоднаю безданню. Вялікая Мядзведзіца па-над Доўгім выганам, што за агародамі і садкамі Плянтанскае вуліцы. I здаецца яму, што вось стаіць ён так, як некалі па-пад вішняю, на падворышчы за калодзежам, перад поўначчу на Спаса, і за яго спіною цямнеча, з якое халадок навейвае густыя пахі кропу ды разбуялага зелля, таксама пераспелых папяровак.

Думаючы пра каханне, мы абавязкова маем на ўвазе вясну, калі ўсенька наўкола цвіце і бушуе жыццём, такім буйна-зялёным.

XIV.

Першы снег выпаў позна. Да Новага года дзьмуў марозны вецер. Бацька, занепакоены гэтым, гаварыў: «Вымерзнуць жыты...»

Вёску электрыфікавалі, і нават гарэлі ўжо лямпачкі на вулічных слупах, адна ля Юркавай хаты. Яркае святло прыдавала незвычайнасць добраму настрою.

Юрка лазіў быў на гарышча па цыбулю і ў куце на крокве ножыкам выразаў: «Таня».

Да Каляд заставалася трохі посту, таму ніхто не ладзіў танцаў, не было і збораў, спатканняў закаханых, вечарынак. Таня прыехала пазаўчора. Яе сустракалі на аўтобусным прыпынку маці з бацькам, прыстойна, без звыклай у такіх выпадках усцешанасці. Юрка затрывожыўся...

Увечары яна нікуды не выходзіла. Ні да студні, ні ў краму. Быццам баялася надысці на Юрку.

А мо сыходзілася Таня патаемна з Грышкам? I магла ж быць між імі гэткая размова:

— Таня, ты не бачыла Юркі?

— Не-а.

— Я заходзіў да яго, але ён, некуды знікае вечарамі...

— Навошта ён табе?

— От, хацеў пагаварыць з ім.

— З гэтым дзіваком?!

— Чаму так кажаш?

— Бо ён якісьці прыдурак!

— Прыдурак?

— Кінь ты ўсё пра Юрку... Лепш скажы, што цікавага ў цябе?..

Вядома, што Тані значыць сказаць такое пра Юрку, калі яна не адпісала яму лімта, хаця б колькі слоў, ну хоць паштоўку за дробны грош: «Найлепшыя пажаданні...» Ды дзе там! Па грудзях распаўзалася яму пякотка. Яшчэ і маці з бацькам заявіліся па яе на прыпынак, быццам тут у яе няма адбою ад хлопцаў! Крыўдна, як ні кажы. I нікуды ты не падзенешся, сам грызіся, зашыўшыся ў нейкае закуцце. Дзяўчына не хоча цябе — І кропка. Гэта так. Але каб яна хоць сказала: адчапіся.

«Я павінен дамагчыся ад яе адказу, інакш не вытрываю! Мне трэба сустрэцца з ёю — хоць на хвілю, але сам-насам...»

— Прынясі, Юрачка, вады, — папрасіла маці і як бы са здогадам паглядзела на сына. Бацька паехаў у млын, і ёй, відаць, хацелася, каб дзень прамінуў без панурае тупаніны па гаспадарцы. Стары сказаў бы: «Табе, маці, панскія думкі ў галаве, бачу я!»

Юрка ўзяў вядро, пачарнелае ад старасці, з занітаванай дзіркаю ў дне, і лёгкімі нагамі выйшаў на вуліцу, белую ды ціхую. Наўпрасткі цераз агароды, у кірунку Доўгага выгана, бегла, брыкаючыся, нечае жарабя. Каля студні з уледзянелым гарбом нікога не было; нехта заядла сек дровы, пэўна, тонкае галлё, але за наінелымі дрэвамі стук чуўся глухі і недакладны. Юрка зачэрпаў вады і ўзяўся быў цягнуць вядрыска наверх, усё часцей дыхаючы ад знячэйнага яму якогасьці страху, такога знясільваючага, бы вось загарэліся недзе гумны або нечы свіран, і, перад тым як закрычаць, трэба рынуцца гасіць... Раптам схапіўся ён рукою за ліпкі ад марозу зруб, усё роўна што заглядаючы, ці акуратна апусцілася туды вядро, адступіўся, назграбна і хістка, пачаў падаць і ўсё шырэй расстаўляць ногі. Ён крыху павярнуўся быў, намагаючыся выпрастацца, але паваліўся як падкошаны. Яго кідала вобземлю, невідочная сіла прыдушвала, знявольвала рукі, хапала за горла, з якога вылятаў жахлівы хрып...

Прыйшлі людзі і вельмі здзівіліся, што Юрка, не п'яны і не пакалечаны, ляжыць у снезе. Яны паднялі яго пад пахі, але ён не мог ісці, нешта мармытаў, выплёўваючы з рота сініою пену. Калі завалаклі Юрку дахаты, там узнялося замяшанне, якое бывае тады, калі прыходзіць у радзіну смерць. Маці галасіла, ламала рукі. Бацька, некім выкліканы з млына, моўчкі і нікому не гледзячы ў вочы, пайшоў у Верхні Лес па знахара.

Пасля Юрка не раз раздумваў аб сваёй хваробе. Яму рабілася сцішна ад усведамлення сабе таго, што тады, аказвалася, ён як быццам усё чуў!

* * *

Лекары не казалі яму, якая гэта хвароба. Ён пакінуў распытваць у іх пра яе, пазычыў у бібліятацы медыцынскі даведнік, уважліва вышукаў у ім адпаведны раздзел. Прачытаў і зразумеў, што з'явілася ў яго эпілепсія Джэксана. Узнікае яна, праўдапабодна, ад гвалтоўнага пярэпалаху або нястрымнага гневу, магчыма, і ад роспачы. Ад роспачы?

Юрка вылечыўся. Яго малады арганізм дапамог найбольш. Не лякарствы.

XV.

— Забярэм цябе, Юрачка наш, са школы, — гаварыла маці, не выплакаўшыся да канца.

Бацька не адзываўся.

— Мне трэба вучыцца, мама. Паеду ў Беласток...

— Які з цябе вучань, бедны ты мой. Ты ж хворы! Юрку гэта непрыемна ўразіла.

— Раз адзін нешта сталася, а вы ўжо: хворы, хворы!..

Неўзабаве пасля гэтае гутаркі ён зноўку меў прыпадак эпілепсіі. Потым прыступы яе адбываліся прыблізна пад канец кожнага месяца, пасля якіх ён заўсёды чуўся так, як бы выхапіў ад лёсу яшчэ трохі жыцця сабе, з неймавернаю натугай. Юрка пазнаваў набліжэнне іх, выбіраў зручнае месца, дома або на ўтравелым ускраі вуліцы, і там правальваўся ў тое пекла, боль, ад якога — словамі не выказаць яго! — цела ўяўлялася неверагоднай гранатаю, што выбухае, выбухае і не можа выбухнуць, разляцецца самавітымі аскепкамі! Невыпадкова, відаць, здаралася так, што тыя прыступы ў Юркі пачыналіся ў дні прыкрых заняткаў па тэхнічнаму рысунку; часамі адлягалі.

Гарбаты настаўнік, што крыўдаваў на ўвесь свет, невыносна кпіў з Юркі.

Аднойчы забрала Юрку карэтка «хуткай дапамогі».

У класе, наогул ужо неблагім, пайшла пагалоска: Юрка — ненармальны! ён — валянтоўшчык! Нічога з яго не будзе, хоць на выгляд хлопец непаганы.

У больніцы прабыў Юрка да вечара і вярнуўся на кватэру белы, як сцяна.

Маці ні аб чым не ведала.

Школьныя сябры размаўлялі з ім мала, але ветліва.

Больш трох месяцаў хадзіў ён на элсктрызацыю правае рукі. Прыпісвалі яму мікстуры ды ўзмацняльныя лекі.

...Скончыўшы школу, стаўшы тэхнікам, ён працаваў у будаўнічай фірме. Зарабляючы свае грошы, штораз большыя, адзін час Юрка думаў, каб ажаніцца з добрасардэчнаю, але непрыгожаю, дзяўчынаю, што займала незайздросную пасаду ў сектары рахункаводства. Называлі яе чамусьці Тэрэзаю, хоць яе сапраўднае імя было — Таня! Неяк запрасіў ён гэту Тацянку ў кіно, даволі няўдала, на нейкі крымінальны кінафільм (на экране забівалі інваліда і гвалцілі ягоную дачку, што прыехала з манастыра наведаць хворага свайго бацьку). Каб палагодзіць дрэннае ўражанне ад таго, ці што, — ён, праводзячы яе, узяўся наракаць на свой лёс і ўсё пяройдзенае. Яна прыгнечана маўчала, як бы згорбіўшыся, а ў Вялікдзень пайшла замуж за шафёра груза-вой машыны, развалочанага мужчыну не першае маладосці, лёгкага на язык.

Юрку ж стала патрэбным знаходзіць у кожнай жанчыне нешта вартае агіды. Ён звязаўся быў з жонкаю інжынера, якога выслалі ў доўгатэрміновую афрыканскую камандзіроўку, на будову экспартнага аб'екта недзе ў Нігерыі. Гэта жанчына, сярэдняга хараства і прыстойных паводзінаў, была яму ў цётчыным узросце. Яна, праўда, неяк сама прыхілілася да яго, ці бо па прычыне свае бяздзетнасці і няздзейсненага мацярынства, ці, звычайна, ад надакучлівае самоты і нейкіх сваіх затоеных камплексаў. Час ад часу Юрка начаваў у яе, спачатку амаль дзень у дзень, усё здзіўлены сваёй даступнасцю да яе, асобы культурнай і паважанай у асяроддзі. Усё тое, што адбывалася паміж імі і аб чым уголас га-вораць прастытуткі або хамы, яна ўспрымала з незразумелай яму натуральнасцю, такой бязгрэшнасцю і маральнай уладкаванасцю. Змарозіла яго недарэчным словам «сынок», якое прашаптала ў сваёй жаноцкай гарачасці, калі абое яны задыхаліся былі ад кахання. Здарылася гэта ў летняе світанне, калі за акном чуўся ўжо грукат бітонаў з малаком і з ляскатам адчынялі прадуктовы магазін у суседнім будынку, а ў блізкім адсюль заапарку рыкнуў леў... Юрка млява ўсміхнуўся.

На фабрычных музыках узяў і спаіў яе самым недапушчаль-ным чынам і завёў у бакавы пакой накшталт начальніцкага кабінета з канапаю, на якую пакаціў яе, не першую бабу, а потым... навёў мардатых салдатаў, трох, якім, як прыкмеціў раней, не выходзіла з кумпястаю дзеўкаю, вядомаю ў горадзе пад мянушкаю Недалюбка. Юнакі, калі паварочаліся на танцы, лезлі да Юркі са сваёй дружбаю і паўлітрам таннае гарэлкі, хацелі ў нечым дамаўляцца з ім, але ён выліў сваю чарку на падлогу і пайшоў адсюль прэч; на дварэ схапілі яго наваніты.

* * *

Ен не насіў у сабе крыўды да Тані, што здзіўляла і яго самога.

Юрка, дасягнуўшы сталасці, не памятаў усяго, аднак тады, яшчэ ў тыя жахотныя месяцы, калі самым мілым для яго былі суцешныя словы лекароў, меў ён і тую надзею, спадзяванне, што Таня дачуецца, Таню ўскалыхне Юркава бяда, Таня напіша, Таня — хто ведае — можа, і прыедзе!..

Як і належыць маладому ды здольнаму чалавеку, ён знайшоў свой уласны напрамак у пакручастых лабірынтах жыцця.

XVI.

Юрку смяшыла ў дарослых шмат што. Ён наглядаў у іх асаблівы страх, гэткі роблены, без відочнае прычыны, ад уяўнае пагрозы, бы ад соннай з'явы. Яны, чуў, гаварылі, калі баяліся нечага, з тым глыбеючым сполахам, які ахоплівае дзіця, якое дарэшты не верыць у сапраўднасць матчынага гневу, у тое, што дастане ад яе аплявуху.

Сумненні ў тым, што ёсць між людзьмі беззапаветнае сяброўства, ужо былі ў Юркі. I, як ні сумна тое, гэта якраз і дапамагала яму ўнікаць небяспечных ягонаму характару расчараванняў. Рэчаіснасць ёсць непадатлівая пажаданням адзінкі. Яна ўсё-такі нагадвае сабою тую рэчку, у якой магчыма плысці супраць яе плыні ды нават усплёскваць на ёй свае хвалі, ныраць ажно да вірыстых глыбіняў, урэшце, убудоўваць перашкоды, гаці і гэтак далей, але ўсё роўна мы лішнія ёй. Смерць чалавека, калі часамі і мае якое-колечы значэнне, дык толькі ў сферы людскага.

Найбольш прываблівым бессвядом'ем у маладосці ёсць адсутнасць разумення выпадковасці свайго ўласнага існавання.

Куды дакладней ды практычней думалася яму пра наступнае:

— людзі, пераважна, праклінаюць сваю работу;

— кіраўніцкія работнікі, пераважна, любяць свае пасады;

— грошы, пераважна, пашыраюць зацікаўленні кожнага з нас, прасоўваючы іх, няхай на маленечкі крок, дапераду.

Каханне мужчыны да жанчыны ёсць нечым знішчальным, раздумваў Юрка, трохі падобным да стыхіі, да нейкага цыклону, якому напляваць на гарады і дарогі, будынкі і вежы, самалёты і караблі... Гэта як бы Бермудскае трохкуцце, з якога няма вяртання. Тая з'ява, у сутыкненні з якою мудрае ёсць нясцерпнае!

Юрку досыць было прыклікаць да свае памяці вобраз Тані, каб адразу ўстаць з-за стала або перастаць есці і маячліва хадзіць па пакоі або вышмыгнуць з кватэры на праходку за прыгарады ў квецені агародаў у Дайлідах, да Дайноўскіх сажалак, некуды аж пад Кур'яны, у бок ад парослага ляшчынаю багонніку, чорт ведае куды, адкуль ішлося назад з апошніх сілаў, са стомаю ў нагах, з колкай зябкасцю недзе ў грудзях.

Для яго тое першае каханне засталося назаўсёды, як колеры цвету кветак, як блакіт валошак-васількоў. З'явілася яно ў ім існасцю ўсяго таго, што ўепрымаў як найлепшае ў самім сабе. Называюць яго першым, — думаў Юрка ў час прыступаў меланхоліі, — даволі непрыстойна, значыць, статыстычна, злічваючы быццам, бо ў кожным трывае гэтае каханне, як за кожным ідзе яго дзяцінства, як у кожнага ёсць паўзабытая радасць велікодным падарункам бабусі ці святлом асаблівага дня, саступленнем у сцюдзёную крыніцу, скарынкаю хлеба ці бо пажарам, гэтым боскім феерверкам. Думаючы аб Тані, ён думаў аб руні ў палях і ўрачыстым небе, святочных тварах, і веснавых бураломах, і лесе раззелянелым. Усё бачыў разам з ёю, дзякуючы ёй. I нават гэтае імкненне да таго, каб адцурацца вёскі, выдаваць сябе бывалым гараджанінам, вельмі працяглае ў ім, успрымаў ён, урэшце, як нешта ганебнае, але з той засмужанай цеплынёю бабінага лета, тужліва, са шкадаваннем (і яно ўжо прамінула!).

— Юрка, гэй, Юрка! — мог бы пачуць на тратуары. — Ты не пазнаеш мяне?

— Я? Прабачце... гм, прабач, але сапраўды...

— Гэта ж я, Таня!

— Ах, Таня! Добры дзень, Таня.

— Добры дзень, Юрка.

— Ты гэта адкуль, Таня?

— Я, Юрка, здалёку...

Яны стаялі б адно насупроць другога. Юрка, мабыць, ліхаманкава перабіраў бы ў думках варыянты гутаркі, якую можна весці ў такіх выпадках... Ён імгненна спацеў бы! А яна, Таня, зразумела б, што дарэмна затрымала яго, неразважліва паказваючы яму свой выразна завялы твар паспакайнелай жанчыны, разбабелай ужо шмат чаго перадумаўшай, радай пабачыць яго, і то з выпадку, нагоды, у кароткі міг якогасьці падарожжа, хто ведае, ці не ў астатні выезд у родную вёску, кабтам нешта выпрадаць па нябожчыках бацьках, нават не акінуўшы вокам пакінутага гнязда, а гэта пакарыстацца нечым дзеля сямейнага бюджэту...

Юрка то жадаў такое сустрэчы, то не дапускаў яе. Іншы раз ён заўважаў у вулічяым натоўпе падабнюткую да Тані жанчыну, уздрыгваў ад таго ўсім целам, машынальна прымаў выраз занятага справамі, прыспешваў сваю хаду, рабіў выгляд заклапочанасці нечым надта ж важным, часамі азіраўся на такую або паварочваў — неўпрыкмет! — назад, сачыў за ёю, ішоў ды ішоў, цікавы таго, куды яна пойдзе, якія ў яе туфлікі на нагах, матэрыял адзення, фантазійнасць прычоскі, манера вітацца са знаёмымі, як яна бянтэжыцца, скажам, на пераходзе цераз вуліцу, калі нейкі хам у камфартовай легкавушцы знячэйку затрубіць, задаволена выскаліўшыся на сполах прыгажуні... «Абавязкова ўпаткаю я яе ізноў, буду тады з букетам ружаў у руках, папрашу ў яе прабачэння за нахабства і скажу, што ў мяне няма жыцця без яе! Здзівіцца? Спалохаецца? Засмяецца тым панадным смехам жанчынкі, за якою водзяць вачыма культурныя мужчыны? Каб толькі тое. Ідыёт я!»

У Юркі была ўжо жонка, былі і дзеці, якія рабіліся ўсё болей дарослыя, а яму зусім не думалася пра тое, што ён жанаты вось, сямейны, сталы. Гэта, пэўна, не так і рэдкае самаадчуванне ў мужчын. Яны, што і казаць, стаюцца такімі карсарамі, якія ўсяго толькі завітваюць у сваю прыстань, што з ціхім домам на ўзбярэж-жы, і не вельмі каб дзеля адпачынку, чаецей на час нейкае хваробы або сакрушальнае няўдачы, паразы звычайна перыядычнай задуменнасці: хто я і дзе я?

Жонка — гэта не занадта абавязковы дадатак мужчыны?

Але не Таня?!

Яе няма!

Мо яе і не было?

Аднак жа адкуль узяўся ў Юркі той стан душы, калі яна застаецца глухою да таго, што галоўнае для чалавека, а вязне ў дробязях?

Каханне да Тані заламяталася Юрку, як свежае слова ў доўгай ды дрымотнай гаварыльні, як дотык да нечага боскага! Яшчэ далёкі ад стомленасці жыццём, ён ужо не шкадаваў таго аднабокага свайто сардэчнага няшчасця, застаючыся нават задаволены ім — трохі так, як той, хто тапіўся, хліснуў вады з прадоння, але яго не адно каб выратавалі надышоўшыя на тое людзі, але ён сам апынуўся на мелізне, неяк шчасліва, аддыхаўся там, вылез на бераг, абсох ды суцішыўся, потым паазіраўся, ці хто не бачыў прыкрага здарэння гэтта з ім... Адзін раз толькі, на пятнаццатым ці бо шаснаццатым годзе свайго шлюбнага сужыцця з гэтаю, даволі абыякавай яму жанчынаю, ён напісаў быў ліст колішняму сябру наконт Тані. Папрасіў у яго адрас яе, але сябра, гэты вол, гэты менавіта Грышка, не адпісаў Юрку, скіс у занебакрайным горадзе, у якім — Таня, як хваліўся ён аднойчы ў Беластоку, ягоная суседка праз тры комплексы вышынных дамоў, — ягоная добрая знаёмая, ветлая жанчына і прыкладная маці, талковая жонка нейкага інжынера, казаў, дамаседа... Юрка болей не пісаў.

Ён забываў пра Таню. Працаваў усё больш. Падрасталі дзеці, і трэба было думаць пра іх.

Настуся Карабельнікаў выходзіла замуж, калі добра настала Польшч. Шаснастоўкаю выперла яе мачаха. Каб сваім дзецям хлеба болей мець. Пасватаўся да Настусі ўдавец, які пахаваў чатыры жонкі. Пра пасаг ён і не гаварыў; набраўся.

— Трымацьму цябе, як паню якую! — бляяў, расчырванелы ў запіванне. — У мяне поўная хата ўжо вялікіх дзяўчат, і яны ўсё паробяць. Сын у нас будзе — таксама выгадуюць.

— Дай Бог, — мармытаў бацька. За паслярэвалюцыйную галадуху першы раз наліў горла, ажно блага яму зрабілася.

— Чаму гэта Бог меў бы пашкадаваць такому мужчыне?! — рагатала мачаха, адганяючы ад стала смургеляў.

Настуся — памятае — мала не папрасіла ў так багатага дзядзькі цукерку... ёй захацелася, каб ён не пакідаў яе тут да вяселля. Маўчала, апусціўшы галаву, баючыся прыліпнуць вачыма да яечні са скваркамі і нарэзаных ад буханкі скібаў.

Усе вясельнікі плакалі, калі Настуся Карабельнікаў ехала шлюб браць.

— Пашчасціла сіраце, — гаварыла мачаха, абціраючыся ад слёзаў. I як бы ў апраўданне, што нічым вартым не здарыла, а яшчэ і напазабірала з куфра. Гулялі толькі адзін дзень, да вечара; начамі хадзілі тады банды.

Настусін чалавек доўга не пажыў; раптам памёр (у сенаванне). Падчарыцы паднялі рогі. Большая гразілася.

— Дурная ты, дзіця прывядзі ім, і нікуды яны не турнуць цябе з гаспадаркі! — крычала напалоханая мачаха. — Трэба, каб жывот табе хто прыстроіў, пакуль нябожчык стыне, — даўмелася. I выправіла Настусю кудзелю прасці ў гэтак жа бойкай цёткі. У той далёкай вёсцы падваліўся да яе ніштаваты набабнік.

Потым, перамогшыся мяшкамі ў капанне бульбы, нарадзіла яна на паўтара месяца раней. Як і нетрэба лепей. За сакрэт дала акушэрцы парася; у торг гэта працялі Настусю болі, і спекулянт паганяў яе каня пад местачковы шпіталік.

Хлопец хварэў, дзякаваць Богу, як і ў людзей, і зямлі прыйшлося ёй даволі, і хата. Другі муж быў непатрэбны. Сама моцная, бывала, за плугам хадзіла і касу цягала ды і ў лес за дровамі давала рады. — Ад'елаея да нерасту, — зайздросцілі ёй заморанікі.

Дапякалі Настусі нават у вайну, заўдаўшы, што яе Юрачка хаваецца ад вывазаў на работы ў Нямеччыну. З'явіліся жандары, але адступіліся: што пабярэш паеля на кантыгент ад самюткае бабы? I наківалі солтысу, чаму слаба думае!

Кожную наступную ўладу яна ўспрымала як нецярплівейшы гнеў нябёсаў на народ за грахі. Паны секлі бізунамі; свае заеліся вывалакаць у Сібір адзін аднаго; немец прыбіўся — кулю ў лоб ды ў пясок! Прычакалі і пекла: сусед суседа лупіў, са свету зводзіў брат брата (яе качалі і бралі пад сябе заполянскія кавалеры, што з вінтоўкамі рабавалі хутары).

Усякага зазнала, перацярпела. А Сталінка лішне мацюгаюць; з анёламі, пэўна, у раі спявае. Хто ж гэта, каб не ён, мужыка адагнаў бы ад поля і хлява ў горад?! I Настусін не скончыўся б, як дэраш у аглоблях, калі б датрываў... Юрачка стаў тэхнікам на фабрыцы, дык і яго, падлу старога, забраў бы ў сваю блокавую кватэру.

Быццам у пажар кінулі-рынулі ўсё тое, пра што цяперака і падумаць ім не здумаецца.

— Во калі я пані! — папракала Настуся Карабелынікаў паўзабытага за столькі гадоў і гора свайго нябожчыка, дрыпаючы па дыванах. — I ты панам паваляўся б, бы жыд у пярынах, але што ж: цераз работу ад рання да змяркання на той свет без пары пайшоў...

Я з некаторай прыкрасцю зразумеў, што мне ўсё-такі будзе патрэбная ятоная дапамога. Я ведаў пра тое, што ён, Зюнік, урэшце ажаніўся і, бадай, не час мне ісці да яго, маладажона, са справаю; не знойдзецца настрою, гэтае паловы ўдачы. Але, выпадкова, я наткнуўся на Зюніка ў гаражыку пажарнікаў, куды давялося мне зайсці, да тых шмаравозаў, каб пазычыць — у іх — машынавага алею; там выпівалі.

— А я і шукаў цябе, — адразу сказаў быў Зюніку. Ён застыў з чаркаю ў руцэ і, ад нечаканасці, не сцяміў маіх слоў. — Добры дзень, Зюнь. Ну, выпі і дай мне сваю лапку на прывітанне.

Нехта з расчырванелых налівайкаў засмяяўся на тое, непаспешліва і голасна, ад чаго ўсім палягчэла, быццам у нейкай бяспечнай шкодзе.

— А-а, гэта ты, — загаварыў ён. — Падзелімся чаркаю... Не адмаўляй, калі ласка.

— Не, чаму... Мне пагаварыць з табою трэба. Гарэлка смакавала. Яна — не агідная, калі яе піць мала ды ў холад.

Хлопцы пазіралі на мяне неяк з надзеяй. Яны не былі б супроць таго, каб я схадзіў да Ваўчыцы, — за новым паўлітрам. Зюнік падаў мне кавалачак пірага, святочнага, дзеля закусі.

— На, бяры,— сказаў ён.

I гэтым разам — чамусьці — сябрына дружна зарагатала. Коратка, густа.

— Дзякую, Зюнік, — пірожнае пахла цынамонам і ваніліяй. — Яшчэ засталіся, калядныя?..

Мы размаўлялі ўдвух і, усё роўна што на сцэне, выразна. Зюнік здагадваўся, што мая ажыўленасць з'яўляецца прымушонаю і ні ў чым мне не прыдатнаю, штучнай, як той смех з жарту, які, праўду кажучы, якраз абражае, ды нельга паказаць таго па сабе.

Я і Зюнік — пайшлі ад зборні (яны, тыя, таксама здагадныя, — не затрымлівалі нас).

На вуліцы ён сказаў да мяне:

— Хадзем да нас на ёлку.

— Не выпадае, Зюнь, ісці да цябе, — адказваў я. — Сёння ж нядзеля...

—- Кінь ты выкручвацца! — Зюнік злёгку штурхануў мяне. — Хадзем, ну, пайшлі-пайшлі.

— У мяне ж да цябе справа!

— Ну і што? Вельмі добра.

— Дык, можа, я раскажу табе яе — тут?

— Давай, кажы!

І я ўсенька расказаў яму.

Мы сыходзілі ўніз, да мастка. Паінелыя дрэвы бялелі першабытным хараством, ад якога хацелася спяваць. Нават падумалася мне: «Чалавек перш спяваў, а гаварыць навучыўся — потым».

Я, досыць няўважліва, выслухоўваў тлумачэнняў Зюніка аб тым, менавіта, што павінен зрабіць у сваіх захадах... У мяне з'явілася жаданне збегчы на бераг нашае рэчанькі і чыста напіцца вады з яе. Пазіраючы на спакойныя дымы з каміноў хат, я ўяўляў накрухмалены абрус, якім заслана стол, вячэру са смажанінаю...

Пачуў я ад яго:

— На ёлачцы ў нас гараць, ведаеш, даваенныя лямпачкі. У сямі колерах.

— У сямі? — гэта, невядома чаму, уздзівіла мяне.

— Ага, пабачыш. Калі глядзець з панадворка ў тое акно, за якім стаіць ёлка, дык... — Зюнік не знайшоў адпаведнага яму слова.

Удома, быццам не па ўласнай волі чакаючы нас, знаходзілася яго маладзіца; трохі як бы ўсё засаромленая грубіянаватасцю жанатых мужчынаў або палохаючыся гэткай абавязковае, шлюбнае, распусты... «Яна адчуе сябе нармальна тады, калі народзіць першае дзіця», — я пацалаваў яе халодную ды адначасна ўспацелую руку.

— Бэата, — назвала яна сваё імя, відавочна надуманае, быццам дзеля спадзяванага ў замужжа быту, велікасвецкага. Адышлася да атаманкі, апусціўшы рукі і голаў: — А цяпер, я ведаю, вы згвалціце мяне, абайстручыце, ад зайздрасці, што маю на ўвазе толькі ўсё лепшае ў чалавеку! — Бэата пастаяла так колькі хвілінаў. Зюнік аціх, як той, хто ў нечым завагаўся. Мяне ж апаноўвалі такія пачуцці, якія людзі акрэсліваюць — пляваць сабе ў бараду! I адкуль раптам гэткая чартовіна?

— Уключым ёлку, — замітусіўся ён, а мяне ад шчаслівае палёгкі, ці як (?), схапіў дурны смех.

Бэата, ці то пакарыстаўшыся такім, зручным ёй, выпадкам, — знікла; аказалася потым — за дзвярыма ў кухню. У перадвечаровае змярканне, у покуце пакоя заззяла тая ёлка, безгустоўна ўкрытая цацкамі (пабагацелая мяшчанка ў каштоўных бліскучках). Было відаць, збоч, хрыбты кніжак, якіх, напэўна, ніхто і ў руках не патрымаў; запыленыя. Урачысцела груба маляваная падлога, з узорыстым дываном на ёй, несумненна жахліва дарагім.

Мне сапраўды лепей было б пайсці адсюль, але я ардынарна спадзяваўся на пачастунак, зрэшты, безагаворачна апавешчаны Зюнікам. Недзе за сцяною заляскацелі талеркі, бы даўнія колы з жалезнымі абручамі ў цяжкагружаным возе, вось, на блізкіх ростанях. Гэта пачалося рыхтаванне застолля; прыйшла бабуся з невыносным мне позіркам зацкаванае старой, здавалася, гатовая прасіць у нас, у мяне і ў Зюніка, прабачэння за тое, што ўсё яшчэ жыве...

— Добры вечар пану, — сказала яна да мяне голасам, ад якога можна б падумаць: «Толькі-толькі што выплакалася, бедная, у каморы ці сенях, за кадушкаю з квашанай капустаю...»

Зюнь натужліва змоўчаў — і яксьці па тым гэта я адгадаў, што бачу перад сабою яго маці. Я здумаў напрасіцца да яе ў памочнікі пры сервіроўцы пасуды і, дурань з мяне, узяўся плясці ёй модны анекдот пра бабу з дзедам.

За стол мы пасядалі з немалой ганарыстасцю. Я, Зюнік, а паміж намі Бэата.

— Кніжак у мяне, каб ты тое бачыў, цэлая бібліятэка, — гаварыў ён, беручыся за бутэльку з каньяком.— Усё гарышча завалена імі!..

Бэата прапаноўвала мне шчупачка ў квашанінцы, баравічкі марынаваныя, печаную парасяцінку, ядлаўцовую каўбасу; у маю шклянку наліла яна апельсінавага соку. З грацыяй гарадское жонкі надлеснага ў Княжацкім Гоне.

— Я сам. Я... Дзякую вам, вельмі!— знясмелены яе ўвагаю, я цаднёс сваю талерачку ёй так, каб было здатней абслугоўваць мяне. — Пекна дзякую вам!

— Ну, за здароўе нашага госця, — Зюнік з пачуццём паглядзеў на мяне, затым, — так, уладна! — на Бэату.

— Я п'ю за гаспадароў... За маладых! — паправіўся я.

Мы ўзаемна шмаг кампліменцілі сабе. Да шаленства апетычныя галубцы, якія падала нам яго маці, ушчэнт абязволілі мяне. Ад раскошнае п'янкі я дзяцінеў і амаль плакаў.

— А я ўжо інжынер! — выкрычаў Зюнік у адказ на нешта маё, ажно я пахаладзеў ад імгненнае чуйнасці. — Зараз сам чорт лазаты не падкапаецца пад мяне! — і, сцішыўся, ён: — Бэата, ведаеш, наступіла завочніцаю ва універсітэт. Закончыць — тады мы, абое, во як зажывём! — паставіў угору тоўсты палец жэстам, які паказваюць у тэлевізійных праграмах пра першакласныя жыццёвыя дасягненні.

Яна ж, Бэата, ледзь чутна сказаўшы: «прабачце», паслухмяне-нька наблізілася да чагосьці нікеляванага, што паблісквала на аздобнай этажэрцы французскага фасону, і, чуваць было гэта, націснула там нейкую кнопку. Адтуль ударыла музыка з сіплым амерыканскім спевам.

— Нямецкі, — сказаў Зюнік. Ен меў наўвеце магнітафон.

— Ого, — вылезла з мяне захапленне майго нябожчыка дзядзькі, празванага Булавою, які меў звычку казаць: «Ого Англія: Англія, а братка ты мой, гэта Англія!» Ахоплівала мяне няясная злосць.

— Я хачу паведаміць табе пра адну рэч. — Зюнік, прыўра-чысцеўшы, дыхнуў на мяне сумессю гаршчэчных пахаў, а і перагарам. — Магу? Нікому не ляпнеш?

— Не, — я ўмомант запэўніў яго, прадчуўшы, што мяне пакіне одум і, чаго добрага, за такую знявагу наб'ю яму морду.

— Зюнік! — умяшалася Бэата, раз'юшваючы гэтым яго.

— Ты ціха будзь! — даволі добразычліва перапыніў ён яе. — Я, ведаеш... Мы — купляем кватэру ў сталіцы!

— Ого...

Зрабілася, — не тое што страшна, — непрыемна.

Калі я выходзіў ад іх, — Зюнік, працверазелы пад поўнач, заўпарціўся быў фатаграфаваць сябе з жонкаю і мяне з ім, і мы абодва, я з ім па-педэрасцку абымаліся ды крыўлялі тварамі дзеля ўсмешкі перад аб'ектывам, і бездапаможна валіліся на тую ёлку, топчучы пазбіватыя з яе шарыкі, таксама папяровага анёла, а Бэа-та, ад разгубленасці, з такой шчырай і непадробленай какетлівасцю п'янай ды раздасведчанай кабеткі, упусціла з рук фотаапарат, шчасліва, не пашкодзіўшы яго... Калі я, урэшце, выйшаў ад іх у маразечў, у свежасць, дык адзінае, што запамятаў з тае хвілі, гэта — невыказнае выццё сабакі ў месячнай пустэчы зімовых загуменняў.

Другі дзень ішоў снегапад. У вішняку ля адрыны галаслівілі на адлігу вераб'і. Дома было ўтульна і сыра. Я нанасіў дроў з-пад паветкі, да абедзвюх печак.

Мне ціха адпачывалася тут. Я мог гадзінамі наглядаць за прахожымі, адгадваць іх лёс ад самога дзяцінства, няўдачы (люблю раздумваць пра іх), каханне ў дзяўчат і маладзіц, ашуканствы ў імя дабра і ліхія радасці, прасцяцкія і культурныя. Думкі наконт грошай.

Пад вечар узнялася віхура, налятала ад Кабыліных гораў, накурганьваючы сумёты ў платах. Па-каляднаму запыліўшы наваколле, наклікаўшы настрой, мяцеліца набіралася імпэту, утвараючы гогалеўскі пейзаж з незвычайнасцю.

Я выйшаў на падворышча, у ягонае закуцце. На блізкіх складах, што ў Жабіным завулку, шапацелі брызентавыя пакрышкі на грамадзінах грузавікоў з булавастымі шафёркамі; машыны стаіліся пад абрывам высознае прызмы чагосьці, нагадваючы сабою цудам уцалелую пару дапатопных жывёлінаў. За местачковым рынкам, асветленым, бы забыты пляж, чарнацела праваліна, і магчыма было падумаць, што там прасціраецца возера, яшчэ не замёрзлае, пра якое лепей забыцца.

Мяне, аднак, цягнула туды, з гэтакай абязволенаю безнадзейнасцю, якая здараецца, мабыць, у адных самагубцаў... Ажно, досыць нечакана, я згледзеў, што —- як і калі? — знаходжуся ўжо на Новай, а перад тым пакруціўся быў па Царкоўнай, затым жа каля каменных руінаў бажніцы, не даходзячы да Гарбарнае, і слухаў плёскату артэзіянскіх калодзежаў у канцы Надрэчнай, на Пагулянцы, некалі фабрычнай, хмельна-буяністай, беспраходна люднай, а зараз анямелае, як маё ўспамінанне бабуліных апавяданняў пра басаногую маладосць яе.

Рабілася мне неяк сцішнавата ад тае застылай вясковасці Новай, ад відавоку на ёй яшчэ курных хацінаў, што дастаялі бліжэй касцёла (за дарогаю ў ярыску), і ад таго, што ў жытлах гэтых праменіста свяцілася, за фіранулькамі на ваконцах па-велікапанску гарэлі елкі ў незабыўным убранні, чарцянелі каля іх экранікі тэлевізараў, ды наогул ззяла дабрабытам, сытым спакоем, застоллем, і ўсім такім не на месцы тут...

Я не спадзяваўся ўпаткаць адначасна і столькі пустэльнага ў навічанскім старонні; за гаматным крыжам — каляіны ад саней (з паніклым канём), пасвістванне вятрыска спаміж кустоўя. Адтуль, — трызнілася мне, — выбягала воўчае ган'ё, выблісквала парнымі агеньчыкамі з жахліва-жаўтаватым адценнем, зараілася ад іх у канцавіне простыні, там, куды ўсяго пужліва скакане святло ад раскалыханае лямпачкі на электрычным слупе, што пад бярэзінаю насупроць агародаў Дзюбаграя. Я ледзянеў у сваім першабытным страху; як на тое, з гушчавінкі на Кухарцовай пустэчы накінуўся на мяне дварняк, звяхлівы, і мне прыдалася палка, якую падняў, во, на мастку, што перад бойняю.

Касцёл засланяў ад ветрагону. Да яго зацішнага падножжа зляталіся сняжынкі; у вышыні трохі бачнае вежы пракрычала галка (як заўсёды, сварліва).

Надумаўся я наведаць таксама стары маёнтак, па якім засталіся паркавыя дрэвы, дарэшты не вырубаныя мужыкамі, і сцены колішняе мануфактуры, і дзве хаткі, у адной з якіх, што па-над спустошанымі сажалкамі, нехта жыве. Але, можна сказаць, не хапіла мне адчаю, каб падацца ў тую цемрадзь; чуліся таемныя гукі, праўда, поклічы савы.

Затое па Касцельнай ішлося, як з крыламі, да млынішча з азярыскам. З ветрам. У вірыстай белені гібелі Лазневы завулак, Браварная, пажарышчы Каўказскае...

Спадабалася надвор'е. Я ні на кога не натыкаўся, не стрэбілася здумваць прычыну, дзеля якое рушыў у поначную валачобу. (Сказаць каму: для прыемнасці, — высмее перад чужымі!)

Я ўзмакрэў толькі бліз Качыных крыніцаў, над Шамруховым ровам, у пачатку аселіцы Смаркатага Ёзіка; уваліўся быў у ямку. Запрыкмеціў — у прыгуменні Манаха хаваўся прыгорблены, але высокі, чалавек. Не, мне не прывіднілася. Таму я пасунуўся далей, цераз выган, — з аглядкамі і сярэдзінаю таго гуляйполя, з чуйнымі вушыма, напружаны. Адчуванне пагрозы надакучлівае тады менавіта, калі не знаходзіш абгрунтавання яе. Паддаешся інстынкту. Сваю ж Сакольскую ўпазнаў я па гудзьбе тэлеграфных дратоў, наперадзе. Яны выігрывалі манатонную, быццам вечнасць, музыку, ад якое паўставала перада мною маё маленства, прывабнае цяпер бессвядомасцю ва ўсім, здольнае дарыць табе і здаля асаблівую сваю радасць, не галоўную і не спелую, барані Божа, але — да кажнюткага нервіка ўсёахопліваючую, ад чаго сам ты ўвесь ператвараешся ў яе.

На Сакольскай узялася прыглядацца да мяне якаясьці людзіна, і гэта было прыблізна так, быццам аб'явілася страшыдла з вылупленымі бельмакамі, напарасячаным носам, зубамі ад адзінца, на цялячых капытцах, з бычыным хвастом, цэлае ў шэрсці (прыкрытае — прытомна ўбачыў я — кажухом турэцкага вырабу). I я вырачыўся на яго.

Ужо ведаў: не рушуся згэтуль першым. Каб зрабіць тое, трэба мне перастаць баяцца, звычайна ўтаропіцца ў з'яву, знарочна па-дзіцячаму, выгнаўшы з сябе тую плойму дрыжыкаў, або і з разбаўленасцю ступіць да таго лыча, пагладзіць ягонае валахоцце, прашчабятаць яму словы задаволенасці, паводзіць сябе з непадробленай бязбояззю. I гэта мне ўдалося, і то настолькі хутка, што ў наступны міг зажадалася не пазбывацца сполаху, наадварот, набрыняць ім да неўтаймаванасці, каб не знікла тая пачварнасць, казачна зачараваўшая мяне, і каб усё не закончылася пазяхлівай размоўкаю тут, хто ведае ці не з суседам сваім акурат... Одумам!

Я кінуўся наўцёкі, у такое дзіўнае ўцяканне, безэмацыяналь-нае ад разліку, урэшце з той натугаю на снараджэнне ў самім сабе нейкай агіды ад таго, што вяртаюся ў зразумеласць, у штодзёншчыну. (Цяжка ўявіць сабе горшую шэрань быту ад тае, якая ёсць вынікам якраз усёразумення.)

Беглася мне з долу. З казытлівым пачуццём уласнае смешнасці.

