Тутэйшыя

ДЗЕЯ ЧАЦВЁРТАЯ

Час пасля паўдня. Мікітавы пакой выглядае збольшага як у першай дзеі, разумеецца, без грамафона, люстра і мяккіх крэслаў, некаторыя рэчы спакаваны як у дарогу. Зрэдку далятаюць далёкія гарматныя выстралы.

З'ява I

ГАНУЛЯ, пасля ЯНКА, АЛЕНКА.

Гануля сядзіць на спакаваных вузлох і робіць панчоху.

ЯНКА (уваходзіць з Аленкай). Дзень добры, цётачка! Што вы так задумаліся?

ГАНУЛЯ. Ах, гэта вы, пане настаўнік! I Аленка з вамі... Як я рада, што вы не забыліся нас у гэтыя трывожныя мінуты.

ЯНКА. Ці ж першыня для Менску гэтыя трывожныя мінуты? Час было б, цётачка, і прывыкнуць да іх.

ГАНУЛЯ. Ды яно ж так. Але сваім чынам да дзела ўсё гэта, ах, як да дзела!

ЯНКА. Э! ліха перамелецца, і мука будзе. (Паўза.) А мы вось з Аленкай сумысля зайшліся, цётачка, да вас, каб пахваліцца перад вамі сваім шчасцем.

ГАНУЛЯ. Незвычайныя вы людзі, калі яшчэ можаце сягоння хваліцца шчасцем.

АЛЕНКА. А такі ж незвычайныя, цётачка.

ЯНКА. I маем чым пахваліцца. Дык слухайце ўважліва, цётачка, рыхтуйцеся віншаваць. Я, настаўнік, Янка Здольнік...

АЛЕНКА (перабіваючы). I я, настаўніца Аленка Гарошчышка...

ЯНКА. Узялі ды паміж сабой пажаніліся. Цяпер яна мая жонка назаўсёды.

АЛЕНКА. I ён таксама — мой муж, але ці назаўсёды — яшчэ паваражу.

ГАНУЛЯ. А мае ж вы міленькія! Пашлі вам долечка ўсяго найшчаслівейшага. I павянчаліся ўжо?

ЯНКА. А як думалі, цётачка? Абавязкова павянчаліся, ды яшчэ як урачыста. Зялёны бор шлюб нам даваў, зоркі дружкамі былі, а расіца срабрыстая шлюбныя персцені свянціла.

АЛЕНКА. А праўда, праўда, цётачка! Шлюб наш быў гэткі ўрачысты.

ГАНУЛЯ. Ну і пайшлі плот гарадзіць, каб вы цяміліся, мае ж вы шлюбоўнікі! А вяселле таксама было? Чаму ж мяне не паклікалі?

ЯНКА. Вяселле, цётачка, адлажылі пакуль што да таго часу, калі апошні акупант ад нас выйдзе, бо пры іх нявесела на вяселлі.

ГАНУЛЯ. Ці не задоўга прыйдзецца чакаць на гэта?

АЛЕНКА. Ды, праўду кажучы, доўга ці коратка — гэта не важна. Але ў нас, цётачка, важнейшая бяда.

ГАНУЛЯ. А што ж такое?

АЛЕНКА. Татку ж майго йзноў у абоз пагналі. Але так пагналі, што і след згінуў. Ужо тут, у Менску, мы даведаліся, што перш адны гналі, пасля — другія, потым — зноў тыя самыя, потым — зноў другія, а там далей і няведама, хто гоніць і куды гоніць.

ГАНУЛЯ. Ганяюць людзі людзей без дай прычыны ды ганяюць. А каму гэта патрэбна, дык яны пэўна й самі не ведаюць.

АЛЕНКА. Як татку, бывала, бяруць у абоз, дык ён заўсёды і кажа, што едзе акупантаў вывозіць. Але, бедны, возіць, возіць, ды ніяк вывезці не можа.

ГАНУЛЯ. Усё роўна як той дзед з бабай рэпку сваю — цягнулі-цягнулі, ды ніяк не маглі выцягнуць. Але затое татка твой хоць свету пабачыць — пад старасць будзе мець што ўнукам расказваць.

АЛЕНКА (як бы саромліва). Ды ў яго яшчэ ўнукаў і няма.

ГАНУЛЯ (усміхаючыся). Дык будуць, мае мілыя, будуць.

ЯНКА. Ой, нешта, мабыць, блазноцкае падумалі, цётачка, бо аж вочы спусцілі.

ГАНУЛЯ. А бадай вы пакіслі, мае дзеткі! I старую ў грэх ведзіцё. Давайце лепей аб чым іншым пагамонім. Во, якраз успомніла. Былі ж і сягоння гэныя нібы вучоныя Мікіткавы. Аб вас, пане настаўнік, пыталіся. Хацелі, кажуць, даведацца, які магнэс болей вас да сябе цягне — усходні ці заходні.

