З павагай да зямлі і да людзей...

Вясновы неспакой

Ніхто, пэўна, не радуецца так вясне, як дзеці. Яны, бы птушкі, сквалчэлыя за зіму, развінаюць крылы, зрываюцца з седалаў і цалюткі дзень гатовыя тырчаць дзе-небудзь на загуменні ля бруістых раўчукоў.

Шчыруе сонца, на дварэ цяплынь — бяжы сабе, куды заўгодна. Нават калі ногі прамочыш, не страшна — вясна!

Я таксама жыў вясновымі радасцямі. Толькі прачынаўся — выпіваў, калі было, конаўку малака і, пакуль яшчэ трымаў лядок, ішоў да ручаін: глядзеў, як многа вады сышло за ноч і ці трымаюць яе, сабраную ў азерца, мае загароды (бацька наказаў адводзіць талую ваду ад копчыка з насеннай бульбай).

Звычайна ноччу падмарожвала. Храбусткая луста матавага лёду звонка трэскалася пада мной, з хрыпам асядала і адразу ж мутнела. Усе мае загароды былі ў парадку. Затое, калі са школы вяртаўся, па абедзе, не пазнаваў «умацаванняў» — іх надта размывала, і копчык з бульбай-семянкай быў значна падтоплены. Мне зноў хапала работы ажно да самага вечара.

Падчас вясновых канікулаў Жэнік, брат мой старэйшы, Бронік, сябра наш, і я недзе як не штодня прападалі на зазелянелым загуменні. Нязменнай гульнёй нашай была «вайна», часам ганялі рэхву альбо гулялі ў лапту. А калі ў ходараўскім клубе паказалі кінафільм «Прыгоды Робін Гуда», мы захапіліся стральбой з лука. Стрэлы парабілі адменныя, раўнюткія і доўгія. Жэнік сваю выстругаў з сасновай адшчэпіны-смаляка і на кончыку адштукаваў бадай такую ж булдовачку, як у верацяне, куды загнаў яшчэ і цвічок, каб вастрэйшая была. Мая страла атрымалася таксама нядрэнная — гэта быў звычайны пруток з арэшыны, абкораны, высушаны, з уздзетай на самы кончык выплаўленай куляй з рускага патрона.

Вызначыўшы абарончыя аб'екты, мы аддаліліся крокаў на дваццаць і давай «бамбіць» адзін аднаго: Жэнік, цэлячыся зусім як і Робін Гуд у кіно, пускаў сваю стралу ў мой бок, я сваю — у яго. Потым хуценька падбіралі стрэлы (я — Жэнікаву, ён — маю) і, ужо не цэлячыся, шпурлялі іх проста як мага вышэй, каб відаць было, дзе якая ўпадзе, і не траціць час на пошук. Захапіліся не на жарт, увайшлі ў ахвоту. I нават была атака. Праўда, мы праігнаравалі тактыку Робін Гуда — прымянілі сваю: адважныя, ваяўнічыя, пайшлі ў наступ, трымаючы напагатове перад сабою лукі. Вяровачкі, напятыя, аж звінелі.

Пасля сямігодкі Жэнік нічога больш, здаецца, і не хацеў, адно толькі б вывучыцца на кінамеханіка. Дзіва што — ён, будучы кінамеханік, якому, пэўна ж, давядзецца яшчэ не раз «круціць» фільм пра Робін Гуда, проста не мог прайграць такую атаку. Але ж і я не думаў адступаць — упарта трымаўся сваіх пазіцый: каржакаватага дубка, апаленага блізкім выбухам нямецкае бомбы, і глыбокай паніўкі — варонкі ад бомбы. I ўжо бадай што мы сышліся. Перада мною быў як і не родны брат, а самы сапраўдны праціўнік.

Жэнік, вядома ж, апярэдзіў — пусціў стралу першы, і яна не прамінула цэль: цвічок па самую булдавешачку ўпіўся ў маю верхнюю губу. З гарачкі я ўхапіў стралу і паламаў. Жэнік кінуўся да мяне з кулакамі, але ўбачыў кроў, спалохаўся і тут жа пачаў замываць рану — знарок халадзіў яе вадой, бо ведаў, што холад супыняе кроў. Умомант губа мая аддудурылася так, што я добра бачыў яе — зіхцела, бы лінза ў новым біноклі. Хоць я, здаецца, і мужна трымаўся, не плакаў, аднак слёзы ад болю самі каціліся з вачэй. Тым часам пераможца прыдумаў даволі слушнае апраўданне — нібыта я параніўся зусім проста: палез на дуб, абшаснуўся і выцяў злашчасную губу аб востры аскабалак хваставіка ад бомбы. Таго самага хваставіка, які — уся вёска аб гэтым ведае — так глыбока захрас у карнявішчы, што выдаліць яго можна хіба пры дапамозе молата.

Карацей, дамовіліся замазаць правінак і не гаварыць праўды. Ды ўсе войны, як відаць, каварныя яшчэ і тым, што плодзяць прадажнікаў: ужо назаўтра Бронік расказаў Ніне, нашай сястры, усё іменна так, як і было на самай справе.

Сапраўды, праз колькі гадоў Жэнік здзейсніў-такі сваю за-паветную мару — паехаў у Мінск і паступіў на курсы кінамеханікаў. Яго веласіпед «Арляня», амаль яшчэ новы, вішнёва-цёмнага колеру, дастаўся мне. Ездзіў я на ім у школу ажно ў далёкія Целяшы. I бадай як не кожны дзень мне сустракаўся па дарозе дзевяцікласнік Лёснаў, які нечага ўсё поркаўся ў сваім веласіпедзе: то ланцуг спадзе — надзяваў на шасцерні, то педаль адваліцца — увінчваў яе ў скрыўленую былку шатуна... Усё гэтае рабіў няўмела і абыякава. Я раз-другі дапамог яму, але пасля ўжо не звяртаў увагі — праносіўся міма, як віхор.

Лёснаў стаў зайздросціць мне. Ён, дзівак, быў чамусьці ўпэўнены, што мой «міні-велік» зручнейшы за яго, дарослы, а галоўнае — надзіва лёгкі на ход. Прапанаваў абмен. Пры гэтым паабяцаў сябраваць са мной, як з роўным: маўляў, будзе даваць чытаць такія кнігі, якіх і блізка няма ў школьнай бібліятэцы... Падобна, набіваўся ў дружбакі.

Я маўчаў. Сябраваць з братам настаўніцы, у якой сапраўды багата цікавых кніжак, яшчэ як хацелася. Але каму трэба гэты яго недаломак?..

I вось — Лёснаў усеўся на «Арляня», троху пакружыў вакол, пацешыўся і, пасмейваючыся, з шыкам развярнуўся і пакаціў дахаты.

Пакінуты мне «дарожнік» — гэта я адразу ўсёк — не сказаць каб зусім безнадзейны: знягеглае сядло прасілася ў рамонт, не хапала некалькі спіц у заднім коле, а што да педаляў і шатуноў, дык іх проста трэба памяняць на новыя — у продажы ёсць, на свае вочы бачыў. Грошы ў мяне былі — больш за трыццаць рублёў атрымаў за нарыхтаваную лазовую кару. Праўда, збіраўся набыць фотаапарат, але з ім і пачакаць можна.

Бацькі не звярнулі ўвагі на абмен, і гэта мяне канчаткова супакоіла. Два дні займаўся рамонтам. У школу не пайшоў. На раме і шчытках шмат дзе была злушчана фарба, і я зняў наждачкай іржавіну, акуратна адшліфаваў і старанна зафарбаваў парушаныя мясцінкі. У нядзелю як не паўдня займаўся абкаткай, а ў панядзелак бадай што з шыкам прыкаціў у школу на поўнасцю адрамантаваным веласіпедзе.

Пасля заняткаў, вяртаючыся дамоў, нагнаў Лёснава якраз на скрыжаванні, дзе яму трэба паварочваць. Кручком, нібы дзед, сядзеў ён на высока паднятым сядле і ўпарта круціў педалі, ледзь не б'ючы каленкамі сабе пад рукі.

— Ціхаход!.. — жартам выгукнуў я і наддаў спрыту. Назаўтра Лёснаў перастрэў мяне ў калідоры, затрымаў і стаў абурацца: маўляў, я схітраваў — пусціў яму пыл у вочы, надурыў. Калі выйшлі са школы, нават памкнуўся быў угаварыць мяне ўзяць назад «Арляня».

— Ну?.. Дзясятку даю за рамонт, — не зводзіў вачэй з ужо не свайго веласіпеда. — Мне гэты «школьнік» твой задужа малы... Нязручны.

— Ты бачыў, што браў.

— Я ўзяў пакатацца!

— Вось і катайся, — сказаў я спакойна і дадаў: — Пашукай у іншым месцы дурня.

Лёснаў па-даросламу мацюкнуў мяне, адышоўся і больш ужо не загаворваў са мною, дзе б мы ні сустракаліся. Не ведаю, што і як думаў ён пра мяне, крыўдаваў ці не, а я тым часам зразумеў адно: сяброў не выбіраюць — імі становяцца.

Неяк маці абмовілася, што, маўляў, толькі той з нас жыве правільна, хто не пакідае надоўга свой радзінны куток.

— У такім разе мне, выходзіць, трэба ў нашым Ходараве ўвесь час жыць? — не спытаў — хутчэй запярэчыў я.

— I што ў гэтым дрэннага?.. — маці не здзівілася пачутаму. — Яно ж, калі ўдумацца, дык на вырачэнца, куды б ён ні дапяў, глядзяць, як на чужака, прыблуду... Ат, калі некаму седні на сваёй зямлі няма, дык і нідзе ўжо не будзе, не знойдзе ён сабе па душы прытулле. Яны ж, усе гэтыя няўрымслівыя бегуны-няўседы, і каламуцяць свет. I гарады прыдумалі яны — праўдамі й няпраўдамі загналі людзей у камяніцы й пяклуюць няшчасных, здзекуюцца, а самі раскашуюць на дармаўшчы-не. Адсюль і няроўнасць: той, хто робіць, — нічога не мае, а хто правіць — у таго лайно ад тлушчу трасецца. «Правіцелі» сядзелі й сядзяць у людзей на гарбе ўвесь час: не косяць, не аруць, а ўсё лепшае сабе грабуць... З чужога жыруюць.

Я стоена-ўцешна лаўлю кожнае слова і думаю: «Во і не пагадзіся з маці — правільна разважае!» Тым не менш — кажу, што, маўляў, калі вывучуся, дык пры магчымасці пастараюся ў горадзе жыць. У вялікім горадзе.

— Горад — не радасць. — Маці проста агарошвае мяне сваім стаўленнем да гарадоў. — Я во тут, дома, хоць уволю малака свежанькага нап'юся. А ў горадзе малако скрозь зялеззе прапусцяць, усё ў ім выпалашчуць, то якое ж гэта малако? Бурда белая, пустая вада... I так — што ні вазьмі. З выгляду прыгожа, а ў рот возьмеш — нясмачнае, выплюнуць хочацца.

— Не, мама. Гарадскому чалавеку жывецца значна лягчэй, чым вяскоўцу. Ён карыстаецца бадай усімі выгодамі, што дае цывілізацыя: прыгажэй апранаецца, больш чуе, бачыць і, калі хочаце, смачней есць.

— А няхай іх, тыя гарадскія прысмакі!.. Тут я сама сабе гаспадыня: як зраблю, так і з'ем. А ў горадзе — усё куплёнае, усё з чужых рук. — Паднялася з услонца, прайшла да судніка, дала мне траячку. — Злётай-ка ў Прапойск, цукру вазьмі, а то ў краме нашай няма.

— Бачыце, пражыць без горада ўжо і немагчыма. Ці не так?

— Прапойск хіба горад?.. — пасміхнулася маці.

— Горад.

— I што з таго?.. Прапайчанам з Магілёва пруць усё, што там не трэба, лішняе, а яны — нам, у вёску, збываюць сваю непатрэбшчыну: абаранкі прэлыя, пернікі ды ўсякія плюшаўкі дапатопныя, боты кірзавыя, гумовікі... Гані, вёска, рублік за чэрствы бублік, а ўсё, што дабротна, возьме горад ахвотна. Бач, здавалася б, і не пісьменная, а як трапна і ў час умее закругляць размову!

Усе дванаццаць кіламетраў — дзесяць з іх па «варшаўцы» — круціў педалі неаціхна, хуткасці не зніжаў (трэніруюся), бо неўзабаве мусіць адбыцца раённы велакрос з удзелам школьнікаў, і маё прозвішча ў спісе прэтэндэнтаў таксама ёсць. Вяртаючыся назад, здорава ляцеў з той самай горкі, дзе я нарадзіўся па дарозе ў бальніцу. Гэта акурат пры ўездзе ў горад. Сарочка аддудурылася ззаду, вецер гуляе за спінай. Хораша!

Паводка сышла, Проня ўжо ў берагах. Маладая трава толькі пачала праклёўвацца, і зялёны дыван лугу яшчэ не такі варсісты й густы, каб маглі ў ім схавацца адасобленыя парачкі руплівых шпакоў.

На мосце ўбачыў дзяўчат-старшакласніц, якія вярталіся са школы. Былі яны чымсьці ўстурбаваныя. Адна з іх, сінявочка ў чырвоным берэціку, махнула мне рукой — папрасіла спыніцца. Вунь што — яна прыхінула веласіпед да парэнчы, яшчэ і не адышлася, як партфель з кнігамі саслізнуў з руля і ўпаў у ваду. На дно не пайшоў, цудам трымаецца на паверхні. Я спусціўся пад мост. Пакуль шукаў паленіну, якой можна было б падцягнуць партфель да берага, дзяўчаты спынілі матацыкліста.

— Дзядзечка, памажыце, — гучаў узбуджаны голас сінявочкі. — Кнігі тонуць!

Што яшчэ там за дзядзька?

Але ж і праўда — самы звычайны дзядзька, рыбак. Жалудкоў. Бацькі майго даўні знаёмец. У цяльняшцы, картовых штанах і ботах-кірзачах. Ён у мірг вока разуўся, штаны скінуў і лёгка, без пырскаў нырцануў у ваду. Пасля гучна фыркнуў раз, другі, бацнуў нагамі, грабянуў рукамі — і ўжо ля партфеля. Назад гроб адной рукой, няспешна і таксама без пырскаў, прыўзняўшы партфель над сабой.

Размаўляючы, мы падняліся на мост. Сінявочка ўзяла партфель, расшпіліла — унутры было суха. Узрадаваная, сказала да Жалудкова:

— Дзякуй вам, дзядзечка, выручылі... Вы так добра плава-еце! — Паказала на мяне, хіхікнула: — А ён во не ўмее.

Пасля, калі дзяўчаты паехалі, Жалудкоў спытаў:

— Напраўду плаваць не ўмееш?

— Умею... Але вада халодная.

— Вада — лёд, гэта праўда. — Сабраў у кулак як не ўвесь падол цяльняшкі, сціснуў, ды так, што з-пад пальцаў аж пыр-снула ўбакі.

Развітваючыся, ён перадаў бацьку прывітанне.

Быль і небыль

Мне бадай штодня выпадала быць свінапасам. А ўсё таму, што сястру маю, Ніну, прызначылі калгаснай свінаркай. Свіней у калгасе было мала пакуль: дзве свінаматкі вушастыя з малымі парсючкамі ды кныр, якога чамусьці звалі Джонам. Сама ж Ніна і назвала яго так.

