У прасторы сямі нот

— Не, не маё! Нізка. Я гэта спяваць не буду...

Мы нават разгубіліся. Значыць, вопыту нам не хапае...

— Падкажыце, да каго звярнуцца?

— А вось там у калідоры Эльвіра Рыжановіч рэпеціруе. У яе зараз урок заканчваецца. Пакажыце, можа, ёй падыдзе..

Выходзім сумныя. Цяпер стаім пад дзвярыма ў Рыжановіч. Салістка спявае, не будзеш жа перашкаджаць працэсу! Але трэба размаўляць не тады, калі яна будзе выходзіць ці вылятаць з класа, а крыху раней.

Канцэртмайстар ужо выйшла, значыць, урок скончаны. Асцярожна зазіраем. Распавядаем, што восенню будзе праграма беларускай лірыкі ў вялікай зале філармоніі. Тлумачым, што хацелі.

Зноў — ноты на пюпітр. Спявачка сама садзіцца за інструмент. Прайграла першы радок:

— Усё, бяру! Гэта маё, нікому не аддавайце! Бягу на рэпетыцыю... Яшчэ што-небудзь для мецца ёсць? Адзін раманс — гэтага мала!

Ніколі не ведаеш, дзе згубіш, а дзе знойдзеш. Вось так у праекце з’явілася яшчэ адна выдатная салістка.

Для вакальнага цыкла «Калі пачуцці — як полымя...», напісанага Алінай Безенсон, доўга шукалі годнага выканаўцу. Сітуацыю літаральна выратаваў тэнар Аляксандр Жукаў, якому спадабаўся складаны музычны матэрыял. У тэатры арыгінальна інтэрпрэтуе многія вядучыя партыі. На маю думку, як спявак ён належным чынам не ацэнены.

Творы Алены Атрашкевіч, меладычныя і разам з тым напісаныя сучаснай мовай, прыйшліся да сэрца адразу многім оперным выканаўцам. Раманс «А я буду спяваць» зрабіўся адным з любімых сачыненняў спявачкі Таццяны Цівуновай. Потым выконвала яго неаднойчы, у розных канцэртах. Праз два гады ўласную сольную вечарыну ў зале Шырмы яна так і назвала, у адпаведнасці з гэтым рамансам.

Тады, вясной 2006 года, падалося, што аднаго опуса мала, каб годна прадставіць Алену Атрашкевіч. Большасць нашых агульных сачыненняў з Аленай на той час належалі да іншых жанраў, сярод іх пераважалі харавыя сачыненні і песні. Таму я прапанавала кампазітару:

— Давайце ўключым у праграму дуэт «Не патрабую анічога...» з паэмы «Кахаю»? Сама паэма не так часта выконваецца і для многіх слухачоў дуэт, па сутнасці, прагучыць упершыню...

Так і атрымалася. Салісты Іна Русіноўская і Сяргей Лазарэвіч у розных праектах выконвалі гэты дуэт. І кожны раз на рэпетыцыях ішоў працэс яго шліфоўкі. Твор напаўняўся новым сэнсам і адценнямі. Бо героі апынуліся на жыццёвым раздарожжы і не могуць вырашыць, развітацца ім назаўсёды ці дараваць адно аднаму і застацца разам. Паказ двух нумароў, сумесных з Аленай Атрашкевіч, выклікаў такую непадробную цікавасць у іншых салістаў, што далей, калі ладзіліся наступныя праекты, ужо больш камерныя, многія з артыстак захацелі спяваць у першую чаргу яе сачыненні. І кампазітар надалей напісала шэраг рамансаў — спецыяльна для Анастасіі Масквіной, Наталлі Акінінай, Тамары Глаголевай.

Надзвычай плённым аказалася супрацоўніцтва кампазітара Марыны Марозавай і барытона Уладзіміра Громава. Уладальнік прыгожага голасу, інтэлігентны артыст, Громаў заўсёды карыстаецца неверагоднай папулярнасцю. Ён патрэбен усім! Сумесныя праекты прапаноўвае яму Прэзідэнцкі аркестр, яго сольныя канцэрты праходзяць і за межамі опернай сцэны.

Яркіх і абаяльных спявачак у Беларусі хапае, з харызматычнымі спевакамі-мужчынамі сітуацыя ў краіне больш складаная. Сучасны глядач хоча бачыць на сцэне выканаўцу, які валодае комплексам якасцей: голасам, артыстызмам, абаяльнасцю. Хоча бачыць асобу, якая ўвасабляе рысы недасяжнага, а таму асабліва прыцягальнага ідэалу. Або знаходзіцца блізка ад яго.

Калі спявак запатрабаваны, часам вагаешся: падыходзіць ці не? А раптам зірне з пагардай? Але ўсе творчыя стасункі і кантакты з Уладзімірам на дзіва прыемныя. Ён лёгка адгукаецца на прапановы кампазітараў. Ведае, у гэтай прасторы не круцяцца вялікія грошы. Беларуская музыка часцей існуе для творчага задавальнення. Але калі б Громаў так не лічыў, дык мо менавіта для яго столькі і не пісалі б? А для кожнага саліста наяўнасць опусаў, прысвечаных яму, ці сачыненняў, якія ён выканаў першым, — і радасць, і гонар.

Уладзіміру надзвычай спадабаліся творы Марыны — «Зорны вальс», «Чаканне. Танга», «Гук струны». Яны аказаліся эфектныя і маляўнічыя. Такія сачыненні ідэальна падыходзяць, каб імі заканчваць праграму. Быць яркім і жыццесцвярджальным клічнікам. Пазней, калі Марозава зрабілася музычным кіраўніком аркестра Дзяржаўнага харэаграфічнага ансамбля «Харошкі», яна неаднойчы запрашала Громава для ўдзелу ў праграмах свайго калектыву.

Вакол слова «нагбом»

Такім чынам салісты рэпеціравалі са сваімі канцэртмайстрамі. А паралельна ў рэпетыцыйных памяшканнях у Палацы культуры «Сукно», што на вуліцы Матусевіча, хор працаваў над творамі Безенсон.

Разам з Алінай едзем на рэпетыцыю. Падыходзім да палаца. Відавочна, у артыстаў невялікі перапынак. На вуліцы гурт маладых хлопцаў-харыстаў. Яны стаяць купкай ля ўваходу. Хтосьці размаўляе ці дыхае свежым восеньскім паветрам, хтосьці ўбаку з цыгарэтай. Мы павіталіся, зараз памчым далей. Раптам нечаканае пытанне:

— Скажыце... Вось сёння на рэпетыцыі мы доўга абмяркоўвалі, што значыць слова «нагбом»...

Сапраўды, яно ёсць у тэксце харавой паэмы «Спакуса»:

Гора таму, хто зрабіўся рабом Цёмных, таемных уласных жаданняў,

Гора таму, хто з крыніцы кахання П’е пажадліва і прагна, нагбом...

Пачала тлумачыць. Калі верыць слоўніку, «нагбом» — значыць, «піць з вялікай пасудзіны, нахіліўшы яе». Але мяне цікавіў не толькі літаральны сэнс. Слова каларытнае, незацяганае, прыдатнае для спеваў. Яго частка — «бом» — асацыіруецца з гукам магутнага звону або гучаннем дробных званочкаў. Менавіта так, «Нагбом», называўся адзін з паэтычных зборнікаў жывога класіка, паэта Рыгора Барадуліна.

Здагадваюся, што хлопцы з хору ў большасці сваёй нарадзілася не ў сталіцы (дзе матчынай мовы мала), а паступалі ў вучэльні ці Акадэмію музыкі з вёсак ці мястэчак. Бо яны пачалі дружна згадваць, якія варыянты слова існуюць у іхняй вёсцы ці гарадку. Як маці і бабуля называлі аналагічную з’яву. І гэты працэс успамінаў аказаўся такім жывым і нечаканым!

Але ж і рэпетыцыя, якую праводзіла ў той жа дзень Ніна Іосіфаўна, галоўны хормайстар тэатра, падалася чымсьці незвычайным.