Мне, тады хлопцу з Крынак, у якіх беларускае слова туляецца жабраком, было надзвычай дзіўна і, адначасова, па-нябеснаму шчасліва ў тым будынку па вуліцы Міцкевіча (на рагу з Электрычнай). У гэтай, як на мой густ, велікапанскай гмахавіне знаходзілася ў Беластоку Завочпая Настаўніцкая студыя, са свежаўтвораным у ёй Аддзяленнем Беларускай філалогіі. Разам з рэдакцыяй «Нівы» было гэта другое ў горадзе месца, дзе чуў я на высокім тоне родную мову. Мне хацелася гаварыць на ёй да самазабыцця! — Я стаў беларусам не таму, што мне сказалі, хто я; гэта мела не галоўнае значэнне. Я ёсць ім як абражаны існаваннем самагвалту, самаадрачэння, самапаніжэння — Веравызнаннем страўніка!

Дырэктарам Студыі быў Ян Радзюкевіч, чалавек, які нарадзіўся дзеля таго, каб стаць наглядным прыкладам дабрыні (выкладаў ён гісторыю выхавання).

У маім выпадку Студыя дала мне пачатак у навуку і мастацтва. Памятаецца сваё першае значнае — «Фэст» (пад Бабеля?), я напісаў быў неяк пасля абароны дыпломнае работы пра творчасць Кастуся Каліноўскага. Пасярэдзіне 1962 года, ва ўстаялую цяплынь у пераджніво.

Беларускую літаратуру пасватаў жа мне прафесар Тарасаў, якога беспрытомна любіў увесь наш курс. Без яе не было ўжо мне жыцця!

Згадваючы свой лёс наканаваны, я думаю і пра Уладзіміра Паўлючука. Ён, якім зараз ёсць, пачынаўся таксама «ў Радзюкевіча». З ім, Паўлючуком, я правёў заліковыя ўрокі ў пачатковай школе, што ў ягоных Рыбалах. Мне, заікастаму, давялося ў ёй навучаць беларускай мове (паводле «Чытанкі») і арыфметыцы. Толькі экзаменацыйная камісія, якая па-вучнёўску сядзела ў апошніх партах, з павагаю ды цярпліва даслухала майго да канца, настойліва суцішаючы клас, хлапчукоў, што сінелі ад стрымліванага рогату...

Гэта ён, Валодзька, — хутчэй філосаф, чымсьці пісьменнік, — пазней не даў мне інтэлектуальна астыць, магчыма, таму, што іншыя рэагавалі пазяхлівасцю на яго высновы... Нашы жанкі, здаралася, пратрывожыўшыся ў самоце да ліпнёвага досвітку, адшукоўвалі нас на яшчэ пустынным тратуары ля Фарнага сабора, досыць бестактоўна перапыняючы нам дыспут, напрыклад, пра дабро як сваё запярэчанне, праблему, як здавалася, ужо блізкую вырашэння менавіта намі.

Дзесяць гадоў потым — я скончыў Варшаўскі універсітэт. Аднак жа найбольш душэўнасці ў кожнага ёсць да першых пачуццяў. Мая інтэлектуальная маладосць прамінула «ў Радзюкевіча», у тым, незабыўным сутыкненні з веліччу айчыннага; не прайшла яна — на маё шчасце! — за гарамі, за лясамі.

Р. S. — З сентыментальным сумам гартаю я альбом, у якім захавалася колькі групавых фатаграфіяў. Вось —-Колька, а гэта Зіна, побач іх Гэля з Янкай, прыгожая Русачык. Пасля лекцыі Тарасава? У нашым цудоўным, беластоцкім парку, як вядома, задуманым, да вайны, тым ваяводаю, які крычаў, што хутчэй вырасце яму на далоні славуты волас, чымсьці ўтрывае ў краі хоць адзін беларус! — Так, гэта адтуль ішлося.

Слаўку трэба было ў Слою.

Добра звечарэла, і ціснуў апошні маразок, а вышыні абселі зоркі (яны выразніста мігацелі, гэтак ад бязмесячнасці; некаторыя ажно гарэлі — здавалася — свечкамі). Ён выйшаў быў завідна; усё трымцелі ўваччу разлітыя лужкі ў палетках ды на загуменнях хутароў, высачэла яснеча. Чуў жаўрука; выспеўваў ён сваё недзе пад ляском, што ў бок Відушчае гары. Зямля, аднак, заставалася ўмерзлаю, і толькі паверсе яна таяла, там, дзе быў пясок, падгрэты апоўдні.

Дарогу падноўлена, і ад таго стала яна быццам шырэйшаю. Гладчэй йшлося ёю, але і, чамусьці, усё роўна што не ў сваім старонні. — Калі ж гэта так паспелі... з ёю?

«Мужчыне наймацней не падабаецца ў жанчыне яе некабечая злосць, не змякчаная хоць іскаркаю а ці залётнасці або падатлівай няпэўнаеці», — і гэтае чыёсьці запярэчанне: Як назваў сваю бабу, так і добра, абы ў печ не садзіў! Глядзі, бубка, каб не дастаць па мухаедах... — гугніў хтосьці, калісьці.

Слаўка выйшаў быў з рэйсавага аўтобуса, у Кліне, хоць зручней яму аказалася б ехаць далей, у Трысцяное ці Пачапок. Неяк раптам ён устаў быў са свайго месца і прайшоў да выхаду; дзверы расчыніліся якраз на сцежку ў лес. З залацістым іграннем уседжвалася на ёй святло, у прадвесным цяпле пахацела кастрыцаю; попахі першага жывічнага водару заляталі нават праз тое прасунутае ваконца, у духоцце нутра кузава. Слаўка рушыўся выходзіць зусім няўцямна — дзеля чаго? Нечакана самому сабе паімкнуўся, мог бы сказаць: так мне захацелася.

З ім здаралася такое. Яму не хапала нечага з характарнасці. Яго гнявіла свая падтаклівасць, тая няўстойлівасць супроць доказнасці з боку іншых. Уласнае адчувалася ім як нешта малаабгрунтаванае. Недадуманым уяўлялася яно, гэткім пляскатым і, фактычна, беспадстаўным яму. Свае паводзіны міжвольна арыентоўваў ён паводле тых падказаў з адусюль, з той, даволі невялікаю, надзеяй на выпрацоўку ў сабе абавязкова адзі-наслушнага погляду на робленае. Ён, несумненна, прадчуваў. што, мабыць, памыляецца ў сваіх спадзяваннях на дасягненне трапнасці ў важным рэагаванні. Часамі — нават — упэўніваўся ў тым.

Маці надакучвала Слаўку з жаніцьбаю: вядома, час ды пара з гэтым. Яе праўда, і таму гняла яго асаблівая бязвыхаднасць. Яму рупіла супрацівіцца ёй, ды не надта каб было як — старая адмоўчвалася, калі ён, са злосцю, пытаў у яе: з кім?! Дарэчы, посваркі між імі, папраўдзе, датычылі нечага большага, як здагадваўся, — няздольнасці разбагацець? Яна амаль пакутавала ад таго, што «людскія дзеці» жылі ўжо на шырокую нагу, прыдаючы жа гэтым знакамітасці і бацькам сваім. У той час, калі ён умеў адно падсмейваць іх, спрытнюгаў, ды мудрагеліць, як нейкая неўдалота...

Комплекс убогага паходжання ва ўмовах менавіта раптоўнага сацыяльнага разняволення дае тую, агідную, выяву ў выглядзе пабожнасці да багацця, — фармулявалася Слаўку, ад начытанасці. У блізкім маладняку хадзіў вецер, ад чаго здавалася папоцемку, што недзе ў ваколлі імчыць прыгародняя электрычка.

Аб тым, каб наведацца ў Слою, ён думаў даўно, настолькі даўно, што зараз усумніўся, ці ж варта яшчэ і ці, наогул, не запазніўся ўжо з гэтым сваім з'яўленнем сюды. Будзе там цяпер хто? Іх хату запамятаў: з белымі аканіцамі і ў правым канцы вёскі яна. I тую гутарку — таксама. Яго злавала тады хітрэцкая цырымоннасць ці бо хутчэй зацюканасць гаспадара: — Як мне здаецца, ты, Слаўка, не павінен так... Нехта ўжо гаварыў, ага, ды і мне гэтак здаецца, што ты, як-ніяк, ну залішне... Здаецца, усё-такі, ведаеш, Слаўка, нельга ажно так...

Прычына пагаварыць ды і ў застоллі, ну так, знайшлася іншая. Адно і другое склалася ў Слаўку як штосьці цалкам выпадкова, як нешта такое, аб чым і не падумаў быў. Кавалеруючы, ён аднойчы прыгнаўся сюды, на сваім японскім матацыкле, на тыя слаянскія музыкі, сам адзін, і адразу пасябраўся тут, так сабе, з вясёлым хлопцам (якога імя дагэтуль не ведае, таго рыжыка). Ён гэта прывёў Слаўку да сябе. У гэту ж хату на начлег, а ўся каламыя ўшчалася ў падабедак, ужо ў нядзелю. Слаўку сказана менавіта, што — залез у пасцель да іх дачкі і, сонную, узяў яе пад сябе (па-п'янаму, але гэта ні пры чым у самой праўдзе). Уз'ятрылася была тлумная размова, такая гамана, у якой кожны застаўся пры сваім. Слаўка не меў таленту да дзяўчат, а, зазвычай старэйшых за сябе, давалак саромеўся тым сорамам сына ганарыстае маці...

Было з ім раней такое падобнае; у лютаўскае адлігоцце на вяселлі за Бельскам, у вёсцы на раўніне. Дурна нагуляўся ў сумятні гасцей. Падлазіла пад Слаўку добра кумпястая вясельніца, што пайшла ў водмаладзь, і, можа, нешта здарылася б паміж ім і ёю, калі б не перапой у яго (Слаўку званітавала). Не памагла яму і праходка ў лясок, паўз сцюжлівае поле. Паілі там паганай гарэліцаю, нагадваючай сівуху (якраз у інфляцыю грошай куплялася найгоршае). Палятуха далівала яму ў чарку, гулліва заходзячыся ад смеху, ды па-грубіянску дыхцела папяросамі. Яна ласкальна куснула Слаўку за вуха, вышаптала: «Мо баішся, дурненькі, што я заражаная?» ён адчуў сябе да адранцвеласці недарэчна і ад таго, што, ну, зуеш не ведаў, ад чаго пачынаюць мужчыны з жанчынамі... З вясельных скокаў яна бойка зацягнула яго ў сваяцкую хату; вобмацкам дабраліся да якогасьці ложака, аказалася, ужо разасланага (Слаўка нарабіў грукату, перакінуўшы вазон з высокаю кветкаю). Блізка храпацеў мужчына ды ўторыў яму жаноцкі посвіст: з цемры выбельваўся ўздырдыган пасцелі з параскіданымі з-пад яе нагамі. Гэтая дружка Слаўкі, неяк па-матчынаму, але нецярплівымі і гарачымі рукамі ўкладавіла яго каля сябе, гаворачы без сціхання, такім жа свісцячым шэптам, усё пра сваю непадатлівасць ды гапаровасць; агаліла хлопца з кашулі. Яму зрабілася блага, відаць, і з перапуду...

А цяпер валокся ён, што на ўвязі, у тую Слою I чаго гэта туды, каб хто ў яго быў спытаў?! Тое ж, што напаткала тут Слаўку, адбылося гадоў якіх два-тры назад, і наўрад ці тыя яго любошчы неўпапад зараз мелі там нейкую вагу, ці нехта ўсё памятаў пра іх? Зрэшты, не пакідала Слаўку здзіўленне тым, што ён сам дапусціўся да нечага такога, няхай сабе і напіўшыся... Здумалі яны гэтак на яго? Каб дачку выпхнуць замуж і сыну свайму даць, такім чынам, разгон на гаспадарцы? Чаго толькі не прыходзіць людзям у голаў! Усенька можа быць.

«Але, як жа мне зайсці да іх? Сказаць: добры вечар вам, пазнаяце мяне, вось я, той самы Слаўка, прыходжу, аднак, да вас, хачу ўрэшце ведаць, ці маё тое глупства з вашаю дачкою не зашкодзіла ёй займець сабе мужа, а ці напэўна гэта праўда, што я аж такое вырабіў ёй жа тады, у начлег пасля музыкаў, ну, тым не меней я пачуваюся да абавязку растлумачыць вам і свае, таксама, уцёкі ад вас, ведаеце, не столькі па труслівасці даў драпака, колькі якраз па маладой фанабэрыі ды зялёнай абразлівасці, словам, — так ці сяк, калі што, я гатоў, усё-такі, ажаніцца з вашаю дачкою, бо ці раз потым разлічваў сам сабе: неблагая з яе дзяўчына, не порсткая, неяк спадабалася яна мне, хоць ведаю, што не на месцы мае словы, выбачайце, калі ласка, але нешта запала ў маю душу... Усялякае здараецца; ды на шчаслівы канец ніколі не позна, як кажуць удасведчаныя...»

I Слаўка ўжо бачыў жаданую ўціхласць ад таго ў гэтай радзіне, павячэраўшы з усімі на згоду. У вёсцы спіцца ўзімку ўтульней. Завея адлятае ад ваконня недзе ў гуляйполе. Нават мышы не дзяруцца на гарышчы; хата спачывае ў бяспечнай саладосці быцця, і спакойна вядома, што будзе заўтра і пасля.

З цямнечы выбліснулі перад ім не вельмі далёкія агеньчыкі вечаровае Слоі. Слаўка неабачліва ступіў ва ўкрытую лядком лужыну, і чаравік намакаў ад вады, якая апёкліва-халодным усплёскам улілася яму цераз верх. Ён пастаяў, бы які бандыт на шляху, што ўстрывожыўся заядлым брэхам сабакі блізка наперадзе; адтуль ехалі возам.

Слаўка пабег назад без аніякае асцярогі, крутнуў паўз ельнічак і, па барознах у палетку, папраставаў да шашы, па якой, аддыхаўшыся, дайшоў у поўнач да вакзала ў Саколцы, дзе, чакаючы на беластоцкі цягнік, ачысціўся з балота.

Ён, да болю ў мазгах, зразумеў тое, што яго пацягнула ў Слою менавіта сваё бязвыйсце або і горш таго, гэткае нешта ў ім самім жа, з чым няма куды падзецца! А такі чалавек можа прынесці з сабою толькі бяду іншым. як той, хто заражаны страшнаю хваробаю.

— Дваццаць сёмы год будзе, калі гэта я, зараза, на хлеб-соль працаю зарабляю, як толькі ажаніўся быў з Канцуроваю Маняй, ну, з той сястрою Голае Фэлі, якую, казалі людзі, артылерысты нямецкія ў вайну вывалаклі яе са склепа, куды схавалася яна перад салдатнёю, ды на загуменні, пад тымі Лапуцёвымі слівамі, як мае быць аддубасілі дзеўку ўпяцёх на адну, вось, узялі і разбэсцілі, гэ-гэ-гэ... Я, маладым будучы, зараза, быў дурны, бы Супруноў чаравік: усе сілы свае пакладаў на рабоце ў складах штучных гнаёў, што, во, стаяць ужо колькі часу ў Жабіным завулку, там, па-над рэчкаю, з-за якое ехалі фурманкамі мужыкі ды чакалі яны абозам на пажарышчы Чаркесавай хаты, штодзень да ночы, і за пляшку гарэлкі, такое сівухі, дапамагаў ім, булава, цягаць мяшкі тыя, пакуль не спадаўся, гы-гы-гы... Начальнік тадышні мой так і кажа мне, каб я, зараза, лягчэйшы занятак сабе падшукаў, бо тут, — чаго ён, ясная справа, проста не сказаў мне, зараза, — марны з мяне цяперака гарэлчын брат ды злодзей, значыць, не карыстаюся даверам калектыву, падтрымкаю актыву, і ўсіх гэткіх цваных гасцей, та-ак, та-ак, мы-мы-мы... Халеры нямаш на вашы голавы, падумаў я, зараза, мо і праўда: неўдалота з мяне, скапыцень буланы, даверлівец аблавухі, бот, і што там яшчэ найгоршае бывае з чалавекам, ажно гідка паўтараць, бо і да бабскага пераду дагаварыцца можна, дарэшты збулавець, а нашто тое, не?.. Легальна жа, ведаеш, пазбаўлена мяне гэтае пудовай пасады, — во прыдумалі! — за п'янства і, назаўтра, паставілі ра-біць у краме «Алкаголі» (манаполька тая ў другім канцы мураванкі Піндаля). У ёй я, зараза, без аніякага дзіва, на дзесяць тысяч насматкаў потайна, не ўмеючы красці як трэба, прытым жа, не буду грахі таіць, бабы ўсялякія пачалі губіць мяне, калі мая Маня ў бальніцу злегла з дзіцём першым, дачкою, якая зараз ужо заму-жам у Саколцы, на Сабачынцы жыве яна, з Франкам, сынам Набіноса, ну ведаеш, таго бракан'ера з Хапачоўскага хутара, так гэта яно і пакаптузілася ўсенька, ах... З тамтых «Алкаголяў» вядома ж, доўга не чакаючы пуганулі мянс за тысячы тыя не свае, усё роўна быццам я, зараза, сам гэта ў іх напрасіўся даць мне грошыкамі казённымі пашапацець у пальчыках, белых рук у сябе прычакаць, за прылаўкам карпеючы з рання ды да вечара, як дзень божы доўгі і ясны, пазяхаючы пры тым, бы бобік які на ўвязі, эх!.. Тады я, зараза, выгнаны з тае крамы падумаўся быў наняцца ў Піпдалёў млын, на работу пры каменнях стаць, каб жа неяк сплачваць прапітую па-крадзежніцку манапольку тую, але, думаеш, гэта так лёгка? Дурняў наўкола, зразумей, поўна, і ніхто іх, як кажуць, не гадуе, не сее, усё самі яны ўзыходзяць, так што і каля мяне круціўся адзін такі добры хлопец, можна б сказаць, сябар мой, і ён узяў ды пазычыў мне грашыскаў крыху на выдаткі хатнія, даў, як быццам у стромань бяздонную кінуўшы, і я адразу пабег з імі да Ваўчыцы-Шырокае Чаркі, цьфу-цьфу, падла з мяне!.. Я, зараза, не такі балван, якім прыкідваюся вось, хоць і ўстаю досвіткамі, каб маторы ў млыне Піндаля нагрэць, пакуль людзі збожжа пачнуць завозіць, мужыччо ўсякае, і не першы раз бачу сабе, як пад'язджае на замлынне, сунецца грузавік з пагашанымі фарамі, — а ведаю, чый ён, бо гээсаўскі, — ды раз-два назвальваюць з яго адны такія хлапчукі мяхоў, паўнюткіх пад завязкі, ажно ўсё роўна, што сапуць яны ад таго злятання пярэкіддзем, і неўзабаў шафёр дае газ, самаходзіна рыкане, пыльнуўшы за паваротку, і ўсё па ўсім, хэ-хэ-хэ... Аднаго, гэткага віхрастага, — з Дубравак ён, дык я яго здаўна ведаю, ля могліцаў хату сабе паставіў, яксьці хутка пасля таго, як яго старшы брат павесіўся, дочцы свае сястры байстручка змайстраваўшы, бо, памятаю, калі кветку мы ў яго запівалі, сястра тая ўпілася была, як зямля, і пад машыну на шашы падлезла, галаву ёй распляснула, а стары бацька якраз недзе нагу зламаў і, не бавячыся занадта ў хваробу, узяў ды памёр, эгэ, у Каляду або трохі пазней, словам, цяжка зразумець іх радзіну, эгэ-гэ-гэ... Ім, гэтым камбінатарам, здаецца, што мая галава, зараза, не варыць. I таму горшы я за іх злодзей, няма патрэбы са мною перашэпты заводзіць ці хаця б руку па прывітанне працягнуць мне або «дзеньдобры» сказаць такому асталопеню, у гумовыя боты абутаму, іначай кажучы, — Піндалёваму падноску, ягонаму млынарчуку падгаламу, які капітал адно ў бандыцкіх кінафільмах вачыма злічвае, як Канцурыха — прэзерватывы сыскападобныя пад ложкам доччынага курвяняці ўпорань, пасля культурных, па-цяперашняму, імянінаў, га-га-га... Куры тыя сыскі потым дзюбаюць на падворышчы, счэпяцца за адну ды цягнуць кожная ў свой бок, пакуль не парвуць, і ад таго каторай у грэбень лясне і крыламі, дурная. залапоча ды засакоча аж на плоце знайшоўшыся, вось смеху колькі нагледзішся, га-га-га.

Я, зараза, не хвалячыся, а каб ты тое ведаў, лепшы ёсць злодзей! Што яны ў параўнанні са мною?

Сваю долю грошыкаў ад крадзяжоў пад маім носам я мець мушу, каб невядома як ім таго не хацелася, сабакам паганым! Няхай толькі спрабуюць яны круціць тут мне, дык я ім цэлае кіно зраблю, столькі перцу пад хвост задам, што іх азадкамі агарод заараць можна будзе, так ім засвярбіць! А што ты думаў, — міліцыю набухтору спадцішка ў тыя гешэфты, наляціць яна на Піндалёўшчыну і ўчыніць ім гэткую хапаніну, зладзюгам ненаедным, за пшаніцу кааператыўную, што мяшыскамі збываюць занішто беластоцкім спекулянтам, зерне адборыстае халопам на сяўбу, такога погразу накаламучу бандзе, ад якога зробяцца яны маленечкімі і, пасядзеўшы дзе трэба, больш гаваркімі будуць са мною... Мудрыкі на хітрыкі — я, зараза, лепшы за вас злодзей!

Усяму пачаткам было тое, што ў Беластоку рушыліся «Ніву» выдаваць. А дакладней кажучы — згвалтаванне Бубнішынай Манькі ў ягадах, да якое ўпрысвятак дабраліся былі ў Чортавым балоце якіясьці лайдакі. Мне ж цэлая бяда счаўплася ад таго аінекдота ў «Ніўцы» гумару ды сатыры, які акурат і падыходзіў да Маньчынай салодкае ганьбы, пра што раструбілі ў гміне. У нашым выселку Кашэчая Лапка адзін я выпісаў тады «Ніву», і таму ўсім стала ясна, хто гэта так бессаромна падаў у газету наконт няшлюбнага жывата ў порсткае дачкі Бубніхі.

Ляснік Булава неяк сказаў мне:

— Ты гэта ці не ты, а ў суд дзеўка на цябе падасць.

— Няхай, калі яна гэткая дурная! — адрэзаў я п'яніцы.

— Хто тут з вас разумнейшы, час пакажа. — I Булава павалокся сабе, азіраючыся ў мой бок разоў колькі, быццам пакепліваючы з мяне.

Я не браў усяго таго ў галаву і, як ні ў чым не бывала, спакойна капаўся ў гаспадарцы. Столькі і падумаў быў: «Удаве, дык і вецер спадніцу задзірае. Не паспела Бубніха мужыка пахаваць, як прыблуды Маньку ёй зматлашылі...»

У панядзелак жа, на кірмашы на Сабачынцы ў Саколцы, — я падсвінка добра збыў варшаўскім спекулянтам, — неспадзеўна перапыняе мяне сама старая.

— Ты, што з маёю Маняю будзе? — гэтак яна да мяне.

— А я тут-ка пры чым? Не чапаў жа вашае Мані! — I, памятаю, набіраюся поўныя грудзі злосці.

— Эх ты, узяў і апісаў, адпомсціў ёй за тое, што на танцы ў Бабылёў Луг не хадзіла яна з табою, гэтакай брыдотаю, што жонку родную звёў на той свет, каб чужыя дубасіць. Абняславіў Маню, жыццё завязаў ёй, бедненькай...

— Не я гэта пісаў, і не я ёй завязваў! — выпаліў сухой бабе.

Бубніха ад таго ажно падскочыла, бы гумовая. Засакатала:

— Ага, не ты?!. А людзі што кажуць? Ты! I кожны тое скажа. Перастань мне выкручвацца задам дапераду, табе нічога не паможа, калі суддзя на вачах людскіх за справу возьмецца!..

— Ну чаго вам ад мяне трэба? — спрабаваў я спакайней, як з мацеркаю Манькі.

— Чаго? — і Бубніха ўсё роўна што спатыкнулася. — Яшчэ і пытае, чаго!

— Ну, дык чаго? — ухапіўся я за слова, трохі разлічваючы на яе розум і сумленне. — Засудзяць, не засудзяць, і што далей? — як здавалася, выблытваўся я.

— Дочанька мая, а няшчасная ты!.. — тут плакнула Бубніха, умомант натоўп вакол сябе гэтым збіраючы.

«Калі ў радзіне бяда, дык аднае мала: трэба, каб была і другая», — смутна вяртаўся я дахаты. Па дарозе зайшоў быў дагледзець магілу нябожчыцы жонкі свае на цвінтары, што ўзбоч ад гасцінца і перад вёскаю.

Аднак жа нешта прадчувала мая душа.

Сені, калі я ўжо ўехаў на падворышча хаты і, урэшце, выпраг каня, аказаліся адамкнёнымі. Сабака, гэты ліслівы Рэксік, разваліўшыся, ляжаў нажорты, як падла якая, і нават хвастом дзеля прывету мне не варухнуў. У кухні, за сталом, а як жа, я ўгледзеў раскрасаваную святочным адзеннем Маньку. Яна адразу і ўселася на мяне, і то неяк па-жончынаму:

— Бачу, закарэў ты адзін, на Яна парадкі навядзем

— Ты — гэта сюды як? — пралапатаў я.

— А, во, так! — I яна тыцнула мне ў рукі здымак з леташніх хрэсьбінаў у Булавы, на якім я, хоць і жартаўліва. ніштавата прыціскаў быў Маньку да вушака (была кумою). — Можаш рваць гэту фотку, — дадала, калі збольшага прасвятлілася ў маіх мазгах. — У мяне ёсць іх больш, а сведкі чаго горшага, на выпадак якой патрэбы, знойдуцца... Ну, беларусок, пара падумаць пра наша вяселле, пакуль нічога па маім стане не пазнаць!

Пагляд у Манькі, не на смех, шалёна пабліскваў.

Я так і не вылаяўся... Адумаўшыся потым, прыкінуў быў сам сабе: няважна, чые бычкі, абы цяляткі мае, а Манька, як-ніяк, працавітая, і не модніца, і не будзе лішняй, вось, яшчэ пара рук на маёй гаспадарцы, таксама і Бубніха спраўная ды і ў пасаг апіша мне сёе-тое...

Цяпер іншы раз засмяюся сабе ў кутку, каб яна, крый Божа, не згледзела таго або не ўчула: Маня, слухайце вы, прыхілілася чытаць «Ніву»!

У Кашэчай Лапцы празвалі яе Беларусіхаю, а блізнятаў — Ніўняткі.

Я хацеў пагаварыць з ім, гэтак без паспешкі, але ён не даў мне дайсці да слова і то зусім не таму, што гаварлівы. У яго, звычайна, было шмат чаго сказаць мне, і ён усё гаварыў, а я слухаў.

Стаяў ясны, з маразком дзень, што спрыяе добраму самаадчуванню і дакладнасці думкі.

— Каб гэта чалавек ведаў тое, што яго яшчэ чакае дык, мабыць, без асаблівага страху, ну, павесіўся б, — пачаў ён з, па-застольнаму тандэтных, нараканняў. — Можна, халера, толькі здзіўляцца той радасцю бацькоў, з якою яны вітаюць дзіця, сваю малечу. Я, як сын селяніна, ведаю, што мае дзяды не надта скакалі ад уцехі пры нагодзе нарадзінаў у іх доме... Ведаеш, халера, пра што я іншы раз падумваю? Вось пра фармулёўку згвалтаванае жанчыны! Магчымая тут дакладнасць?..

Мы трохі памаўчалі.

— Ведаеш, тэлефон ад яго, ад колішняга майго прыяцеля, ад таго Алёшкі быў мне настолькі нечаканым, што, халера, одум мяне ўзяў: нармальны я ці ўжо не?! — загаварыў ён пра сваё канкрэтнае. — Справа ў тым, бачыш, што ён, гэты Алёшка, якіх-небудзь дзесяць гадоў назад дапусціўся ў зносінах са мною аж такое недыскрэтнасці, ад якой я і па сёння знаходжуся ў бес-стабільным становішчы як асобень, так сказаць, з пахіснутаю псіхікай, крайнасцямі ў настроі і тэдэ. Аднак жа, у тую тэлефонную трубку, я нагаварыў яму ветлівасцяў: «Добры дзень вам. Я буду вельмі рады бачыць вас...» — і нават нейкіх ліслівасцяў. Скончыўшы, я пакутліва перажоўваў тое сваё, менавіта, дзеля чаго гэта рэагаваў з дрыготкаю надзеяй на ягонае запрашэнне мяне?! Значыць, на якую халеру я прыкідваўся ўсцешаным?.. Відавочна ўва мне было, блізкае ўсведамлення самому сабе, даўняе жаданне паразумецца з ім, з безумоўнай шчырасцю выгаварыцца да самога тла! Гэта не іначай. Я пабег на сустрэчу з ім у дамоўленым месцы, чамусьці злуючыся на халадок у сваіх грудзях, які, памятаю, з'явіўся тады неўпрыкмет, як быццам нейкі цьмяны боль зуба... А ўсё тое вынырнула наверх з пачуццяў маіх потым, ужо пасля тае стрэчнае гутаркі, калі стала мне зразумелым, што за гады, якія прамінулі ад таго жахлівага здарэння, па сутнасці нічога не змянілася ў нашых суадносінах, бадай толькі адно, як гэта зараз бачу: у мяне не знайшлося сілаў ні запалу, каб змагчы перапаўтарыць яму ўсянюткія свае доказы, столькі ж разоў перашэптваныя мною ў сваю абарону.

Ён лакомліва закурыў. Зрабіў гэта ў вялікім забыцці, праз добрую хвіліну схамянуўшыся, што трэба ж яму пачаставаць папяросаю і мяне.

Далей гаварыў ён усё роўна як не пра тое самае:

— Мы, ведаеш, з'ездзілі кудысьці ў вёску; ён ехаў па сваіх справах, глядзець такую паўзабытую цэркаўку недзе на ўскраіне Крынскай пушчы. Я і сам цяпер катэгарычна не цямлю: дзеля чаго гэта я пусціўся з ім туды, пад тую цэрквіну, заімшэлую ўжо, наконадні руіны? Але тая паездка, ты ўяві сабе, дала мне салідны пярэдых, халера, хоць і не адбылося без, звычнае ў такіх акалічнасцях, балбатлівае гамонкі ў падарожнай, легкавой, машыне. Прытым — рагаталі мы, распасцёршы рукі, ажно слупянелі!.. Я ратаваўся ад дурману ціхімі здогадамі наконт таго, што жыццё нельга пражыць кавалкамі і што ўяўляе яно сабою нейкую цэласць, а этапы яго — не больш як усяго якасныя памеры, набрыняласці або сохані, паміж якімі не можа быць межаў, ну, абрыўкаў. I, адначасна, шкода, халера, што яно ёсць, менавіта, гэткае цэласнае. Вельмі, вельмі шкада, што, ну... Разумееш ты мяне, хацелася б, жывучы адзін жа раз, каб было магчымым пакарыстацца гэтым цудам у найбольшай колькасці варыянтаў яго, вось цэлых, во, са сваімі пачаткамі ды канцамі, — ён паморшчыўся, непрыгожа, ад сканцэнтраванасці. — Ну, як табе тое растлумачыць? Скажам так: на падабенства, вось, папкі з крымінальнаю справаю, якая, зазвычай, пачынаецца вопісам першага здарэння, выпадку, паступова таўсцеючы ад дакументацыі наступных фактаў, і закончваецца яна нечым фінальным, напрыклад, у выглядзе аналізу прычынаў ды іх паслядоўнасцяў, дэфініцыі...

— I так, я звалачыўся з ім у адлеглую глухамань... У гэтае, папраўдзе дурное, падарожжа было ў мяне незабыўнае імгненне. Мы даязджалі да моста, драўлянага, бачнага здалёку, пачарнелага, самотнага мастка на рачулцы, перад Талькоўшчынаю... Рабілася да таго ж пуста ўнутры, што адно вочы, адны яны прыдавалі сэнсу існаванню. Гэта, скажу табе, агідны настрой, які нагадвае, як кажуць, перадшыбенічны. Людзі, наогул, не ўсведамляюць сабе, як важна пабыць, час ад часу нікамуткі не патрэбным! Тады — перспектыва, ведаеш, стаецца чысцейшаю... Мы пасталі на тым мосціку і, непрыстойна, адцадзіліся ў цёмную пад ім стромань, і — здавалася мне — пад намі дымела пара, як над якімі коньмі, угрэтымі ў вазіску з лесу, з калодаю, цяжорнаю падрубаю. У сцюдзёнай выссі пераклікаліся журавы, спяшаючы, неяк па-прывакзальнаму; нявідныя анёлы суму.

I павесялелым голасам:

— Мы, ведаеш, счапіліся спрэчкамі наконт танца, ну, ягонай існасці і да таго падобных сафізматаў. Танец... Танец, а ці не, узяўся з забавы, гульні. Не думаю, што ў гэтым уся праўда, такая, якую мы разумеем... Ведаеш, што я падумаў, халера, забаўляючыся з ім у дыспут? Найгусцей падумваў я пра тое, што, вось, далеч перад намі сіпее холадам, усё роўна бы там выпаў першы снег і што ў ваконцах лясунскае Сакалды свеціцца неяк па-каплічнаму, бяздомна, во. Ну, але танец... Ты таксама, ведаеш, прыглядзіся да будзённых людзікаў: яны паўтараюць паводзіны, рухі! I кожны з нас выконвае, халера, танец, сам не спадзеючыся таго. Так, братоха, — усе танцуем дзень у дзень, ад рання да ночы, а нярэдка, хэ-хэ-хэ, і поначы... Значыць: танец як з'ява мастацтва і самое мастацтва заключаецца, відаць, у згушчанасці... ну у працярэбліванні лішняга, бы у дагледжаным садзе, ачышчаным ад сухастоінаў, дзічак, беспатрабноцця заморанікаў... Гэтае самае мастацтва ўражвае нас, чым, га? Выразнасцю, братка! Яснасцю дагэтуль няяснага і нязвыклым бачаннем бачанага, нават штодзень бачанага або і таму менавіта; беспрадчуванай цэльнасцю, во, новай патрэбнасцю, як прыгожа пабудаваны дом на пустэчы.

Ён моцна стаміўся, але і мне не было лёгка пасля столькі пачутага ад яго. Я чакаў справы, дзеля якое, — так я лічыў, — ён ушчаў натужлівы ўступ. Але, гэта не была прадмова. Гэта было — усё!

Яшчэ сказаў на заканчэнне:

— Чалавек жыве на столькі, на колькі ўдасца яму выдраць ад грамадства. Нуварыш, ведаеш, не прызнаецца да сваіх няўдачаў. Ён палічыць іх чымсьці выпадковым або ганебным. Яму, няхай бы хоць і незнарокам, не ўзбрыдзе ў галаву тая здагадка, што памылкі з'яўляюцца больш павучальнымі чалавеку, і што той, каму ўсянютка ўдаецца, рыхтуе сабе, звычайна, катастрофу, чым даўжэй, тым безнадзейнейшую... Мае землякі, на падабенства прасцяцкіх амерыканцаў, усё роўна бы той Алёшка, могуць гаварыць паміж сабою выключна з дапамогаю, так званых, добрых звестак, ухвалення драпежных дасягненняў, халера, без паве-дамлення пра іх цэны... Свет, маўляюць яны, не робіць ім ніякае ласкі, даючы магчымасці! Хутчэй — гэта яны... яму... Ах!

Ён замаўчаў, даволі неспадзеўна, і неяк раптоўна развітаўся са мною.

У крыніцы, што каля Канцуровае вярбы, знайшлі мы ключ — вялікі, няйначай як ад гумна. Пра гэта было ў нас гаворкі, пакуль касілі аўсы на Сойчынай горцы; палічылі, што згубіў яго шаленаваты Самасей: плёхкаўся быў там.

Хтосьці пайшоў, каб спытаць Самасея, і не прыходзіў, хоць трэба было не надта далёка, за Дзявочы луг. Вярнуўся, і стала вядома, што Самасея малавеле не зарэзала дачка Кабыліхі, яе Фэлька, да якое ён увесну пакінуў хадзіць. Казалі: яна паласнула яму касою па кульшы, не вельмі каб глыбока, нагавіцы меў ён на сабе брызентавыя, але крыві тае налілося з яго ажно ў бот, і беспрытомнага павезлі на трактары ды наўпрасткі, папарамі, што прасціраліся тады да местачковых садоў, ля якіх пастаўлена да вайны бальніцу...

Пра ключ зноў былі загаварылі мы ў звозку снапоў, калі Самасея падлячылі і выпісалі дахаты. Згуба гэта зацярушылася ў нас. Знайшлася яна ў скрыначцы на жалезіны, што стаіць пад сячкарняю, якую закідалі натрусам. Я сам узяўся аднесці той ключ Самасею. Ужо даходзячы да ягонага падворышча, мяне раптам ахапіла трывога, і я зараз жа згледзеў прыгорбленую постаць гэтага неўдалоты ў бульбоўніку за склепам, а пад вішняком, што ў канцы агарода, — бачу, — Фэлька круціцца, быццам ёй парася пабегла ў шкоду...

Ключ узяў я ды павесіў у нашай адрынцы, высока і за дзвярыма.

Было потым работы, і мы не дурылі сабе галавы Самасеем, да таго часу, калі пайшлі чуткі, што ўночы абакралі яму гумно: зладзеі вынеслі, — казалі людзі: браты Фэлькі, — дзесяць мэтраў першага намалоту пшаніцы і добры пуд насення канюшыны. Мы здагадаліся, што цэлы гэты ключ можа наклікаць на нас бяду. Зай-шоўшы нарэзаць сечкі, я зняў яго там з цвіка і, счакаўшы змроку, прабраўся ў поле, да крыніцы, у якую кінуў пад хваробу знаходку. Жалезка бульканула ў, аблямаваную лядком, ваду, бліснуўшы ў месячным святле, быццам рыбка на глыбіні. Наваколле ўкрыў іней ад ранніх прымаразкаў, і я, каб не нарабіць слядоў за сабою, адыходзіўся па падмерзлым ворыве, абмінаючы ўтравелыя мясцінкі.

Мы трохі падумвалі яшчэ аб тым, ці гэта ключ быў Самасея...

Даў Бог, усё шчасліва нам адбылося.

У свята мы выйшлі з Беластока. Ля затоння шашы — дзікія ружы, счырванелыя шыпшыны. З віядука, што за Белым Стачком, відаць чыгунку, як праколвае небакрай.

У бок Юраўцаў пачарнела, але мы пакуль што ў сонцы, бытта каля печы бліз акна, ад якога цягне па нагах холадам... Хата дарожніка пад залессем.

Ступаючы ў пясок на сцежцы, у гэты прысак, я не без прыемнасці падпякаю сабе ступені. Прыйшла на мяне нейкая ўпэўненасць у тым, што ад заўтра — восень.

Дайшлі, уздарожкам, да Супраслі-рэчкі. Тыя хмары пагнала ажно за Васількова, мястэчка.

На дне — усё той жа камень, які не раз я спрабоўваў абняць, каб, дзеля пустое гульні, зварухнуць яго, але мяне выносіла наверх. Задыханы — вылазіў на бераг, такі змазолены ён мяшчанамі, што пруцца сюды на пляж. На траву ў пархах, у вецер. Адсюль, са жві-рыстае касагорынкі, падзічэлы ад радасці я скоўзваўся ўглыбіню, акунаўся ў ёй з галавою, поўнай уяўленняў пра жахлівасці віроў. Выныраў жа каля чаротаў і — палохаючыся таго, што пада мною ляжаць тысячагадовыя зрубені, — плыў з быстрынёю. Страшна было і да казытак шчасліва!

Аднойчы на завараці я ўдарыў каленам аб той камень. Цэлы ў раптоўных дрыжыках, больш не купаўся.

Вяртаючыся надвячоркам дамоў, ля шашы мы нарвалі тае чырвані. На цудоўнае віно, на зіму.

— Купім шар у лазовай пляцёнцы, пяцідзесяцілітровы, — сказала жонка. Яна ўсміхалася вішанькай.

Ішоў я за ёю, з кошыкам восені, а мае сыночкі гайсалі па ўзбочыне, ловячы запозненага матыля. Ад Юраўцаў, калі я азірнуўся, ізноў хмурылася, але мы ўсё былі ў сонцы.

Тады, у нядзелю.

А неяк у тыдні, праязджаючы сюдою легкавушкаю па службовай і таму зусім няважнай мне справе, я кінуў вокам з моста на Супраслю; у ёй яшчэ блішчэлі ранішнія зоркі. Ціхая ды пабрыдчэлая пасля лета, яна стаіла ў сабе камень...

Машына рванула пад гару, праз Юраўцы і далей.

Грузавая «шкода» з галавастаю шафёркаю гудзела, бы нейкі дапатопны чмель. Ехалі ёю беластоцкія злодзеі красці лес.

Марусіў дожджык. Прасторныя шыбы абселі кропелькі.

У полі сірацелі дзічкі. Злодзеі хвалілі пагоду.

— Мне, як у Бога за плячыма. —- прабубніў адзін з іх і выскаліўся.

Гэта не спадабалася старому.

— Ыгы-ы, — мармытнуў ён і мацней атуліўся плашчом: усё роўна што збіраючыся думаць пра нікчэмнасні. Шафёр намацаў у сябе пад нагамі зашмальцаваную анучу ды працёр ёю пярэднюю шыбіну, левую: пацяклі брудныя рагі. У нос забівала цёплым чадам ад матора.

— Закурым,— азваўся мужчына, што сядзеў ззаду. Ён дастаў дарагую цыгарнічку: частаваў усіх.

Разам было трох чалавск (калі не лічыць шафёра). Шафёр пусціў з рук баранку і прыкурыў папяросіну сваімі запалкамі. Той, хто быў частаваў, загаварыў знарок голасна:

— Чулі, Іванюка выпусцілі!