Пацешны ён быў, гэты Джон, рахманы. I як не да млосці любіў, каб яго чухалі. Падыдзе да цяпельца: «Рох-рох-рох...» — просіць, значыць, пачухаць. Такое можна! Але не адразу! Найперш я садзіўся на яго верхам, бы коннік, і ён катаў мяне — чуханца зарабляў. Нават трушком бегаў і мог наўгалоп імчаць. Мякка было і без сядла. Апасля ўжо Джон клаўся на бок, і я, колькі яму хацелася, чухаў яго. Ён выпростваўся, заплюшчваў вочы, аціхаў і адно зрэдку задаволена рохкаў.

Пасвіў свіней на выгане, ля Торхвішча, гэтага спаконвечнага багнішча, куды за вайну чаго толькі не накідалі — і вінтовак там поўна, і снарадаў розных калібраў, нямецкіх і нашых, а нядаўна хлопцы знайшлі фібравы чамадан, у якім была струхнелая вайсковая форма з камсастаўскім рамянём, размокла-счарнелы партбілет і наган-самаўзвод без патронаў.

Вымурзаныя, чорныя ад торфу пасля чарговага купання, свінні разбрыдаліся па загуменнай лугавіне, дзе некалі быў пчэльнік майго дзеда Андрэя. Паўз гэтую мурожную выспачку з Трасцянкі й ажно да возера Узмутнае густой палосай, з дрыгвяністым куп'ёўнем ды халодна-ёдкімі люстранымі крынічкамі, зарослымі па краях лазой, крушыннікам і дзікімі смуродай ды малінаю, цягнецца альхова-яловая чмурэча, заселеная самымі рознымі птушкамі, звяркамі й гадамі. Раней менавіта праз гэтую дзебру забрыдалі ў вёску ваўкі, кралі гусей, авечак, падсвінкаў, а калі ўдавалася часам залучыць кормніка не па сіле, воўк запускаў свае вострыя іклы ахвяры ў вуха і вёў як найдалей у гушчар. Было такое, людзі помняць.

Мне, пастушку, на ўсякі выпадак давялося засвоіць тое-сёе з правілаў, якія належала ведаць. Вось хоць бы адно з іх: убачыўшы цікуючага ваўка, трэба адбівацца моўчкі, без крыку, і звер тады не надта ўпэўнены ў сабе, думае, што яго не баяцца, і не рашаецца нападаць. А пачуе лямант — бяды не мінаваць: бяссілле і перапалох прыспешваюць, прыдаюць яму агрэсіўнасць, рашучасць. Тут ужо ён не чакае, пакуль падмога нахопіцца, — лютуе...

Прызнацца, я не баяўся ваўкоў. I хутчэй за ўсё таму, што дома ў нас была паляўнічая стрэльба, з якой і мне неаднойчы даводзілася страляць. Больш таго, я ўжо колькі разоў хадзіў з бацькам на паляванне. Праўда, што-небудзь значнае ўпаляваць нам пакуль не выпадала, і маці на гэты конт абмовілася так, што я — гора-паляўнічы і звер на мяне не бяжыць, таму і не варта гойсаць па лесе. Але бацька ўсё ж паступіў па-свойму: калі адкрылася паляванне, мы зноў зачасцілі ў Трасцянку. Цецерукоў тыя гады было многа, выляталі з балота на свае ўлюбёныя такавішчы ладнымі чародамі. I нам стала шанцаваць — бадай кожную раніцу хоць адзін касач ды трапляў у торбу. Часам і два-тры. А неяк і глушча ўпалявалі.

Звычайна бацька прыманьваў цецерукоў, чуфыкаючы бадай гэтак жа сама, як і яны. Дзіўныя птушкі: лятуць да буданчыка, зробленага з яловых лапак, і было, што садзіліся на яго верх... Лапоча крыллем, пужае суперніка, а таго не разумее, што з тропу яго збівае чалавек, паляўнічы.

Пасвіў свіней я звычайна не адзін. Штодня прападалі на мурожнай лугавіне Віцька Кляпун і Хведзька Ткач, мае аднагодкі. Віцька цялё навязваў на доўгую вяроўку і гора з ім не ведаў, затое Хведзьку дзве шкадлівыя авечкі не давалі быту.

Дружбаны нашы — Міцька Буц і Лодзік Мядзюха — прыходзілі на поплаў абы час правесці, проста байды білі, гультайнічалі. Гэтыя бэйтусы прыносілі з сабой махорку і, як заўсёды, аўтаматныя патроны. Дзе толькі й бралі іх. Спачатку мы смалілі самакруткі, затым усчыналі страляніну: кідалі колькі патронаў у агонь і разбягаліся хто куды, чакалі. Тах-х! Тах-х! — гучна шпокалі патроны, раскідваючы наўкруг дымныя махныткі й вуголле.

Гэтак аднойчы напалохалі дзеда Лаўрэна. Ён часта заяўляўся да нас. Звычайны занятак яго — збіраў у навалку гусінае ды курынае пер'е, якога заўсёды шмат было на кустоўі, нібы хто знарок чапляў на пацеху старому чалавеку. Вядома ж, вецер гэтае рабіў, змятаючы ўсё лёгкае з поплава, у тым ліку і прысак з нашага цяплянішча. Другая прычына Лаўрэнавых ходак, па ўсім відаць, такая: у яго бадай ніколі не было сваёй махоркі, і ён спадзяваўся на чужую, тую самую, што прыносілі хлопцы; часцяком і я спрабаваў трэсці бацькаў кісет.

Дык вось, калі Лаўрэн адвярнуўся ад вогнішча — грэў спіну, — Лодзік і сыпануў у гарачы прысак жменю патрончыкаў. Стары не ўбачыў таго, як мы шмыганулі хто куды, пахаваліся. I тут — адзін стрэл, другі... Пераляканы, стары не адразу расшалопіў, хто і навошта страляе. Страх скаваў яго, сама-крутка выпала з зубоў...

Нешта падобнае, зрэшты, з ім ужо здаралася падчас вайны. Ідучы па вуліцы, надумаў быў папрасіць у стрэчнага акупанта закурыць. Фашыст напачатку прыкінуўся добрым — даў яму тоўстую, як драўляны клец, цыгару і наколькі мог прыязна ўсміхнуўся.

«О, вы — харошы пан, гут!.. — зарадаваўся Лаўрэн, усміхаючыся на ўвесь свой шчарбаты рот. — То, будзьце ласкавы, васпане, заадно ўжо і падкурыць дайце. У нас тут, ведаеце, крэсівам карыстаюцца, а гэта нязручна». — I паказаў на пальцах, каб той запальнічкай «высек» агонь. А немец — хоп! — дастаў з кішэні маленькі пісталецік і ну тыцкаць дульцам папрашайку пад нос ды прыгаворваць:

«Прикуривай, рус Иван!.. Ну!.. Я-я, прикуривай! — Ёкнула сэрца ў Лаўрэна, спацеў. Цыгара долках апынулася. Немец не адступае — падняў цыгару і ўторкнуў яму ў губы, пацяшаецца: — Тавай, тавай, рус... Прикуривай!»

I так муштраваў, аж пакуль Лаўрэн не падняў рукі: маўляў, здаюся, ягамосць, вінаваты, больш не стану прасіць, каб ты спрах. Немец адламаў канец сігары й прыкурыў. Аж гэта ў яго такая запальнічка была, падобная на пісталет. Смокча цыгару, смяецца і пыхкае дымам Лаўрэну ў твар.

Чаго толькі Лаўрэн нам не расказваў — і ўсё так складна атрымлівалася, цікава. За гэтае, мусіць, мы й паважалі яго, можа, нават любілі.

— Я, ведаеце, таксама ў пастухах пахадзіў... — узяўся ён апавядаць чарговую быль-небыль. — Авечак у дакалгасны час мужыкі памногу трымалі, лічы, у кожным падворку не па адной-дзве, як цяпер, а па сем-восем было, а то і ўсе дзесяць-дванаццаць. Сукно ж тады крамнае са свечкай шукай — не знойдзеш. Калі й напаткаеш дзе, дык цана кусалася — ёмкая была, не ўсім па кішэні. 1 людзі самаручна ткалі. Дзеля воўны трымалі авечак. Пасвілі па чарзе...

— I на ранкі ганялі? — перабіў Міцька Буц.

— Ганялі ўсяк. — Лаўрэн прыўзняў руку: маўляў, цішэй, хлопец, і не ўтрымаўся — назваў Міцьку па мянушцы: — Умей, Плеш, слухаць, калі стары чалавек гаворыць. — Зацягнуўся махоркай, пусціў праз ноздры дымок. — У месяц выпадала каля трох радовак на двор. I мы, канешне, заўсёды бралі з сабой пістаноўку.

— Пістаноўку?!. — не ўтрымаўся Міцька зноў. — А што гэта такое?

— Ружжо. Яно не перагіналася, як цяперашнія, і да яго не трэба патроны.

— Ружжо без патронаў?.. — урошна жахнуўся Міцька і захіхікаў сабе ў кулак.

— Аўсё-ткі, Плеш, не вытыркаўся б, га?!. — покрыкам суняў Міцькаў смяшок Лаўрэн і, заспакоены, працягваў: — Прызнацца, не было такога дня, каб хто-небудзь з вяскоўцаў не пабачыў ваўка. Ён адзін хадзіў тут, збродаваў. Бальшэнны, як гадавалае жарабя, светла-шэры. Мусіць, ад старасці з'інеў... Ох і празука быў, ненажэра, авечак на вачах трыбушыў. Пастухі ўрошна гарлапаняць, мітусяцца, а ён тым часам дзве-тры ўходае... Ну, гэта, падышла і мая радоўка. Пагнаў атару ў Трасцянку. Не адзін — з братам старэйшым, Ціханам. Трэба ж, заўсёды бралі пістаноўку, а гэты раз не прыхапілі. Бывае ж такое — якраз і напаткаўся гэты самы драпежнік, гарыдавец. Пахмурна было, дождж крапаў. Мы сядзім пад дубком, гаворым. А ўжо вымерхаліся, стала шлункі падцягваць — і мы за абед узяліся. Сядзім, значыцца, на купінцы, запіваем хлеб малаком. Паглядзім — авечкі на месцы, у гурт збіліся. Не бягуць у лес — усе навырунку, перад намі. Потым Ціхан палічыў авечак і кажа:

«Нечая чужая прыцёрлася... Напрошваецца на шашлык».

I я палічыў. Усё так — лішняя! I таксама пра шашлык падумаў — даўся ён нам, гэты шашлык. Падышлі бліжэй, глядзім, аж сярод авечак воўк гоцае: скокне — і прыляжа, скокне — і прыляжа. Авечкі не ўцякаюць і не бляюць. Ціснуцца адна да адной — чакаюць сваёй пагібелі. Баран, праўда, ад усіх смялейшы: ваяўніча выйшаў, рогі вынес наперад, нагамі тупае — пужае звера. Падбеглі, а воўк і не думае ўцякаць. Адступіўся троху, сеў на хвост і глядзіць у наш бок.

«Ай, каб пістаноўка была, — шэпча Ціхан. — От бы дзе пярнуў... Ну ты скажы — так блізка!»

Воўк не ўцякае — прылёг, не баіцца. I я кажу Ціхану:

«Бач, як падманьвае авечак, харошым прыкідваецца?.. Хітры воўк. Такі на ўсё здатны. Зараз пачне хапаць па адной і ў балоце хаваць сабе на правіянт. Утахціць з пяток у твань — паўлета з мясам будзе».

А Ціхан — сваё:

«I трэба ж, не ўзялі пістаноўку... От, галовы! — Пасля-такі распарадзіўся: — Давай-ка выбірацца з хмыразу, іначай бяды не абярэмся».

Павярнулі авечак, гонім упадзінкай — канава аплыўшая, некалі ваду па ёй у балота спускалі, цяпер скрозь паўз прыканаўю добры ліпнік рос. Мы ліпнік гэты праскочылі. Аж не верым, што ціха ўсё абышлося, воўк не стаў збродаваць. Тут нас і нагнаў Хвядонька — сівы, глухаваты дзядок, да ўсяго і зрок слабы ўжо. Ён старэй быў, чым я цяпер... Ты, от, спытай у свайго бацькі, — Лаўрэн звярнуўся да мяне, — і ён скажа, што Хвядонька шчэ нейкі далёкі родзіч ваш. Жыў на ўскрайку вёскі. Хаты нашы побач стаялі. Ага, значыцца, падбег ён, заікаецца, слова сказаць не можа, і ўсё паказвае на ліпнік. Мы глядзім, аж тамацькі — воўк!.. У Хвядонькі барада трасецца не менш за рукі.

«Д-драў я, панімаеце, л-лыка, і тут — ы-ы ў разгоне як гайсане паўз мяне!.. Ля вуха майго, правага, зяпай — клац! Каб не прамінуўся, то, а ўжо ж, хапіў бы за горла... Во такенны ваўчышча! — паказаў рост. — Ладны байстручына. Збіць, пэўна-ка, хацеў з ног, зараза, каб лягчэй душыць было».

Я смяюся і кажу Хвядоньку:

«Ды вуна ж ён, той воўк, стаіць! Саўсім і не вялікі. Малады, дурны... Пагібель сваю шукае».

Хвядонька азірнуўся, пагрозліва патрос кулаком:

«Я табе пакажу, байстручына! — А калі прайшлі троху, Лаўрэн нечага стаў шкадаваць звера: — Галодны, бедачына... Хай бы ўжо і ўхапіў ягнё якое».

Я чуў гэту гісторыю ад бацькі. Усё, безумоўна, было ў ёй і так, і не. Зусім і не Хвядонька лыка драў, а сам Лаўрэн. Авечкі пасвілі не Лаўрэн з братам (Ціхан памёр яшчэ маленькі), а мой бацька са сваім старэйшым братам Піліпам.

— Дзед Лаўрэн, — сказаў я. — Гэта ж вас воўк за авечку прыняў. Вы якраз сагнуўшыся былі, у кажушку, то ён і гэпнуў...

— Я ж і кажу: сядзеў, гэта, ціха-спакойна, лыка драў, а ён — скок на мяне, асталопіна. Вусмерць напалохаў, каб яму шлунне выкаціла! А тады, іці яго пяты, стаў дыбкаі злаўчаецца гэтак павярнуцца, каб усіх авечак бачыць... Нюхае, ловіць пах.

Тут я зноў не стрымаўся:

— Дзед Лаўрэн, вы ж тады бацьку майго прасілі, каб ён ружжо хутчэй нёс. «Жывенька бяжы, Граська, па стрэльбу, а то мой тапор у ліпніку застаўся. Сам я па тапор не пайду, баюся!..» — вось так вы казалі.

— Ну, казаў... А што? — Лаўрэн насцярожыўся. — Ты скуль усё ведаеш? Бацька набаяў, га?

— Бацька.

— То і маўчаў бы, калі ведаеш. А гэтыя бэйтусы хай бы слухалі, — пакосіў вочы на Лодзіка і Міцьку, насупіўся. — Скажам, я чалавек пажылы, з мяне, значыцца, і спыт невялікі, а вы — маладыя, то хоць бы вучыліся добра... Абодва засталіся на другі год. Гэта ж, колькі вам, пустагаловым малайцам, спатрэбіцца часу, каб дзесяцігодку скончыць? — Засяроджана пачухаў патыліцу. — Па-мойму, вам усё роўна, калі й на трэці год застанецеся кукаваць у чацвёртай групе. Дастукаецеся, ядрона вош, такой паблажкі, хэ-хэ-хэ-э... А ў пятай намнога цяжэй: там жа — дробы. — Махнуў рукой у мой бок: — Во, ён пацвердзіць... З дробамі вам, курцам-малайцам, не ўправіцца. Не-е, памяць ваша табакай ушчэнт атручана.