Калі задумацца, што такое оперны хор? Адзін з найбольш магутных складнікаў спектакля. Без яго немагчыма ўявіць ніводны оперны шэдэўр — «Івана Сусаніна» ці «Яўгенія Анегіна», «Хаваншчыну» ці «Пікавую даму», «Барыса Гадунова» або «Аіду», «Сівую легенду» ці «Дзікае паляванне караля Стаха». Каго ўвасабляе хор? Салдат і вядзьмарак, баяр і шляхту, жабракоў і вяльмож, дваран і манахаў, заваёўнікаў і палонных. Бедных і багатых, шчаслівых і няшчасных, набліжаных да ўлады і нізрынутых ёю. Усіх! Без хору опера робіцца камерным творам. З хорам — эпічным і маштабным палатном.

Хор — асяроддзе, дзе разгортваецца драма ці камедыя. Ён — голас народа і прысуд гісторыі.

Таму, калі вы разам з кампазітарам аддаяце ноты ў хор оперы, хваляванне апаноўвае незвычайнае. Хто ў краіне выканае лепей? Ніхто! Але я ведала шмат выпадкаў, калі твор арыгінальны, калектыў прафесійны, але дырыжору не надта падабаецца музычная мова аўтара, ягоныя прыёмы аркестроўкі або голасавядзення. Калі кіраўнік харавога калектыву не лічыць сачыненне вартым сцэнічнага ўвасаблення, тады ніхто не здолее пераканаць яго ў адваротным.

Для нас з Алінай было вялікай радасцю, што Ніне Іосіфаўне якраз спадабаліся творы спадарыні Безенсон. Яна палічыла іх вартымі многіх рэпетыцый і сваіх дырыжорскіх клопатаў.

...Прасторнае памяшканне, высокая, у метраў пяць столь. Адна сцяна — з абабітай тынкоўкай, таму відаць кладка з бардовай цэглы. Ці знарок абабілі, ці рамонт распачалі. Хор стаіць на станках, кожная прыступка вышэйшая за наступную. Каб тыя, хто далей, былі бачныя. І каб гук свабодна ляцеў.

У нотах музычнай сцэны ёсць такія радкі:

Цела й душа — як зямля і нябёсы,

Д’ябла і Бога заўсёдная спрэчка...

— Не разумею, чаму ў сказе «д’ябла і Бога заўсёдная спрэчка» словы «Бог» і «д’ябал» вы спяваеце з аднолькавай інтанацыяй? — звяртаецца Ламановіч да сваіх артыстаў. — «Бога.» — інтанацыя ідзе ўверх. Такім чынам вы перадаеце ўласнае стаўленне да паняцця «Бог». А слова «д’ябла» — пяецца сцісла, хутка, вельмі дынамічна...

Каб так працаваць над сэнсам кожнага радка?! Мы з Алінай сядзім збоку, моўчкі слухаем, імкнёмся запомніць кожную рэпліку дырыжора. Абодва аддзяленні канцэрта лепей заканчваць сачыненнямі разгорнутымі, маштабнымі. Таму напрыканцы першай часткі праекта паставілі «На прыступках Калізея», на прыканцы другой — «Спакусу» і «Гімн сонцу». У першых дзвюх саліраваў Уладзімір Громаў, у «Гімне» — тагачасныя артысткі хору, а цяпер салісткі Алена Таболіч і Наталля Салавей.

У перапынках дырыжор, кампазітар і Громаў сёе-тое ўдакладняюць. Потым зноў пачынаецца рэпетыцыя. Уражанне такое, што ты знаходзішся ўнутры неверагодна прыгожай, дасканала пабудаванай гукавой прасторы. Сярод вогненнай магмы гукаў...

Забягаючы наперад, скажу, што менавіта ўражанні рэпетыцый на Матусевіча, а потым і выкананне гэтых харавых сачыненняў у філармоніі ўразілі і натхнілі Аліну і мяне. У выніку ўзніклі яшчэ дзве разгорнутыя музычныя сцэны з італьянскага цыкла. Праўда, потым іх спяваў не хор оперы. Але і Аліна Безенсон, і я лічым іх ці не самымі важкімі ва ўласнай творчасці.

«Сны». Вынік

Паступова кожны спявак вучыў свае рамансы, дуэты, вакальныя цыклы. Восенню пачало збірацца тое, што рыхтавалася па частках. Добра памятаю прагон напярэдадні канцэрта ў пустой, напалову асветленай вялікай зале філармоніі. Спачатку рэпеціраваў хор, яго адпусцілі, каб не трымаць мноства народу.

Далей салісты па чарзе «праганялі» нумары пад акампанемент канцэртмайстраў. Без майстэрства і зацікаўленасці апошніх наогул нічога б не атрымалася. Спевакам дапамагалі піяністкі Жанна Габа, Таццяна Іванова і Алена Алімпіева. Больш за ўсіх нумароў аказалася ў Галіны Аляшкевіч. Такі артыстызм, далікатнасць і тонкасць разумення музычнага вобраза мала калі можна сустрэць. Некалькі апошніх сезонаў Галіна з’яўляецца канцэртмайстрам у оперным тэатры горада Брно, рэпеціруе з чэшскімі спевакамі.

Уласна музычным вынікам, дакладнасцю разумення нот і вобразаў, штрыхамі і паўзамі, тэмпамі і рытмам былі заклапочаны самі кампазітары.

Перад рэпетыцыяй я адкапіравала праграмку, каб яна мелася ў руках у кожнага вакаліста. І было зразумела, хто за кім выходзіць на сцэну і што ўвогуле павінна атрымацца. Узнікла ўражанне, што будаўнічыя рыштаванні нарэшце знялі. І амаль усе ўбачылі, што мы зрабілі агульнымі намаганнямі. Кампазітары, хор, салісты, інструменталісты... У паветры ўзнікла маўклівае здзіўленне і павага, што абяцанкі не аказаліся пустым гукам і час не змарнаваны ўпустую.

Пасля таго, як праграма была паказана, спявачка Эльвіра Рыжановіч у кулуарах заўважыла:

— Больш за ўсё здзівіла, што ні ў якай сітуацыі вы не пачыналі злавацца і крычаць...

— Эльвіра, а якое права я маю крычаць на салістаў оперы?! Я не працую ў тэатры! Я ім — хто?.. Чалавек збоку. Магу папрасіць, паспрабаваць пераканаць...

Напярэдадні прэм’еры завітала ў Міністэрства культуры, каб запрасіць на вечарыну першага намесніка міністра Уладзіміра Пятровіча Рылатку. Уважліва разглядаючы афішу (позірк на афішу, на мяне, зноў на афішу), ён здзіўлена сказаў:

— Паслухайце, дык у вас заняты ўвесь тэатр оперы!

— Не, Уладзімір Пятровіч! — запярэчыла я. — Яшчэ не ўвесь! Можа, увесь і будзе, але крыху пазней.

Вядома, гэты быў жарт. Але чаму не марыць? Мо, калі-небудзь мара і збудзецца?!

Крыху пра сон з нагоды «Сноў кахання». Напярэдадні паказу праграмы нармальны сон знікае. Перажываеш, ці ўсё сыдзецца, ці не ўзнікне экстрым (а раптам хтосьці захварэе?). Толькі закрыеш вочы, як у вушах і свядомасці гучыць музыка з сачыненняў, якія на папярэдняй рэпетыцыі былі пачутыя ўпершыню.

Прайшоў паказ праграмы. Здавалася б, усё! Напружанне знікла, спі, як нармальны чалавек... Дык не! Ізноў у свядомасці «круцяцца» фрагменты твораў. Ненадоўга заснуў — ізноў прачнуўся. У галаве гучаць знаёмыя тэмы. І выключыць іх немагчыма.

Такім чынам вынік. Сем кампазітараў. Акрамя тых, пра каго ішла гаворка, гэта Эла Андрэенка, Дзмітрый Даўгалёў, Віктар Кажухар, Уладзімір Саўчык. Трынаццаць спевакоў. Тры вялікія харавыя сцэны.

Чатырнаццаць прэм’ер. Пяць вакальных цыклаў. Чатырнаццаць адначасткавых твораў — рамансаў-песень-дуэтаў. І яшчэ адзін рэкорд. У наступныя два выхадныя дні — сумарна амаль 10 гадзін тэлефонных званкоў, уваходных і зыходных. Ад сяброў і знаёмых, запрошаных на вечарыну. Ад кампазітараў і салістаў, з якімі абмяркоўвалі вынікі і планы далейшага супрацоўніцтва.