ЯНКА. Трэ было, цётачка, сказаць, што ні той, ні сёй, а тутэйшы.

ГАНУЛЯ. Я так і падумала, але не сказала, бо пабаялася, што не патраплю вучоным па-вучонаму адказаць.

ЯНКА. А болей нічога не пыталіся?

ГАНУЛЯ. Нічога, толькі паміж сабой тое-сёе па-вучонаму пагаманілі, праз свае падзіральнікі туды-сюды зірнулі ды пайшлі. Усходні вучоны сказаў, што пойдзе на Захад, а Заходні сказаў, што пойдзе на Усход.

ЯНКА. Ну, цяпер яны не скора з сабой спаткаюцца.

ГАНУЛЯ. I я так падумала, але не паспела гэтага ім сказаць.

Уваходзіць МІКІТА. На шапцы ў яго вялікі значок з белым арлом — брыль абабіты бляхай; фрэнч і галіфэ новыя, з цёмна-жоўтага сукна, боты жоўтыя. Уваходзіць з напоўненым вядром.

З'ява II

Гануля, Янка, Аленка, Мікіта.

МІКІТА (паставіўшы вядро). А, меджду протчым, пан профэсар завітаў да нас. Маё ўшанаванне! Як я рад, як я рад, што з вамі спаткаўся. Ах, і мамзэль Аленка тут?! Дзень добры, мамзэль, меджду протчым.

АЛЕНКА. Дзень добры, пане рэгістратар! (3 удаваным смуткам.) Толькі ж я не мамзэль, а ўжо мадама.

МІКІТА. Тым лепей, меджду протчым. Віншую!

ЯНКА (паказваючы на вядро). А гэта што ў вас за такая зацірка ў ражцы?

МІКІТА. Не зацірка, дзядзька беларус, не зацірка, а праўдзівая цэнтра-белсаюзаўская, меджду протчым, патака. Добрыя людзі адчынілі склад з ёю на Нізкім рынку і — бяры хто хочаш і колькі хочаш. Можаце і вы набраць, меджду протчым.

ЯНКА. Дзякую за такія дары данайскія!

ГАНУЛЯ. А нашыя некаторыя мянчане, асабліва з Камароўкі і Пярэспы, гэткім спосабам апошнія гады і жывуць. Як толькі ўлада мяняецца, робяць сабе запас да новай перамены; мяняецца ўлада зноў — зноў робяць сабе запас да новай перамены, і гэтак ужо каторы год. А сёлета, апрача ўсяго іншага, дык яшчэ і дровы з Ваньковічава лесу самакатам коцяць і коцяць на вяроўках.

ЯНКА. Бачыў, бачыў. Такая праца йдзе, якраз як пры будове егіпецкіх пірамідаў.

МІКІТА. Меджду протчым, такое ўмелае скарыстанне перамен політычных сытуацый — надта лёгкі спосаб забяспечыць сябе на чорны дзень.

ЯНКА. А вы гэта забяспечанне пачалі, як відаць, ад патакі?

МІКІТА. Ад большага чаго я не паспеў, бо, меджду протчым, сапошні час заняты быў эвакуацыйнымі справамі, довадам чаго служаць вось гэтыя запакаваныя рэчы.

ЯНКА. Дык вы, пане рэгістратар, маніліся пакінуць усе свае руска-ісціныя варты і ўцякаць з роднага гораду?

МІКІТА. А так, пане профэсар, маніўся, меджду протчым.

ЯНКА. Што ж, можа, гэта акурат падходзячая была б для вас профэсія. Ездзі сабе са сваімі манаткамі ды ездзі сабе, як гандляр з козамі з кірмашу на кірмаш, туды-сюды ездзі сабе ды ездзі. Але ўсё ж такі, чаму вы не паехалі?

МІКІТА. Выйшла малая мітрэнга. Гэты, меджду протчым, рэдактар Гізульскі, што жыў да апошняга часу ў нашай кватэры, абяцаў мне вылатвіць «пшэпустку» на выезд, але падашукаў. Сам як пан выехаў, а мяне без «пшэпусткі» пакінуў. Дарма толькі на вакзал з рэчамі сцягаўся.

АЛЕНКА. I вы гэта, пане рэгістратар, так да сэрца ўзялі, што ажно барада ў вас вырасла, бо дагэтуль, здаецца, вы не насілі яе?

МІКІТА. А гэта, меджду протчым, яна вырасла ў звязку з політычнымі хмарамі на нашым Менскім горызонце. Мамзэль Наста загадзя папярэдзіла мяне з пэўных крыніц, што пры новай політычнай сытуацыі будуць дабравольна браць маладых мусьі і дабравольна адпраўляць іх на Урангелеўскі фронт. Вось я, не зважаючы на тое — выеду ці не выеду, і пастараўся не выглядаць маладым.