Лодзік Мядзюха, які да гэтага не зважаў на Лаўрэнавы павучанні, нечакана выказаўся:

— Ён таксама нараўне з намі курыць.

— Хто, Шурка? — Лаўрэн густа змаршчыніў лоб, павярнуўся да мяне: — Смаліш з імі?.. Скажу бацьку, скажу. — Ад яго самакруткі застаўся адно куцы асмоктыш, і бычок гэты ён з форсам пстрыкнуў у цяпельца. — Гультайё-ё-ё, гайсуны!.. Мне б, хлопцы, ваш узрост — прахвесарам стаў бы, усе навукі адужаў бы!.. Нам, калі я такім во лахцубарам быў, як вы, не дазвалялі без дай прычыны шляцца абы-дзе. I школ тады не было столькі, у навуку не ўсе і здольныя прабіваліся... Вы, от, не палянуйцеся — спытайце ў бацькоў сваіх, няхай скажуць, як вучыліся. Ім такой лахвы-выгады й не снілася.

I праўда, вечарам я слухаў бацькаў расказ пра яго колішнюю вучобу, а найбольш — пра першую і адзіную настаўніцу:

— Яна ж, настаўніца тая, не магла жыць без кніжак. Колькі ў яе іх было: і тоўсценькія — малыя, і тонкія — шырокія. Ды ўсе з малюнкамі, усе ў каляных, з матэрыі, вокладках — мудрыя, мусіць, кнігі... Школу ўсталявалі ў Дзямідавай пяцісценцы — стаяла акурат на беразе Закарчмы, водшыбках. Рэчка мелкая, гразкая — забалочаны раўчук з вадой, падобнай на гнаявую.

— Гэта якога Дзяміда? — паспрабаваў я заглыбіцца ў строй-насць бацькавых слоў. — Таго, можа, што ў Чэрыкаў пераехаў?

— Яго, — кіўнуў мне бацька. — Лесніком быў, і хату сабе, як стадолу, адбабэхаў, святліцу. Месца для школы хапала. У Ходараў перабраўся пры калгасах ужо. А ў Чэрыкаве асеў пасля вайны. — I бацька зноў скіраваў свае думкі ў далёкае маленства: — Значыць, я паняўся быў у настаўнічыных кніжках малюнкі разглядаць, яна запрыкмеціла гэта і кажа:

«Бачу, Герась, ты кнігі любіш, — гаварыла гучна, каб мае бацькі чулі. — Ды кнігі мала гартаць — іх чытаць трэба. Прыходзь у школу».

I я пайшоў. Назаўтра ж, раніцай. Настаўніца ўручыла мне сшытак і аловак. Спакойна вучыўся, пакуль не выпаў снег.

Холадна, завея, а босы я сабраўся ў школу. Матка — за матузы — і ў крык:

«Жыва, басюган, на печ!»

Не паслухаўся — па снезе драпануў, галанож. Дзе тая Дзямідава харома — за вярсту ад нашай хаты. Сеў на парту, смыляць мае ступакі — пазяблі ж. Я — хоп, нагу падабраў пад сябе, грэю. I другую гэтак жа пацяпліў. Настаўніца ўсё бачыла. Вярнулася са школы, бацьку майго залучыла да сябе ў баковачку і давай казаць, што вучоба — не прыхамаць, а неабходнасць, што скора ўсе дзеці будуць вучыцца, і папрасіла, каб хоць якія паношаныя шкрэбалы мне вымеркавалі ды світку справілі. Я сядзеў на печы за комінам і стоена слухаў. Бацька ўгаворам не паддаўся — пратрубіў як цецярук:

«Невялікая хітрасць у зямлі поркацца... Мы жывём без навукі, пражыве і ён, Граська наш. Не вялікі барон. Прыпуцім большых, пажэнім, тады й за яго возьмемся».

Мяне аж ускалаціла: хаця б лапці-лазовікі сплялі, дык — анічога. Піліп і Мікіта, бальшуны, і слова не закінулі, не паспачувалі мне. Ну, Мікіта — ён сам невук, у вучобу не вельмі ўлягаў. А Піліп — гэты, бывала, любіў казаць, што навука — не торба з паклажай, спіны не муляе. Паслухаць яго — за вучобу гарой. У самога чатыры класы, грамацей, можна сказаць. Праўда, калі пачуў, як добра і хутка чытае настаўніца, дык чырванеў перад ёй — акурат першакласнік, бо сам чытаў дрэнна — пэкаў ды мэкаў быдта заіка. Потым усё ж прылаўчыўся схопліваць вачыма ўсё слова. О, яны подаўгу бавіліся за кнігамі — сядзяць, чытаюць. З керасінам цяжка было, дык лучыну палілі. Прыгасне адна — Піліп новую ўстаўляе ў лучыннік.

— Як настаўніца да вас на пастой трапіла?

— А верыш, я дык і не знаю толкам... Піліп, мусіць, угаварыў, мёдам спакусіў — бацькавы вочы ўсмешліва заярчэлі. — На ўтровы ён у Прапойск на кірмаш ездзіў, мёд прадаваў. Топчыцца ля воза, курыць. I тут, значыць, спыняецца перад ім файна адзетая дзеўка. Спытала:

«Адкуль будзеце, салодзенькі?..»

«З таго самага краю, дзе такім вось куслівым пчолкам, як вы, мёдам вусны мажуць», — удала аджартаваўся Піліп.

Яе, выходзіць, прызначылі ў вёску Усохі настаўніцай, і яна знарок прыйшла, каб знайсці спадарожную фурманку... У вёску прыехалі поцемкамі. I дзяўчына засталася ў нас на кватэры. Нікога не чужылася — гарадская, сказана, на ўсякія забабоны ўвагі не звяртала: подручкі выпраўлялася з Піліпам на вясковыя пасядзелкі, дома разам чай пілі, з мёдам ды куханамі мачнымі, у Трасцянку па бярозавы сок хадзілі. Можа, і жонкай яму стала б, аднак час быў дужа круцялюшны — у лясах банды шкурнікаў аб'явіліся. I настаўнічын бацька, былы земскі доктар, мусіў забраць сваю адзіную дачку ў горад. Назусім звёз. Казалі, быдта падшукаў ёй адукаванага жаніха. Матка наша, схочая на ўсякія высмешкі, вострая на язык, часам не-не дый шасне Піліпу па вачах:

«Хоць пружся, хоць тужся, сынок, а так жыць, як табе хочацца, усё роўна не ўдасца. Ты навяліўся белыя ручкі сагнуць у крўчкі, ды на гэта не спадзявайся: беларучка за чорта ўхваціцца, абы пры сярпе не гарбаціцца».

Мною матка была давольная — ні на хвіліну ўвечары ад сябе не адпускала: памагаў ёй смыкаць кудзелю-хлапянку, цэўкі сукаў. Яна ўхваляла мае старанні й дужа верыла ў маю жыццёвую кемлівасць, лічыла, што выб'юся з беднасці праз сваю цягавітасць і ўмельства.

Каго сніў бацька

Неяк сабраліся мы ўсёй сям'ёй, павячэралі, — і так атрымалася, што ўзбіліся бацькі на ўспаміны. Гаварылі пра сябе, пра перажытае — перарадаванае і перагараванае.

— Бывала ж, маткі за тое сварыліся на сваіх дзяцей, што яны ў Піліпаўку — перад Калядамі й Вялікім постам — скачуць, весяляцца. А хлопцы нашы, малінаўскія, зухі былі — пашукаць такіх: уздумалі акурат на Каляды вечарынку ўстроіць. Лепей за Граську ніхто ж не граў, дайжа браты яго. А ў Ходараве якраз ксціны былі, і Граська там — за кума і за музыку... От, гудуць ксціны, самы размах гулянню. I на табе — малінаўцы прытахоніліся. — Бацька сядзеў пры акне, слухаў і курыў, жмурачыся ад дыму, нібы кот ад сонца. — Граська, чый гэта ў іх конь быў? — спытала маці.

— Павел Свірыдзёнак прыязджаў... Яго і конь. — I далей ужо ён, бацька, стаў успамінаць: — Выйшаў на двор, бачу, Павел качанее на марозе. Я — назад у хату Узяўся за гармоню, а бабы змецілі дый высыпалі з застолля — польку ім рэж! Папілікаў польку, яны пагэпалі-патаўкліся, сталі спяваць. А я — бокам-скокам, выкаўзнуўся за парог з гармоняй і бубнам. Эх, шчупянуўся Піліп — давай баб трэсці: гармоню знеслі!.. Тыя глядзяць — кума няма. Збег музыка... Піліп і ўсхадзіўся, пўрхае на ўсіх. Не доўга думаючы, сеў на каня і пагнаў. Але дзе там — мы капыцелі так, што аж снег віхрыўся, конь увесь час навуж бег. Гармоню з бубнам за пуняй у стажок схавалі — як зналі, што Піліп не ўгамоніцца, шукаць будзе.

— А ночы даўгушчыя — Каляды ж, — перахапіла маці бацькаў расказ. — Піліп хадзіў-сноўдаў па падвоканню, слухаў, ці йграюць у каго. Не, усё кругом ціха-спакойна. I не ўцярпеў-такі — заходзіць да нас у хату, не павітаўся, і пытае ў мяне:

«Дзе Граська?»

Я насупілася і кажу:

«Сянні шчэ не быў, а што?»

«Нічога!..» — сказаў і зубамі скрыгнуў — хмурыцца, злюшчы, бачу.

Ён так і паехаў двору ні з чым. Тут якраз і Граська з Паўлам заходзяць — сачылі за ім праз акно... Так і разладзіліся тыя іх ксціны. Затое ў нашай Малінаўцы вечарынка гудзела давідна.

— Я любіў іграць малінаўцам, — бацька, як мне падалося, засяроджана глядзеў у покуць, на абраз Міколы Угодніка. — Дружныя хлопцы былі, танцоры харошыя, вясёлыя ўсе. Калі часам шкрэд які, п'яніца, забрыдаў на гулянку, дык яго маглі так справадзіць, што ўжо тыя провады яму доўга помніліся.

Маці спытала:

— Ты ж нечага мне і не пахваліўся, што ўжо табе ад Піліпа было, калі двору вярнуўся?

— Нічога не было — ён проста прадаў гармоню... Давялося другую купляць.

— Як — другую? — здзівілася маці. — Не было ж у вас аніякай гармоні! Успомні-ка, колькі ні прыходзіў, заўсёды з пустымі рукамі быў. Часам Яшка Раўчанок даваў хромку сваю, ці шчэ хто... Куды дзелася другая? — сыпала маці пытанні.

— Дык жа Піліп і другую прадаў... Назло мне.

— Во!.. Піліп такі ж ушчэмны быў, як і бацька твой. Акурат, — нечакана заключыла маці. — I Мікіта не лепшы за іх. — Счакаўшы, зноў пацікавілася (Даліся ёй гармонікі!): — Граська, ты ж, помню, з нейкай малеханькай прыходзіў... Ужо да Мар'і нашай, у яе новую хату. У некага ж браў, і за грошы, відаць?

— Ат, ці мала ў мяне іх перабыло, гармоняў, — пасміхнуўся бацька. — Гармоні — не дзеўкі... Радуйся: адна ты ў мяне нязменная — запаводзіла душу, зашорыла вочы. Не рупяць мне ўжо — і даўно! — ні гармоні, ні бубны, згармоніўся гарманіст.

Маці заставалася ўсё яшчэ ў тым часе, мінулым, не маўчала:

— Скакаць я любіла... Ды бяда нейк здарылася са мной: пайшла ў Прапойск якраз на Вербнае скрысенне — спадніцу сабралася справіць к Вялікадню. Пехам тэпала, і так нагу намуліла... Тут во, — паказала на пяту, — мазоль здаравенны нацёрла, крывянік. Якраз жа вечарынку хлопцы ўстроілі, і Дзюбкар мой там за гарманіста, — маці лёгка неяк, праз смех, уздыхнула, затрымаўшы на бацьку свой рахманы пагляд. — Даўно ўжо, Грасічка, не называла цябе так... Уё-ёй-і, як шалёна час ляціць!

— Мама, ты дражніла тату Дзюбкаром? — насцярожана спытала Надзя. I — да бацькі: — У цябе, тата, дзюбаты нос быў да вайны?

Мы, большыя дзеці — Ніна, Жэнік і я, да бацькоў звярталіся на «вы», а ўжо астатнія, пасляваенныя, — на «ты». Чым гэта вытлумачыць, не ведаю. Але я гатовы быў ўшчыпнуць Надзю — няма чаго гаварыць пра бацькаў нос, бо зусім і не дзюбаты ён быў. Шкада, фотак не захавалася — згарэлі разам з хатай. Праўда, у Трахіма Астапава адна цудам засталася, і бацька там прыгожы, і з абедзвюма рукамі.

— Ну так, дражніла мяне Дзюбкаром, матка ваша, — бацька не стаў аднеквацца. — Шлем у мяне салдацкі быў, з дзюбачкай... Будзёнаўка. Якраз у той вечар, калі прыйшла на вечарынку са сцёртай нагой, яна і ахрысціла мяне так... Падышоў да яе — на шэйну запрасіў. Танец быстры, доўгі, з кружалямі-прытупамі, і жыва ўсё трэба рабіць, узахапкі, а куды ж ёй з хворай нагою кідацца ў такі віракрут. I ўзлавалася ні з чога-якага: «Адстань, Дзюбкар!.. Ідзі, вуна, з Кулінкай пакарагодзь!» Ведаў бы я, што ў яе нага баліць, — не пёрся б напралом... Назло ёй, што адмовіла ва ўсіх на віду, і запрасіў Кулінку. Была такая — у канцы Малінаўкі жыла. Касавокая рохля, з буклямі на галаве. Кулдосу зробіць і ходзіць, хварсіць. Патанцавалі. Кулінка радуецца... Эх, Ева мая, бачу, усердзілася — заклыгала, як бусліха падстрэленая, дамоў.

— Не так жа ўсё было, не так!.. Што мне тая Кулінка, — усчала апраўдвацца маці. — Нага мая так разбалелася, што дзецца нейдзе, і я пакінула танцулькі. Да Мар'і зайшла, села пры акне, гляджу, як людзі ходзяць, і плачу. Сама сябе пракляла, што пайшла на вечарынку. А тут яшчэ, калі выйшла на вуліцу, Коля Марковічаў прычапіўся і ўсю дарогу быту не даваў: у жаніхі напрошваўся. Я пасмяялася з яго, дык ён надзьмуўся і пытае: «Грэбуеш мной?.. Чым я горшы за Граську?!.» — сплёў мяне, як абцугамі, муштруе. Думаю: «Накухталяе — і што яму зробіш, такому? — Падняла галас: — Не чапіся, людзей паклічу!» Праўда, Мар'я пачула валтузню нашу, выбегла з хаты і адагнала нахабу. Ён жа тады, Коля, пінжак мой як апрануў — сілком на плечы успяліў, — дык і не думаў вяртаць, тата недзе праз месяц прынёс... Не, тэя нагі свае не забуду. I што мы ні рабілі — дайжа курапку жывую прыкладвалі.

— Ой, мама, навошта ж курапку?.. — занепакоілася Надзя.

— Курапка холадам сваім боль знімае. Праўда, сама ссохне тут жа, звяне.

— Шкада курапку. — Надзя гатова была заплакаць.

— А Кулінцы, каб не радавалася дужа, што разлучыла нас у той вечар, я адпомсціў-такі... Беднай не да танцаў было, — бацька стрымана пасміхнуўся.