Такія падзеі, як аўтарская вечарына ў вялікай зале філармоніі, запамінаюцца на ўсё жыццё. І таму, што за такой імпрэзай стаяць намаганні многіх асоб. І таму, што разумееш: аналагічнай з’явы можа і не здарыцца. Бо ў падобны праект укладзена сіл нашмат болей... чым у цябе ёсць.

Прэм’ера, спадніца і... прас

Як вы думаеце, ад чаго залежыць лёс новага раманса ці дуэта, калі ён павінен прагучаць упершыню? Ад глыбіні і арыгінальнасці вершаў паэта, меладычнага дара кампазітара, вакальных дадзеных выканаўцы? Глыбока памыляецеся! Часам ад такіх рэчаў, наяўнасць або адсутнасць якіх прадугледзець немагчыма.

Закуліссе філармоніі. Калідор і грымёрныя, якія знаходзяцца недалёка ад камернай залы імя Рыгора Шырмы. 18.30. Да пачатку вечарыны застаецца палова гадзіны. Выканаўцы — салісты оперы. Амаль усе яны ўжо ў грыме, апранутыя ў канцэртныя сукенкі. Хтосьці распяваецца з акампаніятарам альбо сам, хтосьці яшчэ раз паўтарае тэкст твора, які будзе спяваць.

Адна з салістак вымае з вялікага пакета сваю канцэртную спадніцу цёмнага колеру. Высвятляецца: па дарозе тая моцна пакамячылася. Вакалістка не падумала, што так можа атрымацца. Таму побач няма тэатральнага касцюмера, якая прыйшла б з прасам. Зразумела, у такім непрэзентабельным выглядзе артыстка на сцэну не выйдзе.

Што рабіць? Варта схапіцца за галаву. У вялікай зале філармоніі канцэрта сёння няма. Значыць, касцюмерныя танцавальных калектываў, дзе можна знайсці прас, зачыненыя. Што касцюмерам рабіць пасля шасці вечара і хто тыя пакоі можа адкрыць без дазволу кіраўнікоў ансамбляў?

Але ж дзе ўзяць прыладу? Сітуацыя анекдатычная. У праграме сённяшняга канцэрта спявачка выконвае тры творы, два з іх — прэм’ерныя. Над імі яна доўгі час працавала з канцэртмайстрам, на рэпетыцыі спецыяльна прыязджала кампазітар. І што — усе гэта марны клопат?! А калі наступным разам здолеем паказаць творы?

Пакуль артыстка ходзіць па калідорах філармоніі і шукае, я, вядома, нервуюся. Маргарыта Ізворска-Елізар’ева, тагачасны мастацкі кіраўнік Нацыянальнай оперы, заўважае:

— Вы робіце вечарыну адзін раз на год. Бачыце, колькі з ёй звязана клопатаў? А ў нас так кожны вечар, калі ідзе оперны спектакль. Як на парахавой бочцы сядзіш. Не ведаеш, што і калі ўзарвецца.

— Але ў вас кожную партыю ведае некалькі выканаўцаў, — пярэчу я. — Калі захварэў адзін, тады на сцэну можа выйсці іншы.

— Па-рознаму, — не згаджаецца Ізворска. — Напрыклад, у «Аідзе» Радамэс адзіны — Сяргей Франкоўскі.

Думаю: «Значыць, ад яго самапачування, стану здароўя залежыць дзеянне агромністага калектыву. Адбудзецца спектакль ці не...»

Тым часам пошукі праса вынікаў не далі. Што рабіць? Бегчы ў ЦУМ, які побач? Позна ўжо, не паспею. Дый я пераапранулася ў канцэртную сукенку. Адна з салістак здагадалася: калі ў філармоніі існуе бар і кавярня, значыць, там стаяць сталы. А на іх ляжаць абрусы. Дзе абрусы, там і прас... Усё геніяльнае — простае!

Далей усё пабегла-пакацілася па сваіх рэйках. Прас знайшоўся, сукенка выглядала, як належыць. І прэм’еры новых твораў, на наша шчасце, адбыліся.

Паміж «Полымем» і «Споведдзю»

Такая сітуацыя — адна з многіх, якія неспадзявана ўзнікаюць падчас падрыхтоўкі новых праграм. Уражанне ад вечарыны «Сны кахання» аказалася ў самім тэатры дастаткова моцнае, таму восенню наступнага, 2007 года, мы ажыццявілі новы праект. Праўда больш камерны, у зале імя Шырмы. Ён меў назву «Калі пачуцці — як полымя...»

Дата паказу пазначана ў афішах тэатра і філармоніі. Да яе заставаўся літаральна тыдзень ці два, калі нечакана высветлілася, што ледзь не палова артыстаў, занятых у праекце, захварэла. Шукаць новых — ужо няма часу. А ці згодзяцца? А мо гэтыя паздаравеюць? Будынак, у якім рэпеціравалі оперныя салісты, выглядаў часовым прытулкам. Перш, чым пусціць туды опернікаў, у памяшканні не паспелі правесці нават касметычны рамонт. А холад і вільгаць кепска ўплывалі на звязкі.

Што рабіць? Трэба тэрмінова мяняць сцэнарый і чарговасць нумароў. Бо яркі мажорны твор, які стаяў напрыканцы праграмы, знік, а сумным і мінорным яе заканчваць не будзеш. У выніку мы неяк выкруціліся з сітуацыі, праграму паказалі, прагучала болей вершаў, чым планавалася.

Але хацелася плакаць. Ад усведамлення, колькі сіл, нерваў, часу было выдаткавана на падрыхтоўку, і колькі намаганняў аказаліся марнымі. Кіраўніцтва оперы ў асобах Маргарыты Мікалаеўны Ізворскай і дырэктара трупы саліста Ніны Іванаўны Казловай разумела, колькі працы знікла ў нікуды. Таму вырашылі: у зале Шырмы зробім падобны праект яшчэ раз. Восенню 2008-га. Пакажам творы, якія не змаглі паказаць год таму, і новыя. Праграма будзе называцца «Споведзь жанчыны».

Часам рэплікі звычайных слухачоў, прамоўленыя ў кулуарах, запамінацца на ўсё жыццё. «Цікава, дваццаць тры творы пра каханне. І толькі адзін — пра радзіму...» Не паленаваўся слухач — палічыў! І яшчэ. «А ўвогуле — перад кім можа спавядацца жанчына? Няма перад кім. Толькі перад сабой...»

«Споведзь» атрымалася вечарынай, непараўнальна больш багатай за папярэднюю. Прагучалі сачыненні сямі кампазітараў. Сярод іх асабліва разнастайнымі выглядалі творы Алены Атрашкевіч і Элы Андрэенка. Было прэзентавана шмат прэм’ер. Дадаліся галасы такіх розных і адметных выканаўцаў, як Наталля Акініна, Тамара Глаголева, Ірэна Журко, Алена Сіняўская, Аксана Якушэвіч. Калі супрацоўнічаеш хоць з адной такой спявачкай, падобнай акалічнасцю і аўтар тэкстаў, і кампазітар могуць толькі ганарыцца.

Вопыт

Парады, як лепей ладзіць аўтарскія вечарыны, вядома, дзесьці можна прачытаць. Але хутчэй за ўсё яны будуць успрымацца абстрактна, як чужы вопыт і чужыя высновы. Калі вопыт твой уласны, набыты нервамі і перажываннямі, ён мае непараўнальна большую каштоўнасць.

Праект «Святло невыказнае» 2005 года пераканаў, што ў адным праекце лепей не яднаць і не перамешваць жанры акадэмічнай музыкі і эстрадныя. Нават калі яны «разведзеныя» па розных аддзяленнях. На вытанчана-ўзвышаныя жанры, збіраецца адна публіка, а на папулярна-дэмакратычныя — іншая.