ЯНКА. Цяпер вам, пане рэгістратар, застаецца толькі прыдумываць новую свабодную профэсію ці новую клясавую рангу.

МІКІТА. Ды я ўжо прыдумаў, меджду протчым, толькі вы мне павінны ў гэтым памагчы.

ЯНКА. 3 вялікай ахвотай, калі патраплю.

МІКІТА. Патрапіце — гэта ваша профэсія. Справа ў тым: я пастанавіў перайсці ў вашу, меджду протчым, партыю.

ЯНКА. Ды я ж беспартыйны.

МІКІТА. Ну, як вам сказаць? Наогул, меджду протчым, хачу перайсці на ваш беларускі бок, ці як там. Адным словам, я надумаўся дабівацца беларускага асэсарства.

ЯНКА. О так! зусім зразумела. Цяпер гэта наймаднейшая свабодная профэсія, і кожны жук і жаба хоча на Беларушчыне рабіць сабе кар'еру.

МІКІТА (як бы не зразумеўшы прытычкі). Меджду протчым, пане профэсар, новая політычная сытуацыя і ўсё такое прымусілі мяне падумаць аб гэтай кар'еры. Бо як мне казала з пэўных крыніц мамзэль Наста, дык у вас заводзіцца нейкая, меджду протчым, Беларуская Рэспубліка. Ужо нават едзе і старшыня Беларускага Рэўкому Чарвякоў — толькі затрымаўся недзе за Менскам на папаску.

АЛЕНКА. А я чула, што і цётка Бадунова таксама едзе на белай кабыле з Смаленску.

МІКІТА. Ну, яна, меджду протчым, эсэр-беларус і ў рахунак не йдзе: доўга тут не заседзіцца.

ЯНКА. Значыцца, вы цвёрда пастанавілі дабівацца сабе гэтай новай кар'еры? Баюся я толькі, каб вы не выйшлі на ёй, як залетась на аратарстве; прытым ваша поўнае дагэтуль ігнараванне гэтай справы й несвядомасць...

МІКІТА (перабіваючы). Вы, пане настаўнік, не жартуйце. Я не зусім такі ўжо несвядомы, меджду протчым, беларус — нават з вашай літаратурай знаёмы.

ЯНКА. Цікава, цікава! Гэта для мяне неспадзеўка.

МІКІТА. Дык вось, паслухайце, меджду протчым:

Беларусь, мая старонка,

Куток цемнаты,

Жыве Шыла, Грыб, Мамонька, —

Будзеш жыць і ты, —

меджду протчым.

ЯНКА. На такім знаёмстве з нашай літаратурай далёка, пане рэгістратар, не заедзеце.

МІКІТА. Вось я й надумаўся звярнуцца, меджду протчым, з просьбай да вас, каб вы мне ў гэтым памаглі. Прасіў я свайго профэсара Спічыні, але ён адказаўся. Кажа, што ён толькі спэц адбеларушчваць, а да абеларушчывання яго яшчэ змалку адвярнула.

ЯНКА. Вам простая дарога цяпер: запісацца на курсы беларусазнаўства.

МІКІТА. Паміж намі кажучы, меджду протчым, я дзеля такого здарэння з пару дзён хадзіў на такія курсы, але нічога ў галаву не палезла. Асабліва надта трудная для майго рускага ўразумення ваша граматыка — гэтыя націскі, націскі...

ЯНКА. А так, пане рэгістратар, — у нашай граматыцы без націскаў ані з месца. Але ўсё-такі вам прыйдзецца вярнуцца на гэныя курсы, бо я вам нічога не памагу — сягоння яшчэ выязджаю з Аленкай з Менску. Мабыць, і не скора пабачымся.

МІКІТА. Шкада, вельмі шкада, а я думаў, меджду протчым...

ЯНКА. Ды тут нечага й думаць. Не ўдасца вам гэта асэсарства, дадуць вам совбурства, а штосьці ды будзеце мець, бо ці ж вам не ўсё роўна?

МІКІТА. Усё роўна, меджду протчым, і не ўсё роўна. Беларускае асэсарства, апрача ўсякіх іншых плюсаў, мае ў сабе яшчэ адзін вельмі ласы плюсік — гэта тое, што і па-беларуску, як я пераканаўся, можна праводзіць у тутэйшую сярмяжную шацію вялікія руска-ісціныя прынцыпы а ядынасці, непадзельнасці і самадзяржаўнасці Расійскай, меджду протчым, імпэрыі.

ЯНКА. О, гэта ўжо правакатарскімі прынцыпамі запахла ад вас! Але сцеражэцеся, пане рэгістратар. Ідзе народ, беларускі сярмяжны народ ідзе, а ён вашаму руска-ісцінаму рэгістратарству саб'е рогі.