— Не можа быць?! — рохкпуў бамбіза, што ўсеўся ля дзверцаў. — Іванюка ж пасадзілі на дваццаць пяць, пане кіраўнік... То кажаце, пане, што ён ужо ў хаце? Як жа гэта ўдалося яму, пане кіраўнік? — балбатаў ды стаўбунеў.

— А выпусцілі, — паўтарыў той жа.

Шафёр перастаў хмурнець. I яму хацелася нешта сказаць, але бамбіза нясціхна дзівам дзівіўся, не даваў дайсці да слова. — Яму ж пеканулі, падумаць толькі, дваццаць пяць!..

Падаў голас стары:

— Э, што цяпер турма: завод без часовага права выхаду дамоў, ды столькі.

— Я тры месяцы карпеў у следчапцы, — усё-такі ўставіў сваё шафёр. — Са мною сядзеў адзін дырэктар. Павалаклі яго на суд, які ўляпіў яму дзесятку. I ён адразу здзяцінеў, як снегавы балван у адлігу, паменшаў і пачаў пырскаць слязьмі: жонка мая пекная змарнуецца! Га-га-га... А я тлумачыў яму: сябручок, ты адно стражнікаў слухайся і хвалі іх, дык пачысціш прыбіральні не больш чым пятоху. I яшчэ, калі не залез табе гультай пад скуру, грашыскаў грабанеш за работу ў прытурэмнай фабрычцы, бо ж інжынер з цябе!.. Гэ-гэ-гэ...

— То ж але: паказвай перад стукачамі, што цалюткі ты ўжо свядомы, — дадаў уласнік зіхатлівае цыгарнічкі. Сказаўшы гэта, ён сіпла зарагатаў. Хіхікаў і стары, неяк плаксіва.

Шаша кончылася. Павярнулі ў лес, праз які пятляла нешырокая дарога. У трынаццатым квартале ізноў павярнулі ўбок і марудна пахіталіся трыбаю. Навіслае голле замахвалася на «Шкоду» смешнымі аплявухамі.

Аднекуль наперадзе з'явіўся хлопчык з кошыкам грыбоў. Ён пастараніўся і глядзеў.

Уягоных вачах была дабрата.

Злодзеі ўраз аціхлі.

Раніцу забалаганіў матацыкл — у такі холад пагнаўся жарабцом, першы раз з зімы. Вуліца абурылася, вокны заблішчэлі шклом злосці; узыходзіла сонца.

Цішыня вярнулася.

Я прыціскаўся да пасцельнае цеплыні. Снілася мне маладая радасць: вяселле ў Вялікіх Азяранах над Свіслаччу. Ускраем берага ракі нёс я на руках Тасю. Яна выкручвалася з майго ціску, і я вель-мі смяяўся. I яна таксама аж заходзілася! У кустах узнялася рагатня п'яных. Яны разрагаталіся да таго ж нядобра, што мы, ухапіўшыся за далоні, пабеглі туды, дзе шумела музыка ды пыліла ад танцаў на падворышчы; гулялі да месячнага бляску.

Я абымаў шаўковую Тасю.

Мне руліла набіць морду аднаму такому за тое, што ён скрадваўся з каханнем да Тасі, па-прасцяцку захаборваючы яе безгалоўным віном і падманваючымі шакаладкамі, якія даводзяць да пацалункаў, безабароннасці, як гэта з дзяўчатамі бывае, а якіх потым заносіць нячыстая сіла на сена ў адрыне... Біць яго ды духу слухаць за тое найбольш, што так мала яму трэба!

I я з бяды пайшоў у луг свайго дзяцінства, ва ўквечанае бесклапоцце, паміж ветрыкаў свавольных. У рэчаньцы забытага лета лавіў быў калюшак. Вада ў ёй мела тую прахалоду, па якой смуткуе дарослы, як па смаку чарнахлебнае скарынкі або паху спелага жыта. Бусел стогадовы ўсё прыглядаўся да мяне, настолькі доўга, што зашчымела ў сэрцы і чамусьці заплакаў я, і спалохаўея цішы. I таго яшчэ, што я адзін-адзінюткі.

I тае цішыні.

Калі вяртаўся я назад ды зноўку праз Вялікія Азяраны, убачыў Тасю ўжо ў пацалунках, на загуменні. Яна адмахвалася ад іх, але рабіла гэта з какетлівай няшчырасцю, бы тая дзяўчына, якую абсыпаюць цукеркамі...

Хутка блізіўся здалёку задыханы рохкат матацыкла, грубеў. Я з натугаю апрытомнеў і расплюшчыў вочы: па нашай вуліцы імчала ўсё тая самая жалезіна, і цішыня хавалася пад коўдру. Вокны гарэлі нянавісцю.

Цэлы гэты жарабец зноў пагнаўся кудысьці. Цішыня выбегла паглядзець за ім, як старая дзеўка. Выкацілася, урэшце, сонца і ўзяўся быць першы дзень велікоднага святкавання ў маім горадзе, званым Беластокам.

У Вялікдзень 1971 года.

Размова з ім мела пах моцна салёнага мяса. — Ты, слухай, ты, — гэтак ён да Дзюбаграя. — Чуў ты, як цыган за кампанію павесіўся? I зноў ён:

— Слухай, ты: колькі вуліцаў, столькі і праўдаў. Во паглядзі на нашую праўду, што за акном...

У тупым рэстараніку, пад зялёнымі заслонамі на ваконні, чысценька сядзелі жанчына з хлопчыкам. Пяці, мо шасцігадовым.

— Дзюбаграй ты, эх, ты...

— Абціхні! — Дзюбаграю зрабілася вельмі прыкра. — Нічога не разумееш ты... Не бачыш тую травінку, толькі многа травы, многа, на цэлае горла, як карова...

— Хочаш у морду? — Дзюбаграя судзілі, за пабой бармана. Год ці паўтара таму назад.

— У морду? — той паглядзеў на нейкае смяццё. — У морду, значыць...

Яны абодва выйшлі на тратуар і там яшчэ гаварылі. У вуліцы далечыня пустая і здзіўленая. На дварэ ўстаялася летняя нядзеля.

— Стань, кажу табе, ну, стань! — Дзюбаграю не хацелася нікуды кратацца.

— Дзе тут піва прадаюць? — той супыніўся. Яму было ўсё роўна. — Ліманаду, ведаеш, так жа люблю... Трыццаць гадоў ужо будзе, калі я піў гэты ліманад. Хачу ліманаду!

— Ты хочаш у зубы! — зазлаваў Дзюбаграй, сам добра не кемячы чаму (?).

— Давай купім цукерак! — той зноў за сваё. — Я забыўся смак цукерак!

Накрышылі слоў.

Заспявалі.

Памяталі, як пад'ехаў міліцэйскі патруль ды забраў іх у выцверазільню. Запамяталася ім, таксама, і тое, што яны не дакончылі размовы.

Дзюбаграю не выходзіла з галавы, як тая жанчына з хлопчыкам усё гэтак жа чысцютка сядзелі. Ім падалі абед.

Стэфка перайшла на працу ў станцыі штучнага апладнення — ужо з легендкаю разбітнае кабеткі ды з важным медалём, пачэпленым ёй у нутрыегадоўчай дырэкцыі, што на Задрыпанцы. Тут з месца далі Стэфцы пасаду загадчыка рэферата па селекцыі пародзістых бугаёў. Учапілася яна прытым бойкае спекуляцыі валютаю, доларамі, наклікаючы гэтым на сябе вядомую зайздрослівасць.

Стэфка, — забягаючы наперад, — аднак жа, не ўтрымалася на станцыі. Яе згубіла таленавітасць на ўсе рукі і, што нярэдка наглядаецца ў адораных адзінак, даверлівасць.

Стэфчына сябрына ўтапіла б яе традыцыйнымі даносамі, калі б не шчаслівая, усё-такі, ёй акалічнасць: бяда сама прыбілася (заманулася бабе мець палюбоўніка). Яна пастаралася сабе аб нейкага маладажона, такога дзяцюка, які ёй лепей падыходзіў бы як прыёмны сын; дакладна на шаснаццаць гадоў маладзейшы за яе. Праўда, Стэфка яе хвалілася, менавіта, гэтым... У яе захаваўся інстынкт жаночае абачлівасці.

Ашуканая жонка з'явілася перад Стэфкаю ва ўстанове яксьці ў раніцу, і супрацоўнікі перш былі палічылі яе навапрынятаю старажыхаю: мардатая ды здаравезная. Тая з разбегу крыкнула на Стэфку; калегам здалося, што гэта зацясалася сюды; няйначай, п'яная гандлярка з пустыннае ў гэткую рань вуліцы. Калі ж працягнула яна свае ручыскі па Стэфачку ды тузанула яе да сябе, выглядала на падведзеную пад дурнога хату наведніцу. Імпэтная аплявуха, ад якой аж пасыпаліся іскры са Стэфчынае шчакі, усім супрацоўнікам насунула здагадку пра несусветную памылку ў падрахунках справаводнага балагану. Стэфцінка, схопленая за валасы, уявілася пацучанём, якое даканала ўз'ятраная кошка; кожны, хто быў, толькі ахнуў. Кінутая вобземлю, яна зусім памалела; супрацоўнікі адхіснуліся пад сцены. Юшлівая незнаёмніца —. з воклічам: «Ку-ррр-ва-ааа!!!» — скокнула на раскіданую Стэфу і, у вялікім забыцці, тапталася па ёй нагамі; супрацоўнікі ж шмыгалі ў дзверы, робячы тое неяк па-курынаму; у калідоры ўзнялі вэрхал, падобны на экзатычны рогат гіенаў.

Выклікана міліцыю.

Сведкі здарэння не знайшліся.

Стэфку адвезлі ў бальніцу, у якой яна праляжала тры месяцы. (Сяброўкі да скону апавядалі сабе пра тое, як яе там падвешвана на шлеі і як валялася яна на жываце ў другі этап лячэння.)

Пазней нічога не ўчулі пра яе.

Валаводзіліся размоўкі:

— Учора праходзіла я каля судоў, ведаеце, па чысценькім ад снегу тратуары...

— Суды, дарагая, гэта табе не хіханькі -— закон! Перад імі падмятаюць старажы, крымінальнікі ўсякія...

— А сядзіць тых гвалтаўнікоў, ой, сядзіць іх па турмах...

— Ах-ах-ах...

Петрык, ажаніўшыся з Кухарцовай дачкою, абмяк і змаркоціўся. Кухарцы, вядома ж, не тая радзіна, якой хацелася б пазайздраваць Петрыку, і некаторыя з нас лічылі, што ён, звычайна, зразумеў свой промах. Успрымалі мы гэта па-свойму спакойна, каб не сказаць: з яхіднай задаволенасцю.

Конскае прыгажосці фізіяномія Петрыка яшчэ болей павыразнела. Флегматычны, ён зусім апусціў рукі так, што нехта пачуў нават пра блізкае звальненне яго з работы, (усё аказалася плёткаю па іншай, сапраўднай, прычыне). Як зазвычай, шкадоба чаргавалася ў нас са здогадамі наконт таго, хто зойме па ім месца. Гаварылася аб Сляпым Лёніку, угадованым гультаіску з сектара рэвізіі...

І хоць уласных бедаў кожнаму хапала, былі час ды ахвота трапаць языкамі і пра Петрыка. У нашай, невялікай, установе няхай толькі дрэнны настрой у шэфа ўжо з'яўляўся надзеяй, а ў выпадку ж Петрыка — жарты вам! — узважваўся лёс чалавека. Таму мы са здзіўленнем над здзіўленнямі, ад якога ажно мазгі стыгнуць, выслухалі звестку пра тое, што ён, Петрык, папрасіў у начальства аб тры месяцы бясплатнага водпуску; заскочыў з гэтым, менавіта, Сляпы Лёнік.

— Ці ён здурэў, гэты Петрычыска?! — войкнулі ўсе ў адзін голас. — Авёс закалоў яму ў зад, сам жа пазбываецца, целяпень, працы!..

Гармідар асеў, і Сляпы падсумаваў: — Калі Бог каго хоча згубіць, дык напачатак розум яму адбірае.

Лёнікава яснасць нагнала на нас нуду. Мы павярнулі да тэмы сакратаркі: спіць яна зноў з шэфікам ці пакуль не наважылася пасля вылячэння трыпера ад кагосьці? Набралася яна тае поскудзі, — што было па-вясковаму добра вядома, — на імянінах Сляпога Лёніка, на якіх, да белага дня, пілі ў цёплым падваліку, дзе знаходзіцца кацельня. (— Няхай жыве клуб Сляпога Лёніка! — расплёсквалі тосты, а імяніннік хмялеў, аж заснуў быў у шмацці пад трўбою цэнтральнага абагравання. Сакратарку ж дубасілі цваныя інспектары з Варшавы, у рагатлівай чарзе і ў вашывай каморцы кацельшчыка-абібока.)

У другі раз Сляпы Лёнік забег неяк пад канец тыдня, сапсаваўшы нам нядзельны адпачынак.

— Ведаеце, хлопцы? — прапяяў ён пеўнікам. — Петрык узяў той водпуск, каб паехаць у Амерыку, зарабіць там зялёных...

— На легкавушку «форд», хітрунец! — енкнуў я, ад чаго зрабілася мне брыдка, але трохі.

— Ах во які нумар!

Мы ажылі.

Узнікла пытанне: адзін ён туды падасца ці з жонкаю?

Петрык, тым часам, кануў бы ў ваду. Неўзабаўку выявілася, што ягоны выезд адбыўся ў самюткі Новы год, у завею з маразамі. — Казалі: выбраўся ў Каліфорнію, гарачую краіну.

Білет на самалёт з Варшавы ў Чыкага каштаваў Петрыку суму гадавога заробку. Жонку сваю, натуральна, пакінуў ён дома. А тут мяцеліца снегу накрушнявала на дарогі столькі, што цягнікі і тыя суткамі нерухома сіпацелі на беластоцкім вакзале («хуткая дапамога» давозіла хворых здаля ў бальніцу — падумаць! — верталётамі). Петрыка ж паратаваў быў нарачоны швагеркі яго, які — пранырлівы, падла! — уночы і тайна вывеў снегачыста з базы ўправы шляхоў і, не гледзячы ні вока ні бока, папёр на ім нашага амерыканца да варшаўскага аэрапорта, за цэлых паўтары сотняў вёрстаў, пры нагодзе адкопваючы з сумётаў на аўтастрадзе, як сам пасля хваліўся, з паўтысячы грузавікоў... — Бракавала пятнаццаці хвілінаў, каб мы запазніліся, — казаў ён. — Валокся назад праз дзень і да вечара, пакінуўшы машыністу, уехаўшы ў Беласток ад Выгоды, пад нейкім камісарыятам міліцыі, каб доўга не шукалі яе, бо, заразы, узялі б і выкрылі б мяне! Гэ-гэ-гэ...

Петрыка не было з Амерыкі роўна два гады, як абрэзаў. Аб ім перасталі і згадваць, быццам пра нявартага ўспаміну нябожчыка. Счаўплося крыху балбатні, калі Петрычыха нарадзіла брывістае дзіця, сына (але ад каго?!). — Таксама папрацавала, каб не з пустымі рукамі сустракаць мужа, гі-гі-гі... — за аборты, тады, страшэнна каралі лекараў.

Ён прывёз, а як жа, ашаламляльнага «форда».

У Брацкім завулку зараз жа купіў аднапавярховую вілу.

Адшукаў хабеля жонкі і зрабіў яму нешта такое, што той перабраўся жыць у далёкі Шчэцін, дзе, як пайшлі потым чуткі, павесіўся, ці што, на кватэры прастытуткі каля порта...

Разводу не было.

Петрычыха адчыніла галантарэйную крамку ў канцы Купецкай і выхадзіла мужу даходную пасаду дыспетчара на бензакалонцы, што ля Баброўніцкае шашы.

Малога ахрысцілі Джонім.

Абое зажылі прыпяваючы.

Ліля выходзіць замуж.

За сталамі наліваюць чаркі. Вочы ва ўсіх, як у паважаных людзей, якія ведаюць, што будуць споеныя. З пазычанае кружэлкі зайгралі «Касіў Ясь канюшыну...».

Ліліна вяселле.

У заслонах, што на вокнах, дураслівее вецер. Ён, бы дзіця, цікавае покрыкаў ды піскаў. Зоркі як відаць адбегліся на неба, што за Смольнай вуліцаю. Гусцее вэрхал.

Расчырванелая, з кулакападобнымі тварыскамі кавалерка рэвам зараўла:

— Гооооркааааа!!!

Успалымнелі дружкі.

Размацаная рука Васіля папаўзла каштаваць каленняў спадарыні дакторкі, якая мігам ускочыла на крэсла і, замятаючы сукняй крэм на торце, ахвоча разгаласіла:

—- Ліля, твой муж — саплюк! Ён саромеецца пацалаваць цябе!

Маладыя, прыемна прыпунсовеўшы, засаладзілі гарэлку як трэба. Выглядала гэта так, што Ліля ўпілася вуснамі, быццам з якое роспачы...

Спадарыня дакторка ляпнула Васіля па плячы, ажно ён уздрыгнуў, і закамандавала:

— Ра-ассу-унуць ста-алы-ы! Будзем танцаваць, як у Варшаве!

Учынілася звалка. Мела яна той добры бок, што выяўлена слабакоў, якія пасыпаліся на падлогу.

— Гэй, бубен! Гэй, рытм падай!..

Ляснуў пярун. Нізка загалгіталі майскія грымоты. Цёты перахрысціліся. Дзядзькі кінуліся зачыняць вокны.

Дакторка козачкаю ўвайшла ў сярэдзіну разбубненага тлуму, з грацыяй узняла ўгору рукі, прыгожа закончаныя чортавымі пазногцямі, чырвонамаляванымі, і ўелася модна дрыгаць. Яна залётна пакеплівала з целяпняў, што панапіваліся. Васіль жа раскручваўся вакол яе вёрткага зада. Дзесьці, у ваннай, заходзілася ад плачу яго нарачоная.

Ён усё заўважыў адразу, калі ўжо першы раз праходзіў сюдою, па нагах гэтых вулачак, упоперак іх, ускраем гарадскога парку і цяністаю сцяжынаю, што абрубляла перыферыю Беластока, мяжою засені і сонца.

Стосныя асабнячкі. Тут час махнуў рукою на вялікія турботы, разлёгся млява ды прыдрамаў. Мясцовы рай.

Устойваўся нядзельны полудзень.

Ля вуліцы Чароўнай і далей — Кветкавай, Белавежскай, Ягаднай — утульныя тэрасы, на якіх, у плеценых крэслах, усё яшчэ не могуць наадпачывацца ўчарнелыя ад гароўнае працы здабытчыкі гэтай вымураванай нерухомай маёмасці... На якойсьці верандзе, рэжуць у карты, з мужыцкімі прысваркамі і папіваючы самаробнае віно з пузатае бутляхі. На панадворку ж павісквае галоднай свіннёю матацыкл, з якім цацкаюцца паўголыя юнакі. Каля тае ўгадованае хлапцоўшчыны швэндаюцца дзяўчыніскі, аднак, са спакуслівымі малінамі роцікаў, хоць і змораныя дабрабытам. Мацяркі, адна ў адну пабрыдчэлыя ад уедлівага замагання багацця, з ардынарным голасам, такім сіплым. У іх напэўна зацятыя вочы ды заскемлівасць на твары, з нясціхна злосным: — Няхай табе Бог дасць задарма!

Ад затаполенае Рамантычнай папахвае п'яным балем і цяжкастраўнаю кухняй. Насупроць тае ж Ягаднай забівае дух недарэчнасць спакою, распружыненая ляжанка пад вішнямі, загон маку невядома каму... Дзесьці, пасярэдзіне Белавежскай, высокагалоса буяняць; будуць выдурньвацца там да вечара, трохі патанцоўваючы, і ў змярканне, з гігам пазагольваюцца ў кустоўі чагосьці (язміну?).

Выскачкі!

Пугаўка гаварыў яму, Малявіцкай Кабыле:

—- Каб ты толькі ведаў тое, колькі іншых дзеянняў папярэднічае кожнай маёй пастанове, якую я прымаю як дырэктар?!

— Слухай: не баналь... На, падпішы вось гэту паперку, і ўсяму будуць капцы.

— Я ж не магу так адразу, ну...

Яны сядзелі адзін насупраць другога. За сцяною — цубаніў позні дождж і, на вятрыску, грукацела вадасцёкавая труба, дзесьці ўзбоч ад нуднага нэона, «Прадуктовы».

Малявіцкая Кабыла маўчаў, вырачыўшыся на Пугаўку, які паўтарыў:

— Ну не магу...

Абодва адначасова ўздыхнулі, кожны па сваёй прычыне.

— Што гэта табе на мазгі ўпала, чаравік ты?! Пугаўка зморшчыўся:

— Ты, Кабыла, мабыць, п'яны?..

— Каб ты так здароў быў, як я зараз цвярозы! Паганы настрой у іх пачаўся ад раніцы; клубавала дрэннае надвор'е, імглістае.

— Зробім мы па чарцы, га? — спытаў Малявіцкая Кабыла.

— Я ж не п'ю!

— Вып'ем баржомі, лайце безграшовы.

— Ты, Кабыла, не гавары да мяне гэтак; не люблю.

— Ці я да цябе з чым благім? Мінералка ж здаровіць жывот. Зразумей тое, мужык ты.

— Ідзі ты сабе і перастань мне дурыць галаву! — зазлаваў Пугаўка.

Не, Малявіцкая Кабыла не з тых, каго можна лёгка абразіць ды пазбыцца; ён настойлівы.

— Чакай, не гарачыся... Я да цябе — за справаю, а ты б'еш у хамут. Будзе — і мне і табе... Падпішы, чуеш?

— А гэта пра што ты зноў?

— Не, дык не...

— У мяне часу няма на такія глуповіны!

— А ці я кажу, што ў цябе ёсць? Думаеш, у мяне яго поўна?

— Ну, хопіць, — Пугаўка прыняў позу тонкае энергічнасці. — Да пабачэння.

Малявіцкая Кабыла аціх, быццам хуліган, які раптам дастаў у зубы ад свае ахвяры. Міжвольна падумалася яму: «Няўжо ён што пранюхаў?..»

— Табе спешна кудысьці? — ён уважліва прыгледзеўся да Пугаўкі вачмі таго начэплівага тыпа, што, неспадзеўна самому сабе, убачыў у свайго размоўца новыя, лепшыя, якасці.

— Не, — адказаў ён Малявіцкай Кабыле коратка, як камусьці малафарматнаму.

— Гэ-гэ, касмічнае становішча. — Трэба было разумець гэта наступным чынам: немагчыма за што-колеч ухапіцца.

Адзін з іх павінен зараз жа ўстаць, каб развітацца. У такім становішчы, якое ўжо ўзнікла, не было б важнае — менавіта хто, хоць зусім натуральнае тое, што гэта зрабіць належыць Малявіцкай Кабыле.

— Што ж: толькі. напісанае застаецца...

Пугаўка, з нейкаю заядласцю, нічога не адказаў, і ён, Малявіцкая Кабыла, памутнеў, апусціў вушы, можна сказаць, пахарашэў далікатнейшымі рысамі твару, што праявіліся на ім ад няўдачы.

Малявіцкая Кабыла ніяк не спадзяваўся гэткага рэагавання ў Пугаўкі. Ён ад таго нават, даволі сваевольна, усміхнуўся, яшчэ раз выбліснуў радасцю, быццам; сонейка, што заходзіць за пахмурны небасхіл. «Э-э-эгэ-гэ-гэ-э, — хацеў, здавалася, азвацца Малявіцкая Кабыла. — Ты, Пугаўка, аказваецца, разжыўся на начальніцкія гуморы. Ну і ну, ашаламіў ты мяне, братка. Э-э-гэгэ-э, не адзін свет змяняецца, але і людзі на ім...»

Каб не прамарноўваць часу, ён вырашыў, што паспее сёння наведаць Булаву і ўладкуе з ім іншае, няхай сабе і ў запас. «Вунь колькі прырода патраціць крылатага насення, пакуль вырасціць аднаго клёніка!.. Гэтак і са справаю: бегай, ног не шкадуючы, сушы галаву сваю думкамі ды хітрыкамі, круці-выкручвайся», — асэнсоўваў сваё Малявіцкая Кабыла, выходзячы з даваеннага будынка дырэкцыі прадпрыемства для закупак утыльсыравіны і прастуючы ў Гандлёвую вуліцу, што ў Пяскоўскім квартале з уцямнелымі камяніцамі.

У сераду пад абед.

Уздоўж Брукавай, усё неасфальтаванае, маячыла недаваленая сцяна часовага домрабочага, пад якою ляжалі, — у выкачаным пустазеллі, — мардатыя мужчыны ў камбінезонах і пілі з бутэлек. Вецер гнаў на іх шмаццё газеты, сыплючы пяском у вочы. Пахацела спелым асатом ды асаблівай сумессю ад удзірванелых пажарышчаў.

Наперадзе ж, сярод садоў нязнішчанае вайною Сасновай, па-местачковаму высілася будыніна майстэрняў механічнае школы, з дабудаваным потым другім паверхам, а таксама з прыліплай унізе кузняй на падабенства маянтковае дрывотні. З нястрымнай чуллівасцю, не вельмі жаданай мною, я глядзеў туды, дзе менавіта пачыналася сваё першае і ўласнае адчуванне фабрычнага горада, пілавіння металу, грукату, маторнага рыку... Ужо тады з халадком у мяне да людзей, непазбежным у кожнага, як аказваецца, ды з сумотаю, гэткім бессяброўем, апрыкрэлым мне ў сталасць.

Ад цэркаўкі, што на гары Магдаліны, відаць Сасновую і Брукавую за прыплюснутымі дахамі задворкаў і амфітэатр. які прафануе частку жыдоўскага могільніку. Тут чамусьці лепей уяўляць твары сяброў, заўчасна памерлых; забываюцца яны таму, што не паспелі пакінуць пасля сябе чаго-кольвек важнага. Падабнюткія — да іх! — згледзіш у велікоднае гасціннае падарожжа праз нашы беларускія лясы, аднак і ад таго ўсё роўна не верыцца ў смяротнасць. Непаўторныя — ці то ва ўсмешцы, ці ў задуменні, хоць і адчувальна далёкія ад разумення жыцця (у якім самая вялікая рызыка, гэта заставацца бескарыслівым). — Калі без пакут не бывае чалавечнасці, дык ці варта зайздросціць Георгію, ніштаватаму перадпенсіянеру, ягонай мужыцкай задаволенасці тратуарнай лёгкахлебнасцю, здольнасцямі выдушваць прапацелыя грошы нават з камення?!

Я, цалкам бязвольна, прыйшоў у гэты закутак непатрэбшчыны, да якогасьці прывакзалля, што на вялікагарадскім пайку; калі можна так сказаць, з закляклаю душою. Не ведаючы, што з сабою рабіць ды куды падзецца (?). З тым настроем, які апаноўвае мяне па меры паглыблення ў старасць, што лічу прычынаю нашае дбайнасці пра месцы вечнага спачыну блізкіх.

На Сасновай я зараз перажыў нешта такое, з чым дагэтуль не сутыкаўся. I не знайшоў назвы на вызначэнне яго — ні ў суме, ні ў радасці, ні ў абыякавасці. З гэткім пачуццём, невядома якім, відавочна гутарым з паўзабытым знаёмым, выпадкова наткнуўшыся на яго і выходзячы з нейкага свайго завулка. Шчабятліва ў нас гэта: адбываецца, хуценька і сонечна. Справа ў тым — заўважваю я па сабе, — што, з гадамі, усё цяжэй даецца размова з кімсьці, хто можа зразумець або разумее мяне. А ці не таму якраз я болей не паказаўся на ростанях Сасновай з Брукавай ля зруйнаванага млына, па-пад вокнамі ў вішнёвай квецені, якія, як бы па-хуліганску, абступілі наваяўленыя вышынныя дамы ў форме надуманых кварталаў. У рэштцы майго першасвету, якую рыюць віславухія бульдозеры і па-жураўлінаму абселі дзікавысокія краны, пераважна жоўтыя, безгаловыя (быццам уваскрэслая цывілізацыя паводле Гоймара фон Дзітфурта)...

На даўняй Сасновай несумненна быў лес.

Дарагія! Дазвольце мне выказаць сваю ўдзячнасць вам за гэту, нештодзённую, магчымасць бязбоязна падзяліцца сваімі шчырымі думкамі, з усімі. Як чалавек, які любіць і, думаю, умее разважаць, я хачу адразу падкрэсліць, што кіруюся толькі разумовымі ўстанаўленнямі, нязначна дадаючы да іх колькі кропель пачуццёвасці. Прыкладна кажучы, гэтае маё выступленне з'яўляецца мне карысным у пашырэнні майго прозвішча перш за ўсё. Звярніце, шаноўныя, увагу: змест адыгрывае тут ролю ўсяго ўмовы дасягнення мэты. Няцяжка здагадацца, што самым галоўным мне ёсць не разумнасць сказанага, але ваша пераконанасць у тым! Спадзяюся, што мая гаворка не мае заблытанага гучання...

Прапрычынаю непаразуменняў між людзьмі трэба лічыць інстынкт апярэджвання адзін аднаго, той першабытны бег навыперадкі. Усянюткія вы, як тут ёсць, ламаеце сабе галовы над спосабамі ўзаемнага акампраметоўвання. Я, зразумейце, не бачу ў гэтым нічога натуральнага. Так, воўк забівае, ме'навіта, каб насеціся, мы ж- - каб нацешыцца, паляўнічыя. Ненатуральнасць чалавека ёсць яго сутнасцю!

Але, давайце бліжэй паўсюдных даеведчанняў. Некаторыя з нас, а хто — добра вядома, зрабіліся падлыжнікамі. Ад хітрасці так? Праўда тэта, аднак-жа, частковая. Ад такога ў іх характару? Трохі' большая праўда ды, таксама, далёка няпоўная. Ліжуць яны начальнікам...— са страху! Не, не ад гэткага пярэпалаху, пра які мы, зазвычай, думаем. Іх жа страх ёсць народжаны свядомасцю, што яны схапілі ад жыцця больш, чымсьці вартыя таго. У інтэлектуальным сэнсе тое няблага сведчыць пра падзадкаў...

Можа, сёй-той і падумаў зараз, што я гэтак перад вамі шчырую, бо з глузду з'ехаў? Памыляецеся, цванікі, і яшчэ раз кажу вам: памыляецеся, вы хітрэцкія булавешкі! Іду далей: зусім не збіраюся стойваць уласных высноваў ды поглядаў, няхай сабе і найжахлівых, бо набліжаюцца часы, у якіх проста аплаціцца быць адкрытым. Я скураю адчуваю іх прыход, бы вуж чужую хаду! А ваша, як жа відавочнае мне, здзіўленне ёсць доказам існавання тае асаблівае непісьменнасці, якую варта б назваць разумовай глухатою ў малых людзей эпохі. Правінцыя вы, эх, круцялі прасцяцкія!..

Гаварыць праўдачкі, а не праўды і столькі, колькі неабходна тое справе, — вось падстава дзеля адзінкавага, грамадска істотнага, руху наперад. Змоўчванне нязручнага або беспрыдатнага — самая годнасная форма махлярства (я не прымаю гэтае паняцце ў свой прыватны фонд слоў). Хлусяць тыя, у каго не выпрацаваліся здольнасці засвойваць актуальнае становішча; такім здаецца, што магчыма ўсё перачакаць, пакарыстаўшыся паставаю малпы ў дождж, у скурчанасці. — Чаму ж гэта яны так лічаць? — спытае нехта. У адказ я магу толькі дадаць: гультай заўсёды будзе спадзявацца на кагосьці! I — што наўкола, пераважна, менавіта гультаі. Куды ні кінуць вокам, поўна распоўзласці...

Слухайце, эй, вы! Дружбу кожнага з вас я ацэньваю на паўлітра сярэдняе гарэлкі. Дальбог, не занізкая вам цана, панове. Ваша адданасць прадпрыемствам, з работы ў якіх вы жывяце, не перавышае зарплаты. Усе, да адзінага, вы дастойны вяроўкі! Не, не пужайцеся: люблю прыём іншасказальнасці... Я, такім чынам, пажадаў апавясціць вам тое, што не бачу сярод вас некага такога, хто ў адпаведных акалічнасцях, спрыяльных пасабачанню, не пераўтварыўся б у сукінсына; сёй-той з вас, мабыць, з некаторай засаромленасцю, не больш. Па чым я тое пазнаю? Гм, па вашай паказной прынцыпіяльнасці, з якой, напрыклад, хам з універсітэцкай адукацыяй абураецца на брыдкаслоўе ў таварыскім гурце асоб, да якіх мае ён надзвычай тонкую справу; карыслівая разнавіднасць прагрэсіруючае хваробы тактычнае вернасці. Узорным кандыдатам у сукінсыны з'яўляецца выдатна інтэлігентнае індывідуум, якому не хапае натхнёнасці, або — наадварот — цудоўны дурань, нярэдка званы: свой чалавек (хлопец). Аналізуючы пытанне сукінсынства, трэба справядліва ўказаць і на яго ясныя бакі. Ёсць у ім, а як жа, праявы і чалавечнасці. Аб тым можам пераканацца ў, так знаным, становішчы без выйсця. Сапраўды, інтарэсы сукінсына атаясамліваюцца тады з агульна грамадскімі, згодна ідэалу: «Сва-боднае развіццё кожнага ёсць умова свабоднага развіцця ўсіх».

Паважаныя бадзяжнікі! Вы, зразумела, крывіцеся на маю прамову, хоць — я ўпэўнены ў тым! — спадцішка пагаджаецеся са мною. Гэткае рэагаванне характэрнае ўсякай душы прайдохі: адно гаварыць, другое рабіць. У гэтым выступленні я не прэтэндую на вычарпальны пераказ людское дрэні. Мой голас прашу лічыць як заахвочанне дзеля далейшых, ужо зладжаных і глыбокіх, роздумаў у галіне праблемы антытэзы ў чалавеку, які ёсць, пакуль бесканку-рэнтным, вытворцам усяго духоўнага ў нашым, задрыпаным, свеце. Ну, бывайце, дзеці сусвету, бывайце, халеры вы, а не людзі!..

I, закончваючы ласкава дазволенае мне слова, сардэчна дзякую вам за ўвагу да гаворанага мною, за цярпімасць адносна маёга шчыравання. Сыду я з гэтае трыбуны шматпаважанага сходу з той, падбадзёрваючай сэрца і душу, пераконанасцю, што нікому я лішне не заняў часу, якога, даражэнькія, заўжды мала і мала ў нашым жульніцкім побыце. Дзякую! (Апладысменты ды воклічы: «Брава»!)

Прастэнаграфаваў — Сакрат Яновіч

Мы ехалі ў Гаркавічы. Каня паганяў дзядзька.

— Горача! — маці скінула з плячэй хустку, яе чорны колер пасівеў ад пылу.

Бацька гутарыў з дзядзькам:

— ...Кажаш, на Пятра і Паўла будзе па ўсім?..

Пясок сыпаўся з колаў, трашчаў. Пад Паповаю гарою бліскала азерца, якое абступілі купы аеру.

— Піць, маманька! — мне здакучыла смага. Маці зазірнула ў мае вочы, адвярнулася і страсанула хусту над сцежкаю. Па яе жылістай шыі сцякаў пот.

— Паганяйце, мужчыны, каня! Няма чым дыхаць, — хусту яна складвала роўненька, рог з рогам. — Бацьку, не рассядайся так! — ён забываў, што не адзін тут.

— Пяску, во, па калодкі, — адказваў для маці дзядзька. — Но-оо, буланая!.. На Пятра і Паўла напэўна...— дагаворваў бацьку пра жніво, пшанічным голасам.

— Чаго табе цесна?! — запёкся на яе бацька, але маці змаўчала яму. — ...Да Пятра і Паўла, ого, не паспеюць...

Фурманка пагрукатала па камянях. Колы, з жалезнымі абручамі, ляскаталі. Цэлым возам моцна падкідала. Маці ўхапілася за бацькава плячо і, другою рукою, за гнаяўку. Я ж ушчаперыўся за клініцу.

Перад канём расступіліся людзі, якіясьці дзеці. Большы хлопец — лысы, выгалены да скуры.

— Дзеці з Гаркавіч, — сказала маці.

— Але, — дзядзька, невядома чаму, падтакнуў ёй і заціх. Ён не глядзеў на іх.

— Сядайце, хлопцы, на воз, — загаварыў да іх бацька, менавіта, загаварыў, а не сказаў. Усё роўна як бы: «Ідзіце, хлопцы», каб пачуць у адказ: «Ага, ідзём».

Гэта адгануў той лысы, зацяты:

— Дзякуем вам. Блізка ўжо.

Маці паглядзела дапераду.

Яна ўздзівілася:

— Бачыце вы, даязджаем да Гаркавіч!

— Чаго хочаш: сем жа кіламетраў, — дзіўна сказаў бацька. Не заўсёды можна было зразумець яго.

— I гэтыя дзеці, дзень у дзень, ходзяць у школу аж да нас, у Крынкі? — маці спачувала ім. Аднак жа я адчуў і яе папрок мне: усё маю на месцы, а вучуся, вось, пэўна горш за іх...

— Ага, — дзядзька яшчэ штосьці гаварыў. — Яны, значыць, ну...

Я прыкмеціў зверху, што за плячыма тых хлопцаў на дарозе, — мяшочкі, вуглаватыя, з кніжкамі і пеналамі.

Яны не спадабаліся мне.

Ішлі спакойным крокам, зышлі на конскі троп, каб не падбіцца на гладкай сцежцы, босыя. Меншыя і меншыя, зніклі за намі.

Прыблізна тыдзень назад ён папярэдзіў Юрку, што менавіта яму ўчыніць свінства, — і так зрабіў. У гэтай яго вернасці дадзенаму слову як паэта подласці, цяпер аказалася, не трэба было сумнявацца... У рэагаванні хворае маралі мы, аднак, шукаем аналогіяў са звычайнаю няўпэўненасцю, гэткай, з якою ўспрымаецца намі звестка пра няшчасце, што напаткала нашага прыяцеля. Ну і дапускаем памылку!

Паталогія наогул этыкі развіваецца паводле ўласных жа законаў, у ліку якіх найгалоўнымі лічаць:

— фікцыю абсалютнае рацыі, гэта значыць: заўзятую пераконанасць у сваёй крыўдзе;

— катастрафізм адзіноцтва або філасофію фаталізму, што знаходзяць сваю рэалізацыю ў крайне імпульсіўнай нянавісці да добрых людзей;

— манію праследавання, якую, даволі часта, называюць павышанай агрэсіўнасцю. Папулярнаю праяваю яе з'яўляецца празмерная схільнасць да даносчыцтва і падлізніцтва, як правіла, выступаючыя сумесна.

Калі ўчыненае нам свінства не здолее паслабіць нашага розуму і змуціць пачуццяў, мы слушна пакідаем яго па-за сваёй увагаю. У выніку ж такіх нашых паводзінаў маральна хворая адзінка, вядомая справа, апыніцца ў становішчы пазбаўленае падтрымкі накшталт яе задаволенасці ідыёта. Яна, затым непазбежна, дасягае свайго паранаічнага дна, з прычыны чаго мы не павінны сябе дакараць. Ад гэтае хваробы, пра што трэба ня-спынна памятаць, пакуль нямаш ратунку.

Як жа быць без ката і сабакі? Але, на гаспадарцы. Тым больш — пастарэламу мужчыне ды яшчэ бяздзетнаму ўдаўцу, гэтаму Антону!

Кот у яго называўся Бандзіт, а сабака — Малюта.

Бандзіт жыхараваў на гарышчы, Малюта ж — у сенях. На разбоі свае кот вылазіў праз дзіру над апухаю, а сабака старажыў сядзібу, цікуючы з-пад падрубы (пад якою выграб сабе ямку). Сам жа Антон выседжваў вечары ў кухні, у тым яе месцы, дзе стаяла ўчарнелая печ з выкаўзанай ляжайкаю. У колішні пакой ён наваліў быў каменнага вугалю, ажно праламалася пад ім падлога. Уставіў туды і — разбіты ўлетку — матапед, а таксама даваенны ровар, на якім, у маладосць, падвозіў у нядзелі дзяўчат, што кветкамі йшлі ў царкву; пыліла лахмоцце і пабрэньквала запавуцінелае ламарэнддзе.

Жылі тут чалавек з катом і сабакаю, як быццам на трое душ.

Антон цягавіта гаспадарыў ва ўсе чатыры поры году. I нават падзарабляў ён у лесе як дрывасек, не столькі з прычыны жыццёвае нявыкруткі, колькі, менавіта, дзеля нагоды прыдбаць лішні грош у кішэню.

Бандзіту, дык зусім не было галадухі.

Часам, праўда, шпарыла яго па хвасце тая кабета, што наведвалася ў гэты бесталачын хутарок ды наводзіла ў ім усё тыя ж парадкі (пасля вячэры, Антон дубасіў яе чамусьці на мяшках з мукою ў каморы). Даставалася тады і Малюце, які, замест даць драпака ў зараслі чарносліву, скавытаў і падлізваўся бабе. Яна адыходзіла адсюль пасля трэціх або і пятых пеўняў, не пазней як на світанні, нарагатаўшыся з гаспадаром.

Вярталіся сюды спакой ды бесклапоцце. Бандзіт, іншы раз уранак, неяк спачувальна пазіраў са свае вышыні на таго Малюту ўнізе, які дрымотна лыпаў на яго бельмакамі, і здавалася, што ў такую хвілю яны думаюць пра адно і тое ж: чаму гэта кот з сабакаю не зжывуцца?