Для камернага выканальніцтва ідэальна падыходзіць малая зала. Невялікая адлегласць паміж выканаўцам і слухачом стварае атмасферу душэўнай цеплыні, утульнасці. Засяроджанасці на ўнутраным свеце героя. «Сало­на» — у лепшым сэнсе. Калі ты хочаш сабраць гледачоў у вялікай зале, варта зацікавіць праектам шматлюдныя калектывы, найперш харавыя. Бо на сцэне павінны рухацца масы выканаўцаў.

Спачатку звяртаешся да тых салістаў, якія навідавоку і выконваюць вядучыя партыі. Але высвятляецца, што сярод тых, каго не ведаеш, патрэбных табе вакалістаў можа быць яшчэ больш. Бо яны не заўсёды на першым плане. Або ты проста не трапіў на пастаноўку з іх удзелам.

Праграму варта планаваць ці не ўдвая большую за тую, якая атрымаецца ў рэшце рэшт. Бо пэўны раманс ці хор кампазітар можа і не паспець дапісаць. Які-небудзь опус спявак не паспее давучыць. Хтосьці, на жаль, захварэе, а хтосьці тэрмінова з’едзе на гастролі. Бо ў тэатры сітуацыя змяняецца кожныя пяць хвілін. Як на фронце... Атрымліваецца тэатр баявых дзеянняў. Здавалася б, простыя, банальныя рэчы. Але іх трэба ўсвядоміць знутры, самому.

Музычныя опусы, паказаныя ў межах аднаго праекта, пачынаюць узаемадзейнічаць паміж сабой. Для публікі і стваральнікаў сачынення становіцца відавочным, якое з іх больш важкае і адметнае, якое больш сучаснае і актуальнае, а што станецца толькі для аднаго паказу. Публічнае выкананне дае магчымасць убачыць сваю працу староннімі вачыма і здагадацца, што можна ўдасканаліць.

Азіраючыся ў думках на музычныя праекты, якія мы ажыццявілі разам з кампазітарамі і опернымі спевакамі, думаю, атрымаўся шмат у чым унікальны вопыт. Кампазітары, якія працуюць у жанрах вакальнай музыкі, пазнаёміліся з лепшымі вакалістамі. Цяпер яны ведаюць адзін аднаго — па прозвішчах і ў твар. Упэўнены, да каго звярнуцца, калі патрэбен новы твор для канцэртнай праграмы або замежнага конкурсу. У рэпертуары спевакоў з’явілася шмат твораў айчынных кампазітараў. Аўтары музыкі атрымалі магчымасць пачуць свае опусы ў інтэрпрэтацыі лепшых вакалістаў краіны. Нацыянальны тэатр оперы і балета і Беларуская дзяржаўная філармонія мелі на афішы праекты, складзеныя з твораў айчынных кампазітараў.

Вечарыны запомніліся як святы. Айчыннай музыкі. Высакародных жанраў. Выдатнага вакалу. У рэшце рэшт выйгралі ўсе...

«Рэпетыцыя аркестра» ці «Рэпетыцыя хору»?

Восеньскім ранкам 2007 года ў маёй кватэры зазвінеў тэлефон. Быў пачатак верасня, стаялі сонечныя, цёплыя дні, калі ўжо знікла летняя гарачыня, але яшчэ не прыйшла восеньская імжа і не пачаліся няспынныя дажджы. Тэлефанавала Наталля Міхайлава, мастацкі кіраўнік Дзяржаўнага камернага хору.

— Таццяна Міхайлаўна, крыху нечаканая прапанова. У наступным годзе ў калектыву юбілей. Нам спаўняецца дваццаць гадоў. Хацелася б, каб у святоч­ны вечар адбылася прэм’ера. Але не кароткага твора, а большага. Падумайце, можа, з’явіцца цікавая ідэя? Вы ж наш калектыў ведаеце — і салістаў, і рэпертуар, і магчымасці...

Ідэя выглядала заманлівай. Калі не ты прыносіш ноты і імкнешся заахвоціць кіраўніка, а яшчэ ненароджаны твор патрэбен калектыву, тады можна быць упэўненым, што прэм’ера адбудзецца.

— А каго бачыце ў якасці кампазітара? — асцярожна спытала я.

— Ідэальна, каб гэта быў Алег Хадоска, — падзялілася задумай Міхайлава. — Мы з ім вучыліся ў кансерваторыі на паралельных курсах. Ён нас таксама добра ведае, бо мы яго шмат спявалі. І ў дадатак у яго сучаснае музычнае мысленне...

Кандыдатура магчымага кампазітара дадала энтузіязму. Бо з Алегам я хацела супрацоўнічаць даўно. Яшчэ пры канцы 90-х паказвала яму свае вершы, якія маглі зрабіцца вакальнымі творамі. Але кампазітар быў заняты, працаваў над сімфанічнымі сачыненнямі, і мае тэксты аказаліся ў той момант не надта патрэбнымі.

— Падумаю... — паабяцала я дырыжору. — Калі ідэя або гатовыя тэксты з’явяцца, адразу вам патэлефаную.

На тым і развіталіся. Калі доўгі час займаешся тэкстамі для камерных жанраў (раманс, хор, песня), нават харавых ці вакальных цыклаў, раней ці пазней прыходзіць адчуванне: тэрыторыя засвоена, хочацца большай прасторы.

Але што ж прыдумаць для юбілейнай вечарыны?.. Набор хароў, розных па настроі? Але як іх спалучыць між сабой? Якую тэму ўзяць, каб яна аказалася цікавай і гледачу, і спевакам? Юбілей — урачыстасць. Будзе шмат кветак, віншаванняў, душэўных успамінаў, сустрэч з калегамі, якія ў калектыве спявалі раней. Дык, можа, варта на пачатку праграмы паказаць будні, а значыць, рэпетыцыю? Тое, якім чынам ідуць да творчага выніку?

У памяці ўзніклі кадры са знакамітага фільма Федэрыка Феліні «Рэпе­тыцыя аркестра». А мо, зробім «Рэпетыцыю хору»? Тут таксама паўстане супярэчнасць, няхай не надта вострая, — але канфлікт паміж кіраўніком, які патрабуе ад артыстаў дасканаласці, і спевакамі, якія стаміліся ад бясконцых рэпетыцый, выязных канцэртаў, крыху лянуюцца, хочуць пажартаваць і пазаляцацца да новых сімпатычных салістак.

У творы будзе тры часткі, якія адлюстроўваюць: хто спявае, як спявае і што спявае. Калі структура акрэслілася, далей праца ідзе прасцей. У дадатак мне хацелася вытрымаць агульную камедыйную танальнасць. Калі перад тым узнікла шмат сачыненняў лірычных ці афарбаваных драматычнасцю, разумееш, што трэба пераключыцца.

Калі сцэнарый і тэксты будучай камічнай кантаты былі гатовыя, мы сустрэліся ў філармоніі з Наталляй Уладзіміраўнай. Ідэя дырыжору спадабалася, і яна паабяцала старонкі лібрэта аддаць Алегу Хадоску.

Супрацоўніцтва з кампазітарам аказалася суцэльным задавальненнем. Ён не патрабаваў пераробак, не мучыў прыдзіркамі. Сёе-тое падкараціў, некаторыя эпізоды апусціў. А потым узяў — і напісаў. Набраную партытуру аддаў дырыжору. Ад першай размовы прайшло ўсяго палова года.

Міхайлава патэлефанавала, і мы сустрэліся ў яе кабінеце ля фартэпіяна. Найбольш хвалюючы момант, калі чуеш новае сачыненне. Уражанне, што ўваходзіш у невядомую прастору. Наталля Уладзіміраўна сама іграла і спява­ла — за сапрана і мецца, за тэнараў і басоў. А таксама за кіраўніка хору, які таксама быў сярод дзейных асоб.

За акном буяла вясна, канцэртны сезон заканчваўся. Камерны хор тады ж пачаў вучыць кантату, каб скончыць працу над ёй на пачатку наступнага сезона, ужо восенню.

Опус атрымаўся сапраўды камедыйны і нечаканы. Нават для Алега, які да гэтага часу паўставаў як кампазітар, схільны да глыбока філасофскіх сачыненняў. Мой пераход з тэрыторыі харавой лірыкі ў прастору камедыі ўспрынялі і прынялі далёка не ўсе сябры і даўнія знаёмыя. Пасля прэм’еры Ларыса Густова, музыказнаўца і дырэктар Міжнароднага фестывалю праваслаўных песняспеваў, з пэўным расчараваннем заўважыла: «Вашы папярэднія творы падаюцца мне больш глыбокімі!» Што ж, і такое меркаванне можа існаваць. Але тых, хто прыняў і віншаваў, аказалася непараўнальна болей.