МІКІТА. Я асцярожны, надта асцярожны, і за мяне, сябра беларус, не турбуйцеся. (Да Ганулі.) Меджду протчым, мамаша, у вас не засталося польскіх марак? Дайце мне — я збегаю чаго-небудзь куплю, бо пры новай сытуацыі і гэтыя грошы нічога варты не будуць.

ГАНУЛЯ (даючы грошы). Купі, сынок, купі, толькі, можа, чаго з яды знойдзеш. Адно — ідзі асцярожна, каб цябе ў палон не схапілі або сам у якую нячыстую гісторыю не ўпутаўся.

Мікіта (хаваючы грошы ў галіфэ і выходзячы). Меджду протчым, я не з такіх, мамаша, каб упутацца. (Да Янкі і Аленкі.) 3 вамі яшчэ пабачуся — вярнуся хутка. (Выходзіць.)

З'ява III

Гануля, Янка, Аленка.

ГАНУЛЯ. Ох, неспакойная натура ён у мяне! Кажа — не ўпутаюся, а ўчора ў такую кашу ўлез, ажно сорам казаць.

АЛЕНКА. А што такое?

ГАНУЛЯ. Ды як жа! Пайшоў паглядзець на Захараўскую вуліцу, як там паны турбуюць жыдоўскія крамы й спальні. Вось адзін пан,— яго, здаецца, начальнік,— урэпіўся за Мікітку і загадаў яму цягаць чужыя рэчы ў свой панскі пакой у нейкай гасцініцы, дык бедны Мікітка як не падарваўся, цягаючы футры ды спадніцы. Добра ж, калі хто са знаёмых не бачыў, а йначай пойдзе чутка, што і мой сын у грабежнікі ўпісаўся — а яшчэ чыноўнік, скажуць!

ЯНКА. Ці ж ён і цяпер быў чыноўнікам?

ГАНУЛЯ. А так! Служыў у камісарыяце паліцыі нейкім там разношчыкам; нейкія «пшэпусткі» іхнія ды іншыя дакумэнты разносіў.

ЯНКА. Не высокае было яго чыноўніцтва, як гэтак.

ГАНУЛЯ. Ды яно ж праўда! А ўсё віна ў тым, што мой Мікітка вучыўся, але, мабыць, не давучыўся, і выйшла з яго ні богу свечка ні чорту качарга. Рэгістратар! А што цяперашнім часам рэгістратар? Адно глупства!

ЯНКА. Так! Ваш рэгістратар быў вялікае нішто і застаўся вялікім нічым. Але выбачайце, цётачка! Пара нам і дамоў. Бывайце здаровы і шчаслівы!

ГАНУЛЯ (адвітваючыся). Дзе там тое шчасце пры маёй старасці?

АЛЕНКА. Як вам, цётачка, будзе надта маркотна, прыязджайце да нас на вёску, там сонца весялей свеціць, і людзі там лепшыя.

ГАНУЛЯ. Добра, дзеткі, прыеду да вас на вяселле.

ЯНКА І АЛЕНКА выходзяць і спатыкаюць на парозе ў напаўбасяцкім абарваным адзенні ДАМУ І СПРАЎНІКА, з якімі раскланьваюцца.

З'ява IV

Гануля, Дама, Спраўнік.

ДАМА (вітаючыся з Гануляй). Ах, мадам, да чаго мы дажыліся?!

СПРАЎНІК. Да чаго дажыліся?!

ГАНУЛЯ. Так! Не важна, паночкі, як бачу, дажыліся: зусім скромна выглядаеце ў гэтым бядацкім адзенні.

ДАМА І СПРАЎНІК. Занадта скромна!

ГАНУЛЯ. Што ж гэта вам так прыйшлося абяднець?

ДАМА. Ды не абяднець, мадам! Гэта мы так сабе... з прычыны перамены політычнай сытуацыі.

СПРАЎНІК. Усё былое вялічча прыйшлося загнаць у казіны рог і дапасоўвацца да новага часу і новых людзей.

ГАНУЛЯ. А я думала... што ж гэта я думала? Ага, што вы паехалі з тымі, як і з немцамі.

СПРАЎНІК. Пшэпустак усім не хапіла.

ДАМА. А я мела пшэпустку, але на адвітальным рауце неяк згубіла.

ГАНУЛЯ. I прыйшлося вам застацца!

ДАМА І СПРАЎНІК. Прыйшлося застацца.

ГАНУЛЯ. Бедныя ж вы! Мой Мікіта таксама застаўся. А той пан, што быў з вамі, — паехаў?

СПРАЎНІК. Яму хапіла пшэпусткі.

ДАМА. Ён не згубіў яе.

ГАНУЛЯ. Паехаў, а вас пакінуў — не па-кампанейску ён зрабіў.