— Во адпомсціў — сорам дзецям сказаць... Падгаварыў падшыванцаў, дык тэя ў яе пуховую шапачку катышоў конскіх накідалі, яшчэ цёпленькіх.

— Кулінка маленькая была? — як відаць, Надзя ўважліва слухала.

— Не, дзетачка, не маленькая — такая во, як Валька Мішурава, як Ніна наша. Ладная дрындзёлка. — I — да бацькі: — Цябе ж, казалі мне, бачылі з ёй!.. Хм, касавокая. Не слухайце вы яго — саўсім нічога не бачыла здаля, пакуль акуляры не справіла... А-а, буклі запомніў?!. Табе ж яна, нябось, кожную ноч снілася. Млеў па ёй... I такая ўжо фанабэра — не падступіцца: «чтокает» ды «ктокает», па-гарадскому тужылася гаварыць, гэта ж — паўгода за няньку пабыла ў Мугулёве, акультурылася. Ды пратурылі — дзяцей дубасіла.

— Ну не скажы. — Бацька не здае пазіцый, абараняецца. — Нікога яна не дубасіла... Адмовілі ёй па другой прычыне — бахура стала да сябе вадзіць.

— Во-во! — усклікнула голасна маці. — Ах, і чаму ж ты не ўзяў яе сабе ў жонкі, тую Кулінку-малінку. Паказала б, дзе ракі зімуюць, буклі накруціла б! А я — нясмелая... — Памаўчала крыху, сабралася з духам. — Гэта ж, так і не дагаварыла пра нагу... Нехта мяне сурочыў-такі. Цяпер маладыя ні посту, ні чорта лоськага не баяцца. Ідуць у клуб дый скачуць на здароўечка.

Я не лавіў варон і таксама, як і Надзя, не-не ды задаваў бацькам пытанні. Даведаўся, што бабкай-павітухай у мяне была зусім не медыцынская сястра і не якая-небудзь Ціціха ці Ахрэміха, а Граська — мой родны бацька. Не верыцца нават: самародак-эскулап, прафесар мой бацька! Прыняў роды — ногцем перашчыкнуў пупавіну... Дзіва што, дзедаўскі метад — ногцем!

Нечаканае пісьмо

Яго недзе надвечар прынеслі. I было адрасавана бацьку. А дома ў нас, прызнацца, увесь час бытавала такая завядзёнка: калі паштовая карэспандэнцыя адрасавалася бацьку, то чыталі яе абавязкова ўголас — каб усе чулі, і ў першую чаргу маці. Бацька, канешне, і чытаць умее, як, зрэшты, і лісты пісаць, аднак бадай усе прысланыя яму дэпешы, як помніцца, самаруч бадай ні разу яшчэ не ўскрываў. Гэтае рабіў хто-небудзь з нас, дзяцей. Звычайна той, хто апынаўся тою хвілінаю ў маці пад рукой. Было, што нікога з нас не аказвалася дома, і тады маці забірала пісьмо і нібы жартам, нязлосна пад'юджвала бацьку:

— Грамацей мне тута знайшоўся... Скончыў паўкласа — і ўжо, знайце-ведайце, перапіску вядзе. Прыйдуць дзеці, то паглядзім, што гэта за пасланне. Няйначы ад журжы якой, бо нездарма ж так хвост дыбіш.

Гэты раз пісьмо патрапіла ў мае рукі. Бацькі не было дома, пайшоў на ферму, дзе вартуе калгасны статак. Я схаваў канверт за пазуху: можа, што важнае ў ім, тэрміновае, то няхай ведае, занясу.

— Райка пісьмо прынесла? — выйшла з гарода маці.

— Пісьмо... Ад Міхалькова, — сказаў я.

— Дык што ж ты схаваў яго?.. Чытай.

Прыкрая завядзёнка — зазіраць у чужыя пісьмы, але я мусіў чытаць:

«Герасім Андрэевіч, добры дзень!

Не даехаў я да цябе на гэтым тыдні... Звярнулі з шашы, дабраліся з горам напалову да Забітаўкі, а там і загрузлі. Дарогу здорава расквасілі вясновыя дажджы. Мусіць, на трактары й можна праехаць у твой Ходараў. На жаль, у нас быў не трактар, а паўтаратонка. Мы ў ахвоту набуксаваліся дый павярнулі на магістраль — падубічылі ў Чэрыкаў.

А да цябе ёсць у мяне, як паляўнічага начальніка, важная справа. Дзеля чаго ў Ходараў браўся?.. Наўрад ці здагадаешся, Андрэевіч, з кім я тут увесь тыдзень калясіў. Дык слухай: гэтым летам — разумееш? — баброў будзем лавіць! Не здзіўляйся, але іменна цябе прашу падумаць, якім чынам можна жывым зачураць бабра (нейкую, мусіць, лавушку давядзецца рабіць?). Прыехаў ажно з Масквы прадстаўнік Заалагічнай канторы Галоўнага кіраўніцтва паляўнічай гаспадаркі Малінін Кірыла Аляксандравіч. Ён у гэтай самай канторы загадвае аддзелам нарыхтовак і збыту. Кантора забяспечвае дзікімі звярамі й птушкамі ўсе айчынныя звярынцы, заалагічныя сады й паркі, ды шэраг іншых устаноў... А прыехаў да нас Малінін, каб арганізаваць, а потым і ўзначаліць работы па рэакліматызацыі баброў, якіх мы (уяўляеш ?) і будзем лавіць. Як, Андрэевіч, радасныя навіны?!

Малінін цяпер у Мінску — узгадняе з рэспубліканскім начальствам месца адлову баброў. Павёз ён таксама і спіс мясцовых паляўнічых, якіх мы тут з ім падабралі для гэтай работы. Уключыў я і цябе ў той спіс. Так што — рыхтуйся, будзеш брыгадзірам. Табе прызначаны ўчастак з Проняй і блізкімі да яе балотамі-азёрамі.

Адлоў пачнецца з 15 ліпеня. К гэтаму часу ты падрыхтуй лодку і бабралавецкія снасці. Папярэдне не забудзь прайсціся паўз Проню і азёры, добранька абследуй пасяленні баброў, а заадно прыкінь, колькі іх там жыве... Глядзі толькі, не ўздумай адмаўляцца.

Герасім, я ўпэўнены, што ты прымаеш гэтую прапанову, занятак па сіле, адужаеш. Бяры сабе ў памагатыя сына свайго. Але, праўда, патурбуйся, каб і ў яго быў паляўнічы білет, іначай не дапусцяць да работы. Вось і ўсё. Будзеш у Слаўгарадзе — заходзь. Міхалькоў».

Такое пісьмо, канешне ж, трэба хутчэй несці бацьку. Прапанове Міхалькова ён яшчэ як абрадуецца!

— Міхалькова быдта чарвяк які точыць — хоча бацьку твайго, мамуку гэтага, папіхайлу, уперці ў свае аглоблі, — затрывожылася маці. — Не хапала шчэ, каб у багну дзе ўваліўся, гойсаючы па балотах ды азёрах... I што яны сабе думаюць — баброў жа няможна лавіць, навошта грэх на душу браць?!. Няма чаго яму, інваліду, зрывацца ў свет. А ўздрэнчыцца слугой у Міхалькова стаць — не сысці мне саццюда! — кіну-рыну ўсё і пальцам не пашавялю, нічагенька не стану рабіць па гаспадарцы...

Міхалькова я ведаў даўно, і нават колькі разоў бачыў на свае вочы. На пасадзе старшыні раённага таварыства паляўнічых і рыбаловаў ён ужо ці не трэці год. З намі знаецца з даваеннага часу, калі яшчэ Слаўгарад называўся Прапойскам, і бацька мой рабіў там пажарнікам. Неяк заязджаў, помню, і гэтай зімой да нас — рыхтаваў аблаву на ваўкоў. Дзве ночы спаў на печы — застудзіўся, шкіпінарам спіну і грудзі расціралі. З-за гэтай яго застуды ваўкоў тады не ўлучылі абкласці ў нашым лесе — уцяклі ажно за Сож, і там іх, васьмёра, высачылі толькі праз тыдзень.

Калі я заявіўся на ферму, бацька калоў дровы. Ён сабраўся прагрэць вартоўню, а заадно і ваду ў катле ўскіпяціць — для ранішняга пойла цялятам. Пісьмо не стаў чытаць, адно мімаходзь глянуў на канверт.

— Хм... Міхалькоў азваўся. Што ж, пачытаем. Схаджу ў пуню, пагляджу, як там, — зноў, можа, дрэнная прывязь і каровы лэхаюць туды-сюды, ворсаючы рагамі адна адну. Упарадзі тут, пакуль вярнуся, дровы, — і пайшоў.

Я ўзяўся даколваць сасновыя цельпушкі...

Вярнуўся бацька недзе праз паўгадзіны. Абцёр аб парог падэшвы гумовых ботаў, прычыніў дзверы, каб не адбіла ветрам, пратупаў да бачка з вадой і адкруціў кранік. Падставіўшы пад слабы струменьчык рот, стаў піць. Потым зняў шапку з чорным скураным верхам, падклаў пад калена і, зірнуўшы на дровы, якіх нарыхтаваў я даволі-такі шмат — прынёс да печкі і склаў грудком, як дома, — заключыў:

— О-о, назаўтра шчэ застанецца... — Палез рукою за печку— дастаў прыхаваны смольны ашчэпак, пакалоў на дробныя аскабалкі. — З такою падтопай дровы ўраз загарацца! — Узвёўшы з абярэмца паленін «зрубчык», паклаў пад яго смольны друз, затым ускінуў споверх яшчэ колькі плашакоў таўсцейшых. Сукаста-нязграбны цельпушок, той самы, якому я не даў рады, затрымаў у руцэ. — Э-эх ты, дрывасек. Трэба ж было во тут цяпнуць, між сучкоў. Бяроза — тая шчопкая. А сасновую сукардычыну адным махам не расшчэпіш... Ат, вялікі клопат, згарыць, — адклаў паленца ўбок, дастаў з нагруднай кішэні запальніцу, чыркнуў — і кнот адразу загарэўся. Падпаліў смалякі. — Каторы раз прашу Пугацёнка, каб памяняў ланцугі. А ён, як і не загадчык фермы, як і не яго гэта абавязак, усё мудрыць-выгадвае: скруціць дроцікам звёны, сцісне абцугамі дый зноў чапляе на шыю карове. Тая аж задыхаецца — каротак ланцуг, круціць галавой, пакуль і не парве. А тады й давай гізаваць па ўсёй пуні. Ганяйся за ёй, лаві, пройду рагатую... Буржуйка адарвалася. У яе ж рогі, што вілы, так і глядзі бок прасодзіць. — Пачаў рабіць самакрутку. — Давай, чытай пісьмо... Што ўжо ён там прыдумаў? Можа, на канферэнцыю якую выклікае.

— Пра баброў піша.

— Ажно так? — Бацька прыкурыў самакрутку ад агню, які пачынаў ахінаць дровы. — Новае нешта, калі пра баброў...

Я прачытаў пісьмо. Бацька ўсміхнуўся:

— Бачыш, сябры не забываюць. Праўда, адлоў яшчэ далёка — пакуль жа ўсё наладзіцца... Значыць, рыхтавацца будзем загадзя, спакваля: цяпер бы трэба ваўчыцу падкаравуліць, як-раз, можа, і вывадак надарыцца забраць... Сена назапасім.

— А дзе мы лодку возьмем? — запытаў я, бо гэта мяне больш за ўсё непакоіла.

— Лодку?.. Купім лодку!

— А калі Іванаву ўзяць? — Ніна нядаўна выйшла замуж, Іван, муж яе, жыве ля Сожа ў вёсцы, куды й Ніну забраў. У іх там ёсць нейкая лодка. Днішча, праўда, дзіравае, але можна заканапаціць.

— З Іванавай пэтлухі застануцца, калі правезці на машыне сотню кіламетраў... Лодку мы або купім, або зробім самі. Хаця, думаю, не ўправімся ў гэтым годзе. Давядзецца купляць. А дзе, от, грошы раздабыць, падумаем. — Бацька ўзяў не расколатую мной паленіну і шпурнуў у жэрава печкі. Рой іскраў абдаў яго руку. — Бачыш, і калоць не трэба... Тут усё згарыць, нават асінавы барсучок...

Я гляджу на яго — не разумею, чаму «асінавы», і, зрэшты, што гэта за барсучок такі? Перапытваю, бо здагадваюся, што тут нешта не так, нейкі досціп тут:

— Асінавы барсучок?..

— А ты не чуў?.. Хаця — Юдзін цябе не вучыў, а Жэніка. Значыць, кватараваў ён у Хрысцінкі, Юдзін. Ды нечага там не паладзіў са старшынёй сельсавета, той і сказаў, каб сам — не зломак, з рукамі-нагамі! — нарыхтоўваў сабе дровы. Я тады лесніком быў. Іду Майданам, ружжо на плячы. Чую, забрахаў сабака мой. Прыслухаўся — на чалавека. Прайшоў крыху — сустракаю Юдзіна. З тапаром, бачу. Пытае:

«Андрэевіч, дзе тут можна барсучок на растопку прышукаць?»

А я даўно нагледзеў сухастоіну з барсуком. Метры ў два барсук, смольны. Кажу Юдзіну:

«Цераз дарогу, направа, здаравушчая сухастоіна стаіць — воз дроў будзе і смалы на месяц».

Юдзін падзякаваў і пайшоў направа, а я — сваёй дарогай.

I што ж атрымалася. Вярнуўся ён з лесу і хваліцца:

«Ляснік мне добрага барсука нараяў. Тапаром, праўда, цяжкавата было валіць сухастоіну — нацюкаўся ў ахвотку, аж уваччу цёмна. Барсук прыцягнуў на гарбе, а заўтра вазьму каня і ўсе астатнія дровы перавязу... Але ж і дабрэнны цяльпух — кукса вялікая, так пёрла смалу! Цяпер вы, гаспадынька, — радаваў ён Хрысцінку, — клопату не будзеце мець да самай вясны, растопка выдатная. Ляснік, па-мойму, сам хацеў спілаваць сухастоіну, ды па добрай душы сваёй мне ўступіў... Выдатная растопка!»

Хрысцінка ўзрадавалася:

«Э-э не-е! Мы гэты барсучок, Лявонавіч, на растопку не пусцім. Газа ў нас выйшла, і ў лаўцы нямаш. То парэжам яго, паколем меленька — і па аднэй смалінцы на камянку паліць будзем...»

Назаўтра паглядзела Хрысцінка на «смольны барсучок», што прыцёг яе кватарант, і... апоўдні бадай усе ў вёсцы ведалі, што Юдзін ажно з Майдана нёс на сабе асінавы лішаяваты цяльпух: не ведаў, што гэта лішай такі, нездаровая нарасць — лес жа, як і людзі, таксама хварэе. Прыбегла Хрысцінка да нас — думала, я пажартаваў так з настаўніка. Аж ён, дзівак, убачыў асіну хворую і рашыў, што яна і ёсць сасна-сухастоіна. — Бацька скончыў расказ пра Юдзіна, заторкнуў пісьмо ў канверт, перагнуў напалам і схаваў у нагрудную кішэню. — Павёў я, значыць, назаўтра Хрысцінку з яе кватарантам у лес, паказаў сухастоіну — рэжце! Смяюцца... Во табе і настаўнік. Вёска для яго — цёмны лес. У горадзе такому прасцей, бо жыве чалавек на ўсім гатовым: пайшоў — купіў... А тут да ўсяго дайсці самому трэба, тут не горад. От, дапусцім, паехаў бы я, скажам, куды ў Арменію.

— Гэта чаго ж так далёка ехаць, навошта?