Антон тым часам утомна храпацеў як пшаніцу прадаўшы, пакуль не будзіў яго піск галоднае свінні з парасятамі (авечак ён не трымаў, а карова ж, ад старасці, рыкала мала і глуха). Яму снілася пагода. Ягоную ўціхлую здаволенасць можна было параўнаць з ліпаю, калі яна цвіце ў касавіцу, у закуцці прыгумення, за якім бе-ляхціць палоска грэчкі, запахацеўшы аселле ажно па ельнік з Барсуковаю гарою.

Бандзіт па-свойму пачуваўся гаспадаром на хутарку: пацукоў біў з разважанай заўзятасцю, наскокваючы на іх з агароджы ў свінятніку, дзе любілі яны матлашыць; затое ж мышэй ён як бы пашкадоўваў, каб не звяліся яны, ці што. Малюта не меў столькі занятку, зладзюгі папрападалі, пужаў толькі зайцоў, што панаджваліся ў капусту; абачліва пабрэхваў на дзікоў, дратуючых бульбоўнік за садком з гушчэчаю смуродзінаў. Антон упаляваў быў з абрэза ўгадованага адзінца, якога ледзь адшукалі назаўтра, у сырадэлі каля Смяцюховае сасны (куля развярэдзіла яму вантробу).

Сабацы даводзілася набрацца жуду, калі ў маразечу прыбіваўся сюды воўк ад Верхрадулінскае дарогі. I кату тады рабілася сцішна.

Але Бандзіт не застаўся б сабою, калі б утрываў без чаўпасы (ён будзе век здзіўляцца сваёй дурноце!). Здарылася з ім такое: неяк дабраўся да бутэлечкі з валерыянам, выкаціў яе са шкапчыка, разбіў і налізаўся таго дуру як трэба. Антон жа, нічога не скеміўшы, спалохаўся не ў жарт тым, што Бандзітка ашалеў, недзе скусаны пацамі або развалацужанымі дварнякамі... Хітра займеў ён прыяцеля ў салявы мяшок і, быццам у падзяку яму за службу, панёс у поле цкаваць сабакаю.

Як толькі Антон вытрас Бандзіта ў раллю, Малюта збянтэжана заскуголіў. Кату, аднак, было не да скаргаў; выцверазелы, мільгануў і туды і сюды, ды наўкола ні дрэўца якога альбо хоць кусціка для паратунку! I ён, на вачах нічагуткі не разумеючага сабакі, сігануў на свайго гаспадара і вавёркаю ўзбег да ягонага, уздыбленага, чуба...

Нібы хтосьці ўпаткаў потым, як Антон — з катом, бы каблук, на галаве і з сабакам ззаду, — дагопаў да Воўчага Вока ў Ласіным лузе, дзе надоечы злоўлена ўімшэлага шчупака-качкаеда... I ўсякі почут прапаў пра іх, а нейкая нячыстая сіла спаліла хутар. Там і цяпер нешта гудзевіць поначы.

Пакірачаны сад, узіму гэта відаць.

— Мікалай, як жывеш? — я напаткаў яго ў сталярні, шукаючы каго іншага.

Мы пасталі ля акна, шырокага на ўсю сцяну.

— Бачыш — сталярую, — ён калупнуў пляскатым алоўкам у пагабляванай дашчыне. — Не наракаю, ёсць работы... — I падумаўшы: — Цяперака менш заказаў; сезон пачынаецца пад велікодную пару, калі звяснее, — узнябожаны, сівеючы.

Хацелася мне сказаць яму: Мікалай. I ні слова больш, каб доўга памаўчаць з ім.

— Твае дзеці — вялікія? — неспадзявана спытаў ён у мяне.

— Ага, старэйшаму будзе пятнаццаты год, — неяк гатоўліва адказаў я яму, намагаючыся нават на ўсцешанасць. Ён стаяў з апушчанай галавою.

— Вып'ем, — сцвердзіў, неяк скрадліва зірнуўшы ў мой бок. Я не зразумеў, хоць нікога старонняга тут не было.

Узяў ды адчыніў ён аптэчку першае дапамогі, адкуль выняў бутэльку, паўлітра жытнёвае гарэлкі. Дастаў таксама жменю якоесьці закусі, пашчэрбленую шклянку...

— Недзе павінна быць яшчэ адна... — апраўдваўся перада мною. — Чорт яе кудысьці занёс!

— Мікалай, я ж не п'ю. Ведаеш, — не п'ю. Не магу, мне нельга. Хворы стаў...

— А табе — што?

— Нэрвы, браток, нэрвы!

— Плюнь на іх, — Мікалай першы раз паглядзеў мне ў вочы. — Кажу табе: плюнь! У мяне іх, думаеш, няма? — наліў гарэлкі ў шклянку. — На, бяры!

— Павер мне, Мікалай... — я прасіўся. Паказаў яму бутэлечку з лякарствамі, што насіў пры сабе.

Ягоная рука перастала тыцкаць пачостку мне пад нос, а чалавечкі вачэй пахадзілі па лацінскіх літарах на наклейцы тае бутэлечкі, потым па маім твары і заплюшчыліся.

— Ну, Бог з табою, — сказаў ён і выпіў сам. У тупым задуменні разгарнуў газету, у якой знаходзіўся падабедак; панюхаў хлеб.

Прысеў есці.

— Ты гэта, даўно так пакінуў? — запытаў у мяне наконт выпіўкі, без крыўды. У аптэчцы ж намацаў яшчэ і слоік з квашанымі агуркамі. — На, вазьмі, хоць паеш, — працягнуў акраец чарнахлеба з гатаваным мясам ды падштурхнуў да мае рукі, усё-такі апетычны, слоічак.

У гэтым ужо не выпадала адмаўляць яму.

— Спачатку цягнула да чаркі горай, чымсь да суседавай жонкі, — тлумачыў я.

Не пра тое гаворым. Голас неяк чужы. Я аціх, і Мікалай маўчаў: цямкаў мясны бутэрбродзіска, паглядаючы то ў акно, то на бутляху. Болей не наліваў — нагою адкінуў утоптаны абрэзак, і ў сонечных промнях завіравалі пылінкі, па-камарынаму заклубавалі, адлятаючы ў паласу ценю.

— Добрая сталярня ў цябе, — загаварыў я. Палягчэла мне, таму сказаў яшчэ: — Убудаваў ты яе, відную, прасторную, цёплую... Малайчына, Мікалай!

Ён не адказаў. Пашукаў адною рукою на паліцы і падаў мне чырвенную даму. Бачачы тое, што я не здагадваюся, у чым справа, адвярнуў карту: на яе другім баку ружавела голая жанчына.

— Швэдскія, — сказаў пра карты. Скончыў есці, а газету, пакумячаную, шпурнуў у кут.

У яго памакрэў лоб і скроні. I нос. Падумалася, што звяры не пацеюць, калі ядуць...

Вяртаючы яму карту, я хацеў сказаць: «Глупствы, Мікалай». Але сказаў іншае:

— Адкуль ты вынайшаў такую? Нашто яна табе? ён, усміхнуўшыся без сэнсу, усё роўна бы той Паўлючук з Зубава, выцер рукі аб камбінезон, каб не папэцкаць таго, што паказваў быў, а я аддаваў яму назад.

Гэту чырвенную даму адкінуў ён на тую паліцу хутка і далікатна, як нешта гарачае ды смакавітае. Больш нам не было пра што гаварыць. Я пайшоў.

У канцы Гарадоцкае вуліцы даганіў мяне густы снегапад, за якім сунуўся туман гнілое пагоды.

Ян Гальшанскі перайшоў на працу ў рамонтнай майстэрні трактарнае базы ў Даўгаброддзі. Сам ён аграном па прафесіі, стаў механікам тут і пачаў зарабляць больш, чымсьці таго быў паспадзяваўся.

Ён наняў кватэру ў старой удавы, якая, у той жа вечар, расказвала яму пра сваё жыццё і дачку Гандзю, што пайшла замуж кудысьці далёка. Выслухаўшы жанчыну, Гальшанскі павячэраў, прагледзеў за сталом газету, затым памыў у халоднай вадзе ногі — каб не пацелі яны, — і, з палёгкаю, укладавіўся спаць; ужо з пачаткамі ўдушу, таму пакурваў мала, а з алкаголяў прызнаваў адны каньякі.

Як чалавек, які апынуўся ў новым асяроддзі, Ян Гальшанскі зразу не наважыўся наладжваць сабе знаёмстваў; прыглядаўся да людзей. Яму, як неблагому майстру, пасыпаліся прыватныя заказы, і стала хапаць часу толькі на спешлівае абеданне ў сталоўцы; дамоў жа вяртаўся пад поўнач. «Вы зашануйце сваё здароўе», — пагаворвала ўдава, калі ў Гальшанскага не было жадання паесці, прыйшоўшы з работы. Забіўшыся да сябе, у пакой, ён вымаў з кішанёў жмуткі грошай, важнейшыя банкноты выгладжваў і клаў за вокладку ашчаднае кніжачкі, якую захоўваў у шуфлядзе камоды. Здаралася, — захроп, пакуль здолеў укрыцца коўдраю.

Упрысвятак Гальшанскі выпіваў. кумпястую чарку армянскага, браў у рукі купленую кніжку (пра. Дантона). Любіў ён тады сядаць ля акна з відавокам на лугі і лес.

Аднаго разу Гальшанскі разгаварыўся з гаспадыняю на векавечную тэму разбэшчанасці ў маладых. Але ўдава счапілася пярэчыць яму, баронячы гэтым Гандзю.

Сваю, аб якой яна была згадвала, што легкадумна пакінула там мужа. Яна запамятала гэту гутарку, зрабілася бурклівая.

Як бы аднае бяды было Гальшанскаму мала, ён, на працы, яшчэ прамовіўся перад загадчыкам майстэрні аб тым, што бачыць магчымасці рацыяналізаваць арганізацыю рамонтаў машынаў гаспадарам так, каб яны не вазіліся з імі ажно на базу, а гэта палепшыла б становішча асобніцкіх гаспадарак ды паспрыяла б скарачэнню аферысцкіх хабараў. Стары чуйна зірнуў на яго і сказаў, што яму, хлопчыку, абрыд мёд... Злосць тую Гальшанскі пусціў паміма вушэй, але яна, неўзабаве, аб'явілася яму на сходзе працаўнікоў, калі ён спрабаваў змяніць тон спрэчак па дакладу дырэктара: з малебенскага на дзейсны. На яго паказвалі пальцам, нават актывісты ў прадпрыемстве; іншыя ж, дрымотна пашчылініўшы вочы, прынцыпіяльныя размоўкі свае з ім закончвалі прапановаю выпіць. Ен усё ўпарціўся; схадзіў у мясцовы камітэт прафсаюзаў і, натуральна, адчуў вакол сябе нешта такое, што ў фізіцы мае назву з'явы супраціўлення мяккіх целаў.

У сталоўцы сілкаваўся ад таго здарэння моўчкі; яго — не тое што надакучвала сцерагчыся ўласных думак — утомна падточваў, аднак, страх, каб не дапусціць гэткую памылку, якая прымусіла б пакінуць, някепскую ўрэшце, пасаду.

Гальшанскі набраўся выгляду надзьмутае асабістасці. Гэта тады празвалі яго — дырэктаровіч.

«Яны ўпэўнены ў тым, што памкненні і ўчынкі не бываюць бескарыслівымі», — падумаў Ян Гальшанскі пра супрацоўнікаў.

Ён, неяк, апусціўся ў спакой.

Уканец гэтай няхітрае гісторыі, відаць, трэба сказаць, што Гальшанскі з гадамі пераўтварыўся ва ўсімі шанаванага жыхара Даўгаброддзя. Разжыўся ён на аднапавярховы асабняк з плывальніцкім басэйнам у садку, выпісаў сабе легкавую машыну амерыканскае маркі «Ягуар», а летні адпачынак пастаянна праводзіў на поўдні Еўропы. Ажаніўся з — чароўнае пекнаты ды ціхага характару — настаўніцаю суседняй школы. Даўгабродзінцы, калі і папракалі яго перад чужымі, дык адно ў тым, што шлюб з ёю ён браў ажно ў парыжскай саборнай царкве...

Гальшанскі рызыкнуў на свой рахунак і, пакінуўшы працаваць у задрыпанай базе, заснаваў фірму са змешаным, паўканадскім, капіталам, са спецыяльнасцю па вырошчванні ды экспарце нейкіх мудрагелістых грыбоў, характэрных тутэйшай кліматычнай зоне.

Сядзібу Гальшанскіх названа між людзьмі — Дырэктароўшчына. Гальшанскую ж — французіха.

Я ведаў, што цябе даўно няма тут, у гэтым панылым горадзе, але, як бы насуперак камусьці, усё шукаў твайго позірку ці ягонага хоць адбітку ў прывабнае прадаўшчыцы гваздзікоў ля ратушы чырвонацаглянай. Мне неяк здавалася, што я, вось, упаткаю няхай дачку тваю, пэўна, гэтак жа задуменную паненку і ўжо дваццацігадовую...

Я свае Крынкі бачу, калі ў чужых далячынях апынуся!

Таму чуў не чуў правадніка свайго па Уроцлаве, такога сімпатычнага паляка, які, намагаючыся прыняць да сябе і яму не вельмі спадобную спадчыну прускую ў гэтай, нездаровай ды камарынай, даліне Одэра цягаў быў мяне ў касцёлы бяздарна-высокія, яшчэ Пястовічаў тых, што без айчыны засталіся ў задворках Еўропы. Ды я, замест таго каб надыхацца пахамі гісторыі трагічнае, сумотна ўяўляў пошумы ў пушчы па-над нашай Свіслаччу, у прасторах беларускіх, і перашэпты кахання вячэрняга пад кучмамі бэзаў прывулічных, і твой вобраз дзявочы ўзнаўляў — ты не здзіўляйся! — ужо з натугаю амаль старэчаю, і паўставала ўваччу маім сцяжына да твае хаты, па-хлапечаму снёная...

Не першы раз я ў гэткім старонні, якое магло б мне і не быць.

П'яны ад смутку, я валошку клікаў да памяці свае, сінюю, як неба, блакітную, як годнасці сімвал. (Кветку гэту палявую я пра-паную ўчыніць гербам Дабрарусі шматпакутнае, усё франціш-канскай!) .

Я, бадай, і не хачу цяпер ведаць таго, дзе ты менавіта жывеш, ды і стрэчы з табою, папраўдзе, зусім не жадаю. Хапае мне аднаго ўяўлення цябе, або, мабыць, і не яго ўжо трэба, бо ж я, калі моцна падумаць, быў улюбёны ў магчымую веліч прыгажосці цела і душы твае, а не ў цябе самую, рэальную. I нават баюся па-думкі аб тым, хто ты зараз! — Нехта можа зласліва сказаць пра мяне, што ўкахаўся я ў сваё, колішняе каханне да цябе.

На тое мне цяжка будзе запярэчыць. У словах такіх акажацца нямала праўды...

Я — ведаеш — так і не зразумею карыслівае шчаслівасці ў тым чалавеку, якому ўдалося перастаць быць сабою.

...З поснай палёгкаю ўнутры я сеў у вагон хуткага цягніка Уроцлаў-Беласток, які, неўзабаве, крануўся ў дарогу.

Была гэта, бадай, першая такая Куцця у нашай радзіне, на якой мужчыны не гаварылі пра палітыку і Хрыста як рэвалюцыя-нера. I, нават, не даходзіла да рагатлівых пажартункаў. Старыя выдаліся. яшчэ болей старымі, а ў дарастаючых. унукаў высыпа-ліся бародкі, рэдкія пакуль, але старанліва імі прыгладжаныя. (Гэ-тыя стылевыя апосталікі не ўмелі хрысціцца!).

Адчувалася настрой нейкага здзіўлення.

На лапістай ялінцы, устаўленай у вядрыска з пяском і вадою, зіхацелі штучныя зоркі. Ад акня цягнўла па нагах вільгаццю, ад чаго ўсе хацелася есці; (у флаконіку, што стаяў за міскай з салёнымі грыбамі, гарбеў гваздзік, бы тая аддалёная пальма на іконным краявідзе).

Адзін з нас, найбольш салідны сярод зяцёў, — нечакана і даволі непрыстойна пафліртаваў быў з сярэдняй швагеркай, якой нічога не трэба два разы паўтараць. Гаспадары вячэры падалі на стол гарэлку, сапраўдную жытнёўку, у бакавых пакоях іх вілы галаслівілі малыя дзеці, чамусьці таксама парамі, а нам у ахвоту пілося, маючы ў сабе тую свядомасць, што сваю легкавую машыну кожны пакінуў дома, каб не разбіцца з п'янкі...

Калі, урэшце, усе мы схамянуліся, што праз сорак дзве хвіліны ад'язджае апошні прыгарадны аўтобус, — узнялася апрананіна! — Хлопцы пайшлі былі з Куцці раней, перад дзевятай, спяшаючыся кудысьці да свайго. )

Мне добра было прайсціся з цесцем у гэты ціхі марозік і са спакойным жаданнем пагаварыць...

— Ці ў таго, хто забіў двух за тое, што яны залезлі яму ў сад — нямецкім штыхом ён пабіў іх, увосень пасля вайны, — ці можа ў такога яшчэ праявіцца сумленне, ну, хоць на старасці гадоў? — і цесць пачаў расказваць пра ваўкаватага хутаранца, які пабудаваўся па-над лугам, што за Туркавым крыжам.

Але нам ужо не было калі: да прыпынку сунуўся аўтобус, быццам па-навагодняму ззяючы сігнальнымі агнямі, аднак жа буркліва.

У маразечу каб зайсці мне ў ялінавы лес, у якім стаіць дагледжаны асабнячок (менавіта не хата). У ім павінен быць пакоік у рагу або, лепей, на паддашку, як сказаў бы паэт, пад крылом цішыні; з цёплым логаўцам, з фатэлем ля каміна, з відавокам на абснежанае галіноўе за акном. З кніжкамі на, ледзьве пагабляванай, палічцы ў кутку...

Як жа блаславёна чыталася б там апавяданнейкі Янкі Брыля; навелы Чэхава, прозу Сэндрарса ды Бабеля. I яшчэ нешта — аб дымнай сінечы азёрнай Браслаўшчыны з белай готыкай або пранізліва светлых далячынях Правансіі — такое, ад чаго слёзы стануць уваччу, якія мала будзе назваць вышэйшай радасцю...

Быў бы гэта, несумненна, пярэдых у таго, хто ахваціўся калатнечаю будняў і каму пакуль няпозна спасцігнуць тое, усё нанова разуметае, ад спаконня вякоў: дабро ў чалавеку, гэта вельмі вялікая рызыка яму! А таму гэтак, бо — мае яно прыгажосць Траянскай Алены, Ікара даверлівасць лёту, богапасрэдніцтва Анёла, гэтага вестуна наогул смерці... Яксьці, быццам мімаходзь, скрывіўся б ад напамінання благіх гульняў малагодкаў на забытым лузе, дзе, калісьці тады, пасвіў быў кароў Піндаль, той самы спакайнота, пра імя якога не пыталі нават дарослыя і якога біў Чорціхі Фэлік, зачэплівы Фэліско (яму ўсяго было замала!). «Чаго табе трэба ад мяне!» — плакаў Піндаль, а Чорцішын адно рагатаў, бы рыжы Лісахвост з Левіяфанавага хутара, што пад Разбойнікам.

...Глыбокая мудрасць, гэта і глыбокі сум, — узведаў бы, і адбеглася б ад мяне ўтомная нецярплівасць да заўтрашняга дня, такая з неістотнаю заклапочанасцю, халтурнай ды лішняй, як тыя. парадкі ў перадвялікдзень, пасля якіх, таксама, пераломнае не здарыцца.

I хоць, зноў і зноў усянютка, што хочаш, станецца мне як бы ясным, а мо якраз і таму разальецца па целе саладэча ад спадзявання надзвычайнага, ні мною і ні кім не прадбачанага, усяго неяк прадчуванага, непадатлівага выслоўю, як розуму нашаму пытанне: чаму ўсяму ёсць свой канец, чаму арол-карлік жыве не больш пятнаццаці гадоў?

Яны сустрэліся настолькі нечакана, што адзін з іх, у першую хвіліну, не мог успомніць імя другога. Даўно не бачыліся.

— Во дык сустрэча, ай-яй-яй!.. Скажы ты, што за спатканне?! Я, во, ужо ад вясны хацеў пабачыць цябе, нават разоў колькі званіў табе па тэлефоне; думаў ліста пісаць. Уяві, во, братка: іду я зараз па тратуары ды згадваю сабе, што неўзабаве, усё-такі, павінна вынырнуць з вулічнага натоўпу твая задуменная фізіяномія, і так гэта, во, яно і здарылася! Вялікі дзякуй за тое лёсу, што нарэшце звёў нас!!!

— Ну, добры дзень, Віця.

— Я, ведаеш, быў, во, па-суседску з тваім домам. От, ведаеш, шэфіско маё запілося, і я праводзіў яго, во, бы тую дзеўку састарэлую з чужога вяселля, гэ-гэ-гэ... Калі б ён, апантаны, не дапусціўся таго, дык не было б тут мяне...

— I мы не надышлі б на сябе, Віця.

— То ж але, то ж але... Няхай начальства не дало б па газе з выпадку халернага візіту інспектара галоўнае ўправы...

— Той інспектар задумаў інспекцыю — у надзеі па-хмяліцца?

— Ах, Толічак, каб толькі ўсяго пахмяліцца!.. Ведаеш, роля алкаголю ў функцыянаванні нашай правінцыі неверагодна значная! Наконт жа таго інепектара, ты, во, здаецца, маеш рацыю... Няйначай як ён з'яўляецца наладнікам гэтай маёй з табою сустрэчкі, той высокапастаўленец. Ясна, што па чыстай выпадковасці, во, калі наогул нешта такое існуе ў жыцці.

— Падзякуем таму пану?

— Каму? Што ты гаворыш?! Інспектарыско жа ж звалокся, падла, да нас паводле графіку размеркавання камандзіровак. Сам жа бачыш, як і я, во, што наша сустрэча тут, так сказаць, была спланавана па ўсёй форме, і паглядзі, прадвызначана ёй дату! Адно мы, ага, пра нішто не ведалі, во, матылі першабытныя пазбаўленыя смаку ўплываць на зямную мітусню... Такая ўжо, во, доля ў нас: бегаць не так, як жадалася б, але менавіта так, як гэта магчыма...

— Гм...

— Табе, Толь, нешта няяснае?

— Не, чаго ж: усё зразумелае. Ты ўраднік і як службовы чалавек знаходзішся ў становішчы ў адпаведнасці з наступным узорам перспектывы, які бытуе ў прымаўцы: служы пану верне, а ён табе перне!

— Не зусім, во, я пераварваю тваё...

— Нічога, гэта тэма на другую размоўку. А цяпер кажы, Віця, што гэта такое не дае табе спакойніста быць на свеце без мяне?

— Ага, што ж я хацеў сказаць табс... Яны загаварылі аб справе.

Гандзі пашанцавала са смерцю: памірала ціха, як і жыла. Яна выбралася на той свет у пару: гаспадарка выадпаведнілася, а і сама не была ўжо зараз надта патрэбнай.

Бабы, што зыйшліся на яе паховіны, зайздравалі Гандзі. Хата стаяла, як шклянка, і новы хлеў, і гумно на два такі, і сад вялікі; не сорамна ёй, працаўніцы, за сябе перад Богам. I ўсе яе шкадуюць, і дзеці ўспамінацьмуць; нядоўга хварэла яна ў пасцелі.

Добра паміраць у гэткай сядзібе!

На прычэсаную, чысценька ўбраную нябожчыцу жальна пазіралі ўдубянелыя мужчыніскі, трохі з крыўдаваннем, як у тых, хто на сваё перажытае аглядваецца без гонару...

Развітвалі Гандзю не галосячы і не прычытваючы; у якімсьці задуменні, і старэкі і маладыя. А на памінках — не наліў горла нават Літровы Антак; усцяж схвалілі людзі пекненька аздобленую прычэпу, на якой вязлі труну, да самых могліц, ды і трактар, што, усё роўна бы знароўлены смутэчаю конь, псаваўся (каля кузні Лапы выменялі ў ім шворань). Нявестка плакнула над магілкаю Гандзі, прыемна было глядзець — неяк далікатна, з тонкім уздрыгам барады, высаканогая і ў сукні з каштоўністае чэрні, у лакерыцах і ў амэрыканскім парыку з кудзеркамі, пад вэлюмікам. Сын жа, што і казаць: выліты дырэктар (вылюдзіўся ён на кантрактацыях цялят)

Адбылося, як у тым кіно пра панскія маёнткі.

Па Гандзі змуравалі — потым — помнік, з анёлкам па-пад крыжам; беластоцкі каваль збіў жалезны платок, накляпаў на яго ружаў з бляхі. Поначы загараецца там лямпачка, ад акумулятара з аўтаматычным выключальнікам.

Гандзі няма чаго наракаць: спазнала бяды, але і раскошы, урэшце!

Хто ж гэта калі бачыў, каб па нашай вёсцы чалавека так хавалі?

Гандзю першую.

Па тым як дрыгала яму папяросіна ў губах, зводдаль было відаць, што гаварыў ён не сціхаючы. Адоліска слухаў яго, пагладжваючы лабаціну сваёй белай легкавушкі, усё роўна што нейкага, жахліва вялізнага, кормніка, якога, за ладна тоўстую саланіну, не сорам і за вушыма пачухаць. Яны, пэўна, дамаўляліся выгнаць самагонкі ў хмызах Сарочае Ножкі, за тымі рыбнымі яма-мі, што на азярыску пагарэлага вадзянога млына Пытляванага Франіся. На гэтку справу Адоль сам не рыпаўся, без Бранікага.

Стаўшы гарэлчынымі братамі, яны супражылі ў незвычайнай згодзе. Пасябраваліся пасля таго, як, б'ючыся, хадзілі да тае ж Салодкай Лёлі, малодшай дачкі Булавы з Русінавага хутара. Яе перапыніла — у бярэзніку Касматага Барка — беластоцкае жуллё, калі ішла яна, прысвяткам, на станцыю Чорную, і пусцілі Лёлю- з жыватом.

Бранікі з Адалём пачалі разам піць, а іх Салодкая Лёля кудысьці з'ехала з людскіх вачэй. I болей не паказалася яна — ні ў бацькоў сваіх, ні на вяселлі сястры, што пайшла замуж у Беласток, дзе робіць — так кажуць — акушэркаю ў бальніцы на Баярах (за аборты паставіла сабе мураванку, у Цудным завулку).

Бранікі і Адоль чагосьці разрагаталіся ды голасна, да самога крыку, і кожны, хто праходзіў сюдою, азіраўся на іх, прыспешваючы хаду; ніхто дагэтуль не чуў, каб яны хоць засмяяліся ўдвух або ўшчалі п'яную спеўку, як гэта з мужчынамі бывае. I сапраўды, у іх рогаце адчувалася нешта лютаўскае, воўчае, ад чаго можна падумаць, што адзін з іх хутка павесіцца...

Беларускае слова, ты мая айчына! Мой сон ля акна цвета-ліпнёвага ў раніцу пчаліную. I пошум пушчы стрункахвойнай, і весялосць густазялёная. Ты, як дзяцінства, ідзеш за мною.

Слова матчынае, ты мая сляза! Мая трывога ў вечары кахання чыстаквяцістага, у садзе юнацтва. І чарнабрывы позірк дзяўчыны сарамлівай і бяссонне зорнае. Ты, як лёс паўстаеш, у даляглядзе нязбытым.

Слова роднае, суме мудры! Радасць неўгамонная, што часам лунае вясёлкаю на небе краіны майго прызначэння. I няспешна павучаеш мяне жыць сваім розумам ды гасцінцам ісці шырокім праз годы ўсяго раз адзін дадзеныя. Ты, як той сябар шчыры, не пакінеш і ў няшчасці.

Я табе толькі, слова ты маё беларускае, веру ды кланяюся.

Бог ты мой! Ты мая рэлігія!

Было адліжна.

Юзік сышоў на ўскрай тратуара. Ступаючы па нерастаптаным і таму як бы сушэйшым снезе, ён адчуваў, шхо нагам у благіх чаравіках рабілася ўсё цяплей (яны са свіное скуры).

Ад аўтобуснага вакзаліка пахацела смажанай рыбаю, з забягалаўкі. I лепей не глядзець у канцавіну Юравецкай, дзе ўзвышаліся новабудоўлі і разбуралі местачковыя хаты, з якіх Юзіку пылілі мякіннем успаміны гарадской маладосці...

У яго жыцці зараз нешта здарылася (назваў ён гэта, менавіта, як — нешта). Мо таму, што зайшоў ажно сюды беспатрэбна? Без чакання бацькоў з-за сінеючае пушчы, у сінім аўтобусе далёкага маршрута. З Крынак.

Чаравікі ў яго з рэдкай, свіной, скуры. Холадна да дрыжыкаў!

Юзік прыгорбіўся. Яму, аднак, цікава паразглядацца. Ён не адразу ўцяміў, што чагосьці шукае... Нечага падобнага да таго. што ўжо сустрэў, зусім неспадзявана, сёння. Нешта такое, ад чаго пуста, пранізліва пуста!

Па людзях не відаць.

Гэта шэры будынак, у якім штолета рамонт. Вясною. у прытратуарнай заточцы, з'явіліся кафэйныя столікі пад каляровымі парасонамі, за якімі хлопцы частавалі дзяўчат ліманадам ды марожаным і пілі залацістае піва. Бойкі паміж імі ўсчыналіся тады, калі ўжо цямнела на вуліцы і трэба было выбіраць дзяўчыну на вечар, у парк. Біліся яны не каля тых столікаў. Для таго вынаходзілі месца паміж механічнай майстэрняй і складам лому.

Пабітыя — пералазілі цераз драцяную там агароджу, прабіраліся папоцемку на суседнюю вуліцу ды йшлі спаць.

Улетку — рамонт. На парозе з нэонавым надпісам: «Уваход» сядзелі маляры ў забаўных шапках, зробленых з прачытанай «Беластоцкай газеты». Яны курылі танныя «спорты» і падстаўлялі пад сонца грудзі, уплямленыя вапнаю.

Восень прыйшла хіба зарана; у палове верасня стала холадна ды ветрана. У кінатэатры другі тыдзень дэманстраваўся вестэрн «Рынга Кід», па тры сеансы ў дзень. I ўсё яшчэ, каб купіць добрае месца, трэба было прастаяць каля дзвюх гадзін у чарзе да білетнае касы.

У хвасце чаргі круціліся хлапчукі, прапаноўваючы білеты за падвойную цану.

На экране ж — гарачыня і прастора прэрыі, сонечныя кан'ёны і ашалелая галапада коннікаў, а найбольш зайздроснае кожнаму адвагі.

Азнаго разу выходзячы з кіназалы людзей асляпіў густы снегапад.

Я непрабачальна доўга не мог прыбрацца з часам, каб з'ездзіць да маці. Калі, нарэшце, быў я ўжо ў дарозе, мяне. чамусьці здзівіла тое, як мала змяняецца лес!

Яна не чакала мяне, па-будзённаму сядзела папоцемку ў звечарэлай нашай старой хаце (бацька якраз некуды пайшоў).

Я прагаварыў з ёю да першых пеўняў.

Бацька вярнуўся падпітым і, убачыўшы мяне, неяк засаромеўся...

Ад'ехаў я позняй раніцай.

Маці наклала была ў маю модную сакваяжыну «Кантынэн-таль» — цыбулі, буракоў, бульбы. Мне, памятаю, хацелася рассмя-яцца ад таго; відаць, няшмат я тады яшчэ зразумеў з жыцця.

Перапыніў яе, зграбную.

— Ты куды? — крыкнуў (ціха) на яе, як на шкодную кароўку.

Яна забаўная: здзівілася, яе вочы яшчэ хуценька йшлі; разявіла рот накшталт «фэ, брыдка так!». Мяшчанкі ў першым пакаленні — без гумару.

Сказала:

— Дзень добры.

Ён прамаўчаў, прыветна прыглядаючыся, як яна стаіць зусім без хвілінкі, гатовая вылузацца з футравага пальта (нават!), каб пабегчы далей.

— Слухай: ты асцярожна пераходзь вуліцу, — сам бачыў у маленстве, як адзін, схоплены за рукаў у чужым садзе, выслізнуўся з пінжака і драпануў у кашулі...

— Добра, добра, — выціснула з сябе нейкі жарт ды паглядзела, ну, бобік на далонь з хлебам.

Што гэта з ёю? Як быццам і маладая, і гладкая па-дзявочаму, але ўжо без бляску! У зроку не агеньчык, а хітраванне.

Пагрубіяніў для знароку:

— Твой, мусіць, заўзяты? — дыхнуў запацелымі словамі.

Яна ўміг зразумела; пачала трэскаць ад смеху, да якога здольная толькі даўно замужняя і вельмі добра знаёмая. Смех у яе, ад якога перастаеш верыць у каханне, хаця б у сэнс шанавання жанчыны.

— Ну, мне трэба ісці, — сказала па-дзяляцку. — Зайдзі калі да нас, — яна раскінзвала ногі.

I пайшла, і пайшла, здаецца, несучы пад пахаю думку: аб чым жа гаварыць з дурнем?!

Паспеў ёй паўздагон:

— Купі яму вуздэчку!..

А яна па тое:

— Ха-ха-ха...

Ен (чароўнасць у ёй скончылася разам з першым дзіцём):

— Заўтра, чуеш, Вербніца! Мо заўтра, га?

— Зайдзі!.. — голасам, якім звяртаюцца да абібока. Яна выматвалася.

Хацеў дадаць: «Вясна будзе, неба сінее!» А таксама: «Чаму ж ты не абразілася на мяне? Зрабі гэта, зрабі!»

Йшла і йшла. I ад гэтае яе хады думалася чамусьці пра грошы ды ежу, пра ежу і грошы.

Калі ён адразу згадзіўся з маёй просьбаю, я зразумеў, што нічога з гэтага не будзе.

Ён падтакнуў мне неяк вось не па-мужчынску...

Мы размаўлялі на рагу Цёплай; ад агародчыка, што ля адвэнтысцкае капліцы, навейвала на нас пахі язміну ды ўжо вечарынак.

Я глядзеў у яго такія добрыя вочы.

— Так, ага, — ён зноў пацвердзіў.

Зрабі мне гэту ласку, дзетка! — я вёльмі яго прасіў, з сардэчнасцю таго чалавека, які, аднак, чагосьці спадзяецца ў важным для сябе.

Мы пачалі былі ісці ў глыб вуліцы, і я аднова выклаў яму сутнасць мае просьбы, і падрабязна пераказаў справу. Усё зрабілася ясным; ён нават тайком, пазяхнуў, а ягоны зрок — замглёны і як бы заплаканы, — тужліва кіраваўся ў далечыню. (Зараз успамінаючы тую сваю размову з ім, уяўляецца мне, што я тады нагадваў паганага хлопца, якому не можа прабачыць дзяўчына...)

Я, вядома, дапўсціў памылку: патрабаваў ад яго карысці толькі сабе! Была гэта менавіта чыстае вады просьба, пра якую магчыма прачытаць у наіўным, рыцарскім рамане. Гэткія просьбы ёсць уяўнае ўладжванне патрэбнае справы. Яны зазвычай нерэальныя. (Здараюцца, праўда, адступленні; калі ўчцівы чалавек мае дачыненне якраз з такім жа другім, што неабходна лічыць рэдкасцю.)

Мне, выгнанаму з саліднае пасады, было цяжка ўбіцца на іншую, больш-менш прыстойную, работу. Прытым душылі мяне нягоднікі, якія, на маю бяду, мелі фармальную рацыю (па прычыне маіх некаторых паводзінаў). Я, бы тая рыба на беразе, усяляк кідаўся, гатоў ухапіцца за самы скромны кавалак хлеба, каб неяк перачакаць найгоршае. Гэта ёсць страшнае — пакутаваць ад слушнага зневажэння з боку менавіта тых, якія даўно не вартыя добрага слова!

Я разлічваў на тое, што ён — так, ён! — дапаможа мне стаць на работу, хаця б абы-якую, і, такім чынам, дасць магчымасць жыць збольшага па-людску, дабіцца духоўнае раўнавагі, вярнуць яшчэ не загубленую мною чалавечнасць, не адзічэць; паступіць на службу без непазбежных у падобным становішчы тлумачэнняў, якіх чакаюць ад новапрыйманага. (Я быў ужо не першае маладосці, калі, пасабачаны акалічнасцямі, апынуўся сярод не скупых на дотык сяброўства рэкамендантаў у прайдзісветы.)

Я правідлова думаў, што прыняць мяне, няхай і на грузчыка ў дайлідскім складзе дошак, будзе яму малым клопатам як дырэктару дрэваапрацоўчае фірмы, якой, трэба і гэта дадаць тут, пастаянна не хапае працоўнае сілы.

Мая просьба, цалкам голая і без якога-колечы аспекту даверу да мяне, хтосьці сказаў бы: прасцяцкая, мінімальная дарэшты, вось... Ах, доўга б мне гаварыць пра ўсё. Дарэчы, а ці варта?

Яна зайшла да нас па справе.

— Не ведаю, — адказаў я ёй. — Нічога мне невядома. Жонкі няма, выехала да маці... Сядайце, калі ласка.

Прысела на беражок крэсла, акуратненька стуліўшы ногі ў празрыстых французскіх панчохах (іх прадавалі спекулянты, і гэтым дурыла мне галаву жонка).

— Як вам сказаць?.. — справа, з якой яна прыйшла, хоць і зусім іншая, таксама не спадабалася мне, і я пачаў гаварыць да яе пераканаўча і няпраўду. А паміж словамі: яе ногі, з такімі яна павінна быць медсястрою ў санаторыі для раматуснікаў, так-так, перад усім там...

Усё расказала яшчэ раз.

— Выбачайце: я не зразумеў вас, — папраўдзе, дык я не слухаў яе. Ах, яна змарнуе свае незвычайныя ногі, выйдзе замуж і...

Я з вялікай уважлівасцю паглядзеў ёй у лоб. Ну так, апека, абарона, ахвярніцтва — усё тое трэба ёй, чаго не трэба брыдоце, злу. «Але дабро са злом жывуць жа супольна і таму ці не дакладней было б разважаць пра барацьбу між імі за больш сабе?» — удакладніў я, і госця выклікала ў мяне ўжо не толькі мужчынскую цікавасць.

— ...Я займаю вам час, — скончыла гаварыць. Я вылузваўся са свайго: нашто прыгажуням замужжа? Стаючыся жонкамі, яны дапускаюцца гэтым несправядлівасці, бы з тымі грашыма, што крыўдзяць таго, хто іх не мае!

— ...А ці ж не мая рацыя? — запытала яна.

— Што? — перапытаў я і загаварыў: — Так, напэўна. Я думаю — усё тое, несумненна, так... — і вярнуўся: мы ўбілі сабе ў галовы, што прыгожаму і добраму трэба падмогі. Няпраўда! Мы, звычайна, яго хочам больш за іншых.

— ...Я і спадзявалася, што мая будзе рацыя!

— Ага... вядома ж...

Яна зіркнула на мяне іначай; як на хворага.

— Выбачайце, — суха сказала. — Мне пара...

Устала.

— Да пабачэння.

— Бывайце, да пабачэння, — я пахаладзеў ад павеву прыкрасці. Ад здагадкі, што яна магла ж абразіцца за маю няўважлівасць.

Выходзіла.

Я праводзіў яе і, калі яна сышла ўніз, да пад'езду, вярнуўся ў кватэру, зачыніў ды замкнуў дзверы, зайшоў у пакой. Я сеў у тое крэсла, мяккае, у якім яна сядзела; было цёплае.

Ён не тое што пашукаў, а пастараўся сабе работу.

Быў гэта даволі не дурны занятак з продажу білетаў на канцэрты паўгарадскога спявацка-танцорскага калектывіку жыццёвых банкрутаў. Гешэфтам кіраваў непапраўны плацёжнік аліментаў, які, у безграшоўе, яўна хадзіў нанач да пакладзістае жонкі лірычнага барытона. Раганосцу было ўжо ўсё роўна, нават і добра, — тады мог піць да белага дня ў забягалаўцы «Сонейка».

Прэтэнцыёзныя спявачкі ды ўпаўшыя духам танцоркі грызліся паміж сабою за нешта сваё, кабечае. Каб той сабака пачуў быў іх сварнечу, дык, пэўна, засмяяўся б, сеўшы на хвасце... Яны найчасцей мелі надзею на бліскўчае замужжа, папярэджанае каханнем, як у галівудскіх кінафільмах. Усё яшчэ вясковыя, але апранутыя паводле варшаўскае моды, аднак без чуцця новага ім густу; некаторым з іх сапраўды шанцавала на нядрэнных мужоў, чаго яны недаацэньвалі, лічачы, што ахвяроўваюць сваім талентам артыстак, ідучы за слесара ці столяра...

Калектыўчык папаўняўся навапрынятымі адэпткамі прыгожага мастацтва, у якіх, зазвычай, наглядалася спачатку шмат інтрыгуючае натуральнасці, дзявочае скромнасці і цікавага спеву або танца. Ніяк не знаход'зілася сярод іх такая, што катэгарычным чынам адмовіла б шэфіку ў засваенні пасцельнае сітуацыі з ім. Гэткае іх велікасвецкае выгладжванне манераў пазнавалася па тым, што навічка неўзабаўку звярталася да яго, усемагутнага, не толькі па імёні, але і з асаблівым агнём у вачах.

Пабачыўшы многа чаго ў гэтых спявалак-давалак ды ў іхняга супольнага каханка, якім дзяліліся яны, як вароны падлай, ён не вытрываў усяго таго і згідзіўся! Пайшоў адсюль за грузчыка скрыняў у гандлёвай фірме. Брыгада, у якую ён трапіў, займалася развозам тавараў у мястэчкі Беластоцкага краю. Аднак жа нідзе так, як менавіта тут ён навучыўся сцябаць гарэліцу ў патаемках і шчыпаць кумпястых буфетчыцаў.