СПРАЎНІК. Але я надта не бядую. Кажуць, сам Брусілаў ідзе побач з нашымі новымі гаспадарамі, дык не павінен жа ён папусціць у крыўду такіх вэтэранаў старой гвардыі, як я.

ДАМА. А я маю ўсе даныя на дармовую соцыяльную апеку. Апрача таго, бацюшка, які з намі ў вас гасціў, абяцаў, калі што якое мяне прыцісне, дык зробіць протэкцыю ў Прэображэнскі жаночы манастыр.

ГАНУЛЯ. Значыцца, бацюшка таксама не выехаў?

ДАМА. Не, не выехаў.

СПРАЎНІК. Толькі што пайшоў адбіраць у беларусаў ключы ад Юбілейнага дому.

ГАНУЛЯ. I чаго бацюшка палез у гэтую палітыку? Пільнаваў бы лепей ключоў ад архірэйскага дому.

Уваходзіць МІКІТА — босы і без курткі, у руках кошык з пляшкамі і два рэвальверы.

З'ява V

Гануля, Дама, Спраўнік, Мікіта.

ГАНУЛЯ. А мой жа ты сыночак! Хто ж цябе гэта абалваніў?

ДАМА (прыглядаючыся праз лёрнэтку на Мікіту). У вас, мусье рэгістратар, фасон касцюму, як і ў мяне з іх родзіем, — а ля-ба-сяк.

МІКІТА (стаўляючы кошык з пакупкамі і кладучы на стале рэвальверы, вітаючыся з гасцьмі). Меджду протчым, мадам-сіньёра, цалую ручкі! Іх родзію чэсць! Але, пардон, мадамы і мусьі! Выбачайце за мой нештодзенны выгляд. Мяне толькі што спаткала ў дарозе смешная прыгода. Калі бег я па гэтыя, меджду протчым, пакупкі, на Зыбіцкай вуліцы спаткалі мяне два, мабыць, апошнія ўцякаючыя паны, папрасілі мяне пастаяць, самі знялі куртачку, сказаўшы, што гэта з іхняга сукна, потым папрасілі пасядзець і таксама самі знялі боты, сказаўшы, што гэта з іхняй скуры.

ДАМА. А далей?

МІКІТА. А далей таксама хацелі тое-сёе, меджду протчым, знімаць, але пачалі падыходзіць людзі, дык падзякавалі і пайшлі.

ДАМА. Ах, якія ж усё-такі яны джэнтльмэны! Нават падзякавалі.

СПРАЎНІК. О, так, так! Пазнаць адразу пана па халявах.

ГАНУЛЯ. А грошы не адабралі?

МІКІТА. Меджду протчым, мамаша, не адабралі: бачыце, пакупкі прынёс. Гляньце!

ГАНУЛЯ (зірнуўшы ў кошык). А матачкі ж мае! Гэта ж гарэлка!..

МІКІТА. Але, меджду протчым, мамаша, — гарэлка. Бо гэта будзе самая цяпер даходная стацця. Новая ўлада гарэлку забараняе, а што забаронена, тое смачна і дорага каштуе.

ГАНУЛЯ (паказваючы на рэвальверы). А гэты качарэжкі на якое безгалоўе?

МІКІТА. Гэта таксама даходная стацця, прытым яны мне нічога не каштуюць: па дарозе адзін мой знаёмы пёрся з імі недзе ў чыстае поле і са страху сунуў іх мне, меджду протчым, дарма.

ГАНУЛЯ. Гарэлка... пісталеты... зусім не сэзонны тавар у гэты час.

МІКІТА. Меджду протчым, мамаша, пакіньце гэту справу на маю галаву, глядзеце вось лепей, ці не снуе хто няпэўны каля вакон. (Вымае з кошыка, то стаўляе назад бутэлькі.)

ГАНУЛЯ (углядаючыся ў вакно, пасля паўзы). Здаецца, ужо пачынаецца.

МІКІТА (устрывожаны). Што пачынаецца?

ГАНУЛЯ. Чагосьці прэцца сюды мамзэль Наста.

МІКІТА. Так бы адразу, меджду протчым, і сказалі, а то толькі пужаеце...

Убягае, засопшыся, НАСТА.

З'ява VI

Гануля, Мікіта, Дама, Спраўнік, Наста.

НАСТА (вітаючыся). Дзень добры! Дзень добры! Як маецеся? Смутную вам прыношу навіну. 3 пэўных крыніц я напэўна даведалася, што йдуць да вас трэсці.

МІКІТА. Што вы кажаце, мамзэль Наста: трэсці?

ГАНУЛЯ. Во няшчасце на нашу хату.

МІКІТА І ГАНУЛЯ (разам). Што рабіць? Што тут рабіць? Райце, мамзэль Наста!