Юбілейная вечарына атрымалася святочнай. Разнастайнай па інтанацыях, багатай на рэжысёрскія прыдумкі. Пачыналася якраз «Рэпетыцыяй хору», працягвалася ў харавых опусах розных жанраў і настрояў. У першым аддзяленні дырыжыравала сама Міхайлава. У другім саступіла пульт Ігару Мацюхову, стваральніку калектыву, які цяпер працуе ў Пецярбургу.

У Мінск ён спецыяльна прыехаў на юбілей свайго дзецішча. І ў другой дзеі дырыжыраваў харавым цыклам «Песні арбацкага двара», створаным паводле вершаў і музыкі славутага Булата Акуджавы. Асобай барда, яго песнямі-баладамі, шчырымі і адначасова глыбокімі, мудрымі і разам з тым іранічнымі, простымі і адначасова прачулымі, у савецкі і постсавецкі час захаплялася не адно пакаленне. Яго песні-малітвы спявалі людзі рознага ўзросту, розных прафесій і сацыяльнага статусу. Многія з іх і я ведаю на памяць.

Калі ж разгорнутае музычнае сачыненне на твае словы стаіць у адной праграме з творамі Акуджавы, падобная акалічнасць прымушае думаць: з гэтым харавым калектывам сябруеш недарма! І агульная праца з кампазітарам вартая прыкладзеных намаганняў.

Прысвечана Ганне Ахматавай

Восень 2008 года сталася незвычайна насычанай. Акрамя юбілею Дзяржаўнага камернага хору, адбылася яшчэ адна значная падзея. Яна задумвалася даўно, а рэалізавалася толькі цяпер.

З кампазітарам Уладзімірам Саўчыкам мы супрацоўнічалі даўно. Ён напісаў шмат харавых сачыненняў на мае словы, але па нейкіх прычынах не ўсе яны аказаліся запатрабаваныя. Сярод тых, што часта выконваецца, напрыклад, хор «Страла амура», сачыненне камедыйнай танальнасці, віртуозна ўвасобленае камерным хорам.

Некалькі нашых з кампазітарам рамансаў з задавальненнем спявалі салісты оперы. Нечакана высветлілася, што «Мелодыя» (іншая назва — «В начале Бог создал Любовь»), вельмі ўдала адкрывае якую заўгодна канцэртную праграму. Светлы, узнёслы твор з задавальненнем выконвала Анастасія Масквіна. Барытон Сяргей Лазарэвіч усхвалявана ўвасобіў рамантычны твор «Дзе ты, сад на маёй галавою. ». Камедыйна-сатырычную вакальную мініяцюру «Пегас і Парнас» неверагодна артыстычна інтэрпрэтаваў вядомы бас Алег Мельнікаў. А фартэпіяннае суправаджэнне дасціпна перадавала цокат капытоў Пегаса, які ўзнімаецца за воблакі. Публіка была вельмі ўзрадавана, што ёй далі магчымасць шчыра, ад душы пасмяяцца. Неяк міжволі нараджалася перакананне: гумару ў вакальнай музыцы да крыўднага мала!

Аднойчы кампазітар паказаў спіс сваіх твораў. Я звярнула ўвагу, што ў пераліку шмат сачыненняў на вершы Ганны Ахматавай.

— Паспрабуйце іх аб’яднаць у праграму або цыкл. Тады яго будзе цікава слухаць. А па адным вашы хары і рамансы згубяцца.

Сказала і забылася пра свае словы. Але, відаць, аналагічныя думкі ўзнікалі і ў галаве аўтара. Бо, вядома ж, кампазітар хоча створанае пачуць. Ноты сваіх опусаў, напісаных на вершы Ахматавай, Саўчык прынёс у музычную капэлу «Санорус», да яе кіраўніка Аляксея Аляксандравіча Шута. Бо ў калектыве раней выконваліся яго сачыненні.

Не ведаю, колькі прайшло часу. Але аднойчы ў кабінеце Аляксея Аляксандравіча гаворка зайшла пра Ахматаву і яе трагічны, пакручасты лёс. Пра здольнасць паэта і жанчыны сілай духу і паэтычнага слова супрастаяць жорсткім рэпрэсіям і магутнай дзяржаўнай машыне. Шут згадаў, што праз год будзе адзначацца 120-гадовы юбілей вялікай паэтэсы.

— Паслухайце, у мяне даўно ляжаць творы Саўчыка, напісаныя на вершы Ахматавай... — дастае з шуфляды ёмістую папку. — Не ведаю, што з імі рабіць. Асобныя хары і рамансы ёсць, але драматургіі няма. Калі яна з’явіцца, можна зрабіць музычны спектакль, дзе галоўны герой — Ганна Андрэеўна. Падумайце! Такую пастаноўку можна нават у школах паказваць. Бо творы Ахматавай ёсць у праграме па літаратуры.

Я ўзяла папку дадому. І пачала вывучаць змест. Калі ствараецца спектакль музычны або музычна-драматычны, спачатку робіцца сцэнарый. Узнікае «шкілет», на якім потым нарастае «мяса». Але як спалучыць кавалкі, што маюць блізкае гучанне? Шмат лірыкі, шмат журбы... І што далей? Мала кантрастаў, не хапае дзеяння. Хто героі, акрамя паэтэсы? Атрымліваецца задача з многімі невядомымі.

Але ўзнік азарт. Цікава, ці здолею я драматургічна пабудаваць няпросты музычны матэрыял. Каб ён «зайграў» і зазіхацеў на сцэне. А для пачатку хоць бы трымаў глядацкую ўвагу. Некалькі кніг пра Ахматаву было ў хатняй маёй бібліятэцы. Кніг рэдкіх, якія ў любы момант у кніжнай краме не набудзеш. Біяграфію Г анны Андрэеўны і падрабязнасці яе жыцця я добра ведала. Зняла з паліцы выбранае ў двух тамах і паглыбілася ў чытанне.

Вырашыла: першая дзея адлюструе дарэвалюцыйны перыяд жыцця паэтэсы. Яе нараджэнне як творцы, складаныя адносіны з мужам, паэтам Мікалаем Гумілёвым, раман з мастаком Амедэа Мадыльяні, які разгортваўся ў Парыжы. Другая частка будзе грунтавацца на паслярэвалюцыйных падзеях. І ў цэнтры апынуцца адносіны паэта і ўлады.

Аляксей Аляксандравіч з маімі прапановамі пагадзіўся. Структуру і дэталі будучага спектакля мы неаднойчы абмяркоўвалі з дырыжорам і кампазітарам у кабінеце кіраўніка «Саноруса» на вуліцы Гікала, у памяшканні Абласной бібліятэкі імя Пушкіна. Пераканалі Саўчыка адмовіцца ад некаторых нумароў, якія не выглядалі абавязковымі і тармазілі дзеянне. Параілі дадаць новыя, больш драматычныя, часам і трагедыйныя эпізоды для другой часткі спектакля. Яны былі звязаныя з перыядам рэпрэсій, Айчыннай вайной. Адлюстроўвалі лёс усяго народа, лёс самой Ахматавай і яе сына, Льва Гумілёва, у далейшым аднаго з буйнейшых расійскіх вучоных. Кампазітар пагадзіўся, новыя фрагменты пісаў з энтузіязмам і творчым імпэтам.

Калі агульная структура пачала набываць стройнасць і дынаміку, засталося паміж музычнымі нумарамі дадаць тэксты Вядучага. Яны ўспрымаліся як каментарый сучаснага чалавека да падзей біяграфіі і лёсу паэтэсы. Ролю Ганны Андрэеўны павінна выконваць Таццяна Пятрова, вядучая салістка «Саноруса».