Аднаго разу, галавастаю «шкодаю» ды цэлым ган'ём, ляснуліся ў прыдарожную вярбу (за Мілейчычамі). Вылецеўшы з шафёркі чортам, галавою капануў ён у восеньскую раллю. Ратуючы з балота розум, агледзеўся і прысягнуў перад самім сабою, што стане пісарам. (Ад імпэту ногі параскідала, і нагавіцы на іх падраліся ўздоўж швоў, ажно жах было глядзець на сябрыскаў з пакрыўленымі мордамі ды пакілбашанымі рукамі, у якіх, здавалася, яшчэ трымаюць шкляніцы...)

На пісара таго выйшаў ён за палову грошай у параўнанні з тымі, што зарабляў з працоўнымі буянамі. Гэта яго здабыча стала магчымаю таму, што ў дырэкцыі акурат падшукоўвалі кандыдата ў ахвярныя казлы, на дурноту якога можна б узваліць нарастаючыя недахопы (аб чым ён наўрад ці і сёння ведае). Ухвалена паставіць яго намеснікам загадчыка, з тытулам: пан загадчык, ха-ха-ха!..

Тады з'явілася ў неўдалоты мэта жыцця.

Ён дасягнуў яе, ажаніўшыся з чысценькай гараджанкаю. Па сваёй прасцяцкасці ён і не падумаў пра тое, што гэта дырэкцыйныя бадзягі падвялі яму выезджаную імі тую беларучку (палохала іх аліментамі!). I ён схапіўся за яе, бы той мядзведзь за цэбрык з мёдам; вяселле адбылося вельмі па-панску, у бляску лампіёнаў. Яна крыўляла сабою на цнатлівую, прыемна ашаломленая ягонымі мужчынскімі магчымасцямі... Набіла яго па шчацэ толькі адзін раз, неяк перад Каляду, неўзабаве пасля хрэсьбінаў сына, калі спрабаваў здзівіцца хуткімі нарадзінамі малога і да таго падобнымі няяснасцямі. Колькі дзён прыходзіў на работу ў процісонечных акулярах і з нейкай улюбёнасцю ўсё злічваў у куце ножкі ад старых крэслаў, забракаваных інспекцыяй працы.

Узвычаіўшыся да лёгкага хлеба, ён вылюдзіўся на гаваркога ўрадоўца і нават з бяспечнай бязбоязю ўзнімаў гутаркі аб тым, што яму лепей аплацілася б запіхаць у панчоху мільёны з бацькоўскае гаспадаркі чымсьці за марны грош гібець на такой пасадзе, Тыцкаў гэтымі мільёнамі кожнаму пад нос, адначасова робячы засцярогу, што тыя грашыскі сатана на хвасце панясе, бо ж жонка ў яго, бачыце, далікатненькая жанчыначка. Таму вось жыве ў гэтым Беласточыску адно дзеля яе!

Нарэшце ачалавечыўся ён, заўсёды выгалены да сінечы на барадзе, з культурнымі паводзінамі, гэткі таварыскі ды спагадлівы мужчына на дзяржаўнай службе, пра якога ніхто нічога дрэннага не скажа. Даўно забыў ён і пра тыя спявачкі, ад якіх некалі не без рацыі быў уцёк. Бо яму ўдалося!..

З тратуара ўваходзілася сюды праз дзверы са стоптаным парогам, за якімі пачыналася прадонне калідора; дзесьці наперадзе бялела ваконца. Крокі прыглушваў бруд; ад падлогі пахла пылам і мышамі. Было па-архіўнаму ціха.

Дзяўчына ў канцылярыі, расседжаная за кульгавым сталом (пісьмовага прызначэння), глядзела на цябе, як на валэндача. — Вам чаго? — запытала, і здавалася, што яна, вось, распазяхаецца. — Яго няма, — гаварыла аб патрэбным табе ўрадоўцу. — Зайдзіце заўтра, — нецярплівілася, калі ты не адступаўся. — Адкуль мне ведаць, ці ён будзе, — злавалася пабрынялымі вуснамі на тваю настойлівасць. Ты застаў яе за другім снеданкам. — Зайдзіце, ну... Мы-мы-мы...

Ад твайго жарту, які абавязкова рассмяшаў знаёмак, яна паслупянела. Яна рабіла ўражанне тае асобы, якой шчыра не хочацца: ні есці ды ласаваць, ні курыць і піць, ні чытаць і думаць... Уяўляла сабою гэткае існаванне, якое, мабыць, дарэчы было б параўнаць з пяньком і ў адліжным снезе.

I на цябе пасыпалася ад яе якаясьці санлівасць, і табе ўжо стала як быццам усё роўна: стаяць тут ці выходзіць... Вяртаючыся дамоў, ты здзіўляўся тым, што пайшоў быў у гэту ўстанову, — пакуль не сцяміў бязвольна забытую прычыну таго, у забеганым натоўпе на вуліцы, у вуркатанні машынаў (некаторыя з іх, бы тыя гукаючыя свінні...).

«У цёплае пагоддзе нядобра афармляць справы», — адкрыў ты сабе. А пажылы падлізнік, якога ты недалюбліваеш, пакланіўся ў твой бок ажно з па-за дымнага скрыжавання, даючы гэтым зразумець любую яму, а табе да абрыдласці вядомую іранічнасць з намаганнем на вялікасвецкасць, і ты прамармытаў: — У тых, якім засталося адно кпіць з іншых, чамусьці падобны характар і голас, і паходка таксама, і... Эх, пляскатанне языком.

Ты азірнуўся, ці — не дай Бог! — хто не пачуў.

Супакоіўшыся, дома, ты паглыбіўся ва ўводзіны да псіхалогіі ўступнага этапа справы. Важны тут дзень тыдня, гадзіна не без значэння, прыкладам кажучы, ранішняя. Неабходна ўлічыць выгляд уласнае фігуры і манеру размовы, сур'ёзістае або бесклапотна сімпатычнае, і здольнасць шчасна ўвайсці ў сувязі з сакратаркаю, што завецца першым сутыкненнем на прадвызнача-ным напрамку. А культура чакання? — цярплівае, спешлівае, абыякавае, надакучлівае (з выціраннем успацелага лба або з непрысутным тварам)...

Нельга паддацца, кажаш, намтрою ад задрыпанае мэблі. Гэтая, мала даследаваная, з'ява ўплывае на нас неўпрыкметку, асабліва калі карпеем тырчма над сваімі думкамі ў афіцыёзна ўбогім кабінеце альбо менавіта ў чакальным пакоіку (выседжаныя крэслы, пахілыя вешалкі, распоўзлая шафа з наваленаю ў яе дакументацыяй). Аблезласць як праява бядоты суцішвае нас, схіляе да ўступлівасці, спачуванняў. (Ты ж суцяшаў загадчыка — праўда, па-хітрунску слязлівага, —- які потым гнаў цябе з пасады!)

Я выслухваю цябе з зацікаўленнем, але і зліпаюцца мне вочы, і ахопліваюць мяне дрымоты. Я магу ўявіць значнасць дасведчанага табою і адначасова неяк непадпускаю гэтага да сябе. Тваё я ўспрымаю бы газетны пераказ пра дагэтуль невядомае племя, што жыве на палінезійскай выспачцы, аб якой нічагуткі не ведаю ды і не вельмі хачу таго...

У мяне ёсць ужо выгодніцкая боязь перад табою. Такое пачуццё, мабыць, нашэптвае мне, што я ўсё-такі не павінен пазбягаць цябе, як кагосьці такога, хто ўтрэскаўся ў глупствы, у іх ліпны лабірынт мухалоўкі. Мне трэба — калі нічога болей, — прынамсі, зразумець цябе

Ясна, што простыя ўцёкі рэдка даюць выйсце.

На музыках у Сяржанаўскай фабрыцы Колька танцаваў з дзяўчынаю, у якое былі каштанаватыя валасы, рухавыя ды гарачыя. Яны казыталі яму ў шчаку. Калі закончваўся танец, ён не адыходзіўся з ёю ўбок, пад сцяну, але стаяў пасярэдзіне залі, ля каланады. Усё ўглядаўся ў яе, такую задаволеную ды вёрткую.

Упачатку каторагасьці танца падышоў быў да яе пры Кольку нейкі франт з вусікамі, смешны. Той хацеў загуляць з ёю, адбіць! Колька не пусціў дзяўчыны, нагрубіяніў яму; запацелаю рукою прыціскаў яе да сябе. Яна не баранілася, мяккая ды лягавітая, адчуваў гэта...

Завёў дзяўчыну ў буфет, дзе пілі вермут, потым пярцоўку і зноў вермут. Кольку стала нядобра (ад нерваў, ці што?). Ён адлучыўся ад яе на так званую хвілінку. У калідоры ж — наткнуўся на таго франта і яшчэ двух з ім: пакуль паспеў уявіць сабе, што гэта значыць, дастаў кулаком паміж вачэй, ажно галава здранцвела, але не ўпаў. Гэта выратавала яго. Пры тым, на шчасце, калідор аказаўся вузкім, і Колька, упёршыся плячыма ў сцяну, адбіваўся ім рукамі і нагамі, біўся і біўся, і яго лупілі. Не працягнулася гэта доўга; на сенсацыю збегся натоўп, і Колька, не столькі ўбачыў, як раптам адчуў, што тых, якія былі накінуліся на яго, ужо няма, зніклі. Адарваны каўнер кашулі ён прыкрыў сабе летнікам, забраў з буфета дзяўчыну, вывеў яе на вуліцу, падхапіў таксі і, падпітую, завёз у сваю кавалерскую кватэрку.

У яе было не тое што белае, а па-скульптурнаму зграбнае цела. Пад раніцу яна расплакалася. Ёй моцна хацелася замуж!

Сустракаліся потым часта. Колька, аднак жа, болей не вадзіў яе да сябе. Хадзілі ў кіно або тэатр, на музыкі ў лепшых клубах і на дансінгі. Цалаваліся да бяспамяці, ад гэтага яе не браў плач. А досвіткам, нагуляўшыся да дуру, беглі па пустой у такую рань вуліцы ды рагатліва цешыліся сабою. На яе імяніны ён купіў ёй лакерыцы (іх рэдка прадавалі тады ў Беластоку)!

Колька запрасіў дзяўчыну да бацькоў у вёсцы. Яна, вясёлая, надта спадабалася ім. Быдо велікоднае свята вясны. Разам ужо паабяцалі старым прыехаць да іх улетку, пабыць цэлы месяц, дапамагчы ў жніво.

Вярнуўшыся ў Беласток, Колька застудзіўся, захварэў на запаленне лёгкіх. Прычапіліся да яго і іншыя хваробы — давялося злегчы ў бальніцу. Праваляўся там, сам таго не спадзяваючыся, нешта два месяцы. Калі ж, урэшце, выпісалі яго дамоў, быў пачатак ліпеня і сіне-сіняе неба над горадам. Колька пабрыў у блізкі парк, каб праветрыцца ды параздумваць аб дзяўчыне. (Яна ўсяго два разы адпісала яму, у другі — кораценька і ў пацяшаючым тоне, усё роўна бы маці...)

Чуўся надзвычай лёгка, можна б сказаць: наднатуральна добра! Прахадзіў там паўдня; наведаўся ў летні бар, у якім з апетытам з'еў колькі бутэрбродаў і выпіў кухаль піва. Затым пайшоў далёка, туды, дзе за паркам пачыналіся лес і ўстаялая цішыня. Ён чакаў вечара, калі дзяўчына прыйдзе на спатканне з ім; учора з бальніцы паслаў ёй пісямко, у якім напісаў быў — усё, усё, усё!

Паходжваў між соснаў і пад восьмую тую гадзіну ён напрасткі накіраваўся да выбранае ім дзеля сустрэчы ліпавае алеі. I зусім нечакана надышоў на яе — ляжала пад кустом дзікае ружы і з тым франтам, панадна разголеная. Той схапіўся першым, угледзеўся ў Кольку, пазнаў яго і па-мужчынску засмяяўся. Колька таксама неяк засмяяўся, і абодва яны разышліся прэч. А яна неўпапад апраналася, аж звечарэла на дварэ.

I настала ноч.

Я — конь! Мне надакучыла быць чалавекам.

Добра каню. Гаспадар глядзіць на цябе з надзеяй, чэша табе хвост. Сілаў маеш поўныя грудзі, а ежы тае, яшчэ болей і на выбор; найсмачны авёс.

Выйдзеш да студні ваду піць, усенькая жывёліна расступаецца перад табою, а калі часам не, дык сам гаспадар пугаю яе разгоніць. Каню першаму дарога!

Цягну гэта я вазіска дроваў. Збоку дапамагаюць мне людзі, папіхаюць, аж тут пярэднія колы пагрузнулі ў каўдобіне ды па самюткія калодкі, па воссі. Ад натугі дрыжаць у мяне ногі, дранцвее хрыбет, муляе ў шыю хамут.

Чую за сабою:

— Но! Но-оо! Но-оо-ооо! Халера ты!.. — і раптам шарась мяне рамянём. Пад жывот — таксама. Цямнее ўваччу, брыдне жыць, слабею, кленчу, падаю... Такая падзяка мне за працу маю звыш моцы?

Лепей стацца кароваю!

Каму ж раскашней у свеце, як не ёй? Табе і зельца падкінуць панаднага, малачаю, бураковага лісця. Усяго смачнога ты паспытаеш, і малыя дзеці кахаюць цябе за малако белапеннае. Словам, каб так да смерці.

Аднаго разу бачу ў агародзе капуста так і зеляніцца, так і буяе яна там. Чаму ж мне не паласавацца ёю? I вось я не ўпершыню пераканаўся ў тым, што мілыя зла пачаткі: капуснечы тае я, вядома, нааплятаўся, але што далей чаўплося са мною, мала памятаю. Засвістаў камень. Я адчуў, як нешта хруснула ў маім чэрапе — збіла рог. Ад болю брыкнуўшы заднімі капытамі, я рынуўся прэч адсюль. Адзаду паласнула мяне нейкім агнем дастаў з пушчалкі ў макаўку хваста. I крыкі страшныя даляталі да маіх вушэй, лаянка пякельная!..

Калі ж з вялікага перапуду я забіўся ў вішнёвы зараснік, толькі і падумаў быў: тут мне капліца! Карове, не кажучы ўжо пра каня, гора горкае...

Нарэшце я шчаслівы: я — свіння!

Няма такіх слоў, каб цяпер выказаць радасць сваю! Вось хаджу я гэта сабе па падворышчы і ніхто да мяне не мае аніякае справы. Там тыцну лычом, тут парыюся, лягу пад плотам, у цяньку, ды апушчуся ў салодкія дрымоты. Гаспадынька беларусая паляпае мяне па бачысках, пяшчотна шчыпане за кумпяк, намацае сала, пачухае за вушмі. А я — нюх, нюх, нюх... Запахацела мне паранаю бульбаю з расчыненых сенцаў, ой, пацякла слінка, і я, бы добры той дурань, сігануў туды! — хап! — зубамі за цеста; глытнуў, бы смалы хліснуўшы, ажно здалося — дым з горла валіць клубамі!

— Ку-сы-ыыы! — заенчыў нада мною мажны гаспадарыска і размахнуўся жэрдкаю па маім хрыбце. Сабака яго як не секане мяне па азадках, аж у мазгах закалола!

Ну і што мне рабіць? Хоць ты вазьмі ды пеўня ў морду бі, столькі я жалю таго займеў.

Але, як не бывае бяды без навукі, мне стала зразумелым, кім я павінен быць, — Бобікам!

Ці ж гэта пагана брахаць сабе, колькі адно захочаш? Калі трэба і не трэба. Большае выгоды, прызнацца, і не спадзяваўся. Адно дзіва, як гэта раней я не дадумаўся да таго?!

Кожны, чалавек ці жывёліна, глядзіць на мяне, калі не з пашанаю, дык, прынамсі, з насцярожанаю павагай. Гаспадарчук жа і той настолькі пераконаны ў маёй адданасці яму, што нацкоўвае мною пават кабылу суседкі, дачка якое фанабэрыць і не ідзе замуж за яго. Няхай паскача сабе трохі гэтая рагатлівая палятуха чарнавокая, а паспытаю я і яе лытак беласкурых!

Каго як каго, але хуліганаў гарластых я не пашкадаваў — аднойчы гэтак пацяў іх, да самюткае косці, так скусаў усіх, гуртам ды паасобку, распаласаваў ім нагавіцы, што і гнацца за імі змучыўся, не ў ганьбу сабакам кажучы. Гаспадарыня за тое ласкальна патузала мяне за карак і мызу, паказытала пад шыяй.

Спачываю ў будзе. Есці, праўда, хочацца, як на які голад, У адвячорак, калі гаспадарнеча панаядалася ў кўхні, і мне кінулі костку дымную са стравы. Раззлаваўся я на такую няўважлівасць да мяне і давай за парог дзерці, ежы і пашацунку належнага дамагацца. Скончылася гэта тым, што ляснулі мяне ботам паміж вачэй. Паспеў я зіркам убачыць кошку, што малако хлябала са сподка пад лаваю... Ах, нездарма есць прымаўка: сабацы — сабачая доля.

Во, каб, можа, катом зрабіцца... I я, ўжо ў палове, стаўся быў ім, як хлапчукі мяне неяк заманілі да сябе ды хвосцік мой у лешчатку заціснулі. Забрахаў, замяўкаў я наперамену і, у рэшце рэшт, па-чалавечы загаласіў...

Дык давай ізноў жа быць чалавекам.

Табе пад пяцьдзесят. Ты дабіўся для сябе невытлумачальна больш, чымсьці магло прысніцца табе, вырастаючаму на падпанка ў гады свае далёкія, калі для ўсіх тады пачынаўся гэты новы свет. I вось завяршаецца наша стагоддзе, пра якое некалі запытаюць: а чаму яно было такое — і ваеннае і дабрабытнае?

...На Багача слівы пасмугнелі. На іх папырскаў быў дожджык, і яны выглядалі незвычайна сакаўнымі. I ад таго яшчэ, можа быць, што дзень жа святочны і пры гэтым ціхі ўполудзень ды барвовы на зыходзе; парумянелая лістота, пахацяць выспелыя агароды.

Ад самюткага рання суседка спраўляла хрэсьбіны. На траве каля ганка яе, па-прыгараднаму вымаджанага дома паразлягаліся напоеныя мужчыны (храплі — у белых кашулях і ў чорных касцюмах, ад якіх яны трохі як пінгвіны якія). З расчыненых вокан, што па паверсе з-за далікацтва фіранак, у іх далятала сварня ў застоллі, звяглівая. і нясціхная (так, калі застануцца за чаркамі адны бабы). Таму вельмі дарэчы было пайсці адсюль ,у малінавы закутак і прысесці там сабе па камяні, выгратым сонцам. У настроі, які не параўнаць з адпачынкам ратая або з існаваннем толькі, такім беспачуццёвым. Відаць поле. як прасціраецца яно ад запушчанага парку, маянтковага. Яго прыгажосць бачыш ты ў раптоўным цудзе песні ці ў малітве верша — панскімі вачыма культуры, памятай. Не-е трасучы гной і не за плугам...

...Засланяючы нанач спальны пакой, угледзіш месяц. Заўважыўшы яго фазу, табе падумаецца, што час прамінае ў нейкім чаканні, аднак жа, бяжыць ён, быццам па-зайчынаму вяртаючыся ў тое ж месца і ўсё роўна што выгледжваючы вочы за кімсьці. Ці дзіва, чаму тваё жыццё не зусім каб патрэбнае, здасца яно табе да крыўднасці выпадковым, хоць і не хапае дзеля яго дня ды з вечарам...

...У летняе ўставанне, у той перадспякотны халадок, бярэ ахвота папрацаваць — з радасным жаданнем быць прысутным у жывым, зялёным і светлым. У балаціне, што пад Лісіным Грудам, крычыць тамашняя птушка. Ты ўспомніш аднакласніка з паўзабытай вялікагарадской школы; ён, зарабіўшы мільёны, памёр ад рака.

Цябе гняце прымус закончыць сваё незакончанае, бо яно далося, хаця і ў звычнай табе хамутнай натузе, праз плойму гадоў шэра-шэрых, і ты баішся, каб не апусціць залішне рук. Гэткі спех — твая змора і дакучнасць. Уласцівасць безвыходнага.

...У замглёнасці ўзлесся, у бок Пачапка, пасецца дзікі звер. Відацьме, алень. Чаму ён якраз навідавоку? Гэта ж так небяспечна для яго апынуцца ў полі зроку чалавека!..

Эх, аўтамашынай паімчацца б табе па шашы ў майскім дрэўі! Панаднейшы смак ад таго, калі ты далей, у глыбі мураванай Польшчы, або ў па-заходняму акуратным замежжы. У бацькоўскім жа старонні дагніваюць пакінутыя вёскі, якімі, а каб не, зацікавяцца археолагі зацюканасці ды бядоты. Куды прападае людская праца? — палі зарастаюць хмызам, украпівелыя сядзібы нагадваюць сабою колішпія могілкі з руінаю капліцы, а ўнукам нашым манерным і не ў здогад нават тое, што ёсць жа і ў іх дзяды ды прадзеды... Народ мой хворы бяспамяццю таксама.

...Яблык падае блізка ад яблыні. Гэта так, як лёс маці паўтараецца ў дачцэ, праўда, па-свойму... Хвалімся, галытва ўчарашняя, вялізным кавалкам хлеба, нарэшце і катэджамі з мансардамі, каб папанстваваць, не цямячы чамусьці, што знакі багацця сталі не тыя і што ўсё гэтак жа міражныя яны для нас. Мінулае нацыі, бы абсалютная ісціна або прыцягненне зямное, што моцна трымае нас, — помсліва, ці як, не дае нам выпрастацца, пазбыцца анамаліі росту.

У Крынскай пушчы ўпаткацьмеш паляны з вывараценямі і лугі, ад хараства якіх затрымціць табе ўваччу. Адзін лес старасць упрыгожвае, і ён век-вечны. Будзе мець рацыю той, хто прыраўняе да яго культуру (без яе свет сам не ведаў бы пра сябе, пра тое, што ён быў і ёсць!). Сядзеш, каб ногі табе адышлі, збоч ад сенакоснай траскоты касілак і на строме рэчкі ў лозах, над тою яе затокаю, у якой вудзяць маладых шчупакоў. Вада бруіцца ў ёй у водарасцях, а цябе пранізвае заедлівае: ну чаму гэта мы, чаму забедныя і забедныя?! Дападаем да сваіх шанцаў, а яны, аказваецца, высмактаныя... Ачышчаючы з галчыных гнёздаў комін і апухі, ты дзівіўся, што знаходзіў у іх засушаны трупок піскляняці, як заўсёды, адно заморанае.

...Еўропа нам даўно за гарамі. Нічога не скажаш, не мужыку ж палацы ў галаве (прынята гаварыць у высокім тоне). А па шчырасці, дык куды прасцей усенька у нас адбываецца — а будзь ты сабе кім хочаш, абы грашавітым! Нішто ёсць усё золата і блакіт дня, тамы кніг ды старцаў развагі, сама існасць існасці, — хлісні долі нашай над нашымі, мазаля яе і ганьбы пакаштуй. Вымавіш тады: разумею — і аціхнеш утомна, без болю (бо ён у таго толькі, хто не пагаджаецца).

...Племя маё нагамі дапераду выносяць унукі ягоныя, тыя ж пачужэлыя, і пажыткамі дзеляцца. А мо і застанецца пасля яго ўсяго сытасць бяздумная, якой будзе выгода параю? Калі так, дык пажартавала з нас асвячоная эпоха ўсеўладная, быццам ласкавая пані яснавяльможная калісьці, што служкаў сваіх віншавала імянінна ды за стол запрасіла, а мы так жа і цяпер наеліся за ім ажно да адрыжкі, усё роўна што за ўсе вякі мінулыя, а як жа глумныя над намі!..

Няма пэўнага адказу на пытанне, адкуль бярэцца дурнота. Усё не дае мне гэта спакою — тлумачэнні яе неадукаванасцю ёсць, аднак павярхоўныя. Куды ж тады падзецца з прафесарам-дурнем?

Не больш дае таксама праўда пра адзічэласць бядоты раптоўным дабрабытам. Знаходзяцца такія, што, разжыўшыся на вілу, аўта і каханку, — не перастаюць пазнаваць людзей.

Бліжэй да ісціны тут лёгкасць нажывы, асабліва празмернай. У гэткі шанц сапраўды можна ашалець, калі бракуе арыстакратычнай вытрымкі. Патомнае ўбоства знакаміта асвятляе гэтыя няяснасці, а ўсё-такі дзякуючы таму, што ў гісторыі наогул ёсць гісторыя ежы, адзення і пасцелі.

Чалавека робіць дурнем і сітуацыя. I гэтак жа параўнанне: каму дурань, а каму і не.

I так пачынае быць без канца... Як з мудрасцю.

А ці без дурноты ведалі б мы разумнае? Вялікі мудрэц і ёсць вялікі дурань. Няўпэўнены я толькі ў тым, ці дурань можа быць разумным. Хоць як быццам не пярэчыць гэта логіцы, і прыклады таго, здаецца, відаць...

Я ўсё шукаю адказу на пытанне: «Адкуль бярэцца дурнота?»

У Вавёрчыным завулку — лужы і жалезныя платы. Асабнякі ў ім, бы тыя дзеці аднае, але не вельмі каб разумнае маткі. З ганкаў тут сыходзяць усё роўна што пасля святочнага абеду (на які падаюць прыгожую свіную катлету, абкіданую зялёным гарошкам). Дзяўчаты носяць узімку высокія прычоскі з аздобнікамі, белыя даўжэзныя шалі ды каўнерыстыя кажухі наросхліст, сягаючыя ім да лытак. Яны чамусьці дзялецкія такія і не нагадваюць сабою карнавальныя балі з дастойнымі вальсамі. Летам жа, у пару выспявання садкоў, аголеныя і загарэлыя, нечым занятыя з той заклапочанасцю пачынаючай гаспадынькі, якой ужо заказалі вясельных музыкаў (пад восень). А недзе дзікі пляж забеластоцкі, над рэчкаю лясною з вадзянымі ліліямі, і погуд далёкі вузкакалейкі, у якім як жа добра пабыць у адзіноце.

У Вавёрчыным усё-такі патыхае расійскім халопам і норавамі служанкі варшаўскае пані. Гэты навамодны мезальянс даў акуратны кавалак хлеба ды румяную дзятву, а яшчэ і самаадчуванне сяк-так важнага чалавека. I ясна, што тут усё круціцца вакол грошай, аднак (хоць і пры універсітэцкіх тытулах часамі). Трэба ж бачыць тую прагу ў іх да будучыні ад агіды да курнага мінулага; брыняе яна ад слодычы дастатку. Ну і не дай Бог, каб мужык панам стаў!

Не з тае пасцелі ў свет яны нарэшце пайшлі, каб аж на п'едэсталы ўзыходзіць. Паазірайцеся на помнікі ж нашы!

У завулку тым даволі, калі жывуць-пажываюць...

Пятка з Нэвалем валілі папаленыя муры.

Яны нанялі хеўру, згадзілі ў рэстаране Дзюбаграя. Пасля гурмою пайшлі на забаву ў бажніцы, у якой механікі з фронту паказвалі спачатку кіно пра вайну.

Пятка хваліўся Нэвалю, што ў аўсянае жніво знайшоў ён на лужку ў Разбойніку нямецкі рэвальвер.

— Нашто ён табе, — сказаў яму Нэваль, але так, каб ніхто не пачуў. — Аддай яго мне, чуеш?

— Банды з лесу ўжо не прыходзяць, спі і храпі, Нэваль...

Нэваль кінуў слухаць, што гаварыў яму Пятка. Такіх, як Пятка, язык губіць. Усе паўсядаліся кругам у буфеце і асушылі першую паўлітроўку.

— Ну і як, хлопцы: заўтра валім, хлопцы, пошту? — запытаў Нэваль, каб не маўчаць. I хоць не перакрыкваў ён усяго гэтага гвалту тут, салдацкіх спеваў тых, што паварочваліся былі з Нямеччыны, яму адказалі:

— Ты, Нэваль, — войт, ты і камандуй!

— Пяткі будзеце слухацца, хлопцы, ён у мяне, чуеце, камандзер, — прабубніў, аж прыўстаўшы як быццам.— Афіцэр ён, бальшавікоў страляў у рэвалюцыю!

— Нэваль, каб ты аблез! — прашыпеў Пятка; схапіўся з табурэткі і, здавалася, шукае рукою кабуру.

— Не кіпі, Пятка, ага, Нэваль нічога не сказаў, — загаварыў адзін з іх, пасаты. Яму патакнулі, а п'янейшы цыганок свой грош дакінуў: — Хіба ж хто не ведае, што Нэваль у Пілсудскага быў...

— Быў я, а ці не быў, хлопцы, не твая справа. смургель ты, — Нэваль не дакончыў наліваць чаркі. — А ён, — зірнуў на пацямнелага Пятку, — хай ведае і не забывае і няхай добра служыць цяпер, хлопцы, бо калі не, дык я...

— Ай, знайшлі аб чым трэліць, — перабілі войта. Заядла сцябалі гарэлку, мала не пападаўшы, пакуль аціхла дурата; у гэты раз нікога не парэзалі, толькі музыканту ўгрэлі па мухаедах, бо ён захутка скончыў «Кацюшу».

У панядзелак пралазілі цалюткі божы дзень; урэшце збілі яны высокую драбіну — пошта мела два паверхі. Пятка даваў наганяй. Беластоцкі крадзежнік з'явіўся па цэглу сваім абозам, мужыкам заказаў у Дзюбаграя паўскрынкі манаполькі, а сам выпіваў з Нэвалем. Пятка выбягаў ад іх злосны і чырвоны, здалёк дзёрся:

— Валі-ііі!.. Валі-іі-ііі!..

Адбрэхвалі яму:

— Сам ідзі валі, каб ты ўваліўся!.. Трэба драбіну!

— А жэрдкаю!.. Жэрдкаю, кажу, расшугаць! — камандаваў Пятка, дабягаючы да зграі. — Няма часу, той возьме і папрэ з мужыкамі ў лепшае месца...

— Казалі: заўтра ён будзе...

— Маўчаць! — гыркнуў Пятка, паправіўшы на жываце сваю шырокую дзягу з моднай спражкаю і расставіўшы ногі ў ангельскіх ботах так, як бы зараз нехта павінен падаць яму рускую вінтоўку з доўгім штыхом.

I ўсе забегалі. На прыстауленую да сцяноўя драбіну пацерабіліся насаты і цыганок. За імі чапіўся трэці, і тады затрашчала яна. Тыя, што засталіся ўнізе, заенчылі. Першы ўгары ўшчаперыўся за недагарэлае акно, дрыгаючы на расчыненай раме, усё роўна бы толькі што павешаны які. «Цэ-эгла-а!.. Цэ-эгла-аа!.. — хрыпацеў той. Другому не было калі перабіраць назад нагамі, скокнуў ён, аж зямля пад ім потым застагнала.

Нічога і нікому не зрабілася. Каб гэтак з добрым чалавекам, дык забіўся б.

— А гэта ты мне пра што, пане?! — непрыемна здзівіўся Балабэнак. Яго тварык мамінсыночка недарэчна пасур'ёзнсў.

— Ну, майсы майсамі, а ты як сабе хочаш, — знеахвоціўся Намеснік. Ён суха плюнуў цераз свае конскія зубы.

Яны пілі ў «Перапёлачцы». Заказалі чырвонае, самае таннае, віно (румынскае). На дварэ цубаніў дождж, надзённы ў гэтае мокрае лета. За шклянымі сценамі павільёна гнілавата зелянеў блізкі парк, запушчанае кустоўе нечага, што ўздоўж тратуарчыка заглухлай тут вуліцы (па якой лепей было не хадзіць увечары). Балабэнак з Намеснікам адчувалі сябе досыць няёмка ў такой маладняцкай кафэйцы, будучы мужчынамі з налётам сівізны па скронях. Месца, аднак, для гутаркі выбралі яны абачліва — у рэстаране альбо ў бары мог жа нехта падслухаць іх, ды і не пасядзіш таксама за абы-чым.

— Слухай, Намеснік, цану ты скажы яму, пане, пасля ўсяго.

— Можа быць, ён абразіцца?

— Хто?! Гэта ж мужык!

— Ну, майсы майсамі, хаця б патрыятызмам возьме ды заедзе нам...

— Не смяшы мяне, Намеснік! Нашто, пане, ратаю нацыянальнасць?

— У нас, папраўдзе, не будзе столькі грошай, Балабэнак. Тут справа такая, што майсамі не выкруцішсяі ад яе.

— Ад цаны да платы, пане, дарога павінна. Быць доўгая, Намеспік.

— Як зрабіць гэта?

— Рухай мазгамі, Намеснік, варушы імі...

Яны паазіраліся, трохі як набабнікі, што прышвэндаліся пашукаць валачашчай нанач сабе. Віхрастыя юнакі і ўкормленыя дзеўкі лізалі марожанае, хто седзячы, а хто стоячы, модна крыўляючыся. Начэквалі, калі падціхне дажджоўе, каб выбегчы пайсці дамоў.

— Я яму, Намеснік, як не даў па зубах, пане, дык ён закаціў вочы, бы певень з перапуду, — вярнуўся да свайго Балабэнак. Недзе за імі рагатліва крыкнула дзяўчына, задзынкала разбітае шкло: «Ідзі заплаці за шклянку, хі-хі...» ,

— Не перастае, — сказаў Намеснік, як бы не чуючы Балабэнка і пудна ўгледзеўшыся некуды ў заімжавелае воддалле. Той рогат рабіўся нясцерпным, усё болей падобным на роспачны плач маладзіцы (заняпаў, урэшце, быццам зайшоўшыся ад жалю). — Балабэнак, — загаварыў, як прачнуўшыся, — майсы майсамі, нашто было табе заводзіцца з ім?

— Калі тое было, пане?!

— Ой, балабэнак-балабэнак ты... Стары, а дурны.

— Ну што «балабэнак»?!

— А тое, майсы майсамі, ці ты паверыў бы ў гешэфтах такому, каго застаў на сваёй жонцы?

— Глупства, Намеснік! Пры чым тут, пане, тое «паверыў бы — не паверыў бы»? ён жа, пане, унукаў ужо гадуе.

— Блага, Балабэнак, калі баба стаіць на дарозе.

— Я ж не кажу, што добра... Здзелку нашу, пане, наматай ты з ім так, як бы пра мяне і чуць не чуваў.

— Вылезе шыла з мяшка...

— Вылезе, ды позна яму будзе ганорамі раскідацца, грашыскі панюхаўшы. Ды і другога такога дурня, пане, дзе ж нам вынайсці?

— Яно, майсы майсамі, праўда...

— За грошы і чорт харошы, гэ-гэ-гэ...

Дождж сыпаў і сыпаў. I яны засядзеліся..

Бацькі Марка Бядоціка былі з тых беларусаў, якія мала не цэлымі вёскамі перабраліся ў пасляваенныя гарады. Лічылі яны гэта шчаснай доляй, пра што неяк абавязкова гаварылі, асабліва ў нядзелі за абедам. Марк нарадзіўся ўжо ў іхняй гарадской кватэры, і тыя размовы ён ад малога чуў. Слухаў іх, як байку, да якой усё дадаюць і дадаюць. Гадаваны на паночка, Марчык рана завёўся з паненкамі, сцяміўшы, натуральна, што яму лепей будзе маўчаць пра сваіх бацькоў. Мацерка рабілася служанкаю яму, а бацюль у нечым нагадваў сабою знаходлівага арандатара. Яны чамусьці даволі раптоўна паўміралі, адно за адным, папакідаўшы прыстойныя запасы ўсяго і грошай.

Такія, як Марк Бядоцік, жэняцца не ад кахання. Стаўшы на работу, ён проста знюхаўся са сваёй начальніцай. З ёю былі яму зноў усё пірагі.

Рэне Выдрыцкай — пра яе гэта тут — Марк як бы з нябёсаў сышоў! У навагодні баль яна адкрыла маладзіку рай жыцця з жанчынай прыгожай і культурнай, а прытым і з вельмі заможнай. Ёй якраз дарэчы быў такі, а яму — менавіта такая. Што і казаць, кар'еру Рэна мела, дабіўшыся яе самым лёгкім інтэлігентнай лялечцы спосабам, ды напаследак займела, во, маладзюсенькага мужа сабе. Абое — Рэна і Марк — добра выйшді на гэтым: замужняя каханка заўсёды на расхват — гэта залаты інтарэс і ёй і яе мужу, калі яны на службе ў адным месцы. Дзяцей яна не магла мець, што было дадатковым плюсам. А ён нават і не заўважыў яе бяздзетнасці, і жылі яны звычайна, як падкі на баб хахаль з круцеляватай модніцай. На ўсенька хапала ім, і ў Парыж або ў Лондан з'ездзіць.

Смерць дырэктара фірмы выклікала радасць у Рэны! На яго месца прыслалі хвацкага шанцоўніка, які неўзабаве зрабіў Рэну сваім намеснікам. Але на гэтым і скончыліся яе ўдачы. Далей жыць трэба было нажытым, і тады яна як жанчына першай адчула дзіўную, пакуль што незразумелую ёй самоту. Усё роўна што вяртаючыся да непраўдападобна доўгага, гадамі музыканячага карнавала.

Нечакана прыехаўшы дамоў з паказухі ў варшаўскім міністэрстве, — яна ўгледзела разаспаную шаснастоўку з Маркам у пасцелі. Раней Рэна сапраўды паводзіла сябе, бы дама, якой такая сітуацыя не можа быць найважнейшай. Цяпер жа, хоць і самая не лепшая, накінулася на дзеўчанё з імпэтам мужычкі, а Марк, паказаўшы сябе патомным хамутом, даў драпака.

Рэна Выдрыцкая развялася з Маркам Бядоцікам.

Маёмасць суд прысудзіў па палове, прызнаючы за ёй кватэру.

Ен пайшоў з добрай работы, новай не падшукаў сабе, звязаўся з прастытуткамі, і спаліла яго гарэлка. А яна дажыла да глыбокай старасці.

Даў дождж. Сыпануў ад маянтковага парка, цубанячы па мястэчку за азярышчам. Даволі цёплы, хоць бралася на восень і начамі бывала ветрана. Прыжаўцелі вішні ў платах.

У гэтай старажытнай даліне заўсёды хтосьці гарыць на зыходзе лета. У багатую пару зоймецца стадола на Новай вуліцы, або шугане агонь у чыёй сталярні, ці дым паваліць ад шмараў у каторага слёсара... Гасіць прыязджаюць з — павятовага некалі — горада, бо шафёр тутэйшых пажарнікаў п'е. Возьме і павесіцца нехта стары (аднаго разу накінуў на сябе пятлю якісьці малады, але яго адратавала жонка, махнуўшы касою па вяроўцы).

Гэтак жа недарэчныя і гешэфты: хітрасці стае, а прыбытку, што кот наплакаў. Найбольш замагаюць шанцоўнікі. Ашуканствы іхныя дробязныя, нудныя. У павазе ў іх рыжы Швайка, які, праўда праўдаю, яшчэ не забіў ён каго ані зарэзаў... Швайка, аднак, гэта нішто Ляліку, з бэбахамі купіў бы яго.

Лялік той, калі пакажацца на рынку, дык тады, здаецца, мужчыны так і кіруюць, каб прайсціся каля яго і шапку перад ім скінуць! А яму нават як бы прыкра робіцца. пасміхаецца да іх усё роўна што сарамліва і, вымаючы папяросіну з зубоў, адкланьваец-ца шаноўным кіўком галавы, дастойны такі і без капялюха, чуб не аблез. «Дэфіляду прымае», — зласлівяць тыя, хто пакуль не пагарэў.

Нікагуткі не апрандуе затое Манька Вусатая. Яна — баба без мужыка і галышка, таму і герой! Іначай — села б у крэкадзь. Завядзіся з ёю, людзі засмяюць... Швайка, рыхтык ваўчуга, і ён сыходзіў ёй з вачэй; самога Ляліка не збаіцца Вусачыха. Не зачапай паскуды, ходзіць, дык няхай, калі і ты не шалёны.

Швайка старгаваў сыну мур у Беластоку. У Ляліка сватам міністр у Варшаве. Байструк жа Вусатай сеў у турму: раз'ехаў дзеўчыня, напіўшыся, матку павёз таксоўкаю на фэст, вырабляючы і рагочучы, каб усе бачылі, як для іх добра жывецца... I на табе!

Жывуць тут людзі як бы часова, бы на нейкім этапе з ліхога ў добрае. Таму гэта ў мястэчку ўсё магчымае, акрамя сумленнасці, як у кожнае існаванне супроць волі. У гэтай спрадвечнай даліне з садамі не бываў рай. I наўрад ці з'явіцца? А калі б і здарыўся, дык здзіўленне ад гэтага заскочыла б у пярэпалах, і тады аж паўжывыя ўцякалі б цэлы дзень лясамі на вялікі Беласток! Баючыся дарог, каб не азірацца за сябе.

Так было б, але не будзе.

Сон гэты прысніўся яму ў канцы года, у час ліхаманкі са справаздачамі.

Мо і не прысніўся б ён яму, калі б — аднаго разу — з немалым здзіўленнем зразумеў, што кожны дакумент, які б там ні быў, з'яўляецца доказам недаверу да чалавека, да чалавека сярод людзей. Гэты тэхнік бяспекі і гігіены працы, паслухайце, дайшоў да такое высновы, відаць, таму, што з іншымі паперамі якраз і не даводзілася яму сутыкацца...

Сніў ён жахлівае!