— Ну, а Юдзін жа, во, знеткуль прыкаціў!.. Значыць, паехаў бы. I што?.. З мяне смяяліся б там — дзікуном хадзіў бы між людзей мясцовых: ні мовы, ні звычаяў іхніх не ведаў бы, ні мудрасці. А яна ж, мудрасць, заўсёды ў дробязях тоіцца, не адразу даецца ў вочы. У сябе дома ўсё навырунку, усё бачыш і разумееш... Дома мы надта мудрыя!

Слухаю бацьку, дзіўлюся з яго разваг. Расказвае — і ты верыш: так жа ўсё сапраўды й было. Іменна так!

Паляванне на ваўчыцу

Вясною хораша ў лесе. Б'е ў скроні тугі хваёвы настой, трымціць, туманіцца смужлівы золак. Святлеюць, наліваюцца сінькай прарэхі ў вершалінах соснаў.

Мінаем балотную рачулку Жалезінку, і я, успомніўшы, што дзед мой, Андрэй, тут некалі жыў, пытаю у бацькі:

— Котлішча ад леснічоўкі далёка адсюль?

— З паўкіламетра шчэ, а што?

— Паглядзець бы... Там і калодзеж быў?

— Крыніца... А побач з ёй — камяга. Доўгая, вёдзер на дваццаць. З яе пілі не толькі коні ды каровы. На золку ласі прыходзілі, казулі, — няспешна гаворыць бацька. — Дворышча багатае было: пуня, пограб, клець, лазня... Усё мелася. Трое леснікоў тут жыло і аб'ездчык. Праўда, не ўсе былі сямейныя. Толькі аб'ездчык... Дзед твой пасля жаніцьбы на Усохі перабраўся.

Ужо добра развіднела. Я іду побач з бацькам, слухаю і з цяжкасцю веру ў тое, што ў такой глушэчы некалі нехта жыў — неверагодна проста.

Ускорасці павярнулі ў дробны хмызняк, пасля нечага панесла нас у непралазны гусцеж — спрэс адны елкі: маленькія — па грудзі, вялікія — як не да воблакаў. Нарэшце прадраліся на квартальную лінію, напаўзарослую маладым бярэзнікам, сярод якога вілася-бегла даволі-такі прыкметная ў высокай траве сцяжына.

— Прыйшлі... Тут — самая чмурэча, воўчае месца. — Бацька паазіраўся па баках — выбіраў мусіць, дзе б зручней мне было пільнаваць ваўчыцу. — Пад гэту во кучомістую ялінку садзіся. Якраз і вецер на цябе... Тут жа ў яе самы ход! Эх, троху прыпазніліся... Глядзі, не доўга думай: паявіцца — цаляй пад левую лапатку. Хлоп — і глядзі, каб не ўпусціць момант для другога стрэлу. Зарадзі, не забудзься, карцеч у правы ствол, а дранкулю — у левы. Паперша з правага бі, карцеччу, а тады ўжо — наўздагон, дранкуляй шарахнеш... Давай-ка пры мне зараджай, а то каб не было, як Сцяпану Трусу: качыным шротам паліць па ваўку, а той і не думае падаць, бяжыць сабе міма сцяжкоў. I сігануў бы з абкладу, калі б не Адамовіч — гэты, з Усоху што. Пацэльна сцебануў воўк — капырсь у снег, задрыгаў нагамі. — Бацька сабраўся, здаецца, закурыць — дастаў з нагруднай кішэні гімнасцёркі распачатую васьмушку махоркі, але тут жа і схаваў у тую ж кішэню. — Ну, пільнуй... Не засні толькі. — I пайшоў на суседнюю квартальную выцерабку — у тыле каб (так і сказаў) прыхапіць ваўчыцу.

Сяджу пад елкай, пільна ўглядаюся ў кожны кусцік... Ужо сонца стала даймаць расу, і прасека нейкі час дымілася рыхлым туманцом, слаба праглядвалася. Ва ўсю ўжо, гучна-настойліва, чычыкалі дразды, гойсаючы з дрэўца на дрэўца. Праўда, ніводзін з іх пакуль так і не сеў паблізу — баяцца мяне, пэўна ж, і ружжо бачаць.

У мяне паявілася нявера: з нашае задумы наўрад ці атрымаецца што — ваўчыца не пойдзе лініяй, чуе яна чалавека здалёк. Прыгадалася, як мы з бацькам недзе больш за два тыдні патрацілі на яму-пастку. Пасля вайны ваўкі сноўдалі вялікімі гайнямі, збродавалі як мае быць, аднак начэпленай над ямай прынадай пагрэбавалі — здохлае цялё засталося нечапанае. У пастку нашу, апрача Жуліка, якога Аўхім'я, суседка, выгнала з двара за тое, што душыў пісклят, ніхто і не патрапіў.

Раптам... Я ажно прысеў — усё спынілася ўва мне: і кроў, здаецца, і думкі — у кустах нешта матлянулася. I тут жа — гоц на дарогу. Бог ты мой — заяц! Кудлаты, нехлямяжы: поўсць боўтаецца злямчанымі шматкамі. Ліняе касавурык. Эйш, сеў якраз на сярэдзіне ўзаранай паласы й вушкамі пахітвае. Дзіўна проста: і вушы яго ліняюць — тырчаць уверх, голыя, хоць рагатку рабі. Праз якую хвіліну выбег і сеў зусім недалёчка ад мяне другі шарак. Гэты ўжо крыху большы. Пэўна, зайчыха. I яна, зайчыха, была такая ж непрыглядная і гэтак жа сама хітала вушкамі... Што ўсё гэта значыла?

Трэба ж, менавіта ў гэты самы час выйшаў на прасеку бацька — вяртаўся са свае засады. Меншы заяц раптам наструніў вушы (о, гэта не рагатка, а хутчэй антэна-лакатар!) і скокнуў з ворыва ў хмыраз. Зайчыха — следам.

Пакінуў і я свой «пост», выйшаў на сцежку.

— Ну і што? — спытаў бацька якраз з таго месца, дзе толькі што былі зайцы. — Правароніў?!. — Ён пільна ўглядаўся збоч сцежкі. — Эт, разінька! Правароніў... Во! Раса збіта. Не, чакай. — Ці не заўважыў на ворыве заечыя сляды? — Зайцы наслядзілі, — сказаў ён расчаравана. — А я ўжо думаў — яна прайшла, ваўчыца.

— Іх два было! — вырвалася ў мяне.

— Так блізка — і не стрэліў, вытрымаў?

— А што?.. — Я насцярожыўся: мы ж не зайцоў прыйшлі страляць.

— А то, што я правільны выбар зрабіў. — I патлумачыў: — Ого, каб гэтых зайцоў ды ўбачыў хто з нашых ходараўцаў — нізавошта не ўседзеў бы так во, як ты, пальнуў бы... Ясна?

— А-а... — Я радуюся, што бацька таксама на маім баку. — Дык а выбар, тата, пры чым тут?

— Выбар?.. Помніш, мы ўтраіх хадзілі ліса капаць? Тады я ўсё думаў, каго выбраць сабе ў памагатыя: Жэніка або цябе? Ну, даў я вам абаім стрэліць.

— Помню! У дашчэчку стралялі. I я сем шрацінак загнаў.

— Во-во! А чаму ты загнаў, а не Жэнік, ведаеш? Ён жа старэйшы, дый раней ужо страляў.

— Вы яму патрон халасты далі?

— Не-е. Патроны аднолькавыя былі. Ён, калі націскаў на спуск, жмурыўся. А ты адразу — шчоўк!.. Ты не чакаў стрэлу, а ён толькі й думаў аб ім.

Мы збочылі, і праз колькі метраў бацька спыніўся.

— Піць не хочаш? — спытаў.

— Крынічка?!. Са зрубам нават. У лесе, а нехта ж, во, зрабіў. А якая ж вада чыстая! — Дзіўна мне ад таго, што бачу сябе ў крынічцы, як у люстэрку.

— Кожны год папраўляю, чышчу... Вада ў ёй смачная, так.

— Дык, гэта, і жыў тут дзед?

— Выходзіць, што жыў... На той дзялянцы, — паказаў рукойна пралысіну, — гарод быў. А там вуна, дзе палын расце, там пуня стаяла. Я добра помню: сцены ўсе былі шротам пасечаны. Збяруцца, бывала, леснікі — і давай выяўляць, чыя стрэльба кучней б'е... У гэтым жа ружжы, што ў цябе, ствалы з дзедавай пістаноўкі. Занясу Мікіту — ён падбярэ да іх калодку, ложу зробіць, і ружжу твайму цаны не будзе.

Дзядзька Мікіта жыве над Сожам, у вёсцы Бакаў. Залатыя рукі ў чалавека! Збройнік. I паляўнічы заядлы. Не ведаю чаму, але бацька мой не надта каб ірваўся да яго ў госці. Звычайна тады йдзе, калі паклічуць на якую бяседу — вяселле, хрэсьбіны, не кажучы пра хаўтуры.

— Трэба ж, гэтыя ствалы з дзедавай пістаноўкі... — Даўным-даўно ўсё тое было, аб чым расказвае бацька, і якія там ствалы маглі ўцалець за такі віхурны час. Аднак жа ўцалелі — бацька апароў іх у Адамовіча: валяліся за печчу як непатрэбшчына.

— Калі б твой дзед не паехаў у Сібір, ён бы шчэ і сёння жыў— хадзілі б разам на паляванне. Хадзілі б!.. Дык не ж — уздрэнчыўся ехаць. Тады ўсе нашы выбраліся, адзін я застаўся. Марша, праўда, ускорасці вярнулася, выйшла замуж і пе-рабралася ў Трасліўку да Захара, мужа свайго. I Мікіта ў Сібіры не затрымаўся — у Бакаве хату паставіў, цяпер давольны: Сож пад бокам, лес, луг. Цвёрда акапаўся, нікуды ўжо не рыпаецца. Я, от, і думаю: вёска без рэчкі — сірочая вёска... Яно і ў Ходараве нашым можна было б жыць і радавацца, ды вада далёка, не побач. Пабудавацца б дзе, пакуль не позна, на беражку, ля рэчкі ці возера, ды матка твая не хоча зрывацца з абжытага месца, кажа, што лепшага за гэты куток ёй не трэба. Я такі быў цвёрда намерыўся будавацца ў Прапойску, аднак немец усе мае планы парушыў... Ну, няхай сабе і без рэчкі — усё роўна ж і тут вольна жывём: ходзім і на паляванне, і ў грыбы-ягады.

— У вёску Усохі дзед Андрэй калі пераехаў?

— Я нарадзіўся ўжо на новым месцы... Недзе з год пасля пераезду. А ў Ходараў перабраліся акурат перад калгасамі. Жыццё наладзілася, толькі б радавацца, а тут — на табе! — матка мая памерла. У нашу сям'ю ўбіўся чужы чалавек — мачыха. Нездарма кажуць: адна бяда не ходзіць — за сабой дру-гую вядзе.

I праўда. Дзед мой, Андрэй Парфенавіч, пасля смерці свае жонкі, Мар'і Аўхімаўны, пражыў у адзіноце не больш года. Аднойчы, паснедаўшы, як сышоў з дому, дык аб'явіўся толькі праз тыдзень. I не адзін — прывёў з Рагаліны, далёкае залеснае вёскі, сабе ў жонкі кашчава-рослую, лупавокую Арыну, якая к гэтаму часу сумела перажыць ужо другога мужа. I вось — лупавочцы выпала новая радасць: яшчэ даволі пахватный дужы, хоць і ў гадах, Андрэй Парфенавіч вызваўся быць яе трэцім абраннікам.

Новая мятла, хоць і не так чыста, але па-свойму мяце. Гэта праўда. Арына-мачыха не проста «мяла» — лютавала, стукацела чапялой, якую бадай не выпускала з рук. У спрэчках з падчарыцамі й пасынкамі, а найчасцей з нявесткай — жонкай пасынка Граські — ходырам уся хадзіла, запалялася, бы смольны корч, і, каб нічога не рабіць па гаспадарцы, знарок бралася на печ і там, квохчучы, бухцела, як дзяжа, войкала, пасылаючы бясконцыя праклёны сваёй крыўдзіцельніцы. Стары патураў неўтаймаванай бухцёлцы — жонка ж усё-ткі, уцеха. I валадарка яго сэрца з яшчэ большым імпэтам кідалася ў наступ:

— У яе ж, вунацькі, адзін у пушку, а другі — у брушку, — юдзіла мачыха, цягнучы з чорнай душы не менш чорную павуціну. — А ў хаце як запушчана, бачыш?!. То ж яе работа, нявехніна... Трэ аддзяліць Граську!

— Ты хоць думай, што гаворыш... Хм, лёгка сказаць, — зачумлены гаспадар быў у недаўменні. — Ён жа — мой родны дзіцёнак!.. Няхай жыве, месца хапае. Дый куды яго аддзяляць, навошта?

— Не аддзеліш — знай: не жыць нам мірна-спакойна! Надвечар, падаіўшы карову, Арына стала ўпарадкоўваць малако. Заліла глячкі, схавала ў суднік пад замок. А тут якраз жа ўнучка прачнулася — Ніна, дачка таго самага Граські, якога мачыха аддзяляць надумала. Малая падышла да бабкі, папрасіла «мака». Арына не адмовіла, але замест малака Ніна атрымала паўнюткую (якая таравітая бабка Арына!) конаўку абмыек з даёнкі. Праўда, гэтую сцэнку пабачыў на свае вочы пасынак Граська. Ён падняўся з нараў, што былі пры печы, і мусіў узламаць замок ды накарміць дачку. Не таіўся, не крадма ўсё гэта рабіў. I каб мачыха не адскочыла, абмыйкамі тымі захліснуў бы ёй лупатыя безікі, а так адно космы ды крамную шадронавую кофту абліў.

Тыдзень грукацела чапялой Арына, гару посуду перамазкатала. Яе мужанёк месца сабе не знаходзіў, нарэшце не вытрымаў — прыняў ультыматум пакорна: пагадзіўся аддзяліць сына. Але і гэтага ёй мала — зноў упёрлася ў сваё: нічога ж каб не аддаць, не рушыць каб гаспадарку.

Без суда не абышлося. Маладыя атрымалі прыбудову да хаты, старую пуню і цёлку. Але радаваліся гэткім шчасцем не вельмі доўга: дзед Андрэй з'ехаў у Сібір. Хату разам з прыбудовай і ўсім падворкам, склепам і пчэльняй прадаў. Крута абышоўся з сынам, жорстка. I бацьку майму нічога бадай не заставалася, як скарыцца з лёсам.

Прайшло многа гадоў. Мачыха Арына перастала быць мачыхай — дзед Андрэй памёр. Дачасна пайшоў на той свет: быў на паляванні, стрэліў па зайцу, а ствол аказаўся забіты зямлёй — ружжом і дало па скроні.

Бацька:

— Пачалі мы з Евай будавацца. Помню, купілі пуньку-трысценак, то я сцяну ўрубіў. Во на хату стала падобна. А рабіў жа так: ноч коні пасу, а ўдзень ля хаты стараюся. Потым і ўлазіны згулялі. Свая хата, свая і гаспадарка!

— От жа — дзед... Нядобра як зрабіў. У Сібір ён з'ехаў ад сораму, канешне.

— Ды не, лепшай жыткі шукаў, зямлю ўрадлівую. Да таго ж — у яго тут злоснікаў многа было. Іх атожылкі, думаю, і мне шкодзяць. Або, скажам, куды падзеліся ўсе тыя бандыты, што рабавалі, жылі з чужога мазаля? Адных — так, пабілі, другіх засудзілі. А ўсе астатнія нечапаныя засталіся. Знеткуль жа ў вайну паліцаі браліся... Кусціліся яны з бандыцкага кодла, адтуль!.. Дзёміда забілі, а яго хаўруснікі засталіся, помсцілі.