Амаль усё лета кампазітар займаўся аркестроўкай музычнага матэрыялу, які пакуль існаваў у клавіры. Восенню пачаліся рэпетыцыі, калі часткі спек­такля — аркестр, хор, сольныя фрагменты пачалі яднацца ў адно цэлае. У якасці рэжысёра Аляксей Аляксандравіч запрасіў Ягора Лёгкага. Былі прадуманы мізансцэны, святло, касцюмы, візуальны шэраг. Над сцэнай у паветры луналі партрэты Ганны Андрэеўны, зробленыя мастакамі ў розныя перыяды яе жыцця. У тым ліку партрэт Мадыяльні, напісаны ў Парыжы, які няспыннай лініяй віртуозна абмалёўваў фігуру.

Напярэдадні прэм’еры хваляванняў хапала. У якасці пляцоўкі для паказу быў абраны Палац прафсаюзаў. Пасля капітальнага рамонту ён набыў прэзентабельны выгляд. Музычнае жыццё сталіцы восенню, пасля летняга зацішша, насычанае. Таму існуе небяспека, што нягледзячы на арыгінальную назву спектакля, сур’ёзную рэкламу, глядач не збярэцца.

Аднак атрымалася наадварот! Зала аказалася паўнюткая. Думаю, найперш прывабіла імя вялікай паэтэсы, чыя спадчына з кожным дзесяцігоддзем набывае ўсё большую паэтычную і культурную каштоўнасць. Выявіўся інтарэс да яркіх прадстаўнікоў «сярэбранага веку». Нарэшце паўплывала цікавасць музычнай грамадскасці, які ж спектакль атрымаўся ў кампазітара і капэлы «Санорус».

Публіка слухала ўважліва. У зале сабралася шмат кампазітараў, музыкантаў, журналістаў. Напрыканцы слухачы авацыяй віталі аркестр, хор, салістку і дырыжора. Хвалюючы момант! Ён пераконваў, што інтуітыўна мы абралі правільны шлях. Шкада толькі, што паказ музычна-драматычнага спектакля пад назвай «Споведзь кахання» так і застаўся адзіным.

Сілуэты Венецыі

...Мы з Алінай едзем у таксі. Ад вуліцы Матусевіча, дзе толькі што адбылася рэпетыцыя з хорам оперы, у бок мікрараёна Сухарава, дзе яна жыве. Таксі, вядома, — раскоша, але трэба завезці клавішы на кватэру кампазітара. Іначай, як з дапамогай таксі, не атрымаецца, яны нікуды больш не змесцяцца.

Абедзве мы ўзбуджаныя толькі што пачутым вынікам, галасамі хору, якія працягваюць гучаць у свядомасці. Таму эмоцыі льюцца праз край. Змоўкнуць і супакоіцца пакуль абсалютна немагчыма! Не памятаю, хто з нас першы выказаў думку, што музычныя сцэна «На прыступках Калізея» павінна мець працяг і зрабіцца часткай большага цыкла.

— Якія ў ім могуць быць часткі? — спытала Аліна.

— Думаю, там абавязкова павінна быць Венецыя, — заўважыла я. — Бо «Калізей» дастаткова трагічны. Слухача ўражвае кантраст...

— І штосьці яшчэ, — дадала кампазітар. — Тры часткі — лепшы варыянт.

Вырашылі, апошняя частка павінна так ці іначай быць звязанай з Рымам.

Мы абедзве бачылі Венецыю і Рым, але ў розны час. Асабістыя ўражанні важныя, без іх нічога не атрымаецца. Але якім павінен быць тэкст, які задаволіў бы кампазітара і мяне саму?

Пераказваць уласныя ўражанні? Смешна. Іх шмат. Даты і назвы не пяюцца. Ідэальна — увасобіць вобраз горада. Але Венецыя такая зменлівая, у яе столькі абліччаў, як іх спалучыць у штосьці цэласнае? Венецыянскі карнавал? Магчыма. Ужо бліжэй...

Пачала корпацца ў кнігах і альбомах. У адной з энцыклапедый, трапіўся цікавы артыкул, прысвечаны карнавалам увогуле. Дадзена лацінская назва з’явы, «Carrus navalis» і беларускі пераклад — «пацешлівая калясніца».

Вобраз кола ўвесь час прысутнічае ў беларускіх масавых святочных дзеях. Купалле — вянок, сплецены з кветак; кола коціцца з гары. Танцавальны карагод таксама рухаецца па коле. А Каляды, з іх тэатральнымі прадстаўленнямі, маскамі і пераапрананнямі — хіба не карнавал? Масленічны блін — зноў-такі круглы. Так узнік вобраз ўсеагульнага свята, карнавала, які ахоплівае не адну Венецыю. Бо кожнае народнае свята — карнавал, толькі сялянскі. Ура! Вобраз знойдзены...

Словы «Carrus navalis — пацешлівая калясніца» ўявіліся нізкімі мужчынскімі галасамі, што гучаць змрочна і, магчыма, злевесна. Бо венецыянскія маскі розныя. Не толькі прыгожыя, радасна-святочныя, але страшнаватыя, жудасныя, фантасмагарычныя. Далей пайшло лягчэй. Падалося, напачатку хор павінен спяваць таямніча і загадкава:

Фантом... Ілюзія... Міраж...

Венецыя збірае карнавал...

З усіх краін, з усіх часоў, з усіх вякоў...

У музычнай сцэне хацелася адлюстраваць няспынную плынь удзельнікаў карнавалу, тых, хто весяліцца. А калі прапанаваць так?

Па вуліцах і плошчах і палацах

Ляціць, грыміць віхурай нестрыманай

Імклівы, маляўнічы і стракаты

Венецыянскі карнавал.

Кампазітару спадабалася, і радкі пайшлі ў работу. А калі дадаць для смеху ці, як кажа моладзь, для «прыколу», размоўныя фрагменты? Яны належаць знакамітым наведвальнікам Венецыі (Атэла, Дэздэмона, граф Каліостра). Рэплікі будуць існаваць не для спеваў, агаворкі ці рэчытатыву. Усё роўна кампазітар іх скароціць! Дык хоць я атрымаю задавальненне... Але, як ні дзіўна, кампазітар тыя дыялогі пакінула. І выканаўцы кожны раз узнаўляюць іх з відавочным задавальненнем. У рэшце рэшт «Міражы Венецыі» сталіся ўсяго чатырма старонкамі рытмізаванага тэксту.

Раней я ведала, што пэўны настрой верша ў музыцы можа трансфамавацца амаль у супрацьлеглы. Але каб да такой ступені?! Калі Аліна працавала над «Міражамі», спатрэбіўся дуэт. Я знайшла ў сваім архіве верш, які называўся «Туманы Венецыі». Зрабіла новы варыянт і даслала кампазітару па электроннай пошце. Некалі верш быў напісаны ў стане скрухі і адчаю. Кампазітар апусціла некаторыя радкі, а ў выніку — дзякуючы музычнаму рашэнню і перазовам галасоў — нумар ператварыўся... у рамантычную баркаролу, хвалюючы любоўны дуэт. Скажыце, такія рэчы можна ўсвядоміць?!

Нарэшце «Міражы» скончаны. Яны былі напісаныя для хору, двух салістаў — сапрана і тэнару, ударных і фартэпіяна. Калі Аліна Іванаўна ўпершыню сыграла твор на рэпетыцыі ў вялікай зале філармоніі, дык, пачуўшы першы фартэпіянны пройгрыш, я зразумела, што атрымаўся шлягер, які будзе надзвычай запатрабаваны. Сапраўды, разгорнутых музычных сцэн з элементамі тэатралізацыі, сачыненняў маляўнічых і жыццярадасных, што ўвасабляюць карнавальныя эмоцыі, да крыўднага мала. І харавыя калектывы, і шматлікія слухачы хочуць падсілкавацца зіхатлівай радасцю, калі яна прысутнічае ў музыцы.

Калі прэм’ера адбылася, пасля яе да кампазітара падышла Вера Дабравольская, кіраўнік хору «Ветрык». І папрасіла, каб аўтар зрабіла новы варыянт сачынення, улічыўшы магчымасці юных выканаўцаў. Кампазітар сапраўды сёе-тое перагледзела, зняла дуэт закаханых (рана яшчэ дзецям, няхай падгадуюцца!). У выніку «Ветрык» выконваў «Міражы Венецыі» на безлічы фестываляў — у Беларусі, Расіі, Латвіі, Балгарыі.