НАСТА. Вывешвайце хутчэй праз вакно чырвоны сцяг. У падобных несамавітых сытуацыях такое вывешванне часам памагае. Хутчэй вывешвайце! А я пабягу. Мушу яшчэ дапасці там-сям — у пэўныя крыніцы. (Выйшла.)

Мікіта чапляе чырвоную хустачку на канец парасона і вывешвае праз ваконную фортачку.

З'ява VII

Гануля, Мікіта, Дама, Спраўнік.

ГАНУЛЯ (ломячы рукі). Што тут рабіць? Што тут рабіць?

МІКІТА. Меджду протчым, мамаша, не круцецеся без толку па хаце, а лепей глядзеце ў вакно, ці не йдуць ужо.

ГАНУЛЯ (гледзячы ў вакно). Нікога не відаць, толькі мамзэль Наста панеслася, як вецер.

МІКІТА (перастаўляючы то туды, то сюды кошык з пляшкамі). Лепей углядайцеся.

ГАНУЛЯ. Ідуць, ідуць! Не! Міма прайшлі.

МІКІТА. Папрабуйце праз другое вакно, меджду протчым, мамаша.

ГАНУЛЯ (гледзячы ў другое вакно). Ідуць, ідуць, мой сынок, ідуць!

МІКІТА. Можа, йзноў міма, меджду протчым.

ГАНУЛЯ. Не, здаецца. Пачакай. (Прыглядаецца на браму.) А мамачкі ж мае. Завярнуліся сюды да нас. (Пакінуўшы вакно.) Куды ж тут цяпер падзецца?!

МІКІТА. Вось неспадзяваная неспадзеўка! Оей! Оей! Меджду протчым, мамаша, не ламеце рук, а бярэцеся хутчэй за работу. Адварачывайце назад абразы, а я пакупкі буду парадкаваць.

Гануля адварачвае абразы. Мікіта хапае то за кошык, то за рэвальверы, не ведаючы, што куды падзець. Стук у дзверы.

Оей! Оей! Ужо ломяцца. Меджду протчым, мадам-сіньёра і вашародзіе, сядзеце або стойце спакойна: вы мае госці і вам волас з галавы не спадзе.

Мацнейшы стук у дзверы.

Оей! Оей! Куды тут што падзець? (Совае рэвальверы асадкамі ў адну і другую руку Даме.) Меджду протчым, мадам-сіньёра, патрымайце пісталеты. Я растыцкаю куды-небудзь пляшкі. (Хапаецца зноў за бутэлькі. Трэск ламаных дзвярэй.) Меджду протчым, мамаша, кіньце абразы і прыце хутчэй па портфэлі, што летась схавалі.

Гануля выбягае і пасля па аднаму зносіць партфелі. Мікіта хапае ў Дамы рэвальверы ў абедзве рукі за рулькі, секунду-другую бегае па хаце, пасля меціцца бегчы з настаўленымі рэвальверамі ў дзверы, але ўваходзяць і спатыкаюцца з ім на парозе: НАЧАЛЬНІК ПАТРУЛЯ, ДВУХ ПАТРУЛЬНЫХ, ГРАМАДЗЯНІН, у якога выразана кусок барады, і СПІЧЫНІ.

З'ява VIII

Тыя ж, Начальнік патруля, Двух патрульных, Грамадзянін, Спічыні.

НАЧАЛЬНІК ПАТРУЛЯ (спаткаўшы на парозе Мікіту з выстаўленымі рэвальверамі). Стаць! Ні з месца! Рукі ўверх!

Мікіта, адступіўшы колькі крокаў назад, выцягвае ўверх рукі.

Гэта што ў вас у руках?

МІКІТА (то апускаючы, то падымаючы па чарзе рукі і згодна з гэтым паварачваючы то ўправа, то ўлева галавой). Гэта... Гэта... ваша чырвонае благародзіе... гэта... як яно... качарэжкі! даліпан, качарэжкі!

НАЧАЛЬНІК ПАТРУЛЯ. Качарэжкі! Ну, палажэце іх на стол. (Мікіта кладзе. Начальнік, прыгледзеўшыся да Мікіты.) Але мы, здаецца, з вамі знаёмы?

МІКІТА (падазрона ўзіраючыся на Начальніка). Калі вашай чырвонай міласці падабаецца, то мы знаёмы; самдзеле знаёмы. Я надта рад з гэткага, меджду протчым, першага знаёмства.

НАЧАЛЬНІК. Помніце, як летась вялі мяне ў палон, а я ад вас спрытна ўцёк.

МІКІТА. А як жа, помню, меджду протчым, помню! Хто ад каго не ўцякае? I вы, ваша таварыскае родзіе, уцяклі, меджду протчым.

НАЧАЛЬНІК. Ваша фамілія?