— Гэта хто — Дзёмід?

— А быў такі... Жыў нейкі час таксама ў Жалезінцы, лесніком рабіў. Лес тайна прадаваў. А дзед твой вазьмі дый залаві злодзея ў сваім абходзе. Праўда, не самога, а яго хаўруснікаў. Тыя давай адпірацца: «Дзёмід нам дазволіў — гэта яго абход...» Прыкінуліся паўдуркамі. За гэта Дзёміда звольнілі з леснікоўства. Няўносна стала яму — затаіў злосць. Забралі яго ў салдаты, трэба ж на фронт ехаць, а ён — уцёк, дызерцір... На Усох прывалокся. Зайшоў да Юркі Нядзюхі, той яго падпаіў, сам напіўся. Ідуць вуліцаю, п'яныя. Дзёмід — з вінтоўкай, страляе ў неба ды гарлапаніць: «Андрэя біць іду!..

А Марша ў супрадкі да Шураёвых хадзіла. Там і дзевак поўна хата, і хлопцаў. Пачулі страляніну — пакідалі самапрадкі й верацёны, выбеглі ўсім гамузам на вуліцу. Чуе Марша і сваім вушам не верыць: Дзёмід грозіцца бацысу забіць. Дзеўкі кажуць ёй: «Не стой — бяжы двору, ратуй бацьку свайго!»

Пабегла... Ухапілася ў хату — крычыць не сваім голасам, вые: «Скарэй, татачка, уцякайце — ідзець вас Дзёмід біць!.. Ужо ж саўсім блізка ён...»

З хаты ўсе паўцякалі, засталася кватарантка, настаўніца. Пасля расказвала:

«П'яны салдат уваліўся ў хату — пытае: «Гыдзе Андрэй?!.» Яна не разгубілася, спакойна адказала: «Не ведаю».

Дзёмід раззлаваўся і давай пужаць — стрэліў у столь. Уіякнуў дзяўчыну, яна і кінулася наўходы — прыткая, праз акно выхапілася... Ад нас, не знайшоўшы бацькі, Дзёмід пайшоў з гэтым самым Юркам на сходку. Там якраз парцейцы мясцовыя сабраліся і аб нечым усё далдонілі. Яны ж, помню, з вечара як стануць гаварыць — да раніцы. Не закрываліся — хто хацеў, ішоў і слухаў... Значыць, да іх гэтыя зухі й заявіліся. Разладзілі сходку: Дзёмід загадаў парцейцам стаць да сцяны і падняць рукі. Сам жа ходзіць і вызірае, з кім бы паквітацца. «А-а, ты мне, стала быць, і нужан! — Запыніўся ля Данілы Маркава, актывіста. — Маліся, смаркач!..» Даніла не разгубіўся — пад стол, а там — пад лаўку, прапоўз да дзвярэй. На лаўцы сядзелі жанчыны, спадніцы ў іх доўгія, і Данілу не відаць было. Уцёк... Яго будзёнаўка засталася на стале. Чырвоная зорка на ёй, дык, казалі, Дзёмід, калі глянуў на будзёнаўку, ажно закалаціўся — твар разбусянеў ад злосці, гарыць. Сабраўся ўжо страляць пад стол, ды ў гэты момант гаспадар хаты, Ляксандра Рыхвейка, падскочыў і падбіў ствол вінтоўкі ўверх. Куля пашчапала бэльку. Бабы загаласілі. Тут, як віхор, ухапіўся ў хату Даніла, вырваў у Дзёміда з рук вінтоўку і штыхом яму— шах у пуза! Той паволі асеў і стаў курчыцца ад болю... Назаўтра і сканаў. Паклалі яго на сані — многа сабралася людзей — і адвезлі ў балота, у гэтае самае Ручча, скінулі ў паніўку.

— Гэтак зрабілі?

— Следчы прыязджаў, допыты вёў, страшыў турмой за самасуд. Дзёміда з балота дасталі-такі й адвезлі бацькам... Здаецца, ці не год умоўна атрымаў Даніла.

Мы праходзілі паўз барсуковішча. Бацька нечага прыпыніўся і стаў прыглядацца, бачу, да палатна дарогі — усё роўна як нешта шукаў і не знаходзіў.

— Сляды мо чые гледзіцё?

— Скажы ты, няма тут, напэўна, барсука. (А-а, шукае барсучыныя сляды!) Кожны ж год жылі барсукі, а сёлета — пуста?.. Ды не можа гэтага быць! — Ён спыніўся. — Давай-ка, сын, завернем і гляньма: сам сябе праверу — жылі ж тут барсукі.

Збочылі ўправа. Не прайшлі й паўтараста метраў, як апынуліся перад пясчанай, з вышэзнымі соснамі земляной выпухлінай. Сосны — роўненькія, тоўстыя, з мядзяна-цёмнымі гонкімі стваламі. Спецыяліст які, відаць, назваў бы іх карабельнымі. Ды не бачыць ім таго карабля — цішком спілуе-здробіць на дор хто-небудзь з саматужнікаў: калі не Ціток Ляўшак, дык Адам Тарасеня, і прададуць куды ў Крычаў ці яшчэ далей — у Магілёў, таму, хто будуецца, каму пазарэз трэба. У Адама дык нават даўбешка гумай абіта — гэта, каб ціха, без погаласу стукаць у непралазнай глушэчы. У лясной вёсцы — яно ж так: адзін жыве сумленна, бясшкодна, другі — мудруе, шукае выгоду, пабочную капейку гоніць. «Лес — бес... Ён вялікі», — думае гэты, другі.

— Тата!.. Пагляньце, капкан у нары... Наструнены! — Я трывожуся: добра, што сабакі з намі няма — адсек бы, не тут кажучы, лапу.

Бацька падышоў, узяў паленца і сунуў кончыкам у шырока разяўленыя дугі капкана, і той, усё роўна як згаладалы звер, падскочыў і спружыніста клацнуў, перашчыкнуўшы паленца. I яшчэ мы тры капканы выявілі й гэтак жа сама абясшкодзілі. Пастаўлены яны ў спадзеўцы на тое, што барсук, вяртаючыся з жыроўкі, у які-небудзь ды патрапіць. Гэтага аднак не адбудзецца — мы забралі капканы з сабой...

— Чые ж гэта зялезы?.. — не мог супакоіцца бацька. — Няўжо Мітрэй і сюды дапяў? Толькі ў яго такі дрот, той самы, што ў электрыкаў спуліў. Цяпер ужо ніцун і барсукоў звядзе, калі ўнадзіўся. Ён гэтай зімой двух дзятлаў забіў.

— Дзятлаў?

— Хадзіў па лесе, звера ніякага не знайшоў, а заманулася пальнуць. Убачыў дзятла — тах! Той і шмякнуўся прабітым мячыкам яму пад ногі. Прайшоў троху, як зноў асачыў дзятла: сядзіць на самай макавушцы, высака, дзяўбе ў кузні хваёвую шышку, ласуецца семкамі. I гэтага ўхайдокаў бы, каб я не падаспеў... Стаў сарамаціць, дык ён мне і кажа: «Навошта ж я ружжо купляў, траціўся, паляўнічыя ўзносы плачу, га?..» Летась бабра таго, што лёдам прыцёрла і мы з Жэнікам знялі з крыгі напаўжывога, злавіў... Бач, спрытнюга! Адхаялі-ўратавалі звера, прынеслі ў Ручча, а ён не паглядзеў, што рэдкі звер, — забіў. Раскапаў нару і задушыў.

— Можа, хто іншы?

— Ён!.. Сляды яго, крывапятыя. Я спадзяваўся, што раз-вядзем у Руччы баброў, яны наробяць плацін, затрымаюць ваду і будуць жыць. Корму ім тут — толькі еж... Ды дзе ты што развядзеш, калі побач жыве чалавек-ненасыта.

— Гэта ў Мітрэя туберкулёз, кажуць? — цікаўлюся, бо чуў што ён нават дакументы займеў на інваліднасць другой групы.

— Аціх, клопік, у шчылінку зашыўся... Можа, і туберкулёз, хвароба яго знае, а чорт ведае. Хто ваяваў, а хто туляўся... Ён жа, гэты самы Мітрэй, калі забраў маю гармоню, дык стаў немцам ды паліцаям вечарынкі йграць. Як ужо ён памагаў акупантам — судзіць не бяруся, а што весяліў — тое ўсім вядома. Прыхваснем быў, слугою. Цяпер, можа, і раскайваецца, бо прагадаў, не на тую карту паставіў. Аднак дзяржава да яго, бач, спагадная: пенсію дае, шкадуе — хворы ж. Замежны зламыснік які, нябось, не верыць, што ў нас так усё і ёсць. А яно ж ёсць!.. Пры вобыску Мітрэй дужа праг гармоню знайсці. Знайшоў і забраў. Бубен таксама прыхапіў... Іван Луцэін, дзядзька твой, бубен, праўда, вярнуў — сцягнуў, калі Мітрэй, п'яны, спаў. Гармоню не ўдалося ўзяць — у руках трымаў.

— Шпанюк жа ён быў а з паліцаямі звязаўся... Хоць і гаворыць, што па дурасці тое зрабіў, ды ці ж гэта дурасць? — Мяне аж распірала ад злосці на Мітрэя. — Хацеў лёгка і весела жыць, бесклапотна... А цяпер — сагнуўся, згорбіўся. Стаў ціхі, непрыкметны.

— Ніхто ж у паліцыю не гнаў сілком — сам пайшоў... Бацька яго немцам памагаў, за што і паплаціўся жыццём. I сын — такі ж самы сугней.

За Малінаўкай, збоч шашы, атайбаваўся паліцэйскі ўчастак. З немцаў былі там адно начальнікі, а ўсе астатнія ваякі — набрыды, тутэйшыя адшчапенцы, былыя крымінальнікі. Вылюдкаў гэтых узброілі, абучылі й сталі выкарыстоўваць у карных экспедыцыях. Сваё гадзючае гняздоўе, управу, паліцаі так умацавалі, што нібыта маглі — паўсюль хваліліся — самастойна абараняцца ад партызанаў больш за суткі.

Я хадзіў у Малінаўку да свае бабкі Донькі, да цётак Мар'і й Марусі — падоўгу гасціў у іх.

Неяк апоўдні ў хату да цёткі Мар'і ўваліўся п'яны паліцай і папрасіў выпіць.

— Або-о, дзе ж я табе гарэлкі вазьму? Сам жа бачыш: не жыву — мадзею... Не да градусаў мне, — спавядалася цётка. — Няма з чаго іх гнаць, усё голад падчысціў.

Шчырым прызнаннем ад паліцая ніяк не адкараскацца — яму трэба пляшка сівухі! У цёткі ж нават і грама не было самагону і за гэта паліцай пакараў яе так: загадаў «дзяжурыць» пры іх управе — на працягу ўсяго тыдня забяспечваць вадою гарнізон, ці, як яшчэ называлі паліцэйскую ўправу «куратнік». Па тым часе гэта была страшная кара, такое дзяжурства. I адмаўляцца не было як — загад!

Цётка начэрпала вады ў тры бочкі-асінаўкі, апусціла ў іх накрыўкі — старыя днішчы ад гэткіх жа бочак, каб вада не так выплёсквалася на грэблі, умошчанай тапорнікам. Я напрасіўся паехаць разам, і цётка ўзяла мяне з сабою.

Худзенькая «манголачка», белагрывая кабылка, напаўсілы цягнула рыпучыя калёсы. Віхлястае задняе кола чаплялася вобадам за грабёнку драбін. Метровы канец трайні зручна тырчаў ззаду калёс, і я, ухапіўшыся за бочку, стаяў на ім — цікаваў за колам-крывуляй, баючыся, каб не саскочыла з восі... За вёскай ужо, ля могілак, дагналі знаёмага паліцая. Ён не ішоў — плёўся нага за нагу, і такі быў п'яны, што ледзьве трымаўся на нагах. Да ўсяго яшчэ і спяваў — выкрыкваў штосьці незразумелае, лухту нейкую. Кабылка, здаецца, і тая збаялася — затупала шпарчэй.

Дзень быў проста выдатны: бязветрана-ціхі, сонечны. Не хацелася верыць, што паўсюль на зямлі нашай лютуе вайна і што недзе паміраюць людзі. На шашы было тлумна: над лесам плыў удушлівы, смуродны пах спаленай газы, неаціхны машынны гуд рэзаў слых. Калі мы паварочвалі ў «куратнік», я на свае вочы бачыў браніраваную калону зялёных, з чорна-белымі крыжамі, танкетак... Рухалася калона ў бок Чэрыкава, на ўсход.

Вароты адчынілі нам пасля таго, як вартавы прыдзірліва ашнарыў фурманку і зазірнуў нават у бочкі. У глыбіні двара цётка запыніла каняку. Распараныя, у белых халатах дзецюкі — кухонны нарад — пачалі няспешна завіхацца ля фурманкі. Бочкі здымалі стаўма, асцярожна, каб не расплёхаць ваду, і неслі іх да кухні.

На пляцы, акурат насупраць казармы, нямецкія служакі-прыхвасні бавілі час: з ёмкім бярозавым пацурабакам у руках стаяў паліцай-таўсцяк, а наўкруг яго — астатняе войска, свабоднае ад варты. Кожны выставіў нагу за круг, усярэдзіне якога і завіхаўся таўсматы, цікуючы, на чыю б нагу абрушыць пудовы цяжар. I ўжо той, хто зловіць разіньку і атрымае ўдар па выстарчаным за круг ступаку, мусіць спешна хапаць злашчасны пацурабак, станавіцца ў круг і віжаваць, пакуль і не надарыцца момант церабнуць такога ж, як і сам, разяваку... Нішто сабе забава, адразу відаць — фашысцкая.

Паліцай Мітрэй з ахвотай падключыўся ў «гульню», а праз колькі хвілін ён ужо качаўся па ўтравелым лабяку пляца і енчыў ад болю.

«Старшыня-пяцімінутка»

Бацька сказаў мне:

— Бачыў, які дамкрат з «эмтээса» прынёс? Ён нам, от, і паслужыць... Пакуль дажджоў няма і да балацявіны можна падступіцца, паспрабуем з рамай управіцца. Толькі б зрушыць аграмадзіну з месца, падняць з твані й падкласці лагі, а там яна лёгка пойдзе. — Мы ўжо аднойчы падступаліся да рамы з рускага, яшчэ даваеннага выпуску артылерыйскага цягача. Тады мяне шэршань так у лоб садануў быццам хто малатком агрэў. Гняздоўе давялося распароць, і цяпер ужо шэршняў там няма. — Сагітуем Івана, — разважае бацька. — Ён паможа.

— Учора ад Жэніка ліст атрымалі, піша, што апошні экзамен здасць і прыедзе дамоў, — радую гэтай навіной бацьку. — Можа, якраз сёння заявіцца.

— Не мог мне раней згадаць пра пісьмо? — даволі строга спытаў бацька.

— Вы ж на ферму пайшлі.

— А-а... Ну добра.

Артцягач, які салдаты-акружэнцы знарок, каб не дастаўся ворагу, утапілі за грэбляй у дрыгвяністай балацявіне, раскурочылі эмтээсаўцы. Помню іх «студэбекер». Машына колькі дзён стаяла ля балацявіны, а над поплавам увесь гэты час гуляў разгоністы погалас — грукалі часта і няроўна: то глуха, бы пад зямлёй, то грымотна-рэзка, захлёбіста. Карацей, усё, што можна было забраць — адкруціць або адламаць, эмтээсаўцы забралі... Нам засталася рама, і мы яе прытарабанілі да магазіна. Праўда, патрацілі на гэта не адзін дзень, як разлічвалі, а бадай увесь тыдзень.