Вось на месцы адміністрацыйнага дырэктара ўтворана кіраўніцтва словамі. На ўсходах, што вялі ў сакратарыят яго, ціхнулі натоўпы наведвальнікаў. I кожны з іх трымаў у руцэ даўжэрны спісак, і былі гэта спіскі слоў, сказаных учора, якія, вядома, неабходна пасведчыць менавіта сёння, без чаго: сказанае — не сказана! А там, дзе быў банк, — кіраўніцтва важнымі словамі. Чэргі тут не так вялікія наглядаліся, ды і тыя спіскі — выразна было бачна! — таксама нядоўгія, складзены ўжо на спецыяльных бланках з вадзянымі пазнакамі.

Вочы ў петэнтаў тых выпучваліся з той асаблівай бухгалтар-скай павагай. У будынку ж хілай, правінцыяльнай рэдакцыі — цэнтр кіравання жартамі ды анекдотамі, які абступілі бязвоблі-кавыя асобы, якім адно пакрывіліся морды. (Не жартаваць! Ну, не анекдоціць!..) А замест бальніцы — галоўнае слёзакіраўніцтва...

Ён, гэты тэхнік, гартаючы смецце службовых спраў, не раз успамінаў сабе такі дзіўны сон. Не любіў ён таго ўспаміну, псаваўся ад яго, быццам перакручаны будзільнік... Чамусьці з па-за кожнага скарыстанага ім слова высоўваўся ў яго бок палец, заўсёды ўказальны, які ківаў яму перад носам: шануй ты слова, шануй яго, ой шануй!

— Пані Вера, — сказаў ён да першае з краю машыністкі. — Тэрміновая вось справа!

— Во, пакладзіце яе тут, — адказала яна, указаўшы яму на падручны столічак з прысохлымі да яго скуркамі каўбасы, якой закусвалі падчас учарашніх яе імянінаў.

— Вера...

Яна ўставілася ў яго кнопкамі вачэй.

— Чаго вам яшчэ?

— Не, нічога. Гэта будзе ўсё.

Тэхнік пайшоў да сябе, пільна зважаючы мець выгляд думаючага. Ён — у апошнюю хвіліну — паўстрымаўся перад тым, каб расказаць ёй менавіта гэты сон. Сапраўды, шчасліва яму!

Вера выстуквала на пішучай машынцы.

А ён — шмыгнуў да сябе.

За агнямі Беластока, за яго апошнімі вуліцамі, расшчэпле-нымі на трэскі прыгародніх сцежак-дарожак, у даліне, што за пагоркамі, цямнее вёска. У ёй не відаць тае бліскатнечы горада, — толькі зарыва, якое падсвятляе зоркі на небе, зайздрослівыя мігатлівіцы ў марозную ноч. Не стаю я ў гэту цемень на грудзе за гумнамі, сяджу сабе за цёплым акном, у хаце, і гляджу богведама куды. Я тут на вяселлі брата.

Усе паўставалі і спяваюць «Сто лят», а мне ад таго сумна чамусьці.

Адбываецца сялянскае вяселле: за сталамі з сотня гасцей, якім падаюць вульгарныя літроўкі, ля парога шпараць свае кавалкі ўжо падпоеныя музыканты, чуецца песню за песняй, мужчыніскі падгаворваюць бабаў піць «да канца», а рагатухі — «да дна». Гавораць усе адразу, усе да ўсіх — сусед да суседкі, суседка да су-седа, і ніхто нікога не слухае.

Вясельнасць развясельваецца.

А мне маркотна, хоць ты забіся! Няўжо гэта ад таго, што вясельнікі са скуры вылузваюцца, каб усяму прыдаць нейкі рэстаранны тон, выветраць адсюль сялянскасць, збіцца на чужы лад, як з нечым удала пазычаным. «Забалела ты, мая галованька...» заціхла ў шматгалоссі рэнаў рольскіх, вайцехаў млынарскіх, ірэнаў сантар, азнавураў, санджэрсаў, якія прыбіліся сюды нейкім тлумам укормленых дачнікаў на лета надрэчнае. Красамоўны сват неўзабаўку папярхнуўся «актамі вэсэльнымі», «прошапанствамі», ды яшчэ чымсьці такім,— сёння не спамятаць мне, менавіта чым (?). Аднак, напэўна, не ягоным, не сваім, затое ж бліскучым, бы той багемскі пярсцёнак у вітрыне, што ля цэнтральнае вуліцы, дзе неоны і аўтамашыны, і напарфумаваныя тратуары.

Вяселле, усё-такі, сялянскае яно, бо іншых няма на свеце, (гарадскія не бываюць). Словам, вяселле!

Дружкі-сваячкі ў дарагіх сукнях, упрыгожаныя пераконана-сцю ў тым, што яны — не сялянкі, ганарацца сваімі пасадамі на заводах. Дружбанты-сваякі ў чорных касцюмах для большае святочнасці, відаць, дрэнна адчуваюць сябе ў хамуце манераў, падгледжаных у патомных мяшчанаў, але яны не пацеюць да пятае ці бо і сёмае чаркі. Гэтыя таксама не сяляне. Адны старыя пачуваюцца імі, і таму па іх тварах скачуць грымасы вінаватасці. О, яны добра разумеюць, што ўсенька непрыгожае можа выкінуць толькі ад іх. Нехта з маладзеччыны, на выгляд дзіўна скромны, нечакана загаварыў да: старога па-свойму, па-беларуску ўголас і той бядак пачырванеў ад гэткае ганьбы ды хутка-хуценька адказаў ён хлопцу па-гарадскому, па-панску, «інцілігентна»!..

На вяселлі за Беластокам нешта плялі пра багіню кахання, пра Венеру, але побач яе я ўбачыў і багіню ганьбы, Вёску, дакладней — Вёскішчу. А мо яна ёсць няшлюбнае дзіцё Венеры? Так, вядома, было б лепей, бо нашто ж нам тая багіня ганьбы?!.

Нарэшце вось я сцяміў свой дзівацкі сум: гэта ж усе чакаюць смерці Вёскішчы! I, як пра нябожчыцу, якую грэх памінаць ліхам, пад раніцу на вяселлі запяялі — «...ручнікі плылі...», «...а ў полі...», «Я Іванка так мілую...». Праўда — не столькі бяздарна, колькі безнадзейна паныла, з такім няясным роздумам ці шкадаваннем у п'яных, чаго абавязкова будуць яны саромецца потым.

Пачалі раз'язджацца — хто да аўтобусавага прыпынку, а хто да чыгуначнага, каб паспець на фабрычную гадзіну работы, вельмі паспешліва развітваючыся з маладою параю, усё роўна што баючыся пачуць ад яе: «Забярыце нас адсюль, молім, забярыце!..»

У такі час, калі праводзіш вясельнікаў за вёску, у дарогу, і, дайшоўшы з імі аж да Відушчае гары, паглядзіш на віднеючы ўдалечыні начны горад, дык ці не здасца ён табе вялізным могільнікам у Свята Памёрлых з безліччу свяшчэнных вогнікаў у густы лістападаўскі вечар?

У яго было, вядома, сваё імя і прозвішча. I не такое ўжо вельмі паганае яно, тое яго прозвішча, нават не мужыцкае. Імя, аднак, меў ён выразна беларускае.

Але тады, яшчэ ў дзяцінства, усё гэта заставалася без аніякага значэння; край наўкола быў жа яму свой.

Маці, праўда, злавалася: «Дурні, то і па-дурному празвалі хлопца!» Сымон Музыка — такая празыўка прыбілася да яго, сапраўды, не зусім каб зразумела як...

Блага прыслужылася яму тут, у гэтым, адна беларуская- кніжыца, якой сам ён і ў вочы не бачыў, а фактычна — так казалі ў мястэчку, — якоесьці слоўца ці што з тае яе мовы, якая жа ж нікому, хоць нібы і нашая яна, не давала выехаўшым адсюль у свет ані хвалёных ведаў, ані гонару хаця б. Ад яе на вярсту несла чарнаротаю злосцю да ўсяго, што адукаванае, далікатнае, такое панскае (адчуў і ён тое потым). Сымон Музыка, як месца свайго нараджэння падаваў упаследак, — чаму б і не? — досыць шыкоўны ў Беластоцкім краі, пэўна, горад з некаторымі традыцыямі гістарычнага плана, пакуль не прыйшла пара адслужваць войска (струсіў быў перад рэкруцкаю камісіяй, паўстаўшы перад ёю ва ўсім сваім сораме голасці, і тым разам не здолеў прыемна сабе змахляваць).

Наш герой закончыў навукі самым звычайным чынам. Калі ж ён і адрозніваўся чым-небудзь у іх, скажам, у сярэдняй школе, дык, мабыць, адно тым, што быў з яго палахлівец звыш нормы для вучняў таго ўзросту. Прытым — чаго, здаецца, як быццам ніхто і не запрыкмеціў—-неяк па-асабліваму любіў ён чужымі рукамі жар выграбаць (такая якасць характару на ўвесь відавок праявілася ў ім шмат пазней, у даросласць, калі ў ягоных руках апынуліся, так званыя, важныя вырашэнні).

Музыку наогул не пакідаў настрой удачы. Ён дамогся ад сябе той, усё-такі рэдкай у людзей, здольнасці заўжды вынаходзіць нешта ў сваю карысць, няхай сабе і ў самай дрэннай акалічнасці. Гэткая рыса чалавечае актыўнасці, надзвычай неабходная ў дачыненні да публічнае асобы, цалкам беспатрэбна авалодала ім, пераўтвараючы яго ў — неапошняе пробы — пранырліўца. Гэта стала відаць таксама па яго фізіяноміі тае асобіны, якая толькі што адкацілася ад абеду, паказваючыся з тлустымі губамі і выпучваючы шчокі языком, што выгортвае з-за сківіцаў рэштавінкі смачнага. Гэтакім надта залежыць на тым, каб пра іх падумалі, што яны папоўніцы ядуць, з мясам і гарэлкаю. І ў кішэнях іх зайздросна не пуста, як у тых, у каго камбінатарства атрымала ранг ідэалогіі.

Калі ж прыйдзе вам у галаву задумвацца над тым, якія ў яго былі адносіны да ўласнага жыцця, дык абавязкова дапусціце вы гэтым памылку! Музыка — трэба ведаць — пажываў сабе, бы той воўк пад пушчаю; самым страўнікам, прагнасцю голаду (надоечы загінуў ён у такой катастрофе, якую смешна назваць трагічнаю). Ён, скажу вам цяпер, глядзеў на свет трохі так, быццам дзіця на карцінкі.

Пляткарскі фальклор нашага шматпавярховага дома пад шостым нумарам узбагаціў Музыку выслоўем: «Ах як для мяне добра жывецца!» — Выкрыкваў на ўсходах, па-п'янаму, у свае вялікія дні. Суседзі тады гаварылі: «Зноў далі гэтаму падлу, няйначай, медалю...»

У яго наглядалася і тая спешлівасць, якая, на неспрактыкава-ным чужым, пакідала ўражанне, што чалавек ён значнага фармату, але хілага здароўя і з жахлівай свядомасцю блізкае свае смерці, і з усяго толькі распачатым сваім патэнцыялам, пакуль жывы, а ўжо бачная страта для грамадскасці, і да таго падобнае. Успрымалася многімі — існуе ён не дзеля прыемнасці пабыць, колькі менавіта дапамагчы людзіскам чыніць ім; дабро або і нешта большае, такое патрэбнае ўсім, чаго ніхто, апроч яго, бадай і не здолеў бы. Нейкая майсееватасць выпраменьвала ад Музыкі, магчыма, таму, што ўдаўся ён — у чым мала хто скеміў — не каб натхнёным чалавеканенавіснікам, але (праўда: не болей чымсьці аматарам) халодным тэарэтыкам таго. Выбухаў: «Не рабі каму добра, дык не будзе табе кепска! Яшчэ не нарадзіўся такі, хто ўсім дагадзіў!»

Ён пагаджаўся і на пашыраную формулу: «Другога ад сябе не спазнаць дарэшты, нават пры пасрэдніцтве дружбы. Дзеля гэтага ёсць дасканалая метода: варагаванне. Павінна яно быць, аднак жа, канкрэтным. Вынік — ясна ж — адзін: спазнаўшы цябе, хачу быць як найдалей ад цябе!»

Столькі перадаў мне пра яго Музыкаў халуй, якому сёе-тое зрабілася відавочным, гэтаму пачціўцу з душанькаю заслужанага камердынера. Мы абодва вярталіся якраз з глыбіннае камандзіроўкі, як зазвычайна, пабалванелыя ад нецікавых справачкаў у новабагатым павеце, у адвячорак засмутлага лістападаўскага дня, у злігласць і снежную крупу. У прыдарожных садках месцамі пунсавелі каляднымі шарыкамі памерзлыя яблыкі-зімаўкі. З хутаркоў па-пад узлессямі ўжо выганялі на рунь жывіну, і вазамі валакліся з лесу гаспадары з дровамі. Над дахамі снавалі туманцамі дымы з каміноў, і як быццам ажно ў нашу легкавушку забіваўся пах гарачэзнае капусты з баранінаю (мяса націраюць часнаком і трымаюць у каменным гаршчку). Да ап'яняючае саладосці ў касцях хіліла на сон.

Няцяжка было ўявіць сабе Музыку ў такім краявідзе; мурлыкаючага, аніяк няздольнага да фінезійнае інтрыгі валюхача, у лепшым выпадку — падлыгатніка.

Музыка меў сям'ю, жонку і малых (двое, ці што?). Сям'я як сям'я, — яна была ў яго настолькі стандартная, што калі не стала самога Музыкі, удаве і не падумалася паважыцца ізноў выйсці замуж або завесці сабе хабеля, прынамсі, хахаля. Угарованая, усё ў такім свіным труху ад клапатнечы, Музычыха апусцілася ў бес-прасвецце з той сумотнаю самаперакананасцю, што лёс так ёй наканаваў доўгі век дажываць ды дзетак пагадаваць (не высоўваючыся за гэты біялагічны цыкл). Наткнуўшыся на яе, здаралася, недзе ля крамы, упаткаўшы ейны непрысутны зрок, — штосьці сцебане па патыліцы, пугне мяне прэчкі, вазьму ды нырну ў расскрыпелыя дзверы «Прадуктовага», так і не павітаўшыся з ёю, не памінаючы ўжо пра звычаёвую размоўку. Справа, можа, не ў тым, што сваіх бедаў па горла... Музыка, бачыце, аж да гідлівасці надакучваў нам збедненасцю, гэткім паскавытваннем замораніка пра безграшовіцу ды галадуху, якімсьці ўтойваннем, па-вясковаму хітруючым, не абы-якіх, урэшце, сваіх даходаў. Ён вось дрэнна пераносіў сітуацыі грамадска-карыснае працы, натугі, і дрыгацеў на самую здагадку, што не ўдасца яму на кімсьці зарабіць, прысмактацца. Разам з тым ён надта ж пільнаваўся таго, каб мець выгляд асобы, якая, адна сама, бачыць куды далей, чымсьці цэлая кагорта гатовых павесіцца за праўду ідэйнікаў, па сваёй сутнасці вартых жалю адэптаў чалавскалюбства, занадта павярхоўна абкпёнага маці-гісторыяй. Дзеля гэтага трэба было яму зважаць, каб не схібіць, хаця б у даробцы манераў, а перш-наперш у выпрацоўцы варшаўскае паходкі ды, увогуле, у матэрыі плебейскага пераймання арыстакратызму (што пераходзіць у гратэск важністасці). Формы атаясамліваў ён са зместам.

Тая хмурынка людскога мякіння, якім пыліў нябожчык Сымон Музыка, згодна закону прыпадабнення ахутала ў нашых вачах удаву па ім.

У апошні час перад сваім несур'ёзным адыходам у нябыт Музыка чагосьці страхацеў. Не кідалася гэта нікому ў вочы. Тым не менш, калі хто любіць ды ўмее назіраць за іншымі ад сябе, дык запрыкмячаў у ім дзіўную, даволі ненармальную ветлівасць, ці што? Не як бессвядомае рэагаванне. Зрэшты, сам ён так быў выказаўся: пабойваюся, ведаеце, тых, хто лепей ад мяне апрануты... Высветлілася, што яго спадцішка падточвала боязь перад фанабэрыяй іх, лепшых, той яе крайнасцю, у якой ужо магчыма пярэчыць усяму, у чым захочаш, і вярзці, што табе толькі ўздумаецца. Несумненна лакейская гэтая душа, рана ці позна не магла не праявіцца ў ім. ён — дзіцё бацькоў, сціпласць якіх ад пачатку да канца з'яўлялася фальшываю, паказною. Яны, на самай справе, пагарджалі ўсімі, і гэта пайшло, відаць, ад іх дзеда, што служыў гайдуком у двары пана (наймацней ганарыліся тым, што бабулю ўпадабаў сабе малады падпанак і пасыпаліся ад яе хлопчыкі, якіх ніхто ў вёсцы іначай і не называў як панятамі!).

Нашаму Сымону Музыку бывала неяк наўздзіў тое, што можна ж есці хлеб ды мець да хлеба, зусім не пацеючы ад работы (напрыклад, зрабіўшыся белакаўнерыкам за пісьмовым сталом). Адначасна трэба дадаць, што гэтае здзіўленне ў ім знаходзілася недзе пад скураю або ў вантробах, і сам ён наўрад ці дарэшты заў-важваў яго ў сабе. Яму страх не хацелася паглыбляцца ў сваё нутро, са своеасабліваю слушнасцю палічыўшы гэта гульнёю з дрэнным пахам.

Як жа ён падзяляў людзей? Рабіў гэта адпаведна адрозненню свайму — як каму прыходзіў да рук жывы грош. Хамуле — з мазаля, і столькі, што кот наплакаў, а дзяляцкаму — дзвярыма і вокнамі. Скажы мне, колькі іх у цябе, грашыскаў тых, а я табе адкажу, ці ты ўмееш жыць (або толькі гніць). Гутарка з Музыкам з'яўлялася дыялогам глухіх.

Ён, узвышана кажучы, не зразумеў шанцаў свайго пакалення. А можа, лепей будзе выкласці гэта паводле тэзісу: да ўсяго, дзеля ўсякае справы, дабра і зла, трэба спеласці. Цэлая тая жыццёвая перспектыва нашага часу выскачыла ж на яго, прызнацца, знянацку, і Музыка скалануўся быў ад таго, каб потым, бы кавалер пры гарачай дзеўцы, ушчаперыцца акурат не за самае важнае (бацьку раскулачылі). Хапацеў ён менавіта тое, што само ў лапы лезла яму, прытым лічачы гэта яшчэ і страшэнным шчасцем, і нават упалохаўшыся ад таго, каб такое багацце, падняўшы хвост, не драпанула да каго іншага. :

Ад гэткае няпэўнасці ў чалавеку ты не спадзявайся ў ім чагосьці павучальнага для сябе.Ён ужо поўх і крот, і адно глядзі, не вывіхні сабе нагу ўягонай ямцы якой. Будзь ты чуйны, — гаварылі мне сябры, — калі вось такі Музыка заявіцца з паўлітрам да цябе! Гэта значыцьме, што ў ім устаялася просьба, якую сам ён вынасіў у сабе, усё прыкідваючы наконт яе дарэчнасці камусьці. Ты, даслухаўшы яе ж, несумненна пашкадуеш таго, што ён застаў цябе ўдома. Яна, больш кажучы, выкліча ў табе адчуванне абражанасці.

Пагібель Сымона Музыкі, калі мякчэй сказаць, адбылася непрыкметна. I каб нехта хоць спытаў, прынамсі, вось пра тое: «Ну, як гэта з ім здарылася?..» У кожнага, хто сутыкнуўся з Музыкам, цяпер з'явілася, досыць нялюдская ў рэшце рэшт, нецярплівасць, каб забыцца аб тым, што, напрыклад, не далей як месяц назад жыла-была людзіна з сяброўскім прозвішчам, ага, Сымон Музыка... Не ў абгавор нябожчыку — нельга казаць, што ён уяўляў сабою нешта непаўторнае, але, усё-такі, існаваў на нейкім сваім гняздоўі.

Па высокай справядлівасці непадкупнага часу, забракуе яму месца ў людской памяці. Дык няхай жа па Сымоне Музыку застанецца хоць той сэнс перасцярогі, што не адным хлебам трэба жыць.

У тую нядзелю, калі расквітнелі сады, упорань выбраўся я ехаць да брата. Самой язды тае аўтобусам да яго было трохі за пятнаццаць хвілін, да ягоных тых Любавак (з высокага канца якіх усё відаць: цэлую пасеку летніх домікаў, што ў бок ад помпавай станцыі гарадскога водаправода). Братаў дом — свяжуткая му-раванка, пакуль абгароджаная абы-як -— па-новабагатаму распанела ўскрай жытнёвага поля, што прасціралася да ельнікавага маладняку. З суседняга панадворку, аднекуль з-пад хілае хаты на ім, кінуўся сабачыска, праз брамку тамака, такі шарсцісты, ды ўеўся брахаць на мяне, чужога тут.

Брат сяк-так падвучыўшыся ў рэшце рэшт спекуляваць, лепей зарабляе на вырошчванні цяплічных памідораў, і я падлічыў, што ён дапаможа мне (у гэтую пару ўжо не павінен швэндацца па падбеластоцкіх прыватных будовах, на якіх яму, майстру гідраўлічных рамёстваў, хоць і напагатове таксама нямалая плата). Зрабіўшыся бойкім агароднікам, паказаў сябе зусім пэўным і сваім чалавекам.

— Каля тысячы расады, — сказаў мне пра сваё прадпрыемства. Я, а як жа, застаў яго перад паркім уваходам у цяпліцу. Яна нагадвала сабою не бачанага нават нашымі бацькамі, вялізнага цэпеліна.

— Заграбаеш грашыскі!

Ён, аднак, адказаў без радасці таго галяка, які ўдала ад'еўся і зажыў.

— А-а, гэта ты так думаеш... Робіш-робіш і чым болей прыдбаеш сабе, тым горла шырэйшае. Цёшча, ага, кажа: даўней было галей, але весялей, — ён нагнуўся і выцер далоні аб траву пад кульгавым плотам.

Я сказаў, бы ў патыліцу яму:

— Відацьме, у сытасць рэдка смяюцца, у дабрабыт...

— Хітрая штука, гэты добры быт: без яго адна бяда, а з ім другая! — ён хмурнеў. — Пойдзем дахаты, ага.— азірнуўся на тую цяпліцу, ці чаго не забыўся ў ёй. — То што: пойдзем, ну, пагаворым... На тое і дом.

Ён ступіў першым, цяжка. Адкінуў быў нагою — у гумовым боце — пакручаную бляху, усю паіржавелую, і яна шуснула ў дол, што збоч ад утаптанае сцежкі, завалены каменнем ды закрапівелы. Падворышча — як гэта ў тых, хто будуецца, — з аброслым зеллем, куп'ём навезенага пяску, усюды з вапневым натрусам, па-акопнаму раскіданы на ім дрот, разбэрсаны, і абрэзкі арматуры, ненатуральнымі вусенямі рыжэюць пагубленыя шрубы, вінцікі.

—- О, ты мне скажы, дзе б злодзея такога знайсці, ага, які прадаў бы добрае кола ад трактара, — загаварыў, гледзячы некуды ўдалеч. Ён адамкнуў дзверы.

— У цябе трактар? — забубніў мой голас, калі ўвайшлі мы ў калідорык з пустымі сценамі.

— Купляю, ага, ды запасовых частак не даюць; трэба ж дакрасці.

— Нашто табе ён?!

— Невялікі будзе, ага, якраз на загоны, — растлумачыў брат.

I мы чамусьці памаўчалі. «Ну і дзеля чаго яму трактар? — калацілася ўва мне. — Каня, во, мець, дык усюды ім даедзеш, як не возам, то вярхом, або хаця б палюбавацца быдляцінай... А машыну?!»

— Жонка з хлопцам у сваіх бацькоў, бульбу садзяць, — гаварыў ён, быццам папярэджваючы маё запытанне. У ягоным голасе я ўлавіў, што гэткая гаворка была б яму ў нечым прыкраю, нешта не ладзілася ў іх. Ад іхняга вяселля я ні разу не наведаўся і за столькі часу даволі падзабыў ейны выгляд, твар. Зрэшты, яе радзіна дакладна абыякавая мне, што вецер у падстрэшшы. — Дзесьці стаіць у мяне паўбутэлькі, — ён пашукаў у шкапчыку тае выпіўкі надарэмна. Бразгітаў пасудаю, а я з натугаю абдумваў, як выкласці, яму пра ўсё, з чым з'явіўся да яго. — Думаеш, ага, дастаяла яна... — Пакінь, кажу...

Без дай прычыны ўспомнілася, калі з эмігрантамі, з якімі я быў пасябраваўся, ішоў у гасціну ў адзін лонданскі дом: ніхто з нас не ведаў адрас як след. Цэлым гуртам убіліся ў нейкі завулак асабнякоў з мноствам сіямскіх катоў у аздобным заплоцці. Перанакіраваўшыся наўпрасты, пралазілі цераз уздырдыган нова-будоўлі, як гэта зазвычай, бязлюднае. Насустрач нам паўстаў тады мардаты мужчыніска ў дажджавым плашчы, няйначай, начны стораж, які з відавочнай злосцю паказваў кульбакаю на надпіс забароны пераходаў, але мае тыя сезонныя сябры паведамілі яму, што я і яны — беларусы, і — не паспеў я рагатнуць ад такое напышлівасці — ён адчапіўся ад нас. — Што, можа, ён сам з нашых? — націкавіўся я. — А халера яго ведае?! — адказалі яны мне. Усе мы, нічога не разумеючы ў тым, выбіліся па патрэбную «стрыт» ды — дзякаваць Богу! — пунктуальна пазванілі ў чакаючыя нас дзверы.

...Брат зморана сеў на канапу, транту з выпушчанымі, бы кішкі з жывата, спружынамі; са скрыгатам пазвоньвала пад ім. Ен хацеў сказаць, што ў яго няма чым участаваць мяне, і мне рабілася ад гэтага непрыемна, тым мацней, што я не чакаў таго, не з'явілася нават жадайне вады напіцца (пра што таксама трэба змоўчваць, каб той, у каго ты нечаканы госць, не адчуў сябе прыніжаным). Таму яшчэ і гэта аддаляла ад нас прадхмет сустрэчы.

Да вокан другога паверха, на якім мы знаходзіліся, высілася ўрослая груша, абсыпаўшыся квеценню так, што здавалася: вось выпаў перадкалядны бялюсенькі снег і мы абодва грэемся ля печкі, перакідваючыся дрымотным словам пра будзённае (як ісці ў дасвецце малаціць авёс у маразнечу)... На рэчцы Супраслі, у тым яе месцы, дзе паварочваецца яна на лугоўі Сцюдзянак, ёсць завадзь, на якой разлапушылася водная лілея. Уяўляючы сабе тое буйна-блакітнае закуцце з капіцамі лазнякоў, як бы пачынаю ўчувацца ў тых, хто з вудаю па-гультайску ходзіць на рыбы.

— Цесць нямала ўспамог мяне тысенцамі-тысячамі, ага, каля двухсот даў, — казаў брат, і я амаль не цяміў усяго таго ягонага, маючы ўваччу пясчанае плыткаводдзе пад тою страмізнаю (за яе гарбом — узарваны ў вайну сабор). — I гэта, ведаеш, засмактала мяне... Усё сваё жыццё будаваўся наш бацька, ага, цяперака і я! Ён не пабачыў свету, не пакаштаваў яго, і мяне тое ж чакае... Калі закончыцца гэтае ўгнезджванне?

— Не закончыцца, браток, — прачнуўся я з задумення. — Прынамсі, не пры пас.

— Чаму?

— Замест «чамукаць» ты лепей усвядоміў бы сам сабе, што колішняя курная хата — палац у параўнанні з буданам першабытнага чалавека! — я раптам адкрыў для сябе нешта простае, як праклён. — Панскі двор мы ўжо абагналі, го-го, ураджаямі і выгодамі, і машынамі. I па-польску размаўляем! Гэтак мы, наша пакаленне. А дзеці нашы? Заварожанасць панствам ім стане не столькі смешнаю, колькі наогул незразумелаю. Ім будзе: давай Еўропу, во, Парыж і Лондан. I твайму сыну гэтая твая мураванка з паверхамі ўбачыцца дакладна так, як табе наша бацькоўская хата, ведай.

— Але чаго ж яму больш захочацца?

— Адкуль мне ведаць? I сам ён не ў стане гэта прадбачыць, як я і ты чуць не чулі некалі пра тэлевізію, напрыклад, — люблю ж разважаць, асабліва калі не пярэчаць мне. — Бедныя раўняюць на багатых, а багатыя ўсё багацеюць, быццам той малы сабачка бяжыць за вялікім, адзін і другі хутчэй і хутчэй, ажно меншаму ўжо духу не хапае, языком зямлю ліжа... Чым багацце аслепіць нашых дзяцей і ўнукаў? Заўваж — мы ўсё парабкуем, і аптымістычнае тут адно: на штораз лепшых умовах...

Я перапаўтарыў брату на розныя лады выказанае, урэшце, заблытваючыся. Ён плюскаў вачыма, як бы па-хітрунску прыхаваўшы ад мяне найважнае.

— То ж але, — дакінуў ён сваё. — Стрымгалоў паперлі б срачы апаражняць за даляры... Найзручней так: рукі — у Амерыцы, а зад — у Польшчы, ага.

Засмяяліся, трохі як прайдзісветы, якім знячэйна даказана агіднае ў іх паводзінах. Можа быць, каб адагнаць непрыемнае абодвум нам, і перш за ўсё для мяне, ён паўсеў на цесця. — ...I з мяне будзе калісьці стары. Не дай Бог, каб гэткі на ўсенькія розумы надакучлівец! Яму, ага, нічагуткі не ўтлумачыш. Ён мусіць лепш ведаць за цябе. Слухацьме тады, калі хваліш яго. Не чытае нават газетаў, яму прароцтва якоесьці ў галаве, даўняе...

Часам падумаю: зашмат наадбывалася на тым яго вяку, столькі ж назмянялася ўсяго, занадта шпарка падганяе нас час, ледзь ногі ўжо валачэм, для мяне, маладога, і то ажно ў мазгах гайдаецца ад аднаго толькі цяперашняга, і таму ці не ў бапцісты якія запісацца, каб з глузду не з'ехаць...

Брат, усё роўна што забаяўшыся сказанага ім самім, з робленай паспешлівасцю абмацаў свас кішэні. вымаючы папяросы, запалкі.

«Як жа ўспрыме ён справу, з якой я тут да яго?» — і я ўважлівей услухоўваўся ў гаворанае ім. Сапраўды: простаму хочацца быць пад уладаю, што, папраўдзе, і не дзіўна; самы ж быт і ёсць парадак перш-наперш. Чым цяжэй каму даецца хлеб надзённы, тым пранізлівей у гэткага туга па адназначнасці — каб сысці з ростаняў на адну дарогу, часамі без розніцы, на якую. Магчыма, і неабавязковаю ёсць нашым такая бядотнасць... Пад старасць кожнаму жадаецца таго ж. Або ў працяглую змору жыццём, пасля доўгага — пераважна няўдалага — змагання за галоўнае.

— Ну, што ў цябе? — ён пыхкаў сінявым дымком, неяк заўзята назіраючы на сцяну. Прадчуўшы, што паспяшаўся з такім запытам да мяне, дадаў, бы ў працяг закінутае думкі: — Вазьмі ды папрасі ў каго парады якое, дык зараз жа і пачуеш у адказ, ага, або ўздогад свой, што няўмека з цябе, калі не тупаморды дурань... Чаму вось так у нас? Я лічу, што ўвесь гэты наш дабрабыт, ага, пакуль слепаваты і смаркацкі! Учыняем мы сабе Амерыку на свой крывы капыл...

— Бо я мужык, дурны мужык! — прадэкламаваў я з хрэстаматыйнага верша, чаго ён, на шчасце, недачуў. Блага з маімі нервамі.

Я ўражана аціх, падумваючы, зрэшты, і пра такое, што ён, мабыць, нечага начытаўся, разлёгшыся пад чарнасліўем на загуменні ў свята... Поспехі будучых пакаленняў — гэта махлярства добрасумленных? Кожнаму наступнаму — старыя чамусьці вельмі вераць у маладых, адначасна перашкаджаючы ім, — наканаваны ўсяго новы ўчастак таго ж шляху, і не бывае чалавека, які, няхай пад свой канец, не апыніцца ў стане пачуццяў гэтакім, бы той, каго схапілі за горла або абдурылі самым паганым чынам! Дзеля гэтага і трэба трываць у — дакладней не названым — настроі гатоўнасці. ўспрыняць нядобрае?.. Няшчасны найчасцей той з нас, хто паспадзяваўся на большае (на бяздонне ж віры зано-сяць)

«Падабраліся мы, як тыя вароны ў дождж, — па-смяяўся я з сябе і з яго. — I яму свет клінам сыходзіцца! Я не дамоўлюся з ім...»

— Ведаеш, слухай, той жылы сабе падрэзаў, — сказаў я пра юрыста; брат меркаваў згадзіць яго, каб пазбыцца гародняга падатку.

— Чорт пана не браў!

— Духоцце халернае... — тыльным бокам далоні правёў па ўмакрэлым ілбе. — Выйдзем на падворак, га?

Яму даўно трэба было ў Засценкі, заказаць там шафу — у перадпакой, і другую, у спальню. I ён запусціў матор у ламачыне сваім, «Трабанце» з адарванымі дзверцамі, заднімі.

— Сталярыху пакажу табе: гляне на цябе, дык адразу засукочаш нагамі, га-га-гэ-гэ... Дзе і падчапіў яе гэты грыб, ага, такую чаляднічку сабе ў пасцель, — гаварыў, усё роўна што самому сабе, з зайздрасцю або дакорам, нечага лазячы з кулачыстым французскім ключом пад машыну. — Парахно і падла, а скупы!.. ён, можа, і чуў ты, пашкадаваў грошай на майстроў, сам узяўся мураваць сабе дом, да столі давёў, ага, калі сцяніскі раптам паваліліся, і то ўсярэдзіну, дзе яго першая баба якраз боўтала свежы раствор... Не было чаго і збіраць ад яе ў труну, толькі чэрап і ногі ў чаравіках!

Калі брат дагаворваў мне пра гэта, даязджалі мы да драўлянага моста на Супраслі над Навадворцамі. Зарагаталі, неяк пабрэхваючы: рга-рга-рга... Певень, пер'істы ды набрынялы чырванню, узляцеў з-пад колаў машыны на плот проста арлом, столькі грукату разлягалася па брукаванай вуліцы ад братавай тае легкавушкі:

— Куры перастануць несціся, — пажартаваў я.

— I дзяўчынятам прысняцца кавалеры, — адказаў ён, цалкам павесялеўшы: I паўтарылі брэх, бы на вясельнай п'янцы, якой танцаваць па модзе не нам ужо, але для беларускага спявання таксама замала адвагі, дык усядаемся ў свае аўтамашыны ды па ўзору падгледжаных у амерыканскіх кінафільмах рэйдэраў ганяемся «пад сафары» (абачліва спаіўшы міліцыянта). Вуліца моцна загібалася, і, пакуль брат націснуў на тармазы, агледзеўся я ў нечых варотах, праўда, і без нас разваленых.

— Не першыня... Не трапячыся. бы голы ў крапіве, — супакоіў мяне, калі я ў паніцы выкрыкваў яму, не зводзячы вачэй з гаспадара, які насіў віламі салому ў хлеў. — Глухі ён, ага, не чуе, то і не бачыць. Я яго ведаю.

Да столяра, аказалася, каваліска дарогі. «Трабант» порстка праставаў утравелымі дарожкамі, і, калі брат паказаў для мяне праз шыбіну на кастражу якойсьці новасядзібы, кажучы, што яна таго ж старога бугаіны менавіта, змарозіў мяне відавок лішняга ўсяго тут, накшталт буралому, які быццам дрэйфуе на хвалях па-майску ўспенепага ды бясконцага ў той бок саду паблізу берагоўя багнавецкіх лясоў. На пад'ездзе туды супыніў нас рыклівы спеў. У расхлябешчаных дзвярынах было відаць, што ў хаце бязбожна балююць. І брат, доўга не думаючы, выкіраваў машыну назад, пакідаючы глыбокія каляіны на аўсянай руні, што зыбуном сягала ўпрытык да абочыны.

— Дзед пайшоў у водмаладзь, — выскаліўся ён. — Боўт!

Неслася адтуль:

— Кум за сталом, я за сталом, сядзімо, сядзімо!.. Гарэліцу п'ём, гарэліцу п'ём! Кум за кіраўніцаю, а я збоку, едзямо, едзямо!.. Я на шасе, кум у адкосе, ляжымо, ляжымо!.. Я ў бальніцы, а кум у трупяніцы, будзямо, будзямо!..

Па кузаве шмарганула галлём, мы ўязджалі ва ўзлесак, які ападаў у нізок; наперадзе мігацела. дрыгвяністая азярына з пеўневымі хвастамі аеру.

— Пакурым, ага, — сказаў, стопарыўшы ўгрэтую машыну. Цень давала сасна, кучмастая крывуля. Мы паразлягаліся ў прохаладзі пад ёю, на ўдзірванелай паласе, пазіраючы ў блакіт вышыняў, адкуль праменіла супакоенасцю. — Драпанулі, ага, як ад банды якое... Слухай, не сушыць часамі і табе галавы: чаму гэта нашым людзям жывецца, бы на каменнях? Ты не прыкмеціў таго? Нібы і добра ім цяперака, ага, і нават вельмі; мураванкі во ставяць, ага, займаюцца прыбытковымі інтарэсамі яны, і гордымі, бач, як быццам парабіліся ўрэшце, аднак жа.. Ведаеш, ага, усенька тое ў іх неяк з прарэзлівым скрыпам выадбываецца. усё з той жа — ад бацькоў сваіх — запацеласцю, з тым самым выцягваннем жылаў з сябе, гаротнасцю, Рэвйлюцыі прайшлі, ага, паночку, войны нашумелі, свет да непазнанкі іншым настаў, а наш мужык ад гэтага не вырас, не, калі не лічыць, што патлусцеў ён пад пана... Дзеці і яго не ўшануюць гэтак жа, як ён не паважаў, ага, высілку ўласных бацькі і маткі, ну не?

Брат раздумваў аб тым, да чаго ў мяне ўжо не знаходзілася ахвоты прыглядацца (хіба ж навучана нас што-кольвек паважаць, акрамя грошай?). Калісьці я з запалам выкладваў яму слова ў слова тое ж, тады гэта не даходзіла да яго. Нечакана для мяне ён заеўся капаць усю тую ганебную праблемію, як нешта сваё, і што ўсцешвала мяне і злавала ўперамен, наклікаючы на маё адчуванне стомы такую казытку, ад якое бегала па твары нервовая ўсмешка. «Думаеш ды гаворыш сам пра нешта датуль, пакуль сутнасць таго не глынеш да апошняе крышынкі. Потым, пасля, як тая адрыжка, яно толькі затуманьвае свядомасць... Здараецца — у будучым здзівішся тым жа самым ізноў, хоць напэўна іначай паглыблены сталасцю», — пралятала праз маю галаву, калі наскочыла на нас нечае выкрыкванне, ну так, у тэлефон:

— Га-лё! А-алё!.. Здрастуй! Здрастуй жа, цётачка даражэнь-кая! Што чуваць у вас? Вот харашо...

Брат пераваліўся на жывот, прыўзняўся на руках, чуйна ўставіўшыся некуды. Мяне душыў смех ад ягонага выгляду — нагадваў ён мне паршука ў лужы, якога патрывожылі. Мы выгледзелі, між рэдкага сасонніку, што воддаль яснеючы асабняк з прыстойнаю агароджаю, газон і кветкі, ахайны садок. У расчыненым наросхліст ваконцы мансарды, збоч балконіка з відочным на ім столікам ды парай плеценых крэсельцаў, круцілася дзяўчына ў купальным касцюме філіграннага колеру (валошка-вага?), бачна маладзіца. Яна паварочвалася да таго голасу і пацяшалася з яго, сыплючы іскаркі прырагатку. — I не боязна ёй тут, на бязлюддзі?

— Хацеў бы нябось з такою паначаваць, га? — маргнуў да мяне брат.

— Пэўна, у Гродна звоніць, — я гэтак яму. Я вырашыў сказаць, з чым вось прыехаў да яго. — Слухай, хату па бацьках трэба затрымаць у нашых руках, і будынкі...

— А-яй-яй, якія грудкі ў яе ды заднічка! — Паддаваў ён сабе жару, добра чуючы, пра што я гэта яму. На яго шчокі выплывалі ледзь прыкметныя белыя плямы, і я ведаў, што зараз у ім адбудзецца. — Хату табе, ага, хату... — устаў з зямлі, як пасля ўдару кулаком у яго, і накіраваў на мяне свой раз'ятраны зрок. — У мяне свая ёсць, а ў ёй да самай магілы работы мне! Ці ты ведаеш, што гэта значыць у нашым краі будавацца? Паўжыцця пойдзе на тое! Так і злічвай, ага: што ні мураванка — капец мужчыне, вітанні дзядулі! Глянь, што з мяне засталося... А я ж маладзейшы за цябе на гадоў дзесяць і павінен яшчэ...

— Чаго ты крычыш?! — I ён ураз апусціў вушы: стары завяшчаў жа ўсё яму, бо я і так абсталяваўся на казённым лёгкахлеб'і.

Брату, відавочна, і надалей няўцям тое, чаго недаслухаў быў ад нябожчыка, — што: можна мець і са свае працы дом, як шклянку, і легкавушку, і разам з гэтым ні трохі не жыць. Мы ж, здаецца, дабіваемся ўмоваў сабе як бы па-другагодніцку, не ўмеючы пакарыстацца тымі, якія засталі, зрэшты, і не разумеючы іх. Чаму з намі так? Ад найміцкага інстынкту ганьбы гнязда? Строгі вецер веку пудзіць нас гэтак ды падводзіць.