МІКІТА. Колежскі рэгістратар Нікіці Зносілов, меджду протчым.

НАЧАЛЬНІК. Скажэце мне: вы ўчора грабілі кватэру грамадзяніна Боршчыка на Архірэйскім завулку?

МІКІТА. Нічога падобнага, мусье таварыш. Я не грабіў, — мяне, меджду протчым, грабілі — фрэнчык формельны, боты жоўценькія знялі...

НАЧАЛЬНІК. Не загаварывайце зубоў, а кажэце праўду.

МІКІТА. Праўду кажу, ваша чырвонасць, — даліпан, я не грабіў, меджду протчым.

СПІЧЫНІ. Пазвольце вам, гражданін рэгістратар, не паверыць: я сам, стоячы на скверы, каля вадакачкі, бачыў, як вы з іншымі цягалі рухомую маемасць з кватэры таварыша Боршчыка.

МІКІТА. Э! так бы і сказалі, гэр Спічыні, што я цягаў. Але я не грабіў. Усяго таго было, што я па загаду свайго, меджду протчым, начальніка насіў гэтыя рэчы яму ў гасцініцу «Парыж».

СПІЧЫНІ. Паложым, гэта таксама грабёж.

НАЧАЛЬНІК. I што далей было?

МІКІТА. Нічога. Там у нумары, куды я зносіў рэчы, сядзелі нейкія маладыя, меджду протчым, мусьі ў форме і нейкія маладыя, меджду протчым, мамзэлі без формы ды выпівалі пазнанскі лікер.

НАЧАЛЬНІК. I вы тых рэчаў к сабе ў хату не цягалі?

МІКІТА. Ані падвязачкі не прыцягнуў! Ага! Маю нават сведку. Мамзэль Наста была ў тэй самай кампаніі, дзе выпівалі, і бачыла, што я начальнікавы рэчы ўсе там складаў.

НАЧАЛЬНІК. Мы ўсё-такі маленькія агледзіны зробім вашых рэчаў, каб часам памылкова не запуталіся між імі і чужыя. (Робяць збольшага рэвізію. Начальнік знаходзіць кошык з бутэлькамі.) А гэта не награбленая гарэлка?

МІКІТА (набок). Оеей! Оеей! зусім прапаў і з костачкамі нават. (Да Начальніка.) Гэта... гэта не гарэлка, а, меджду протчым, лікер пазнанскі, ваша таварыскасць. На гандаль купіў, на свабодны гандаль, меджду протчым.

НАЧАЛЬНІК. Добры гандаль! (Падымаючы вядро з патакай.) А гэты мёд таксама на гандаль?

МІКІТА. Гэта не мёд, меджду протчым, і не на гандаль, а патака, якую сам з мамашай буду есці.

НАЧАЛЬНІК. Награбленая?

МІКІТА. Меджду протчым... меджду протчым, так сабе ўзятая з агульнадаступных грамадзянскіх складаў, зусім так сабе.

НАЧАЛЬНІК. Добрае так сабе... Вашы дакумэнты!

МІКІТА. Якія — старыя ці новыя? старыя во дзе — у гэтых портфэльчыках. (Паказвае на прынесеныя к таму часу Гануляй партфелі.)

НАЧАЛЬНІК. Старыя потым раскумекаем — давайце новыя.

МІКІТА (пакапаўшыся ў кішэнях і за пазухай, набок). Оей! Оей! Польскі дакумэнт трэба паказваць. Каб я лепей скрозь дна праваліўся. (Дастаўшы дакумент з-за пазухі, да Начальніка.) Во ён гэты, меджду протчым, дакумэнт. (Набок.) Каб яго калядны пярун спаліў!

НАЧАЛЬНІК (разглядаючы дакумент). Польскі?

МІКІТА. Зусім польскі і з усіх бакоў польскі. (Набок.) Каб яго за Буг вынесла, меджду протчым!

НАЧАЛЬНІК. Хто можа прачытаць?

СПІЧЫНІ. Пазвольце, таварыш, я прачытаю. (Чытае.) «Оказіцель нінейшэго Нікіціуш Зносіловскі служы пшы Комісарыяце поліцыі мяста Мінска, яко доносіцель».

МІКІТА. «Яко розносіцель», Гэнрых Мотавіч!

СПІЧЫНІ. Паложым, не «яко розносіцель», а «яко доносіцель», — чорнае на белым стаіць.

НАЧАЛЬНІК. Ператлумачце дакумэнт.

СПІЧЫНІ. «Паказчык гэтага, Нікіцій Зносілов, служыць у Менскім Камісарыяце поліцыі даношчыкам».

МІКІТА. «Разношчыкам», Гэнрых Мотавіч!

СПІЧЫНІ. Не «разношчыкам», а «даношчыкам», — чорнае па беламу стаіць, гражданін Зносілов.