Везлі раму не тое каб на каняку якім — на сабе: адным канцом яна ляжала на самаробнай тачцы з коламі ад кулямёта «максім», другім — на перадку ад звычайных калёсаў. Самы меншы з нас, Коля, не меў яшчэ і дзесяці гадоў. Старэйшы — бязрукі бацька наш, інвалід: асколкам ад нямецкай міны яму абсекла нос — якраз дзюбачку, выбіла зубы; увесь левы бок ушчэнт спаласаваны, а два маленькія асколкі дасяглі лёгкіх і назаўсёды аселі там. Іх бачыў я на свае вочы падчас рэнтгенаскапіі: бацьку трэба была даведка для інваліднай камісіі, а я правяраўся пасля застуды. Медсястра засланіла сабой экран апарата. Мне хацелася паглядзець на бацькаву грудную клетку, і я ціхенька абышоў асадзіста-тоўстую, бы ступа, жанчыну, уцяміўся вачыма ў экран і ўбачыў: акурат на лёгкіх чарнелі, усё роўна як шрацінкі-нулёўкі, дзве чорныя кропачкі... Калі бацька стаў адзявацца, я падышоў і крануў яго ў тым самым месцы, дзе «кропачкі», спытаў:

— Тата, тут во не баліць?.. I чаму ўрачыха як бы й не бачыла нічога? А медсястра — спрабавала загарадзіць ад мяне экран.

— Бо ты занадта дасужы, усё хочаш ведаць, — звёў на жарт мае роспыты бацька.

Па дарозе дамоў ён прызнаўся-такі, што ў лёгкіх у яго засталіся асколкі ад міны — іх немагчыма было дастаць пры аперацыі. Пры гэтым, праўда, папрасіў, каб дома нічога нікому не гаварыў.

Так, я маўчаў. Але заўсёды помніў аб тых шрацінках — яны блізка-блізка прайшлі каля сэрца. Яны ж маглі... Не! Яны абмінулі сэрца — і бацька застаўся жыць, вярнуўся да нас.

Прычыкільгаў на мыліцах крамнік. Нетаропка адамкнуў дзверы, расчыніў іх напята. Падышоў да рамы, пастаяў троху, думаючы аб нечым сваім, пацікавіўся:

— Як жа ты яе, Андрэевіч, прывалок? — пастукаў мыліцай па раме, яна глуха азвалася на ўдары.

— Ці ж я адзін? — Мы стаялі тут жа, усе тры сыны, не было толькі сярод нас Івана: ён адразу, як толькі выцягнулі раму на дарогу, паехаў дахаты. — Во маё войска!

Крамнік моўчкі, як загіпнатызаваны, глядзеў на дастаўлены металалом — прыкідваў, пэўна, колькі нам даць грошай.

I тут да магазіна пад'ехаў на матацыкле старшыня калгаса. Прыхінуў свой «мінскач» да вугла і, закасаўшы рукавы суконнай гімнасцёркі, ступіў да пажарнай бочкі. Прыгаршнямі выплеснуў засмяглую зелянкавую бросню, што сабралася споверх вады, і прыняўся старанна шараваць руку аб руку, трымаючы іх як не па локці ў бочцы. Доўга так шараваў, засяроджана.

— Нездагадлівы ты, Сямёнавіч. Падаў бы абмылак які... Ды самы той — падасі, як жа!.. — папракнуў ён крамніка, выціраючы рукі насоўкай. — Мог бы й рушнічок прапанаваць.

— Усяго, Змітравіч, не прадугледзіш. Да таго ж — у мяне тут не карчма, а крама. Магазін!

— Ну хопіць, не разыходзься — я ж усяго толькі пажартаваў. — Старшыня перавёў сваю ўвагу на раму. — Ого-го-о! Хто ж яе, такую, на машыну пагрузіць? Кран трэба!.. — Абышоў раму, стаў насупраць бацькі. — Твая, Герасім, работа? — спытаў ветліва, быццам зайздросцячы.

— Наша, — коратка адказаў бацька.

— А я галаву ламаю, чаго мой вартаўнік кімарыць ноччу — не дабудзіцца. А ён уходаецца вось так за дзень, то дзе ж яму ўначы бадрыцца!

— Так ужо і кімарыць, — узрушыўся бацька. — Ты, можа, скажаш, калі будзіў мяне, — паслухаю.

— Эйш, чаго захацеў! — Старшыня калыхнуў густымі, навіслымі над вачыма брывямі. — Калі й з бабай спіш, будзіць?

— Не, з бабай калі — табе ж нявырушна.

— Ну-ну, пажартуй... — Пагляд старшыні пастражэў. — I гэта хто ж табе, Андрэевіч, другую групу даў?.. Мужчына ты, па-мойму, у самым саку — дужы й спрытны, кемлівы, а што рукі няма, то многа такіх, аднарукіх... I рэдка хто з іх мае другую групу. Ты пасудзі сам: хату сабе, калі чэсна, добрую адкадрыў — лялька! Так? — Прыгнуў палец — сабраўся, як відаць, пералічваць, што бацька зрабіў для свае гаспадаркі. — Лазню ўзвёў не горшую за хату. — Другі палец прыгнуў. — Пуню... Ды яшчэ і дзяцей настругаў цэлую печ.

— Цябе, Змітравіч, паслухаць, дык выходзіць, што я сваіх дзяцей рубанкам настругаў. — Бацька цепнуў параненым плечуком, памаўчаў троху і не без іроніі дадаў: — Яшчэ не выпіў, а ўжо загаворваешся... Старайся, Змітравіч, больш слухаць, чым гаварыць.

Старшыня насупіўся.

— Які храбры, глядзі-тка!.. — сказаў ён уражана. — Гэта што ж: я, старшыня калгаса, павінен ісці ў вас на паваду? Мушу вас слухаць, а вы мяне абражаць будзеце? Што я сказаў не так?.. Гэта ж праўда: ты хоць і з адной рукой, а ў шапку не спіш!

Крамніку яўна не падабалася старшынёва карузлівасць, і ён уступіўся за бацьку:

— Разуйся, Змітравіч, бо на руках пальцаў не хопіць, каб далей лічыць, што мой сусед зрабіў.

— Ясна, усе вы тут адзін аднаго вартыя... Дык вось, я прашу паслухаць мяне ўважліва: Андрэевіч мог бы ў будаўнічай брыгадзе рабіць. Яго ўмельства калгасу патрэбна. Пацюкае маленька — адпачне, зноў бярэцца цюкаць... Гэта ж не дома, што як возьмецца — да вечара тапор з рукі не выпускае.

— Дома ж ніхто за яго не зробіць. А для будаўнічай брыгады здаравілаў хапае... Ай, Змітравіч, і не сорам? Ты ж ужо не які там сысунок-маладзён, старайся харашэнька ўглядацца ў людзей, — паўшчуваў старшыню крамнік.

— Я, от, і ўглядаюся.

— Не туды ўглядаешся. — Бацька нечага ажно захваляваўся. — У цябе — не думаў аб гэтым? — у начальніках цэлая брыгада... А чым, скажы, гэтыя ўсе твае прыломкі заняты сур'ёзным, каб толк ад іх быў калгасу? Нічым — падхалімнічаюць ды гарэлку жлукцяць!.. Так што, прашу парцействам сваім перада мной не казыраць — на мяне дужа не зыр вочы... Я, што магу, раблю.

— Але ж ты можаш і большабіць, хоць і з адной рукой... I табе тады не трэба будзе жалеззе з балота цягаць. Здаецца, так?

— За гэтае, як ты кажаш, жалеззе я сёння ж, тута ж, атрымаю чыстыя грошы... Куплю дзецям цукерак, мукі на блінцы-аладкі прынясу двору. А за твае хвалёныя працадні ў канцы года ты мне дастанеш з дзіравай калгаснай кішэні вялікую дулю з матам. — Бацька хваляваўся, як мне падалося, залішне ўжо. — I сам ты, і хаўруснікі твае адной рукой цвіка ў сценку не ўваб'юць!.. — голасна заключыў і адступіўся ўбок.

— Чаго адступаешся? — Твар старшыні прыкметна пачырванеў, у вачах зайгралі калючыя промнікі. — Эйш, разумнік... Нагаварыў абы-чаго і — у кусты?.. Не адзін ты вялікі спец цвікі забіваць. — I — да крамніка: — Дай-ка мне там цвічок, Сямёнавіч!

— А-а... Ну давай. — Бацька стрымана пасміхнуўся. — Надумаў сотку згадзіць — заганяй! Павучыся... Ты, Змітравіч, павінен усё магчы, бо не брэдня нам — старшыня ўсё-ткі, асоба.

— Асоба — гаршкі лізаць, — боўтнуў з посмехам крамнік, аддаючы старшыні малаток і новенькі цвік-сотку. — Не крыўдуй, Яўхім Змітравіч... У нас так кажуць. Ат, чаго не ляпнеш да слова. Язык мой — вораг мой.

— У твой язык, Сямёнавіч, не шкодзіла б іголку-шаршатку загнаць... Слухай, і як ты выкруціўся ад хлопцаў-шаршатнікаў? Даўно б ужо косці парыў дзе-небудзь ля таежнай дарогі. — Старшыня прыплюснуў вочы, стаяў ля сцяны й нейкі час грэбліва глядзеў на крамніка, затым звярнуўся да бацькі: — Глядзі, Герасім... Былі б толькі цвікі, заб'ю і ў сценку, і чорту ў лысіну, — уставіў цвік у расшчэпіну бервяна, узняў быў малаток, ды бацька стрымаў яго руку:

— Э, не-е... Ты ж, калі ўжо вызваўся спецам стаць, то не ў трэшчынку цаляй, а тут во, на роўным... Ой, Змітравіч, спатворылі цябе ўдовы.

Сыпаць досціпы бацька — мастак, і я разумею яго: без жартаў, можа, і нельга. Смех здымае з душы нікчэміны друз будзёншчыны, аздабляе пахмурныя твары ўсмешкай. I цяпер вось, бацькаў жарт, здаецца, патрапіў у цэль — старшыня вярнуў крамніку цвік, а малаток шыбнуў на ганак і, моўчкі прачыніўшы дзверы, зайшоў у магазін.

— Пачакай, Андрэевіч... Ад нейкай, мусіць, кралі двору едзе, хоча вочы заліць, каб сорам не браў перад жонкай. — Сказаў гэта крамнік як не пошапкам і няспешна пагробся на ганак, зачыніў дзверы — чутно было, як пстрыкнуў нутраны замок.

Бацька закурыў.

— Адкуль і навошта падкінулі нам пустадума гэтага? — бяскрыўдна і як бы сам у сябе спытаў ён, маючы на ўвазе новага старшыню. — Наўрад ці дацягне да справаздачы... Старшыня-пяцімінутка!

Бацька ўспамінае...

Каторы ўжо дзень мы бавімся на Узмутным. Балота наўздзіў багатае на кроніста-камлістую лазу. I як жа яе не ўпарадзіць, як не падраць ды не здаць у краму!

Асаблівага ўмельства не трэба для такое работы. Хаця куды там: як ні стараюся, а бацька ўвесь час — і адной жа рукою! — цягае на прагаліну значна большыя ношы, чым я.

Вось мы раскінулі кару па дзялянцы, каб хоць крыху завяла на сонцы, а самі ўселіся ў цяньку. Паабедалі. Бацька троху пакурыў і паклаў прыгашаны недапалак на трухлявы пянёк — эканоміў курыва. Заўважыў:

— Калі такое сонца патрымаецца да вечара, то наша лаза харашэнька падсохне. На таратайку ўся памесціцца... Глядзі, гэта ж мы з табой за даабеддзе столькі налаташылі! Сюды шчэ трэба калі прыехаць. Лознае месцейка. Праўда, багна скрозь, няёмка выносіць... Затое ж — лаза!

— Некалі тут, пэўна ж, рэчка ладная цякла. Ды вось зарасло ўсё і сочыцца толькі ручаёк. — Я спрабую ўявіць гэтую мясціну такой, якой яна была, скажам, паўсотню гадоў таму, і хачу пачуць, што на гэты конт думае бацька.

— Зарасло?.. Высахла ўсё дарэшты! Уго, каб цяпер тая чмурэча... Вады тут было — не падступіцца, качак, цецерукоў — свет!.. А як сталі нішчыць лес, як сталі — і рэчка зачахла, змялела, зацягнулася багнай.

— Чый гэта абход быў?

— Дзеда твайго абход... Ад Багра зачынаўся і аж сюды даходзіў. Вялікі абход. Абысці ўсё пехам — не абыдзеш за дзень.

— Коні й тады ў леснікоў былі?

— Тады ва ўсіх былі коні, хто хацеў і мог іх трымаць... А як жа — былі, канешне, і ў леснікоў. Ды ці кожны ж раз на кані?.. Дзед твой, знаеш, не любіў з канём па лесе цягацца. Ён адзін — мінавіцамі, глухімі сцежкамі хадзіў.

— Лавіў парубшчыкаў?

— Быту ім не даваў. Бывала, прыйдзе двору — не пазнаць чалавека, белы ўвесь, як палатно. У якія толькі пярэкруты не трапляў... Але ж і ручы быў — няйнкш у сарочцы радзіўся. Умеў выкруціцца. Яно ж, і тады злодзеяў поўна было, і цяпер ахвотнікаў на чужое не меншае.

— А вы, тата, хоць калі-небудзь нешта ўкралі?

— Зімою, калі не было чым карову карміць, па сена з маткай хадзілі... Тут крадзьба такая: нас абіралі з ног да галавы, і нам, каб не памерці з голаду, даводзілася нешта браць... Ты, от, пытаўся, чаму саду няма. А навошта ж ён мне, такі быў сад, калі за яго падатак увялі?.. За пчолы — правільна, яны збіраюць мёд з калгаснай канюшыны, скажам. Гэты мёд — твой. Ты яго можаш прадаць. А за вырашчаную табой жа яблыню падатак плаціць, за сліву ды куст смуроды — гэта, сынок, самае што ні ёсць абдзіралаўка... Лес — ён сам расце, казённы. Жывы прыбытак, грошы. Таму леснікоў да яго і прыставілі — жывіце пры лесе і з лесу, сцеражыце, не разбазарвайце... Я і кажу: толькі сумленны чалавек можа быць добрым лесніком.

— I дзед Андрэй таму прыклад?

— Так, прыклад... Што ля Багра яму было, паслухай-ка. Ён жа калі не пойдзе ў лес, дык абавязкова з некім счэпіцца, пацягаецца хітрасцю ды спрытам. I той раз не абышлося без прыгод. Ідзе — як раптам чуе: пілуюць дуб. У дзве пілы... Шасцёра парубшчыкаў, хеўра цэлая. Азваўся, загаварыў да іх... Дзе там — кінуліся да яго з усіх бакоў з тапарамі. Ружжо аднялі — хрась-хрась аб пень, паламалі... Разіньку злавіў, але, праўда, не даўся ў палон, выслізнуў... Эх, яны й давай ганяцца. А ён — ствалы ад ружжа ўхапіў, да коней падбег — дый стаў лупежыць іх. Стваламі! Папудзіў... I сам пабег, як тыя коні, к полю, да людзей. У лясніцтва ўляцеў, якраз і ляснічы з аб'ездчыкам былі. Паехалі на месца парубкі, глядзяць — дубняка няма, забрат. Пачалі шукаць. Следам выйшлі акурат на Віравую. На беразе Проні, у лазняку, бачаць, ляжыць калоддзе, хто паклаў — не дакажаш. Дый ці хто з іх сазнаецца?.. Узялі дэпутата, панятых, склалі акт.