Аднойчы Вера Іванаўна жартам паскардзілася нам з Алінай: — Я ўжо не магу гэтую сцэну выконваць... Мы столькі яе вазілі, столькі спявалі на розных пляцоўках! Мне хочацца іншых твораў! А мае артысткі патрабуюць зноў спяваць «Міражы»...

«Шляхі ўсе вядуць у Рым...»

Але я забегла наперад. З «Міражамі» мы разабраліся. А вось тэкст, які павінен быў адлюстраваць вобраз Рыма, вечнага горада, аказаўся суцэльнай пакутай. Так я не мучылася ніколі!

Зразумела, ніякай рыфмы, яна будзе толькі перашкаджаць. Першы вары­янт. Другі, трэці... Усё — міма, усё — не тое! Праўда, пачатак ёсць:

Шляхі усе вядуць у Рым,

Пачуцці ўсе вядуць у Рым,

Памкненні ўсе вядуць у Рым,

Успаміны ўсе вядуць у Рым!

Падобны тэкст можа моцна прагучаць у спевах, але ж яго мала!

Тым летам ішлі бясконцыя размовы па тэлефоне. І менавіта з нагоды будучага «Вечнага горада». Кампазітар:

— Мне хочацца мець тэкст такога ж узроўню, як «Калізей»!

— Аліна, але той верш быў гатовы! Вы знайшлі яго ў зборніку. Я не азіралася і не думала, каму і для чаго ён спатрэбіцца. Як хацела, так і напісала...

— І тут, як хочаце, так і напішыце...

Усё так, але на псіхіку ціснула адказнасць. Усведамленне, што павінна атрымацца не горш, чым «Калізей», а мо і лепей. Не атрымліваецца — і раздражняе пачуццё ўласнага бяссілля. Уражанне, што павінен стрэліць з артылерыйскага снарада, прычым, на вялікую адлегласць — і трапіць у цэль. Але механізма, які б дазваляў убачыць, куды страляеш, папярэднім разам трапіў блізка ці далёка ад мэты, — яго няма! Усё — усляпую! Пяты варыянт, шосты... Зноў міма!

Калі ідзе праца над будучым сумесным творам, яна — як... працэс цяжарнасці. Чакання дзіцяці. Працэс таямнічы, мала прадказальны. Дзіця расце, развіваецца, але пакуль не бачыш, якое яно. Працэсам нараджэння зробіцца прэм’ера. Да яе далёка. А калі наогул нічога не атрымаецца?!

Падчас пошукаў патрэбнага вобраза спатрэбілася мноства кніг. Плутарх, гісторыя антычнасці, альбомы з жывапісам эпохі Адраджэння. Галоўнае пытанне: як спалучыць Рым антычны, часоў Калігулы і Нерона, з сучасным абліччам горада? А бязлітасную барацьбу язычнікаў супраць першых хрысціян — з тымі глыбока хвалюючымі сцэнамі малітвы вернікаў, якія бачыла на свае вочы ў саборы Святога Пятра?

У стане эмацыйнай прыгнечанасці паглыбілася ў гістарычны раман класіка польскай літаратуры Генрыка Сянкевіча «Куды ідзеш?» («Quo vadis»). Ён прысвечаны той эпосе і тым падзеям. Менавіта там, на адной са старонак рамана, знайшла вобраз, які ў нашай музычнай сцэне потым зрабіўся ключавым. Калі на арэне цырка стаялі крыжы. І на крыжах, прыбітыя цвікамі, марудна, у пакутах паміралі першыя хрысціяне, якія не маглі адмовіцца ад сваёй веры і перакананняў. Сабор Святога Пятра, адзін з самы велічных храмаў свету, узнік на месцы пахавання аднаго з укрыжаваных апосталаў. Міжволі думаеш: мо гэты храм таму моцна ўздзейнічае на пачуцці чалавека, што пабудаваны на крыві?

Калі музычная сцэна была напісана і мы дачакаліся прэм’еры, Алег Кавалеўскі, саліст хору Нацыянальнай тэлерадыёкампаніі, стоячы за кулісамі і чакаючы свайго выхаду, заўважыў:

— Ну і тэксты ў вас.

Калі спявак праз хвіліну павінен выйсці на сцэну, дык не будзеш пачынаць дыскусіі і ўдакладняць, чаго болей у яго словах — прызнання экспрэсіўнасці верша, ціхага абурэння ці ўнутранай нязгоды. Хоць зразумела, кожнаму артысту нялёгка спяваць або дэкламаваць тэксты, у якіх паўстаюць карціны суровыя, у нечым жорсткія. Але гэта значыць, што задачу, якую акрэслівала кампазітар, я ўсё-такі выканала.

Зыходны тэкст павінен быў атрымацца шматпланавы. Потым кампазітару трэба знайсці ў ім фрагменты, якія будзе выконваць хор, і тыя, дзе спявае саліст. Прадумаць спалучэнне харавой тканіны з інструментальнай. У «Вечным горадзе» ўзаемадзеянне фартэпіяна, ударных і аргана аказалася складаным і віртуозным. Але ж і кампазітару цікава працаваць над жанрамі, дзе ёсць магчымасць эксперыментаваць, спалучаць нечаканыя музычныя фарбы і тэмбры. Дагэтуль памятаю: калі пасля ўступу загучалі званы ўдарных, узнікала трывалае ўражанне, нібы гартаюцца старонкі летапісу, і мы імкліва перамяшчаемся ў іншую прастору, іншую, менавіта антычную, эпоху.

Калі праца над «Міражамі Венецыі» і «Вечным горадам» была скончана, ноты кампазітарам набраныя, партыі хору, салістаў, асобных інструментаў раздрукавыя, мы з Алінай зноў-такі пачалі думаць: каму аддаць? З чатырох музычных сцэн, якія павінны прагучаць на вечарыне, дзве — «Калізей» і «Гімн сонцу» — ужо выконваў хор Опернага тэатра. Калі яны возьмуцца, дык вучыць давядзецца мала.

Але высветлілася, што на гэты калектыў разлічваць не варта. У будынку тэатра завяршаліся капітальны рамонт і рэканструкцыя, чакаліся змены ў кіраўніцтве, хадзілі размовы пра аб’яднанне оперы і балета. У дадатак увесь тэатр заклапочаны тым, каб хутчэй абжыць новыя памяшканні, унікальнае абсталяванне сцэны і пачаць паказваць спектаклі на ўласнай тэрыторыі. Зразумела, ім не да нашых праектаў.

Тады выправіліся ў Акадэмічны хор тэлерадыёкампаніі, які да таго праспяваў шмат сачыненняў спадарыні Безенсон. Было відавочна, што Вользе Янум, дырыжору, якая тады з’яўлялася мастацкім кіраўніком калектыву, ідэя спадабалася. І што хор хутчэй за ўсё будзе ўдзельнічаць у нашым праекце. Але маёй прапановай, каб салісты былі з Опернага, яна амаль абурылася:

— А чаму — яны? Хіба ў нас сваіх няма?!

Як я не здагадалася?! Меркаванне Вольгі Янум было слушным, бо кожны кіраўнік павінен «прасоўваць» сваіх лепшых артыстаў, а не чужых. Проста салістаў хору радыё я ведала на той час мала. Але рашэнне дырыжора ацаніла пазней, падчас канцэрта, бо Алег Кавалеўскі, Вольга Рузіна, Аксана Рагоўская, Святлана Даражок выконвалі свае партыі прафесійна і з вялікай эмацыйнай аддачай.

Аліна аддала дырыжору музычныя сцэны, над якімі так доўга працавала. А я далучыла яшчэ адзін твор. Музычная фрэска называлася «Егіпет. Клеапатра» і была напісаны Аленай Атрашкевіч. Яна займалася гэтым сачыненнем доўга — сумнявалася, адкладвала, вярталася да яго. Бо імкнулася перадаць у спевах салісткі і рэпліках хору адчуванне гарачага паветра, якое бруіцца над палацам Клеапатры. Пачуцці жанчыны неверагоднай прыгажосці, чыё каханне потым зрабіліся міфам. Яе прадчуванне мяжы рэальнага жыцця і небыцця. На мой погляд, фінал сачынення атрымаўся нечаканым. Амаль геніяльным... Гэта шэпт хору — «ш-ш-ш», які перадае рух змейкі па гарачым пяску. Той, якая паставіла кропку ў зямным жыцці легендарнай царыцы.