— Ты ж паглянь: птушак, і тых ёсць болей у горадзе, цяплей у ім і ежы папоўніцы на сметніках, ага, колькі асушкаў хлеба ды ўсякае ўсячыны! — Абрыд мне ён, гэты мой брат.

Запахацела дзікім лубінам. Паазіраўшыся —прыйшла да мяне нейкая ўпэўненасць у тым, што трэба спадзявацца на вялікае лета. «Вось каб агароджу такую сучасную вакол, бацькоўскага жытла паставіць, жалезную і на падмурку з камянёў, і абсталяваць санітарыят з ванным пакоем, і цэнтральнае абаграванне з чыгуннымі батарэямі, і веранду пабудаваць, а агарод з садам — на англійскі манер... Ён жа, хоць і брат для мяне, не падможа». Смутак насеў на грудзі, і рабілася нават няёмка мне таму, што надумаў я яму надакучваць нечым далёкім, у рэшце рэшт, паўзабытым і, відаць, прыкрым, спрабаваўшы прымножыць абавязкаў у разгар ягонага клапоцця. Я і сам не надта рады гэтай бацькаўшчыне, усё мазоліла мяне, што нельга ж пакінуць яе на пустапаш, але не пакінуць яшчэ цяжэй. Прытым не мог я раскусіць існасці ўцёкаў людзей ад кроўнае зямлі, нягледзячы на яснае сваёй разумнасцю тлумачэнне гэтае з'явы. Душа бунтава-лася, не прымала аргументоўкі. «Гарады нам — гэта фабрыка паляпшэння долі.. »

Сцішнаватасць халодзіць нутро, калі ўявіць тую незлічонасць пакаленняў, што ад самае бяспамятнае даўніны прагаравалі на тых васьмушках ды чацвяртушках палёў, на якіх і кумячка нямаш, каб не быў перасыпаны вузлаватымі ад працы пальцамі, у цэлых ваколлях ды абшарах, зарастаючых цяпер выпадковымі маладнякамі, пералескамі. Сэрца сохне і цвярдзее, калі ўдумацца, што чалавечнасць у чалавеку залежыць усё-такі ад... жывата. У існаванні, аднак, грубы сэнс, быццам гвалт — сутнасць ягонага працягу. Уражлівасць ды прыгажосць немагчымыя без хлеба? Як не чуваць пра народы бедныя, але культурныя.

Ні стуль ні ссюль, самому сабе да ўздзіву раптоўна раз'юшыўся я з болем і з дрыжыкамі. I толькі цудам устаяў, не грымнуўся вобземлю. З маіх вуснаў паляцелі фразы, за якія брат — зусім справядліва — мог бы даць мне ў зубы.

— Я бачу, абражае цябе мой клопат пра бацькаўшчыну?! — закіпеў я. — Кажуць: пакажы родзіча свайго, а мы скажам, хто ты сам ёсць! Ты ахвотней байструком хацеў бы быць?.. Цябе найагідная лаянка не апякае так, як беларуская мова!.. Не вырачвайся, калі ласка, на мяне!.. Халоп ты!.. Падонак эпохі!.. Адукаванец, якому здаецца, што і тэлефон згарыць ад нашага слова роднага!.. Забабоннік, якому ўсякае зло жыццёвае толькі ад беларушчыны можа быць... Думаеш, напраўду вылез ты з хлявоў на паркеты?!. Сынок твой саромеецца цябе, бо ты яму чарнамазнік, але табе гэта падабаецца, бацьку князя як быццам будучага, ідыёт!.. I жонка твая, як і ты!.. Абое рабое! Парабкі, што не могуць жыць без пана, дык дзетак сваіх панкамі гадуюць, цемната вучоная, але нявыхаваная!.. Бядота халерная пры грашах, але без душы!..

Брат энергічна сеў у машыну і ад'ехаў.

Я вынлёўваў з сябе ўсенька і безразумна плакаў на ўвесь свет.

Давалокся да прыгарадка, калі ўжо сцямнела.

У гарадскім аўтобусе я напружана супакоіўся; у пераходзе бушавалі маладзікі, па якіх адразу было відаць, што яны за падобнае сама меней адзін раз забілі б мяне...

— Найагідней мне паш уласны хам, бо ён хам з хамаў! — збалбатнуў Алекс, ды яны наогул не зразумелі яго. ён зашапацеў пачкам папяросаў «Вега», ненатуральна прагна закурыў. — Ну што ён, такі, дзецям сваім пакіне, боўт, апроч грашыскаў тых або і мураванкі!.. Чуеце?

Бугаіна ж са Слепаком, — а кажы ты сабе, што хочаш! — выпілі, аблізваючыся, яшчэ па шклянцы жытнёўкі, купленай за долар.

— Та-ак, — сказаў сваё Бугаіна і, разваліста, устаў ад стала, збітага з аполкаў, каб пахадзіць: другі месяц будзе, як ён не курыў. Ен вышуквае гідраўлікаў тым, хто будуецца пад Жарабцовай Гарою; дакладней, не хваліцца гэтым сваім прыбытковым пасрэднічаннем. Калі ж гаварыць пра Слепака, то карысці сабе ён дабіваецца на плантацыі чорных парэчак, пра якую ніхто толкам нічога не ведае. Робіць яму на ёй — некалі сам жа выгаварыўся — дзядзька, якога забраў да сябе з бальніцы для псіхічнахворых, што ў Харошчы.

I Сляпак падаў голас:

— Угу-у...

Яны з'ехаліся да Алекса ў гэтую яго незакончаную вілу. Да кожнага з іх знайшлася ў яго неблагая справа. Бугаіна здагадваўся ў сваім, а Сляпак круціўся на зэдліку ад прыгневу па Алекса за тое ўсё-такі, што ў яго надалей не выходзіць «прасіць у сакрэт» так, каб без сведкі. (Чаго добрага, возьмецца гутарыць зараз наконт пазыкі яму!) «Пра якую гэта ты мне пазыку?» — вышчарыцца ён у адказ Алексу, косячыся на Бугаіну. Яму, якому нераўня нават разам узятыя Бугаіна са Слепаком, пану такому, што любіць быць з тугім кашальком у кішэні. Зварыць яму галава: «Я вас, хлопцы, запрасіў да сябе, паслухайце, каб пачаставаць адмысловай жытухаю экспартовай. Вы ў мяне вартыя таго... Дык прахліснем!» I яны насцябаюцца яе, неяк без радасці: Алекс, вядома, так сабе скажа тое, дзеля прыліку. Шчыраваць жа з імі мог бы на яго месцы хіба што цалкам балванец.

— Бывала, Алекс, бывала, — неўпапад загаварыў Бугаіна, акурат як той, каго чакае прыемнае, і яму ўсё роўна пра што азвацца.

Сляпак жаваў вэнджаную рыбіну, нешта ўвесь стуліўшыся ды паплёўваючы асцюкамі на засмечаную падлогу. Ягоная часіна пакуль не настала, ён зойдзе да Алекса потым — заўтра ці бо з нядзелі.

Алекс зламаў у попельніцы (з перакуленай кафлі) папяросіну і вяла ды моўчкі прыкурыў ад яе другую.

— Груманіны тае будзе ў мяне тутака, слухай, на тыдзень які, — угледзеўся ён у Бугаіну.

— Та-ак...

— Твайму паўбандыту гэтаму няхай не здаеца часам, што я азалачу яго і за абы халтуру: долары ў мяне не для хамутоў!

— Ясна-а...

— I хачу бачыць яго ў мяне па рабоце цвярозым ды штодзень! Вось так, чуеш?

— Ну, будзе... Гэты дурань усё ўмее, што трэба.

— А форсу ён, скажы, ужо капічыць ці адно толькі хочацца яму таго? — крыва заўсміхаўся Алскс. «Прымітыў заўсёды свету за грашыма пе бачыць».

— Чаму гэта ты так? — Бугаіна зноў захадзіў, а Сляпак наставіў вушы.

Алекс шпурнуў недакураную «Вегу» ў заваконне.

«Там жа стружак поўна, возьме і пажару начаўпе,— спачатку падумалася Слепаку. — От, няхай жа згарыць, сабака!»

— Я пайшоў, — катэгарычна буркнуў ён Алексу.

— Пачакай жа, гавару, — Алекс востра зірнуў на яго і дакончыў Бугаіне: — Ты мяне ведаеш, за цану з чарнамазнікамі я ніколі не таргуюся. Аднак жа не дарую, калі хто з іх, слухай, не ўшануе мяне...

— Ну, годзе: прыйдзе ён і ўсенька паробіць табе. Памочніка ж мае сабе, Алекс.

— Каб словы твае, Бугаіна, у праўду змяніліся.

— У панядзелак, значыць, зрання і начэквай іх.

— Бугаіна, у вас, халопаў, столькі і думкі тае, каб як і каго абхітрыць.

— Няма прычыны ў цябе, Алекс, вёску абражаць.

— А я не пра яе, Бугаіна. Я пра халопаў, вось. Яны ж слухай, у горадзе! На хлеб служкаў ды цванікаў пазляталіся.

— Ат, гаворыш... Кожны жыве, як рады дасць.

— Каб жа давалі, Бугаіна. — Пачырванеў Алекс. Ён брыняў якойсьці мутнай злосцю не то на іх, не то на сябе, на нешта даўняе, аднак жа застрэмленае і ў ім жа. Можна сказаць: на іхнюю падатлівасць, нейкую такую лішнюю ў Бугаіны і Слепака, якім чамусьці і імёны свае былі няважныя, абыякава забывалі іх або, звычайна, існаівалі яны ў безыменнасці. Ці з такімі магчымае сур'ёзнае што-лень? — Слухай, ты: глянь на дзіцяткі-неўдалоткі тых, ад маленства ж заражаных комплексам хама на паркетах! Усе, да апошняга, без адчування сваёй Малой Айчыны; сіроцтва ў іх душах, бацькоў хавацьмуць ціха і спехам.

Сляпак сапацеў, быццам хочучы агрызнуцца: «А нагаварыся ты сабе!..»

Бугаіна, як гэта ў гутарнечу, якая заходзіла далей ягоных заробкаў, браўся пазяхаць ад нядосыпу. Выйшаў ён, урэшце, ад Алекса з зусім не прадчувальным неспакоем і, бы на бяду якую, адразу напатраціў часу на пэцканіну ў маторы сваёй легкавушкі, што, не ўпершыню ж, заглох. Каб не выбег быў за ім Сляпак з няпрошанай дапамогаю усё лепей ведаючага, дык і не выбрантаўся б.

— Індуктара, угу-у, даканаў ты. Унукам на цацкі аддай яго, дапхнуўшыся дахаты, — пакепіў з яго Сляпак на развітанне.

Бугаіну заткнула ад здагадкі, што ў Алекса ёсць большая справа да Слепака, мяркуючы па гэтым раптоўным гумары ў яго. I ён не падзякаваў яму за падмогу, аб чым успомніў ажно пад светафорамі на скрыжаванні. «Я ж поўзаў жыватом па асфальце тут, з тратуару Выгодаўскай вываліўшыся тады, у спякотнасць тую памятную, з імянінаў так у Алекса, відаць, сэрца замоцна паганяўшы. Дапаў я да дабра гэтак у яго, як галадранец які, саланіну гатаваную лыжкай чэрпаючы сабе, кілбасу шынкай закусваючы і перагонам запіваючы. Божа, як жа ж матчына зямля, калі на яе немач ліхая накоціць цябе! — круціўся Бугаіна. — У чым жа гэта я не даспадобы Алексу? Чаму ён усё так і так да мяне, быццам да бабы, выхапленай з чужых абдымкаў?! Адвеку ж у людзей не іначай: мала напрацавацца, затое шмат узяць! Майстра ў нас платай слаўны, а не працаю за яе...» — I на тым ён скончыў, усвядоміўшы сабе, што сядзіць жа за рулём машыны сам ды на салідным падпітку. Кожны такі раз цягнула яго, тройчы ўдаўца, да тае лындастай Польці, патаемніцы ў завулку П'яны Вугал.

Алекс тым часам абрабляў Слепака, які няхутка загаварыў у лад. «Не можа таго быць, каб я ў яго пазыкі не вытузнуў, — цішэў Алекс ад заядласці, даючы Слепаку выжаліцца на безграшоўе. — ён жа яшчэ з тых, хто памятае смак кіслага беларускага хлеба ды поснага боршчыку; не рашыцца на непатрэбнасць сваю ў мяне. ёсць у мяне і бізунец на яго, і ён ведае пра тое, і нават які менавіта. Грошы ў зубах мне прынясе!»

Алексу не шанцавала ў інтарэсах, пакуль ён лічыўся з тымі, што прыходзілі да яго. Падводзілі яны Алекса пад дурнога хату, зусім не па злой волі найчасцей, як пасля высвятлялася. «Сумленныя сёняя малапрыдатныя!» — казаў ён сабе.

— Сляпак, паслухай, я не зычу табе, каб ты з постам еў. Аднак калі мяне не ўспамагацьмеш, дык я цябе...

— У сераду, Алекс, я буду з грашыма ў цябе.

— Ты, Сляпак, не гарачыся. Хто ведае, ці не лепш табе было б без мяне?

— Хто шчыра дае, Алекс, той удвая дае.

— Ты, бачу, сёе-тое зразумеў у сваім, жучыным, перыферый-ным жыцці...

— Дай божа, Алекс, мне твой розум.

— Калі пачне даваць яго табе, Сляпак, то ты мігам бяры!

— Я не жартую, Алекс.

— А ці ты, Сляпак, калі жартаваў? Да жартаў адно некаторыя дарастаюць...

«Дзічэю! Ажаніцца б? У гэтай маёй будове канца так і не відаць! — скурчыла Алекса. — Усё рыхтуюся жыць, а калі жыць жа? Толькі, каб не ўтрэскацца ў якую смяцюшку з паняццямі зацюканай служанкі. Дамачку ж новабагатую займець у пасцель. Але ці даходаў тых маіх потым хопіць? Ну і гэты мой кульцік Беларусі тады бокам вылазіцьме...»

Алекс неяк сцішнавата парагатаў пад маўчанне Слепака і затым — чаго не здаралася з ім датэтуль — праводзіў яго да брамкі на вуліцу. У новенькім тут падплоцці дыхцела пахамі ў перадвячэрнюю гарачыню маладое чорнапарэчча ды па-вясковаму хілілася ўчырванелая півоня.

У мястэчку жывуць ад снедання да абеду, потым хутчэй да вячэры (каб паспець да тэлевізара).

У руінах, што за гумнамі, абсталявалі ферму курэй; а малады Кінчыбайла, званы таксама Бамбізаю, даставіў там хлевіска сабе для сярэбраных лісоў. У паркі канец вясны кавалерка водзіць туды разбэшчаных маладзіц, у зараслі чорнага бэзу паміж недаваленымі сценамі з каменёўя ды з доўгай, сярэдневяковай, цагліны. У поўню палохае тут Белая Пані: яна з'яўляецца на — аброслай бярозкамі — вежышчы, якую разбірае дзеля фундаменту пад свой другі дом Кінчыбайла (сыну ставіць).

Не адзін толькі яго род пабагацеў калісьці на шныранні ў мурах, вывезеных немцамі жыдоўскіх купцоў і фабрыкантаў. Стары ж Кінчыбайла, больш вядомы як Бамбіза, так і паклаў тады галавою, уцякаючы ноччу перад жандарамі ў завулкі гета. Ён спёр быў насценны гадзіннік, які — як на тую бяду — пачаў званіць у мяшку за плячыма... А ў другі фронт, калі снарадам пабіла гусей на падворышчы плябаніі і міна разарвала чыйгосьці кормніка, што вылез паваляцца ў балоце на скрыжаванні, — меншы Бамбізік, які зусім удаўся ў бацьку, паквапіўся акурат на пярсцёнкі нябожчыка пана ў двары, днямі пахаванага ў маянтковай магільні. I падпаў ён пад кулю нямецкага снайпера, што засеў на званіцы, адкуль цікаваў за савецкімі разведчыкамі. Большы з іх выжыў, вызвалення прычакаўшы ў малінах. Ён млеў у гэтай пахотнай гушчавіне не столькі ад выбўхаў за платамі і на вуліцы, і ад пасвістваючых ад іх асколкаў, колькі ад натугі, каб не чыхнуць хоць... Пад яблыню за разораю прыбіліся бандытаватыя ўласаўцы, выглядаючы штораз з высокай травы, бы гусакі з зялёнага аўса; мацюгаліся яны і заядла матлашылі якуюсьці бабу, якая то плакала, то заходзілася ад рогату.

Усе тыя здабыткі Бамбізаў панеслі сабакі пад хвастом, калі пры новай уладзе хто не быў дурань паказваў сябе бедняком. Найразумней, аднак, зрабілі тыя, хто — на нішто не спадзеючыся — пыльнуў у апусцелы за акупацыю вялікі горад. Гаварылі пра іх, што пасталі яны на работу і бяруць грошы.

Мястэчка гібела, але — чорт яго не браў! — аніяк не прападала. Цяпер жа ажывае: каля навюткіх хлявоў адгрукаў сёй-той пекную хату з ганкам і верандаю, або нават і свежую мураванку. Унукі гэта будуюцца ўбудоўваюцца, зарабляючы без канца і меры на чым толькі здумаўшы, абы каб хутка і многа. Іхнія кумпястыя жонкі сыплюць дзецярнёю, што і вырашае будучыню. Ды і вясковых «бежанцаў» несціхана прыбывае ў ім.

Бацька клыпаў ад гумна, несучы акалоты на подсціл у хляве. калі з Кабыліх горкаў пачала біць артылерыя. Снарады праляталі над галавою, адзін то мала шапку яму не сарваў, чапіўшы за казырок... Упаў і разарваўся, але бацька пляснуў першы (асколкі заселі ў саломе, працяўшы перавясла).

Бачыў гэта сябра, як на тое разглядаючыся з бульбяніка. Яму нешта жыхнула перад вачыма так, што сам ён не памятаў, як зашыўся ў склеп, за кадушку з квашанай капустаю. А яго жонка, якая мацней вайны баялася быць пахаванай жывою, выперлася на самюткую вуліцу, дзе і закілзалі яе маладыя ўкраінцы. Яны завялі гэтую маладзіцу ў равы, што за Дзевічым лугам, каб скубці ім там ды пячы настраляных курэй (ёй не было блага з імі праз усю ноч, і цішэй).

Назаўтра ўжо добра займалася на дзень, як засакатаў кулямёт, відаць, у крушнях каля Кашэчай горкі. Гэтак жа і перастаў. Тады ўзяў і закукарэкаў наш ашалелы певень (калі хадзілі на падворышчы тыя казакі, то я бачыў яго стоеным у крапіве за калодкамі). Бацька пайшоў да студні жывіну паіць і папаўся якомусь немцу. Каб адчапіцца ад яго, мусіў купіць ён сапёрскую сякерку, даючы яму за яе бохан хлеба, кавалак сала, бутэльку першаку. «Уласаў прадаў Расею, а я хоць тапор!» — казаў па-руску бацьку.

Саветы наступалі на Галяковую даліну. Немцы ж акапаліся ў Барсуковым хвайнячку, але і тамака была ім недастойка. Пад полудзень прыгналіся адтуль траіх на матацыкле, падпальваць хаты і будынкі, бо адступаць будуць. Сябар — на ўсё маючы спосаб — вышныпарыў у казённай мураванцы партрэт Гітлера. Засланяючыся фюрэрам, бы іконаю, бараніў гэтым гергачам усяго, да чаго яны падыходзілі. Рагочучы, ажно адгінаючыся, ляпамі ў неба, і з аўтаматамі на жыватах, — паласнулі запальнымі кулямі па страсе хлеўчыка. У ім нездаволена загудзеў кормнік. Гэта і выратавала ўсіх нас тут ад бяды, затое сябар бацькі набраўся яе, бы вужоў на балоце! Нямчугі ўпадабалі свінню, а ён, дурыла, трухаючы з тым партрэціскам за ёю, не даваў ім яе, выкрыкваючы «хай Гітляр!». Як піць даць укладавілі б яны яго, калі б не наляцеў «істрабіцель»; закруціўшыся над Дзевічым лугам, ізноў павярнуў на пажарык.

Маці мая загаддзёў уцякла да свайго брата ў засценку, і таму бацька не надта хаваўся. Засадзіўшы мяне ў яму, у якую ссыпалі мы буракі карове на зіму, сам ён кудысьці падаўся. З'явіўся назад задыханы. Шмыгнуў да мяне, мармычучы: «Ціха, ціха». Паблізу затупалі і неяк заіржалі, быццам жарэбчыкі на Доўгім выгане ў імглу, гарластыя немцы. Яны былі заляглі адстрэльвацца ў вішняку з вуллямі, іх пеканулі пчолы, што якраз раіліся (з савецкага мінамёта таксама агрэлі, аж мёдам апырскалі іх). Іхны обэр, — смяяліся пасля людзі, як прыйшлі салдаты, — да таго ж апух і лоб яму разнесла, што каскі здзерці не мог, пакуль самая не трэснула на ім... Напакідалі патронаў, паўпудовымі ўсё скрыначкамі, як па бязмене паказвала, а сябру пашанцавала калодка картаў з голымі нямкінямі на адваротках (нікому не прызнаўся; жонка намацала іх у кажусе, шукаючы ключоў ад свірна).

Хліснуў пярэпалаху і я. Фронт стаяў і стаяў, бахаючы ў агародах і ў полі, а мяне ціснуў той мус у прыбіральню, даволі далёкую, — каб яна згарэла! — у купе чорнага бэзу ў закуцці. Бацька, паваяваўшы ў свае гады, набыў практыкі і ў гэтым, аднак, я пасаромеўся яго, мог яшчэ трываць... Выбухі, раз-пораз, прыпыніліся, і бацька штурхнуў: паўзі, во, туды! Толькі я гэта высалапіўся з тае ямы — як грымнула ды бліскатнула блізкім перуном у месцы, куды мне трэба было! I доўга крапацела на нас, усё роўна як бы нехта на хмару залезшы, здзекаваўся над намі і апаганьваў...

Так разарваўся апошні снарад у фронт.

Немцы змыліся.

Я ціха ўсведамляю сабе, што ў мае сорак чатыры гады пачалася пара недаверу ды самоты. Гзткае, кожнаму бяспечнае, рэагаванне на рэчаіснасць з'яўляецца паслядоўнасцю пары прагнасці сяброўства.

Цяперашняе ўва мне магчыма параўнаць з настроем у старэючай жанчыны або, весялей, з крыўдаваннем у таго дзіцяці, якое, ласуючыся ў садзе, апяклося крапівою, палезла на скрадлівы чартапалох...

З майго ўжо маўчання вынырае туга, правідловей будзе сказаць: жаль да бясконцасці, за яе сусветную агульнасць, адхіленне ёю шанцаў па тое, каб быць заўважаным менавіта назаўсёды. Душа — вечная, як пустыня, — спазірае ў Космас, бы ў дзяцінства кліканае сваё, якое тым цудоўнае ў чалавеку, што ягоная радасць у ім тады ёсць бескарысліваю, а прыязь братэр-скім каханнем, хітрыкі ж усяго гульнёю галасістаю, варагаванне падобнае не больш як на забыццё.

У жаданне сяброўства шуляком налятала на мяне злосць, іншы раз нянавісць; ніколі ж — Цішыня і Спакой, савіныя дзеці Мудрасці. Суцяшаю я сябе тым, што лёс ёсць благі не аднаму толькі мне, скупы на сяброў. Яны, прыяцеліскі тыя, аказваліся якімісьці марнымі, падшытымі гладкаю сезоннасцю, такімі няважнымі, і зараз я, з далечы гадоў, перастаю бачыць іх твары ды забываю, паспеўшыя сшарэць, імёны.

Кранула мяне і Вялікая Подласць, таму спатрэбіцца часу дзеля свайго супакаення, У яе з'яўленне рупіла мне гаварыць праўду пра самога сябе, верачы ў аздараўленчыя ўласціваеці яе; прасіць аб спагаду, аб тое, каб блізкія не спяшаліся з высновамі наконт мяне, з загубленнем... Я апынуўся быў на ростанях, што бываюць у чыстаполлі, і адкуль бачны пяройдзенае, шэрань сустрэчнага.

Усё часцей са стрымгалоўем уцякаю ў сонечнасць успамінаў, у лета квяцістае над рэчкаю пад борам, ва ўсхваляванасць танца з першапрывабнаю дзяўчынай на прыгарадных музыках, і ў тую палкасць пітае гарэлкі, гэтак спадцішка ды пад зорным небам у Каляду, у сутычках ля гасціннае хаты і са сваяцкімі падшыванцамі на Пагулянцы; урэшце — у хмельнасць уданага мардабою...

Адтуль ішлося.

Вятрыскі ў нас ад выгана з багоннікам; гудзяць у коміне ды пасвістваюць у апухах, цубаняць дажджамі па высокай адгэтуль сцяне дома, а ўзімку накурганьваючы каля яе снегу. У жніво налятаюць яны ад паўднёвых палёў з пахамі спелага збожжа і ссохлага палыну. Буры з грымотамі наводзяць паганскі пярэпалах. Як жа па-райску пасля таго бярэцца зелянець агарод: кучаравіцца моркаўка, выструньваецца буракоўе, агурэчнік у квецені нагадвае сабой асеўшы з неба дзівосны дыван, акурат побач расцвіўшага маку, а лісці гарбуза, што ў бульбянішчы, смешна падобныя на чуйныя вушы свіней, затоеных у шкодзе... Тады нават сваркі вераб'ёў са шпакамі за будку на шчытовішчы здаюцца весялосцю.

Пад старою яблыняй з павіслым ад пладоў галіноўем знаходжу я апаўшыя папяроўкі, празрыстыя ад выспеласці, у якіх, калі глядзець на іх пад сонца, відаць зярняткі. Ем іх з лакомлівасцю падлетка, што залез у чужы сад. Вачыма ўявы бачу я нябожчыка бацьку і тое, як ён крывіцца на маё гэтае смакаванне: «Яблычкі табе ў галаве, а не работа!»

...Дзяцеліна пад Глінішчам уся ў ранішняй расе. За паласою яе і за дзічкаю ружавее палетак канюшыны, якую косяць ад другога канца. Адтуль, угледзеў я, сігае заяц, імчыць ён — здаецца, — проста на мяне, ад чаго я аж разгубіўся, мала не ўпусціўшы з рук сняданак, што прынёс тым дзядзькам. «Лаві-і-ііі, ла-а-ві-ііі яго! — лямантуе нехта зусім побач, і я баюся азірнуцца на гэты крык, і ўшчэмліва трымаю пацяжэлы вузялок. — Эх, недарэка ты...» — гэта ізноў да мяне, і робіцца мне страшна, быццам той нехта зараз сцебане мяне пугаю. «Нашто ён мне, гэты заяц? Не хачу я яго!» — калачуея, як перад якім апраўданнем.

Пасля таго, ходзячы ў поле, я абыходзіў гэтую мясцінку, хоць было тут хораша.

...Стаяць аднаму ў крынічнай рэчаньцы ды пад высокім небам канца лета. Яшчэ не адлятаюць журавы і дзікія гусі, а ўжо перацвітае поплаў і пусцее поле. Босыя ногі заносіць пяском быстрая вада, яна жывым серабром паблісквае пад стромаю з гняздоўем плісак. На бяскрай пожні выгналі авечак і кароў без пастуха, а ў пыльных прыгуменнях буяць малатарні. I чуваць гвалт торгу ў мястэчку, за хатамі з садкамі, у якіх залацеюць грушы, усё роўна бы абсыпаныя медзякамі дзеля незвычайнасці якое, ды трохі па-дзіцячаму румяняцца зімовыя яблыкі. На загонах у нізках клапоцяцца гаспадыні, відаць і дзяўчат (іхнюю паненчынасць пазнаюць па нецярплівасці).

Стаяць самому сабе перад усім і ўсімі, у гаснучае лета, але перад сытай восенню. Селяніну гэта зразумець! Калі гэта праўда, што без задаволенасці няма прыгажосці, дык і я ведаю, чаму падабаліся мне кастрычніцкія імжа і сутонне, апаўшая лістота і завугельньі вецер, дождж на шыбах і рыпат веснічак... Таемнасць поначнага падворышча. Цяплынь пасцелі ў дажджоўе, сон пра свежаванне (запах ад смаленага саламяным агнём кормніка, якога калолі пад Каляду).

...Завялася ідэя: закончыць школу ў горадзе і ўбіцца на работу ў фабрыцы. Ад яе мы ў выпускным класе пачатковай школы чуліся, як у застуднай гарачцы. Тое і тое далося нам потым, ой, нялёгка: першае — ад вясковай недавучанасці, а друтое — ад дзярлівасці новага свету. У свае прыезды на канікулы прыбілася да мяне (і не да аднаго мяне) нейкае парабкоўскае крыўдаванне на матку-бацьку, злосць на гаспадарку і зямлю, на цэлае гэтае запацелае ад натруджанасці існаванне; ад натужлівай працы гнаіліся маладому скулы.

На Пятра і Паўла адбываліся музыкі; былі гармоня, скрыпкаі, бубен. Чакалася таго, каб хоць на коратка адлучыцца ад паспалітасці, узвысіць сябе слоўцамі і манерамі сярод тых, каму не наканавана завідлівая будучыня ў занебакрайных далячынях. «Мой пан ідзе», — пачуў я пра сябе ад маці ў замглёную рань, сам ледзь на нагах ад танцаў. Яна таўкла ў цэбры бульбу кормніку і з прыхільнасцю зірнула на мой франтаваты стан (мне было ўжо блізка да праўдаў жаночае долі, менавіта да чарнабрывай загледжанасці ў павярхоўную гожасць).

...Здарылася са мною і такое, у даросласць, калі, упіўшыся, пакінуў я без дай прычыны кампанію ды пасунуўся ў глыб ночы. Цвілі ліпы, пахацелі паненскія агародчыкі, устаялася была паркая ціш. Я, даўно не быўшы ў сваім мястэчку, маячыў у ягоных вулачках. Уразіла мяне бязлюддзе ў ім, усё роўна што ў паморак або ў — не забытую — апошневаенную акупацыю. Гэта ж тады, у тую перадпоўнач, я зразумеў, што ідуць часы, у якія чалавек не будзе рады чалавеку. I ўсё думаў, адкуль яны такія набліжаюцца і дзе іх пачатак (?)... З'яўляліся з дзяцінства тлумныя пагулянкі, кавалераватыя хлапчыскі, дурэючыя ў вечаровых залётах ля вяргіневых платоў, попіскі дзяўчынят з брыняючымі грудзямі, выглядкі з расчыненых вокан цікаўлівых цётак і мацярок, увесь той вэрхал задаволенасці. А кожны выяўлены твар наводзіў думку пра зменлівы лёс. У світанне прычапіўся да мяне, бы сабачук, якісьці п'яны, па яго балбатні — прывалочаны сюды: яму трэба было грошай пазычыць у каго.

....Ніхто не ведае, ці калі было добра ў вёсцы. Мяркуючы па тым, як ад самое старажытнасці людзі імкнуцца ў гарады, трэба лічыць, што гэта і ёсць адказ.

Я ўсведамляю сабе, што чароўныя вершы пісаць пра сенаванне або пра ворыва можа той, хто не цягае касы, не ходзіць за плугам. Паэзія заглядвала пад страху здавён-даўна разам з валакітамі з доўгімі торбамі, потым навейваў яе ветрык ад цыганскіх вогнішчаў ля рэчак, а яшчэ пасля папахвала ёю ад асвечаных паняў і панят, і, урэшце, улятала яна бясшумным анёлам за белатварым кніжнікам манастырскім або, усё часцей, з боку горада. Ад валакітаў браліся вясковыя мудрацы без свайго хлеба; ад цыганоў песні павяліся пра каханне няшчаснае, вычварнае ўсё-такі ў несціханы тады холад, голад і паморак; паняты напусцілі ў хаты бабам моды квяты тыя сеяць замест радка буракоў ці морквы; кніжнікі ў касцюмах плялі дзецярні ў школках пра хараство поля, а на ім гэта цівун надаваў бізуноў ратаю, і пра лугоў хараство вярэдзілі, ад касьбы ж на якіх горкі пот заліваў вочы, і пра неба гэтак жа, з якога, калі не навальніца з пярунамі, дык суша пякла або Бог сварыўся. Хвалілі яны вёску, бы на смех які! I нашто ім тое было патрэбнае? Колькі ж год і вякоў мужык толькі і ведаў чакаць таго, каб перастаць быць мужыком (у казакі падаваўся). I прычакаў, дзякуй Табе, Божа Усямоцны!

Нішто не паверне яго назад, каб нават свет і сонца мелі прапасці. Хлеб лёгкі, і кожны цяпер пан, самы апошні цямнотнік, што сям-там туляецца ў паркетных кватэрах унукаў, ходзячы жывым экспанатам паншчыннага жаху.

Той шкадуе мінулае, каму жыць добра стала, даўно добра. Чаму гэта так дзіўна?

...Чалавек, бачыш, — піша сябар, — адрываецца ад каранёўя свайго. Тлумачэнняў таго ёсць, аднак цяжка ўказаць на галоўнае сярод іх. У гэтых людскіх вывараценях ёсць трагічнасць самаадрачэння... Можна дадаць, звярыны інстынкт, каб толькі наесціся. Ну і ў цяпле быць. Усё робім перш дзеля самога існавання.. Жыць жа трэба! А пытанне пра цану быцця таго ёсць, як і сам здагадваешся, пытаннем, якое паставіў чалавех сам жа сабе, калі стаў ён менавіта чалавекам ды стварыў — для сябе! — культуру з цывілізацыяй (лішнія, а затым і варожыя прыродзе).

Ці магло быць іначай? Не, не магло.

Цікава, сам набач, што розум, з'явіўшыся ў чалавеку, не змяніў яго сутнасці як жывое з'явы. Тады — дзеля чаго ён у ім, гэты розум? Усяго, каб ведаць, што жыве? Мала як бы... Каб болей і болей ведаць? Дык — нашто?

Каб працы пазбыцца, да раю дайсці? Але заўсёды будзе пытанне: а што далей?..

Бачыш, як граф які навамодны, люблю я паехаць у родавую хаціну з дзедавай печаю ды гліняным таком каля яе, з выкаўзанымі лавамі пад ваконцамі, і сесці тамака за стол, сточаны караедамі, і пачытаць сабе за ім пра касмічныя ракеты і навуковыя рэвалюцыі, і пра тое, што налічваецца мільёны вучоных, і пра тое яшчэ, што тэхнічна магчыма, нарэшце, з пяску выбіраць шмат што патрэбнае нам для жыцця... А мне вось, адэпту універсітэта ды адначасова ўласніку хаткі, ёсць гэтак жа старадаўні клопат з дровамі на зіму і з тым, каб уставіць шыбу, і знайсці майстра (перакрыць дах), і нямаш цэменту, і не дапытацца, дзе б тут воз гною на агарод хто прадаў, а зусім бяда, адкуль ратая наняць (хоць ты сам па-першабытнаму сукачом ары). Праўда, у покуце, дзе іконы, шуміць і буяніць тэлевізар, які маці глядзіць ды слухае, як той беспісьменны дзядзька ў касцюме, якому заманулася пабыць на дакладзе прафесара, прывезенага ў клуб. Перад учарнелымі ўваходнымі дзвярыма (з засаўкай) красуецца мая легкавушка, якую пакалечыў, упаўшы ў непагадзь на яе, падгніўшы тын...

...Усё каб выгадней, смачней, беспячней. Ну і што сказалі б на тое, калі б змаглі сказаць, тыя гатункі жывога ў свеце, якія род наш выгубіў альбо выгубіць? А калі і самую Зямлю мы зніштожым, распылім па Космасе, ізноў не будзе аніякіх пытанняў. Насунецца такая цішыня, якой нікому не ўявіць сабе. I якую параўноўваць з век-вечнай гэтак жа несур'ёзна, як пясчынку з Сусветам (пра які мы ўсяго здагадваемся, што ён без пачатку і без канца).

Ані такіх, ані хаця б падобных думак не было ў майго нябожчыка бацькі, калі ён вярнуўся з астатняе, на наша паняцце, прымітыўнае вайны. Ён паставіў сапраўдны дом з паддашкам, на купленым пляцы ў зараслях пажарышчаў. Быў хвацкім шаўцом, і яму спорна ўдалося тое ў тадышнюю адбудову. Прынёс з акуратнай чужыны норавы і мары, якія ў нас лічыліся панскімі. Найпершай непрыстойнасцю з яго боку было штодзённае галенне твару... А яго турботы з майстрамі, можна сказаць, паўвеку назад аказаліся не вельмі каб смешнымі і ў наша пакаленне, ужо перасеўшае з ляскатлівых фурманак на ўсёмогучыя трактары, з гнаявак у аўтамашыны, цапы і маслабойкі перадаючы ў музеі, быццам для публічпай перасцярогі якое ад рэцыдыву былога.

Бацька заўпарціўся заказаць венецыянскія вокны (надта ж наглядзеўся ён на іх у Саксоніі). I апланаваў ён калідор з філянговымі дзвярыма ў пакоі і ў кухню ды ўсходы з парэнчаю, на той паддашак, на якім меў намер дажываць з нашай маці (пакінуўшы нам, двум сынам, па палове размашыстага дома). Столяра такога, які — напаследак — не адкінуўся ад яго, напытаў бацька недзе аж пад Беластокам (у Ліпавым Мосце?), але і гэты яшчэ раз перарабляў усенька, не могучы пагадзіцца з тым, што ўсё павінпа быць шырокае і вялікае. Цесляры ж, ставячы сцены, хітравалі накшталт італьянскай забастоўкі, паціху пабойваючыся, што будуюць яны высознае глупства. З адным печніком не зазнаў ён дураты — чалавек гэты ваяваў, быў у Англіі.

...У маладую вясну, за ўсыпанымі квеценню вішнякамі ў платах скрыгоча і ламарэндзіць будаўнічы сезон. Выныраюць кроквы з латкамі, па якіх павукамі ходзяць мужчыны (рыхтуюць шыфер). Унізе — уедлівы енкат пілы, цясанне, ад якога адчуваецца слушную здаволенасць, і ў нечым пужлівая звяга гэбля. Бубніць хуткая гутарка, перапыненая звонкім ад вышыні покрыкам з даху... Вырасцеш, ажэнішся, дык і пабудуешся. Адвечнае гэта ў нас: віць аднова гняздо. Нязменная прычына нашай незайздроснай іншым заможнасці (дзед ставіў хату сабе, і бацька, а цяпер — сын, праўда, мураваны дом, а пасля — унук?). Няма калі нам жыць ды багацець. Жытло не можа быць лепшае за лёс, таму шчасцю нашаму ў людзях. да якіх мы натужваемся параўнацца, усё тая ж грош-цана. Але мы гэтага не бачым, ідучы з тварам, адвернутым за сябе, з вачыма, вываленымі ад ганьбы няслаўнай памяці пайбедных з бедных. I таму гэта не верым у тое, што, аднак, нішто ў жыцці не вяртаецца, гэтак жа добрае, як і нядобрае, цячэ ў акіян нябыту. Наша няўпэўненасць такая пераўтварылася ў асаблівую рэлігію нашую, у якой ёсць жа галоўны плебейскі атрыбут яе, менавіта страх. Фактычна ўсё бачым вачыма страху, усё, да апошняе дробязі, да самай мізэрнай глуповінкі. Дакладна ўсё!

Ці ўдасца каму калі апісаць беларускі страх?

...Ядловец каля снежнай шашы, бы архаічная людзіна, што прыбілася з вечаровага заполля. Бліскаціць электрычнымі агнямі блізкае мястэчка. Мардабойная правінцыя, некалі без паняцця, як жыць. Ужо як быццам не такая... Можна прызнаць рацыю, калі кажуць: ёсць у яе ўсё, што трэба, каб было; нават хлебам пачалі ў ёй раскідацца (ссохлы мочаць курам). Не паверыць гэтаму той, хто не ўмее звярнуць увагу на асаблівасць пасажыраў аўтобусаў у Беласток на беларускіх маршрутах. Пыхлівасць маладзіц, ад якой чамусьці ўяўляецца камічным іхнае каханне, пакуты іх і слёзы. Фанабэрыстасць маладажонаў прывейвае забытыя пахі шляхецкіх засценкаў (з якіх колькі ж было рогату ў простанароддзі і ў літаратуры).

Жылі-былі дзеля збожжа і мяса — цывілізацыя поля і хлява, сутыкнуўшыся з фабрычнаю, пакрывілася ў характарах заядласць да працы перайначыўшы ў трывіяльнае хітрэцтва.

...Ёсць імгненні ў жыцці, якіх аніяк не забыць. Ад якіх крыўдліва горбішся. Радасць падае ў бяспамяць.

Лёс змяняецца хутчэй, чымсьці думкі. Адсюль гэта тыя недаросласць у дарослых і — даросласць у дарастаючых. У курных хатах з тэлевізарам у покуце, у тых, што на вуліцы іранічна званай у нас Новаю ў мястэчку, — устаялася непатрэбнасць. Канае ў іх мінулае, сарамліва зацішыўшыся. — А куды ты пойдзеш, а ці хто прывеціць цябе? Сядзі крыцаю, во, і здаволены будзь, што не чапаюць!