МІКІТА. Вы, мусье профэсар, кепска прачыталі і кепска ператлумачылі.

СПІЧЫНІ. Паложым, я ніколі кепска не чытаю і кепска не тлумачу, глядзеце самі, гражданін рэгістратар!

МІКІТА (чытаючы). До... до... до... доносіцелем. Оей! Оей! Як жа гэта выйшла? я сам пісаў, сам рукою ўласнай пісаў, а начальства подпісь дало і не прачытала, мабыць, Гэнрых Мотавіч! Як жа гэта вы мяне вучылі, меджду протчым?

СПІЧЫНІ. Паложым, пры чым тут мая навука, калі вы самі пераблуталі «до» з «роз'ам». А можа, вы й не пераблуталі?

МІКІТА. Увесь Менск ведае, што я служыў разношчыкам, а не даношчыкам.

НАЧАЛЬНІК. Ну, досыць! Пасля разбяром! (Да Мікіты.) Хто тут з вамі яшчэ знаходзіцца?

МІКІТА (паказваючы). Гэта, меджду протчым, мая мамаша, а гэта і гэна, як іх? — мае госці.

НАЧАЛЬНІК (да Спраўніка і Дамы). Вашы дакумэнты. (Прыгледзеўшыся.) I вы, здаецца, мае старыя знаёмыя? Во цёплая кампанія.

Дама і Спраўнік кланяюцца і аддаюць свае дакументы.

(Начальнік да Спічыні.) Прачытайце.

СПІЧЫНІ. У гэтым напісана: «рэвіровы сюдмэго рэвіру мяста Мінска».

НАЧАЛЬНІК. Што гэта знача?

СПРАЎНІК. «Акалодачны надзірацель сёмай часці места Менску», гаспадзін таварыш.

НАЧАЛЬНІК (да Патрульнага). Зрабеце рэвізію кішэняў гэтага грамадзяніна.

Патрульны робіць рэвізію, знаходзіць у кішэнях Спраўніка пагоны і падае іх Начальніку.

НАЧАЛЬНІК (круцячы пагоны ў руках, да Спраўніка.) Што гэта?

СПРАЎНІК. Спраўніцкія пагоны, гаспадзін таварыш: памятка былога вялічча.

НАЧАЛЬНІК (палажыўшы пагоны на стол, да Спічыні). Чытайце другі дакумэнт.

СПІЧЫНІ (чытае). «Баронэса Шпацэрзон, ганаровы член Менскай дабрачыннасці».

НАЧАЛЬНІК. Шпацэрзон... Шпацэрзон... Ну, усё роўна, — пойдзе і яна. А цяпер, калі рэвізія скончана, прашу ўсіх ісці са мной. (Да Ганулі.) Вы, цётка, застаіцёся хаты пільнаваць.

МІКІТА. Оей! Оей! Што, і мне йсці, мусье таварыш?

НАЧАЛЬНІК. А вы думалі як?

МІКІТА. Оей! Оей! Пакіньце мяне. Нашто я вам, меджду протчым, патрэбен? Вось у гэтых портфэлях зусім што іншае аба мне сказана. Зірнеце ў гэтыя паперы, ваша таварыскасць. Як прачытаеце, то ўсё роўна не заберыцё мяне, меджду протчым.

НАЧАЛЬНІК. Усё роўна не магу йначай. Гэтыя пісталеты, награбленая гарэлка, патака, цяганне чужых рэчаў, служба даношчыкам, усё гэта таксама для нас добрыя паперы, хоць для вас, можа, і дрэнныя паперы.

МІКІТА. Дык пакажэце мне, меджду протчым, ваша чырвонае благородзіе, чэк на мой арышт.

НАЧАЛЬНІК. Чэк атрымаеце, як прыйдзеце на месца. Ідзем! Прашу забіраць «вешчэственныя даказацельства». (Начальнік забірае рэвальверы, адзін партфель і пагоны. Даме, Спраўніку, Спічыні і Грамадзяніну дае несці па пары бутэлек, Мікіту — патаку. Двум патрульным — па партфелю.) А цяпер — марш за мной!

МІКІТА. Оей! Оей! Ваша таварыская міласць! Пакіньце мяне з мамашай. Меджду протчым, пайду памагаць вам забіраць Варшаву, толькі не забірайце мяне!

ГАНУЛЯ. Мае паночкі, мае галубочкі! Хаця не змікіцьце майго Мікіткі. Хаця не змікіцьце! (Апускаецца з ціхім плачам на спакаваныя манаткі.)

Усе, апрача яе, выходзяць. Пры апошніх Гануліных словах разлягаецца за вокнамі на вуліцы харавая песня.

Пасля паўмінутнай паўзы, пад несціхаючыя гукі песні, паволі апускаецца

3аслона