Паколькі музычнага матэрыялу аказалася багата, Вольга Янум пакінула сабе для дырыжыравання два сачыненні — «Клеапатру» і фінальны «Гімн сонцу», а іншыя сцэны размеркавала паміж дырыжорамі калектыву. Над «Вечным горадам» і «Калізеем» працаваў Андрэй Саўрыцкі, над «Міражамі» — Андрэй Кунцэвіч. На рэпетыцыях, як заўсёды, кампазітары, дырыжоры, салісты ўдакладнялі штрыхі, тэмпы, вакальныя фарбы, узаемадачыненні розных інструментаў.

Праект пад назвай «Я вандрую ў стагоддзях» быў паказаны ў філармоніі ў лютым 2009 года. У вырашэнні фінансавых пытанняў (а без іх ніяк не абыдзешся!) вельмі дапамагла стыпендыя Міністэрства культуры. Без яе, магчыма, нічога б і не адбылося. У першай дзеі на сцэне ўладарыў Дзяржаўны камерны хор, які прадстаўляў сачыненні розных аўтараў, на пачатку другой — аркестр харэаграфічнага ансамбля «Харошкі», які прэзентаваў опус кампазітара Марыны Марозавай. Далей — Акадэмічны хор тэлерадыёкампаніі. Напружанне і маштаб музычных сачыненняў паступова ўзрасталі.

Сядзіш у вялікай зале філармоніі, слухаеш, хвалюешся і ўвесь час табой валодае дзіўнае пачуццё. Няўжо да гэтых прафесіяналаў (у вышэйшай ступені), якія ўладараць на сцэне, ты маеш непасрэднае дачыненне? Няўжо нейкім чынам, хоць ускосна паспрыяў таму, што велічныя, магутныя музычныя карціны паўсталі перад сцішанай глядзельнай залай? Няхай на працягу дзвюх гадзін, але паўсталі...

Пасля «Вандраванняў»

Праект завяршыўся, але ягонае рэха мы адчувалі яшчэ доўга. Беларускае радыё зрабіла запіс вечарыны, потым у эфіры канала «Культура» прайшла трансляцыя — найперш дзякуючы прафесійнасці кампазітара і гукарэжысёра Віктара Кісценя. Шмат увагі надалі падзеі прэса і тэлеканалы.

Падрыхтоўка той вечарыны і асабліва праца над «Вечным горадам» запатрабавалі столькі душэўных сіл, што потым я доўга не магла нічога пісаць. Што ні зробіш, відавочна: атрымліваецца горш і слабей. «Вечны горад» трымаў і далей, эмацыйна і псіхалагічна. Паглядзела відэаверсію. Два разы, тры... Бо хацелася вярнуцца ў залу і перажыць наноў тыя ж эмоцыі.

У пэўны момант усвядоміла, што і кампазітарам трэба адпачыць, і мне. Або пераключыцца, хоць бы часова, на іншыя жанры і клопаты. Дык што, кропка ці коска?.. Не, хутчэй шматкроп’е, паўза. Жаданне падумаць, прааналізаваць зробленае, неўпрыкмет, паступова назбіраць новыя ўражанні.

Як знайсці агульную мову?

Аднойчы размаўлялі з Таццянай Герасімаўнай Мдывані, доктарам мастацтвазнаўства, вядомым вучоным, якая ўсё жыццё займаецца даследаваннем музыкі ўвогуле і твораў айчынных кампазітараў у прыватнасці. Гаворка зайшла пра супрацоўніцтва аўтара вершаў і кампазітара. Яна спытала:

— Раскажыце, як з усімі імі вы знаходзіце агульную мову?

Адказаць усур’ёз на такое складанае пытанне немагчыма, таму палічыла, што гумарыстычны варыянт будзе самым дыпламатычным.

— Галоўнае, ніколі не пераказваць аднаму кампазітару, што думаюць пра ягоную творчасць іншыя. І тады ўсё будзе цудоўна!

Жарты жартамі, але адна мастацкая сістэма каардынат досыць часта катэгарычна і прынцыпова адмаўляе іншую.

У якасці прыкладу — таксама гумарыстычная сітуацыя, якая адлюстроўвае адносіны ўнутры кампазітарскай грамады. На афішы творчай вечарыны надрукаваны пералік прозвішчаў кампазітараў, чые сачыненні прагучаць. Тэлефануе адзін з шаноўных аўтараў. І ледзь стрымлівае ўласныя эмоцыі:

— Таня, як ты магла паставіць на афішы маё прозвішча пасля прозвішча імярэк?! Яго са студэнцкіх гадоў ніхто ўсур’ёз не ўспрымае... Усё жыццё песенькі піша!

Што ў такім выпадку можна адказаць?

— Разумееце, прозвішчы на афішы ідуць па алфавіце. Якое прозвішча мама з татам далі, такая паслядоўнасць і атрымалася!

На адлегласці адчуваю, што субяседнік паспакайнеў. Бо аргумент пераконвае.

— Ну, добра. Тады зразумеў...

Аб’ектыўную ацэнку мастацкага выніку можа даць музыказнаўца. І пажадана, калі ён не знаходзіцца ўнутры структуры і тусоўкі. Здараецца, аўтару, паглыбленаму ў сачыненне маштабнага опуса, не надта цікава, што і як піша калега. Ёсць творцы, якія ходзяць на ўсе прэм’еры (як напрыклад, Сяргей Картэс або Аліна Безенсон), а ёсць тыя, хто прынцыпова там не з’яўляецца. У рэшце рэшт не так важна, як ставяцца адзін да аднаго кампазітары, з якімі я супрацоўнічаю. Важней, што мы можам зрабіць разам з кожным з іх.

Магчыма, паміж тэкстамі-вершамі, якія выпадкова ці заканамерна сабіраюцца на пісьмовым стале (ці на фартэпіяна) аднаго кампазітара, ідзе негалоснае спаборніцтва. Калі кампазітар шукае музычную тэму або гукавое ўвасабленне радка, ён свядома ці падсвядома параўноўвае глыбіню і ёмістасць верша, закончанасць формы. Верш падказвае і вызначнае — тэму, вобразы, тэмп, рытм. Але шмат залежыць і ад аўтара музыкі. Слова можна ўзняць (глыбінёй музычнай інтэрпрэтацыі), але можна і апусціць — банальнасцю ці павярхоўнасцю падыходу.

У пэўны момант я прыйшла да высновы: кампазітара не трэба прыспешваць, тузаць, чакаць хуткага выніку. Лепей спакойна і памяркоўна ставіцца да таго, ці атрымалася эмацыйна супасці з аўтарам музыкі на пэўны час. Каб узнік новы твор, павінна з’яднацца шмат прычын. Але калі не ўзнікае, прычын супадае не менш (занятасць іншым праектам, інтарэс да іншых жанраў, банальнае жаданне перавесці дух пасля працы ў вялікіх формах).

Глыбока паважаю і люблю ўсіх сваіх кампазітараў. І тых, з кім разам напісана шмат, як з Аленай Атрашкевіч, Алінай Безенсон, Марынай Мароза­вай. І тых, з кім напісаны хоць бы некалькі твораў, а далей кожны з нас пайшоў сваёй сцежкай. Таму ўдзячна кожнаму. Усяго болей за 220 сачыненняў. Хіба мала?..

Не перабольшваю ўласных дасягненняў. Бо глыбока перакананая: поспех музычнага твора на дзве траціны залежыць ад таленту кампазітара. І ўсё ж класны твор немагчыма стварыць на прахадны, «ніякі» тэкст.

Вялікае шчасце для аўтара, калі яго слова гучыць. У лепшых залах, на міжнародных фестывалях, па радыё. Знаходзіць увасабленне ў нотах рамансаў, песень, хароў. Вялікае шчасце пачуць музыку, самае высокае і магутнае з усіх мастацтваў, якая нарадзілася дзякуючы і тваім радкам.