Дагэтуль вялікія войны выклікалі вялікія змены. Калі грамадствам сталі і сяляне, пайшлі яны, вядома, следам за панамі, пакідаючы зямлю (правіла: дзе не было маёнткаў, там аруць і сеюць і ў сённяшні пералом, і бязлюддзя няма). А кар'еры іх, як і яны самі, — парабіліся начнымі старажамі гэтыя нядаўнія гаспадары, а жонкі іхныя — нянькамі ўнукаў і служанкамі дачок сваіх, часамі прыбіральніцамі на службе. Дзеці, прайшоўшы ўжо школы, валакуць да сябе ўсянютка тое, што падгледжана ў колішніх панскіх пакоях. I старым тэтым нямаш месца, па гарадах начуюць яны ў кухнях, на раскладушках, а па меншых мясцінах — рыхтуюць ім кануры з падлогаю ды ваконцам у лішніх хлявах (рамантаваных на гаражы і дрывотні). — Холад там, хоць ты сабак ганяй! Песні жальбы ім спяваць я павінен? О не, наадварот, крыкнуць мне на іх: «Так вам і трэба за тое, што панічоў сабе пагадавалі! Самі плявалі на сябе, дык чаму ж гэта нашчадкі вашы любіць вас мусяць?! За што? Ганьба не вырасціць кветку пашаны!»

...У прыгарадзе добра, утульней. у драбноце дзён. Пражывеш сабе іх, адзін за адным, без прэтэнзіяў на якую-колечы значнасць. У прадвесне, калі ўранні хрумсціць пад нагамі талы снег, прымарожаны за ноч, ідзеш у цяпліцу пасеяць першыя агуркі. Карміць будзеш курэй-нясушак. Затым, у позні ўзыход сонца, паснедаеш з жонкаю ды дзяцьмі (яны спяшаюцца ў школу). Сядзеш у сваю з'еззджаную легкавушку, што стаіць за акном на падворчыку, і пунктуальна — дзякуючы ёй — пабудзеш на казённай рабоце, з якое ясі хлеб (табе, вядома, напляваць на яе).

Час ад часу ў ваколіцы згвалтуюць чыюсьці дачку нейкія лайдакі або абкрадуць далейшага суседа прыезджыя зладзеі; бывае — кагосьці заб'юць бандыты (пазалетась — агародніка Рухаймозга). З прыцемкам не трэба выходзіць у завулкі, нікуды. А калі хрысціны спраўляеш ці паклічаш сваякоў на Каляду альбо іншы баль які надумаеш, дык няхай лепей заначуюць у тваім доме госці (ёсць жа тых пакояў!).

...Эпоха смяецца з эпохі, заўсёды наступная з папярэдняй, як сын з бацькі (дачка з маці). I гэты смех, бы лямант гісторыі: быў, ёсць і будзе. Веліч змяншаецца ў смешнасць, трагедыя ходзіць пад руку з камедыяй, швэндаючыся па задворках быту. Праклён валачашчае бабы заглушае плач Джульеты, а набабнік плюе на Рамэа.

I жывуць людкове, заглядзеўшыся не столькі ў будучыню, колькі самі ў сябе. Гэта таму ніхто нікога не разумее, хоць і гавораць і думаюць. Іначай не можа быць, адкажа хтосьці (маючы, рацыю, на жаль).

Аднак калі мой сын стаў дарослым, я штораз здзіўляюся яго няспеласцю. I мне ўсё здаецца, што я, будучы ў ягоных гадах, ужо быў такім, як цяпер больш-менш... Гэта, напэўна, няпраўда — сваё пражытае памятаем не такім, якім яно было, а такім, якім хочам бачыць яго, азіраючыся за сябе. Мы безупынна менавіта хочам. І ў гэтым, магчыма, закон, які, не абысці бокам (праўда, ёсць цывілізацыі, у якіх няма гэткага непрымушанага прымусу).

Мой сын. Я ўсё прыглядаюся да яго. Я не разумею яго. Іншы раз здаеца мне, што я ўсё-такі, урэшце ж... Тады ён ізноў учыніць або скажа нешта такое, ад чаго робіцца мне яшчэ цямней. Апускаюся ў роздумы пра нябожчыка бацьку, прызнацца: дзякуючы яму, сыну свайму, а ўнуку ягонаму... Жыццё паўтараецца, як прырода, бы нарадзіны і смерць, паўтараецца і незразумеласцю сваёю. У выбух спрэчкі — паміж намі, падобнай на майскі градапад, я навучыўся глушыць яе знянацку: ты не пад мяне гавары, ты пачакай і скажаш гэта свайму сыну, калі яго будзеш мець!

Ён анямела моўкне.

I я ведаю, што сказаў яму, відаць, важнае, і потым сушу сабе галаву над тым, што менавіта сказаў гэта я яму якраз і напэўна?! Як быццам навылёт ведаю і адначасна роспачна не ведаю і не ведаю! Мой жа свет — гэта не яго свет, хоць ягоны пачынаўся ў маім. Маё жыццё ўсё далей і далей ад ягонага, бо гэта ён пойдзе наперад, павярнуўшыся да майго спіною. I толькі калі ягоны доўгі крок запаволіцца на цяжкай вярсце, мусіць тады прыпыніцца і сваім зрокам, ужо гэтак жа немаладым, паглядзіць на бацькоўскае (дабіўшыся, да нудоты гэтаксама спозненага розуму).

...Бы выява таемнага скарбу мігацеў заліўны Доўгі луг у Юр'еў дзень, калі бабуля выводзіла мяне глядзець поле. З жытнёвае руні не было ўжо відаць вароны, сеўшае ў яе, што прарочыла ўраджайнасць і хлеб аж на ўсю зіму. Але нішто так не засела ў маёй памяці з тае вясны, як той мігат, быццам гэта самое сонца купалася ў тым лузе, пырскаючыся ва ўсе бакі і пужаючы кні-гаўкі. Хацелася стрымгалоў пабегчы туды і, схаваўшыся за. вербалозамі, самому ўбачыць тую цудную гулянку (гэтак кавалеры падгледжвалі дзяўчат на сажалках). Я не цяміў, што прыгажэй ёсць заўсёды здалёку; вада тая аказалася са страхотна грузкім дном з плоймаю апалонікаў.

На ўскраі сваёй палоскі мы рассцілалі радзюжку, каб прысесці на сырой зямліцы паесці. На ручнік выкладвала бабуська пару гатаваных яек, па скібцы хлеба і ставіла адмысловую, малую, гладышку з кіслым малаком (акуратненька абвязаную хусцінкаю). Знаходзілася і крышынка солі.

Яна памерла ў тое ж маё маленства, няспешна і ўрачыста. Пасля яе смерці людзі пачалі пакідаць сярпы, перасталі пасціць, а потым кінуліся рабіць усенька машынамі, багацець ды страчваць розум. Я тым часам вырас, паканчаў усякія школы і шумна паляпшаў свет з Беларуссю, каб, у рэшце рэшт, пастарэць і задумацца над тым, што казала яна, мая непісьменная бабуля... Пахаваў я яе, бы тысячагадовы беларускі лёс, і, пакруціўшыся па жыцці, сам цяпер не ведаю, як мне быць. Новы час адказвае неяк няшчыра, у яго што ні дзень — то іншая праўда. I бацькі мае гэтак жа разгубіліся.

Падумаецца: прамінуў, во, дзень... А дзеля чаго ён быў у мяне, гэты дзень?

Здараецца са мною і так: вазьму ды накрычу я на сыноў і жонку. Відаць, ад немагчымасці даць адказ на тое пытапне... Альбо ад таго, што павейвае на мяне халадком, калі я цямлю тое, што яны здаюцца мне ўсяго даўно знаёмымі і якраз трухаюць насустрач...

Тады бярэ мяне ахвота кінуць-рынуць пад халеру цэлы гэты ўздырдыган сваіх справаў ды без аглядкі даць цягу да маці, каб з ёю пабыць, падаглядаць яе сад і агарод, спілаваць сохлую яблыню, што ля Царавага плота, працерабіць маліннік за гумном, пахадзіць за парадкамі на, па-сірочаму ўдзірванелым, падворышчы.

Авалодвае мною туга па чымсьці звычайна патрэбным, за гэткім спакоем, як прыход пораў года...

— Каб апамятацца!

I выходзіць на тое, што няма дзён лішніх ні ў мяне, ні ў кога таксама. Сёння, учора, пазаўчора, у аўторак і ў пятніцу — я адчуў, зразумеў і ўспрыняў, не ведаю, як каму, але мне прыдатнае, што, напрыклад, Стась ускіпае, калі не яго праўда...

У крытыкі, бачу, няма кар'еры. Думаю, што ў яе і не можа быць. Аднак жа было і ёсць у крытыкі нештэ большае — будучыня!

— Людзі, як гэта людзі: любяць толькі наракаць на махлярствы, — уздыхнула маці.

Мне лягчэй засынаецца, прыглядаючыся ў памяці сваёй да напатканага, некалі мазурскага, хутарка, што бліз гняздоўяў сівое чаплі над міжазёрнаю цяснінаю з мастком, у глухалессі на канцы зямлі. Гэта дае мне адбег, тое, аб чым магчыма сказаць: суцішся, гледзячы па векавечнае.

— Чаго гэта табе ўсяго мала, усё нешта не падабаецца?! — зазлавала б мая маці, і быў бы гэта той выпадак, калі я не зразумеў бы яе.

Дзесяты год я, пагарбелы ад вялікае крыўды, вытоптваю тыя сцежкі, якія, так лічу, урэшце завядуць мяне ў звычайнасць працы і хлеба. Але, цяжэй і цяжэй ужо перастаўляю я ногі, абціраючыся ва ўспацеласці; адмахваюся ад камарыцак тых здогадаў, што гэтай хады мае хопіць мне да самае старасці і што, па праўдзе кажучы, ад мяне самога залежыць тое, ці я пачуюся нарэшце ўладкаваным жыцці. Мая расхістанасць вынікае з жалю да іншых, якім — памятайце, людкове! — твая справа важная адно табе.

— Сядзь і перастань зайздросціць камусьці, — скажа да мяне маці, і я не паслухаюся яе, зрэшты, цалкам не на месцы, хоць кожны, як дрэўца з каранёў, вырастае з бацькоў жа сваіх. Замалады я на яе такія словы?

У затоцы Нэцка, на яе сіне-зялёнай тоні, адкуль выбыстрынь-ваецца Распуда, у бясхмарнае мне лета гайдалася, аднекуль знесенае ў начную буру, шырачэзнае памосце. Я з сынам Ярушкам узлез — богведама чаго? — на тыя дошкі, і, не агледзеўшыся калі, мы засталіся без нашае лодкі, якую прэч адагнала ад нас плынь. I прастаялі так тырчма — не то здзіўленыя сваёю бездапаможнасцю, не то напалоханыя ёю на чорнай глыбіні — пакуль не прыбіліся, у доўгай марудзе, да чаротаў пад нагрэтым уполудзень сасоннікам. «Усё роўна як тыя Антыфоны, стаўшы ў жыце», — сказала б маці, з адным нам вядомай кп'інкай.

Я наўрад ці вельмі памылюся, кажучы, дзе трэба і не трэба, што пра так званы гераізм у працы гаворыць той, каму яна ёсць перашкодаю на шляхў да надуманага ім раю існавання, побыту без сэнсу. Цяжка толькі ў тым, да чаго няма ў нас сэрца, каму наогул праца з'яўляецца горыччу, успрымае яе не больш як прыкрую неабходнасць, як нешта часовае, быццам кара.

— Бо табе не хочацца! — сварылася на мяне маці, калі я ад нечага выкручваўся, і, як зазвычай, яна мела рацыю.

У Алецку я быў з Таняю; мяне запрасілі сюды местачковыя паэты. На вакзаліку, куды цягнік наш усудауўся нейкім пацішэлым, з дзяжурны руху выглядваў, бы той конь з хлява, у станцыйным кіёску, Таня купіла запылены авалец дарагога мыла, і мы, перачакаўшы ля выйсця статак кароў з пашы, пайшлі на начлег. Укватаравалі нас у байраку задрыпанага дачнішча, дзе калідорная дзеўка вадзіла вачыма за намі, як быццам за любоўніцкаю паркаю... Да золаку па-марадзёрску буянілі ў суседнім нумары якіясьці мужчыніскі.

Ранак усталяваўся празрысты. У мяне быў час, і мы выбраліся пахадзіць. Зведалі перш тое, што нам бачылася маляўнічым у гэтай, некалі заможнай, мясціне; надрэчныя задворкі — шчаслівым лёсам не папаленыя ў вайну і рабаўнікамі, што багацеюць на ёй (яны з аселаю ў зямлю забудоваю, чырванацэглаю). Ад прачыненага ў кагосьці акна смакацела смажанымі тлустымі акунямі.

Запамяталася яшчэ: поберагам возера йшлі мы праз наваліны голля ды беспатрабноцця на пляжы з пачарнелым мола і паглыбляліся між, па-красавіцку свежа-зялёных, лазнякоў, ля ссохлых з зімы чаротаў, пазіраючы прытым з насцярогаю на абвальныя стромы, ад якіх, далей, прасціраліся палі. Жаўрукі выспеўвалі нам Юр'еў дзень, і ад таго ўяўлялася, вось, як гэта ў гбурскай сядзібе, што над затокаю, спаважна сядалі калісьці абе-даць, памаліўшыся свайму, некаталіцкаму, Богу... Пашукалі мы сабе спачынку ў лагчыне пад дзевятай хваляю чыстаполля, на ўзбочыне дарожкі, такой камяністай ды і ў забыцці, і тады адчулі сябе, быццам у прасцягах родных за Саколкаю, што з сінечаю лясоў, і з крыніцамі даўно не пітымі, і з хутаркамі, з якіх нават дамавікі вывандравалі ў свет белы... «Праз нядзелькаў пяць жытка расавацьме, калі з руні вароны ўжо нё відаць», — заўважыла б маці.

I я мала быў не пабег за цягніком далечным, што з уздыханнямі папоўз адсюль, з гэтага староння.

За гумном, па-над хлеўчыкам Царэвічаў, гушчэюць слівы. Але, ёсць там мясцінка, дзе буяе пустазелле, якое я спляжваю рыдлёўкаю, каб траве даць разрасціся.

Неяк зноў я наведаў маці. Стаяла надспадзівенне высокая, як цішыня, хоць і глыбокая восень. У гэткае ясноцце, у такі цуд існавання, у мяне ўзнікае ахвота дзеля клапатлівае і ўдумнае працы. Узяўшы моцныя сахары, я ачысціў імі сад, палячы сухоцце, на ўкрапівелай крушні, гранічнай; дым валіў на Кяўказскі завулак.

Маці за абедам дала мне чаю з малінавым варэннем, якое яна дастала ад кагосьці ў капанне бульбы.Мы разгаварыліся пра тое, што будзе няблага яшчэ дасадзіць на загуменні менавіта малінаў. Пайшоў я па іх да матулінай знаёмай, гэтак жа хваравекае, як і яна, ад замаганняў на гаспадарцы. Гэта пра яе казалі, ціто яна пры нябожчыку мужу сваім, бедная, не магла сесці разам з ім на воз (біў пугаўём наводліў). Навыкопваў я тых яе малінаў, усё роўна што зайшоўшы з вёскі на вымерлы хутар у Гаспоравым бярэзніку, каб вынесці адтуль нешта прыдатнае. Я карчаваў іх лёгка ды спорна, у расцяплелым закуцці, дзе пахацела гнільнай сушманню ад падстрэшша свіронка; ля калодкі беляхцелі нарубаныя дровы, а за вуглом хлеўчыка драмаў у разрыіне ружовавухі падсвінак. I была гэта тая рэдкая мне часіна, калі я не адчуваў за сабою ямістага подыху ад перажытага, акунуўшыся існасцю цэлаю ў бессвядомае дзяцінства, у тую красу няхітрага быцця, што нагадвала і дзівосную водарасць у ручаіне з рыбкамі, і жаўцістае дно ў ёй, па якім хадзіў басанож, бывала, да бяспамяці загледзеўшыся ў гранне вясёлкі за Бабровымі азярынамі (у касавіцу).

— Хадзі есці! — паклікала мяне маці. Як заўсёды, за маянтковым старадрэўем пацямнеў небакрай і ўбачыў я, звысоку закруціліся пушынкі першага снегу. Мне захацелася гарачае капусты з мясам!

На гарышчы, каля апухаў, стаіць куфар нябожчыцы бабулі (у ім зараз усялякае шмаццё). Да крокваў падвешаны пукі маку з попахам пылу. Пад шчытоўкаю грамадкаю стаіліся бутэлькі, ахінуўшыся павуціннем. Тут патрэскваюць струкі фасолі, накладзенае снапкамі пад самюткае ваконца (на цвіку, якога ржа не з'ела, патрэбныя камусьці галінкі рабіны. У падапушшы балаган ламачча: халадзільнік з паабіватымі бакамі, пакончаная калодкаю прадьная машына, пыласос, бы здохлае ў заканурку парася. Далятае сюды рознагалоссе сумятлівае ад вуліцы, павольніствае ад падворышчаў, аглухлае ад аселіц. I, мабыць, таму цяжка мне пазбыцца тае ўявы наглуха забітае труны (што так страшна жывым). Пра смерць мы думаем часцей, чымсьці ўсведамляем сабе тое!

Блага мне, маці. Усё горш і горш. I нікому не растлумачыш таго. Адкажуць: «А халера цябе, урэшце, ведае, чаму гэта аднаму табе ўсё не слава Богу?.. Во, паглядзі лепей, колькі тых медалёў яшчэ наперадзе, каб толькі здароўе да іх было!»

А гады штораз карацейшыя.

I прыяцеляў менш. Драбнеюць яны яксьці ў нясціхных жорнах часу, як бы стоптваюцца. На раз'езджаных шляхах эпохі нізкапробнасць пыліць ды драпежніць, рохкае, чулая на нюх і слепаватая. Праходзіш вёрсты свае ўсё з прыглядкамі ды аглядкамі, хоць пушчы дзікія даўным-даўно зніштожылі і звяр'ё ўжо ў заапарках.

А мне падла прывідам у адхонні...

Я хворы Беларуссю, і смерць за мною гіенаю валачэцца. О вы, з гікам парабкоўскім, ці скінеце тады капелюшы свае над трупам маім і супыніце, на той адзіны раз, насмешкі над скананнем маім, чаканым вамі?!

Я пакуль, аднак, жыву. I не без шляхетных і такіх парываў, што вянуць пад вечар, каб уранне аднова заіскрыцца чысцінёю роснай. Не трэба мне вашых турбот, не хачу я лячэння, яно абражала б мяне румянашчокасцю тае здаволенасці, калі пара на слёзы.

Вось мая мара, дзіцё хілае, падгадавацца не паспела і акрыяць, як тут бабы па хатах суседніх пра яго паховіны загаманілі ды памінальныя пяянні памалу акуратна падвучваюць сабе. Жалобнасць цягнецца ўслед нудою апусцелага поля, запавуцініўшы пачуцці. I нямаш схову ад яе, хоць матчын сад, глядзіш, яблынямі і вішнямі расквітнеў, але бель іх магільна ўзвышанай мне, а радасць — зязюляю на трыбах у верхлессі (паслухаеш, паслухаеш і зноўку бярэшся за абы-што).

Каб толькі забыцца!

Не ўдаецца табе пачын, спрабоўваеш іншага. У год недарэчны чакаеш наступнага. У хваробу спадзяешся здароўя. Дзеля задумы, ад якое не сорам, што ты жывеш, пра часы ёй прыхільныя мроіш. А ў існаванні сваім пакрэмзаным мясціны яснейшыя знаходзіш. Калі ж Бога жывога чалавека табе адбіраюць і ласкава пакідаюць усяго бяссільны плач, у покуці звечарэлым цуд аб'явіцца, заззяе: ідзеш разлогамі вясновымі, пад выссю жаўруковаю, і беды ўсенькія на сухі лес адлятаюць ад цябе, і захлынаешся вераю ў тое, што ты для шчаснасці рассмяянае народжаны, і табе няма чаго азірацца на лёсу сабачанё тужлівае. Ты ідзі, ты ідзі, ідзі...

Самым што ні ёсць галоўным аказваецца менавіта ісці!

Вясна ў той год ішла марудна і з халадамі. У месячныя ночы з'яўляліся прымаразкі з інеем, ад маянтковых сажалак далятаў крык вялікай птушкі. У хаце было цёмна, не хацелася запальваць святло. У бок Астравоў то гудзеў, то заціхаў трактар, бытта сувязны кукурузнік над партызанскімі лясамі ў забытую вайну. Не браў сон, а выйшаўшы на ганак, можна было пачуць нізкі і хуткі лёт дзікіх гусей, відаць, на Свіслацкія багны. У такую ясноту страшнавата на падворышчы, ад густога ценю хлява і стадолы, пад якімі, здаецца, нехта чакае цябе...

На Выганскай вуліцы, зусім унізе, загаварылі мужчыны (настойлівы сіплы голас). Дзіўна, бы жывы смех у смутны сон, хоць і бяссэнсавы, але ўсё роўна не вясёлы. Прыбілася ў галаву сцішнае, як лятучая мыш: «А ці ўжывешся з кімсьці, хто няздольны быць рады ад сваёй удачы?» — ужо няшмат пытанняў пасля гэтага.

Застацца дарэшты аднаму-адным і, пра нішто не думаючы, зрабіцца непатрэбным нават самому сабе, аж абыякавым на голад і холад, — гэтак ад стомы жыццём. Яно пяройдзе, накшталт застуды якое. Не бясследна, аднак жа; усё пакідае нешта за сабою. Так поўняцца гады кожнаму — каму памалей, у таго і больш трывушчасці. Мудрасць гэта, каб пабыць на свеце не спяшаючы? Хто яго ведае... Ну, а з кім? — дапытлівасць, якой няма толькі на могілках.

...Асела цішмань, цемрач ані варухнецца. Свяцілі вўлічныя лямпачкі, рассыпаўшыся местачковым Млечным Шляхам у чорнай бясконцасці, якая палавее тут у світанак, у трэція пеўні і ў прабудную гаману ля калодзежа ў сялянскім перадполлі.

Пад Разбойнікам нарвалі мы сіняга лубіну на ўзмёжку, а Сыльвусь — васількоў, у яшчэ зялёным жыце. Усе гуртам кіраваліся былі ў задаўні панскі парк, які віднеў купаю бязладнага кустоўя паміж астанкаў старадрэўя пад гасцінцам у Кабыліх горах, што з парыжэлымі ярамі. Калі б не тая наша, бамбізаватая, хада мужыцкіх сыноў, можна было б падумаць, што, мабыць, некалі так выглядала кампанія панягаў, вяртаючыхся з букетамі палявое квецені ў двор, з гэткае гультайскай праходкі па надрэчных лугах. I што ад няма чаго рабіць адно з іх, пэўна, па фанабэрыі, прыкінулася было пастухом, лягаючы, у фасоністым касцюме, на ўдзірванелым Шыбенічным узвышшы, ажно мудрагелісты гальштук замахаўся, бы тое крыло кнігаўкі... Гэта быў Сыльвусь.

Толькі паненак не было з намі.

Былі гэта мае калегі па рабоце ва універсітэце, якіх я запрасіў у вёску, на свае імяніны. Да маці. Яна моцна ганарылася мною і пастаянна адчувала патрэбу выклікаць у суседзяў зацікаў-ленне, такое завіслівае, маім высокапастаўленцкім становішчам, што і мне неяк падабалася, (Я пачынаў задумоўвацца над тым, ці не асесці мне, па-рэзідэнцку, у гэтым родавым доме ў яблыневым садзе, каб дажываць сваіх гадоў менавіта ў высакароднай адзіноце?..)

У адвячорак мы, у каторы ўжо раз, пасядалі за стол. Гэтаму пакою, куды вельмі не заляталі мухі ад хлявоў, я выбраў назву блакітнага; з яго праглядалася ў бок загуменняў пад бясхмарным небам.

Сыльвусь гаварыў:

— У варшаўскай оперы, ведаеце, вісіць вось падобны, — ён прыгледзеўся да жырандолі ў «Блакітным», які калісьці купіла маці ў краме Сікеля (з пачэпленай ім на франтоніку забаўнаю шыльдаю: Прамысловыя тавары для расліннай і жывёльнай вытворчасці).

— Та-ак, — задумаўся нехта з маіх гасцей. — А я, тое, лічу: вёску чакае найвялікая будучыня. Вялікагарадскія метраполіі, тое, страшэнна паправінцыянелі! Даю, слухайце, павярхоўны на выгляд прыкладзік: сталіца Заходняе Нямеччыны — дзе? У мястэчку Бон, тое. А — Бразіліі? У прыамазонскай глухамані! Або звярніце ўвагу на тое, як жа ж, во, памізарнеў Парыж. I з Лондана — так! — людзі ж масава высяляюцца ў графствы...

— Свет, бы вёска, — азваўся я, раптам адчуўшы, што магу пазяхнуць, беспрыстойна разявіцца. — Калі прыгадаць тут славутае прыраўнанне цывілізацыйнага развіцця са спіраллю, дык з вёскі яно, выйшла і ў вёску вяртаецца, праўда, іншую, так сказаць, перспектыўную.

I мы ўзяліся з апетытам з'ядаць шынку, насоўкамі выціраючы ўспацелыя (ад прагнасці) скроні. Раскаркавалі наступную бутэльку.

— Інтэлігенцыя зараз, вось, бедна жыве. Вазьміце, вось, маю швагерку з хутара Хапачы: гароднінаю гандлюе, вось, на Сенным Рынку ў Беластоку. Але, яна ўжо пабывала, вось, у старажытным Егіпеце і прывезла адтуль, вось, не паверыце! — са дзве прыгаршчы турэцкага золата; адных пярсцёнкаў, ну вось, з дзесяць. I куды нам да яе?

— Ага, ведаеце! А наш універсітэцкі братоха за смешны грош калоціцца цэлае сваё жыццё са студэнтамі. Ведаеце, аднойчы заходзіць да мяне першакурсніца. Ведаеце, яна ў раскошным паліто, футравым, і ў парыжскіх «ботінках» з халявамі ёй па самыя го-одзі, усё на ёй чэсць чэсцю!..

Якісьці балван забубніў у акно «Блакітнага», усе ўбачылі, здаравезным кулаком. «Бяжыце, цётку, па сваю карову, бо палезла ў чужую шкоду пад маёнткам! Бу-бу-бу...»

Гэта да маці.

Яна, сканфужаная да апошняе чырвані, выбегла з дома. (Падумалася мне далікатнейшае: старая пакарысталася зручным выпадкам, каб не сядзець з намі і маўчаць, быццам тая дзяўчына, якую ўжо запілі і сват, аднак, не паўстрымаўшы языка, ляпнуў смачнае слоўца...)

Мы неўзабаве дагаварыліся і да тато, што ненайзначным дасягненнем нашага чачу з'яўляецца пашырэнне пачуцця панства — на мільёны людзей, на ўсякае прасталюддзе, без чаго не можа быць папулярным імкненне да культурнасці!..

Першым, як памятаю, зваліўся пад стол, вуаля, Сыльвусь!..

Хаты вясковыя — гнёзды пакінутыя, якім не пачуць ужо галасоў маладых. Пад кашаль старэчы слухаць вам байкі пра лёс залаты сыноў, што ў чыноўніках ходзяць, і пра дочак замужжы панскія. А яны ж — не тыя птушкі, каб у старонне роднае вярнуцца. Пагінуць па свеце шырокім, паразлятаўшыся хто куды і нават туды, дзе ніхто не чакаў іх. Ім, аднак, хлебна ёсць там, на спадчыне той чужой, хоць — бывае — і зусім зязюльчынай. Куюць галасіста песню сваю шчасця ад сытасці безайчыннай, здаволеныя над здаволенымі.

А вёску тваю няхай яна заваліць разам з мінулым яе нялюдскім ды працаю гаротнаю, з доляй горкаю і сварнёю без сціхання, з усімі зайздрасцямі яе ды праўдамі тымі і няпраўдамі!..

Унукі твае, хаціна ты хілая, кажуць і казаць будуць: не дай Бог пад страхою тваёю нарадзіцца!

I твае дзеці ўвойдуць у сумоту даросласці, бы вандроўнікі даўнія ў лес стараялінавы. Калі будзеш яшчэ жыць, дык паглядзіш за імі і нічога ўжо ім не скажаш. А яны ўсяго пачнуць здагадвацца ў тым, што і тваё жыццё не было надарэмным. I што апошнія наогул не бываюць першымі.

Успрымацьмуць, а ці мала хто, свет белы так, быццам створаны ён упярэдадзень іхніх нарадзінаў, і, вядома, досыць неразумна. Ажно прыйдзе і да іх той дзень і час, у які ціха скемяць пра паўторнасць сваю, як дачка пра замужжа ўласнае, зазвычай гэтак жа легкадумнае... А і пра тое, што — беларусам трываць, бяды ды паніжэння паспытаць трэба і ў гэту эпоху абяцаную, каб хоць чалавекам і цяпер застацца.

I, як лета цяплынь, узмацняе ў нас адчуванне свайго існавання, і нам добра тады апынуцца на рэчцы ў лузе, калі яна якраз цямнее ад буры, што валачэцца ды грыміць над лясамі, — так супакой жа нейкі блаславёны сыходзіць з вышыняў нават ад думкі аб тым, што, відаць, у даўніну таксама найбольш купаліся ў плыткаводдзі менавіта малыя, гэтыя стварэнні шчаслівасці, пры якіх абнаўляемся ж, праўда, усё часцей успамінамі, аднак жа.

Яны, ці бачыце, чужэюць, бо ёсць жа самі навіною, сутнасць якое ў змене чагосьці істотнага. Каб толькі да лепшага — вось няўпэўнеянсць век-вечная.

Новы дом бацькі, хоць і гмахам здаваўся тады, галеў беднасцю. Пабудаваны быў, як і ўсе ў нас, майстраватай бесталаччу. Асядаў гадоў дзесяць, з поскрыпамі бэлек і тарарахам у вуглах; чарапіцу на яго рабіў зусім прыдурак, затое танна. У пакоях, з панскімі — для завідлівых — вокнамі і з вышынёй як бы палацавай патыхала запушчанасцю: шпалеры, наклееныя ў самым вялікім з іх, трэскалі ды маршчыніліся накшталт дыдактычнай мініяцюры альпійскіх гор — бачаных бацькам у нямецкую няволю, з якой гэта ён прынёс заядласць у сабе зажыць не па-тутэйшаму, прасторна і ў паўгарадской выгодзе.

Такой будовы людзі нам не даравалі. Бацька так нічога і не закончыў у ёй.

Ён старэў, як свечка гасне (трохі і распіўся быў). А я, шчабятлівы характарам, па-ластаўчынаму выпырхнуў у бяспечны Беласток. Там сваіх ужо дзяцей гадаваў, і мора мне было па калені. I пасля смерці бацькі спатрэбілася гадоў і гадоў, і глыбокай старасці маці трэба было, каб уцяміць, што няскончаным домам нашым я павінен заняцца. Магчыма, і таму таксама, што ў мяне завяліся большыя грошы ды і сынам маім выраслым ніадкуль мець кватэру ў трэці польскі крызіс...

Насамперад апланаваў я зграбны плот. Гаварылася мне з майстрам, маладым, лёгка і прыемна (як з кожным, хто пабываў далёка і ў чужых). У прызабытай глушы бацькаўшчыны я мілаваў яго, бы героя нашага часу: малайчына, ён першым вярнуўся да сваіх! Мы прыгожа сказалі і пра беларускі патрыятызм, напаследак адзін аднаму. А плот ставіў ён потым, рыхтык як той Бязбожнікавы Франак калісьці ксяндзу, аж ксёндз пачаў дурыць галаву самому Богу малітвамі аб канцы гэтай работы.

Дубападобную панэль і мэблю я абачліва заказаў у былым павятовым горадзе ў хвацкага столяра. «Будзе, проша пану», — адказваў ён мне праз цэлы божы год і ў другую вясну. Усякае наадбывалася паміж намі, і я — бяссоння нажыўшы — прызнаў: з плотам як-ніяк пашанцавала. Я дапамагаў столярысе дзяцей ёй няньчыць і агарод праполваць, каб толькі не было яму чым выкручвацца перада мною, бракам спакою ад бяздарнасці бабы (знаёмцы не ўпаткалі мяне тут, то і ганьбы мне, лічы, няма). Столяр — ён дбайна не выдаваў сябе халопам — кінуў усенька і зрабіў нават больш усяго таго, за чым я заходзіў, але тады, калі западозрыў мяне, што я дабіраюся да ягонай жонкі, зіркастай і рагатлівай гультайкі, гэтым ён як бы падказаў спосаб, якога я і спрабаваў у гешэфтах сваіх паслейшых з гідраўлікам ды дастаў у морду. Я мацней і мацней здзіўляўся мноству тае мэблі ўсюды, шыкоўнай не па-фабрычнаму! Хто ж гэта яе вырабляе?

З гідраўлікам жа звязаўся, бы вады напіўшыся, хітра і вопытна: рамяснюга, ведай, думае не столькі пра тое, што табе парабіць, але чаго і як не зрабіць, а грошай з цябе настрыгчы. Мы гарласта пілі барыш ашуканцаў, ход з майго боку быў просты: глядзі, во, жывая з мяне аказія табе дзеля дарэмшчыны! Ён і дзюбнуў гэтую прынаду, яшчэ і матэрыял уласны дэклараваў мне, за які я яму тут жа задатак жменяй на стол паклаў. Прайграе той, хто ўзрадуецца, і хоць я ўжо спяваў за чаркаю, але шчыраваў ён, і таму верх потайны мой пакуль што быў.

Мантаж ваннай я ўпільнаваў да апошняе шрубкі (гікаўка ўрэшце знясіліла мяне ад перапою з ім). Ён адбіваўся, калі я сцягваў яму з ног у пасцелі боты; начаваў, зараза, тыдні тры. Уставіўшы радыятары ў пакоях, у перадпакоі і на кухні, і жалезную печку цэнтральнага, некуды сплыў ён мне з вачэй (яму не хапала дэталей, і ён казаў: пашукаю добрага і недарагога злодзея). Я не браў гэтага ў галаву, напытваючы тым часам, дзе б мне бетоншчыка наняць, каб пазбыцца граззя вакол дома і каб жа цэментавым тынкам ардынарны фундамент прыхарашыць. Згадзіў я такога ў самім Беластоку, трохі следам за падбеластоцкім гідраўлікам. I ў гэтым выпадку не абышлося без сакрэту — майстар еў хлеб свой з венгерскай кантрабанды, бетонамі займаўся для камуфляжу, работу ён мэнчыў. Ен з'явіўся ў нашым доме як чацвёрты, і маці не вытрывала са сваімі благімі прадчуваннямі.

— Яны зарэжуць цябе, сынок! Сказала яна, бы ў крыніцу гледзячы.

За ім, за гэтым варацілам, папрыбягалі, усё роўна што сабакі на спажыву, і той жа малады, каб яму я за плот даплаціў, бо грошы ўпалі і слаба са спекуляцыяй доларамі, і столяр (папраўдзе: скупшчык золата цыганам) тую бабу сваю прыслаў, бо агледзеўся, што замала ўзяў з мяне, і гідраўлік знайшоўся. Гідраўліку нешта яўна не ўдаваўся продаж заезджаных «фіяцікаў», якія набываў за бесцань і аднаўляў.

— Маразы ідуць, — загаварыў, ледзь паспеў я разявіцца на яго. — Вада як вада, замерзне возьме ў цэнтральным, калярыфэры патрэскаюць і руры, а каштуюць яны, ой, каштуюць...

— Ты-ты, — ускіпеў я ад раптоўнага здогаду: ён чагосьці не дарабіў назнарок!

— Лічыся пан са словамі, абразіш, дык гонар мой цану зацэніць, прыкінуўшы збольшага, падвойную, калі што, — супыніў мяне гідраўлік.

Я аддаў ім усё, што меў і чаго не меў грашыма, і страшэнна запазычыўся. Я пахаладзеў, я не думаў, я чагосьці не разумею, я папаўся...

Прысніўся мне бацька, дзіўна прысніўся: ён маўчау і я маўчаў.

* * *

Восень на Выгодаўскім прадмесці пачынаецца ў садках; пахне антонаўкамі. Нанач спускаюць з увязі сабак тут, замкнуўшы брамкі ў жалезных платах. Святло відаць у вокнах, што з балконамі, і з прачыненых у іх фортак чутна тэлевізійная гамана. Іншы раз нехта ходзіць па падворчыку, пасвечваючы эдектрычным ліхтарыкам, як бы свой злодзей. Або — узбурацца, вуркатаць легкавушкі ў гаражыках, усё роўна што на раптоўную эвакуацыю якую. Тады гулка бахне беларускі праклён ды суха пасыплецца польскае шматслоўе.

На прадмесці кладавяцца спаць няпозна. Нават тыя агеньчыкі ў паддашках гаснуць не вельмі каб апоўначы; так гэта жыве сваім моладзь.

Скандалы ўжо ціхія неяк, бы данос, на гэтай — бандыцкай некалі — Выгодзе. Не мардабойныя і без панажоўшчыны яны, баязлівецкія зрабіліся. Падумаецца — ад ганьбы такое заядла будуюць асабнякі і фарсяць у святы, ды ўсё ездзяць у Амэрыку тую!

У горадзе нуды, якім, ёсць Беласток, — у пустазельных завулках Выгоды, здаецца, пачуеш як вые туга.

Паеля вайны вялікае мы школы паканчалі заўзята і, ўсе да апошняга, дарослымі зрабіліся. I на работу ў гарады трамваезвонныя ды з тратуарамі франтаватымі, бы на фэст які весялісты, пайшлі-паехалі. Грошы свае ж займелі, яшчэ з малаком на губах будучы, во дзіва цуднае было нам над дзівамі! Так працавалі там і ў якія хочаш змены, што сам Сізіф той пры нас гультаём здаўся б... Не з аднаго страху парабка, што маўклівым кватарантам сноўдаўся ў кожным з нас: а каб не турнуў хто на галытву тую бацькавую назад. За шанц жыць потым, як у байцы, браліся сутаргава, неадчэпна.

Мы палічылі, што мінулае сваё басаногае, дзякаваць Богу, у дурнях пакінулі спрытна. Таму сэнс усякі без нас або не ў нашым новаздабытым уявіўся тады да абсурду немагчымым, часам няхай сабе смешным да сакатлівага рогату. Маці задрыпаная з бацькам зацюканым, усё роўна што памылка несусветная лёсу людскога, у глухамані забеластоцкай беспатрэбна гароўна карпелі.. Свет цэлы не бачыў чагосьці такога з маладымі, ды й найстарыя са старых не зведалі аніколі. Як жа легкакрыла ішлося ў часы тыя і ў нагу несумненна ж!

Ой, стараліся мы ды перастараліся, не ў прыклад кажучы, быццам дзеці малыя, якім цацкі за гэта навюткія і фабрычныя, нікім не кранутыя, далі на свята прычаканае, урэшце. I захапіліся, ажно да першабытнага самазабыцця зацьменнага, у якое год за годам нам гады замігацелі ўваччу на падабенства лікаў тых выйгрышных на рулетцы нейкай азартнай. Стаўкі тадышнія на карту нашу запаветную дазвалялі пакуль на няшмат, спачатку на абноўку чаравічную, а затым і на касцюмную, з зашпількамі фарсістымі-серабрыстымі. Ну і разжыліся ж радасна і сяк ды так на мэблю блішчастую і на кватэры жаданыя з пакоямі гардзінна-шырокаваконнымі. А неўзабаве і ўнучанятамі, як анёлкамі, дзеда з бабкай з рукамі парэпанымі пацешылі мы па-панску для шыкоў-насці пад тайны свой комплекс хама на паркетах.

Дзяцей пагадавалі ж так, быццам яны былі не нашымі, але прысланымі панамі доўгапамятнымі нам на ўтрыманне смачнаежнае і выхаванне фінціклюшнае. Раслі яны панічамі ды паненкамі ў нас на хвалу ўсё-такі вясковую і вазілі ж іх туды што ні свята, у дрымоцце тое прыгуменняў, напаказ і на зайздрослівасць прыемную ад суседзяў у заплоцці. Лялькамі разадзетымі і шпанюкамі, якім толькі малака птушынага не хапала.

Як кажуць: і азірнуцца не паспелі, калі сівізна пасыпалася на галовы нашы інеем прымаразку першага, і вочы заімгліліся стомаю пасля дарогі такой пыльнадоўгай, малапраезнай у тое першапраходнае вандраванне наша. Песні, што спявалі мы ў вёсны маладыя і ў леты натхнёныя рэхам беспаваротным адляцелі на той свет, а словы родныя з родных непатрэбшчынаю цяпер на гарышчы хаты або ядлоўцамі на палях удзічэлых староння сардэчнага; душы ў пустапаш пустазельную вырадзіліся. Бацькоў сваіх вось крадком пахаваўшы на могліцах, хвайнячкамі бяспамяці зарастаючых за палеткамі пакінутымі, дзетак жа ў зямлю абяцаную або ў амерыкі шумна выправіўшы з кашалькамі тугімі, — агледзеліся, самотна век дажываючымі, каратаючымі дзень ды да вечара, над фатаграфіямі даўнімі тужліва паседжваючы... Адно неба засталося нязменна зорным, і буры пераджніўныя гэтак жа па-маладзецку грымотныя, і захады ў задуменні назаўсёды ціхім барвовыя, і маладзік месяца ў ноч Пятра і Паўла, бы перад колішнімі зажынкамі, цярпліва напамінаючым з нябёсаў над айчынай апустынелаю, што без сярпа перш не было б хлеба.

Як жылі, так і пражылі. Па законе старасці натужваемся думаць пра раней непрадчуваныя намі тысячагоддзі, разумеючы, хоць бессаромна позна, як блізка —-аднак! — адышліся мы наперад, нягледзячы на растлумачальную ды слушную гідлівасць нашу да існавання сярмяжнага пад стрэхамі саламянымі, пад якімі проста па-варварску былося. Добра, што, прынамсі, ўяўляем сабе бяздарна ўсё тое, колькі гэта нам застаецца да спасціжэння неспасціглых Элады і Рыма. Пытаем самі ў сябе з сумненнем, ад якога бярэцца мудрасць: а як гэта нас успамінацьмуць і ці прыстойным словам?