— Гэта які час?

— Акурат пасля рэвалюцыі... А на судзе ж і аб'ездчык быў, і ляснічы, і той-сёй з леснікоў прысутнічаў — суд жа! Абклалі злодзеяў, на якіх паказаў ляснік, штрафам за дубняк. Каму такое спадабаецца? Ну, пасля суда ляснічы й гаворыць дзеду твайму: «Схадзі, Пархвенавіч, гарэлкі вазьмі, паабедаем». Ён, гэта, і пайшоў. Пераступіў парог карчомкі, зрабіў свае пакупкі. У кутку-бакоўцы, бачыць, сядзяць парубшчыкі, выпіваюць. Тут адзін з іх падхапіўся і — да яго:

«Ступай, Андрэй, выпі з намі».

А ён у руках трымаў бутэльку гарэлкі й перавясла абаранкаў.

«Што мне вашу піць, я лепш свае вып'ю...» — I павярнуўся ісці, як адзін з парубшчыкаў запабег наперад і засланіў сабою дзверы:

«Не выйдзеш адсюль, пакуль не вып'еш з намі!»

I тыя ўсе, хто за сталом быў, крычаць, каб ішоў да іх. Не разгубіўся — падышоў і асушыў шклянку, падзякаваў.

«Бяры шчэ пі», — кажуць яму.

«Не, хваця...» — адмовіўся і адступіў ад стала.

«Ах, з цябе хваця?!.» — Пахапалі бутэлькі й сценкай папёрлі на яго.

Ён, доўга не думаючы, разагнаўся і таму, які на парозе стаяў, так даў у пуза, што дзверы з крукоў сарваліся. Выхапіўся на вуліцу, бяжыць. А гэтыя ўсе дубічуць следма — акружыць лучаюць. Ён, як бег, з разгону пераскочыў прасла і гародамі ў поле падаўся. Там ужо было дзе разгуляцца. А ў руцэ толькі рыльца ўцалела ад той бутэлькі, што купіў. Рыльцам гэтым і адмахваўся. Ляснічы прыбег — з нагана страляе цераз галовы парубшчыкаў, а тыя ўсёдно не адступаюцца — вочы кроўю наліліся, губы дрыжаць... Во леснікі нахапіліся, разагналі біткоў, угаманілі.

З таго часу віраўцы й слядзілі за тваім дзедам, каравулілі яго ў самых нечаканых месцах. Неяк падпрасілі Івана Сасунца (лесніком таксама рабіў), каб папярэдзіў, калі леснікі пойдуць у Прапойск на сходку сваю. А хадзілі цераз Віравую, напрамкі. Дзед твой, значыць, ідзе. Быў з ім і Гарашун — браценнік яго, дзядзька мой. Ён таксама на Усоху жыў. Ідуць. I сюды во, к Бярозаўцы, дзе роў цяпер, падыходзяць. А там пуня стаяла — бойня была, скот білі. Раптам да іх з-за вугла — коўзь двое: «Стой!»

Леснікам тады наганы давалі. То ў дзеда наган быў якраз з сабою, а Гарашун, аказваецца, на ўсякі выпадак гумавай плёткай падперазаўся. Ёмкая. I свінцоўка на канцы. Плётку, казаў, у аконама спуліў. Як толькі гэтыя два бугаі сталі задзірацца, ён аднаму і свіснуў гэтай самай свінчаткай у лоб! Той з капыткоў і зваліўся. А дзед твой якраз з нагана стрэльнуў, уверх, каб напужаць. I гэты другі, задні, падумаў, што забіт яго напарнік, уцякаць кінуўся. Гарашун — за ім, дагнаў і добра загрэў па чарапку. Тут з рова шчэ двое выхапіліся на падмогу... Гарашун і з гэтых аднаго паклаў.

— А дзе ж Сасунец дзеўся?

— Ён зайшоў — у яго знаёмых паўсюль хапала — квасу быдта папіць. Заадно папярэдзіў, што ідуць, моў, сустракайце... Праз год бандзюгі гэтыя высачылі Гарашуна, звалілі з ног і кацілі на выспяччы з паўвярсты — адбілі сухадушша чалавеку. Ён незадаўга і памёр.

— Выходзіць, сярод віраўцоў адпетыя бандыты былі?.. У іх там, казалі, патайную зямлянку нядаўна выявілі — спарахнела і абвалілася.

— Кодла жыло такое, род зладзейскі. Але, здаецца, вывеўся ўжо: хто з турмы не вярнуўся, а хто так напароўся на сваю пагібель. Віраўцы ж і мяне немцам выдалі — прыпомнілі бацьку майго.

— А як гэта было?

— Немцы забралі нас у палон...

— Яны Прапойск занялі без бою?

— Бою не было. А чаму, знаеш?.. Чакалі ж іх з боку Доўска. Вайскоўцы, міліцыя і мы, пажарнікі, падрыхтаваліся абараняцца. Я дзяжурыў тады на царкоўнай каланчы, сядзеў з салдатамі, і тэлефон пры нас быў. Як толькі ўдарыў першы снарад, салдаты пакінулі пост, бо зналі, што царква добры арыенцір. А я застаўся, не знаў гэтага, ды й не казалі мне, каб злазіў. Прыляцеў самалёт, пачаў пікіраваць — і першай жа бомбай раскідаў хату Астапавых. А толькі ўлазіны згулялі. Я памагаў ім будавацца, нагу там прапароў цвіком... Сяджу, значыць, на каланчы. Эх, бачу, на Бярозаўцы пыл закурэў, копаць відна, трасіруючыя кулі...

«Немцы з Бярозаўкі пруць!» — крычу ў тэлефонную трубку.

«Як гэта — з Бярозаўкі?.. Глядзі з Доўска ці Гайшына!» — гэта мне начальнік наш так кажа. А пераправа цераз Сож была во так, як прысады цяпер, дзе лазня гарадская. Я, значыць, крычу ў трубку:

«З Гайшына не відна — немцы пронны мост захапілі, б'юць адтуль па пераправе». А машын ваенных многа згурцілася — калона цэлая. Гудуць. I, от, начальнік дае мне загад:

«Спускайся ўніз, Герасім, будзем і мы адступаць...»

Выехалі з двара, мінулі прысады й бачым: разнесла пераправу снарадам. Тыя, хто ўмеў плаваць, кінуліся ў Сож, паплылі на той бок, астатнія — у роў пахаваліся, каб пад снарад не падставіцца. I я з імі — плаваць жа не ўмею. Не паспелі агледзецца, а немцы й тут, зачуралі нас, пасадзілі ўсіх ля рова, пад варту ўзялі. Прапойск гарыць. Скрозь па беразе нямецкія салдаты акопы рыюць, дзоты робяць. I мы тут, за ўсім гэтым назіраем... Як толькі сцямнела, нас і пагналі дарогаю, што напрамкі на Магілёў вядзе, гравейкай. Калі праз Віравую ішлі, я ўлучыў момант — заскочыў на падворак якраз аднаго з тых парубшчыкаў, які цярпець не мог бацьку майго. Забег за нужнік, схаваўся. Ды гаспадар агледзеў мяне і выдаў. Канвойныя думалі, што я не з іх калоны. Пагергеталі між сабой, пасмяяліся.

Раніцай мы былі ў Рабавічах. Там нас усіх праверылі, хто адкуль. Блізкіх адпусцілі. Эх, мы — хто куды, абы далей ад бяды. Я рашыў ісці дахаты цераз Улукі й Закрупец. Проню перайшоў, лесам іду. Ціха. На Закрупцы сустракаю Паўла Семенчука. Ён і кажа мне: «Не прыся ты сянні ў Ходараў, перачакай. Немцы б'юць маладых... Бібліятэкара гіжэнскага застрэлілі, ходараўцаў залавілі ў лесе з каровамі, таксама пабілі — малаком паілі акружэнцаў, салдат нашых. Кажуць, нехта ўхадосаў трох немцаў, крыжы на спінах павырэзваў, яны й лютуюць з таго, помсцяць. Пабудзь пакуль у мяне». I я застаўся ў Закрупцы. Павел лазню прагрэў. I Мураўёў — гэты, што агентам па налогу робіць, — прыйшоў таксама мыцца. Да вайны ён сакратаром сельсавета быў, застаўся, не адступіў і немцаў пабойваўся, не лез ім на вочы. Мы, гэта, мыліся, гаварылі. Потым Мураўёў заплюскаў вачыма — як не заплача — і ляпнуў:

«Знаеш, Граська, забілі немцы жонку тваю... Даруй, але я не мог змаўчаць».

«Хто табе сказаў?» — пытаюся.

«Іван Юдачка, усохскі мужык. Ён магілу ёй капаў...» — кажа так і ўсё вачыма плюскае.

«I дзе ж яе забілі, як?» — Мяне стала калаціць, хвалююся.

«Яна цэлы цюк пілотак салдацкіх несла. Ля разбітай машыны ўзяла. Немцы затрымалі, праверылі хатуль — і адразу расстралялі».

I я ўжо не ўседзеў у Паўла. Лёкса Хамбэрава прыходзіла ў Закрупец парасё купляць, дык я з ёй і адправіўся ў дарогу. Двое ж не так у вочы даюцца. Бліжэй да Гіжэнкі падышлі — поўна немцаў на полі. Лёкса не пабаялася — рушыла далей, а я ўжо лапы іхнія зведаў. Застаўся ў ляску, лёг. I тут, бачу, проста на мяне сунецца немец. Стаў. З пісталета ў сасонку — чах! — стрэліў. Мой чуб так і ўздыбіўся. Немец схаваў пісталет у кабур, назад падаўся. Чаго страляў? Відаць, мяне заўважылі, сказалі яму, каб застрэліў, а ён пашкадаваў?.. Хутчэй за ўсё так і было. Я ляжу, тулюся да зямлі, бо дарога ж побач. Чую, гудзіць машына. Аж гэта немцы з Целяшоў у Гіжэнку едуць. Праехалі. Лягчэй стала на душы. Ды ўсё роўна трывожуся: трэба ж неяк двору дабірацца — блізка ўжо, рукой падаць. Ляжаў я так пры ўзлеску, пакуль не ўбачыў пастуха, які гнаў кароў. Падышоў, паздароўкаўся з ім. Сказаў, што ў вёску прайсці трэба. Пастух узяўся памагчы, закурыць мне даў. Ідзём, гамонім. А немцы ж кругом... Хоць, можа, і не глядзяць на мяне, а здаецца — глядзяць. Троху прайшлі вуліцаю, я цішком — шых у нечы двор! Не глядзеў — абы змыцца. А там, на двары, поўна людзей. «Скарэй!.. — паклікалі мяне. — Хадзі, я цябе чакаю». — Лёкса перада мною. Я кажу ёй:

«Мне б толькі да Хадоры, цёткі маёй, дабрацца...» — і ўсё паглядаю на вуліцу.

«Вуна, бачыш, Кірыла Храпак едзе, сусед Хадорын. Нем-цы б'юць свіней, а ён возіць тушы на склад. На абед, кацца, сабраўся, дык ты да яго і прыстройся».

Лёкса выбегла, гукнула Кірылу. Той, праўда, пачакаў мяне. Я сеў на яго калымагу, заляпаную кроўю, пад'ехаў да Хадорынай хаты. Як толькі пераступіў парог, Хадора заплакала, есці дала. А ў мяне ж адно наўме: дома як? Кажу ёй:

«Слухайце, цётка, як гэта пра Еву маю разузнаць?.. Схадзілі б вы, можа, да Маршы ў Трасліўку, а яна няхай на Усох адскочыць, спытае...»

I цётка мая заўпарцілася раптам:

«А не-е, Граська, не-е. Тутацькі ж нікому праходу не даюць, абложана ўсё немчурою. Ты во лепей чэсна паступі — як свой, тутэйшы, пакажы дакументы, што не ваенны, цябе і не затрымаюць. Ваенных ловяць, а ты — усяго толькі пажарнік. Не бойся».

І на яду забыў — нічога ў рот не лезе. Ат, што будзе, тое будзе — пайшоў, не стаў хавацца. I толькі пераступіў гэты во мосцік, што ля крамы, тут мяне і запынілі. Забралі армейскую кніжку, пасадзілі ў пуню разам з палоннымі салдатамі. А праз дзень прыехалі ў Гіжэнку эсэсаўцы й нас усіх, вуна, аж у Пацяраеўку затарабанілі. А там жа перад гэтым пяцьсот чалавек сядзела. Іх павезлі некуды ў лес і, можа, пастралялі. «Ну, думаю, усё, і нам каюк будзе — рыхтуюць новую групу, каб пабіць». Ноч настала — урываюцца немцы з дубінкамі ў гумно. Як сталі чахвосціць, як сталі мясіць! Далі добра, учынілі разгон. Уранні, цёмна шчэ было, выгналі ўсіх. Як толькі бабы прыйдуць, наблізяцца і стануць кідаць нам хлеб, так стража баб гэтых — палкамі біць! Недзе к абеду машыны прыйшлі, і загрымелі мы аж у Бабруйск. Зачынілі ўсіх арыштантаў у крэпасць. Не помню, колькі там прабылі — месяц, два... Лісце на бярозках усё пааб'елі. Сталі паміраць людзі ад голаду. Дужэйшых, хто трымаўся на нагах, — на платформы, павезлі поездам. Як толькі каторы саскоча, спыняюць поезд — і пускаюць сабак. Акружаць, зловяць і так ужо б'юць, з такой лютасцю. Гэта, каб не смелі больш уцякаць. «Не-е, — думаю, — ад такой аховы не ўцячэш...» Яно, канешне, саскочыць не цяжка. I што зманьвае — хмызнячок! Уецца скрозь паўз чыгунку. Але ж далей — роўнае поле, схавацца няма дзе. I тут яшчэ адзін — хоп! — саскочыў. Немец стрэліў па ім. Поезд зноў затармазіў. Трое каравульных пабеглі. Уцякач ляжаў ніцма, падстрэлены... Не сталі браць, дабілі ў галаву — і назад.

Прывезлі нас у Мінск. Дождж. Загналі ў школу. Стаяла на ўскрайку. Непадалёк быў лагер для ваеннапалонных, абнесены калючкай. Зачынілі. Пар стаўбом стаіць. Хто аслаб — памірае, курчыцца, стогне. Мерцвякоў забіраюць і вязуць на магільнік, закопваюць. Можа, хто і жывы шчэ, а вязуць, не разглядаюць. I ўсё ціха цягнецца, запаволена. Людзі, як учадзелыя, ходзяць, вочы запалыя, страшныя.

Пабыў я так з месяц у «школе» той, паеў баланды — аслаб, захварэў на страўнік. Пайшоў у санчасць, а там мне і кажуць:

«Каб паранены быў, то, калі б дазволіў ваш камендант, лячылі б...»

Толькі вярнуўся — на школьным двары, бачу, прапускі выдаюць. Прыткнуўся ў хвост калоны. Тут і яшчэ двое падбеглі. Людзі хвалююцца — кожнаму дамоў хочацца, свабоды. Заднія на пярэдніх ціснуць, а тыя — на пісара. Пісар не ўцярпеў: падняўся і ну чахвосціць калодачкай цесака тых, хто бліжэй да яго. Па чым папала біў, не разглядаў. Ганяў так, пакуль усе паляглі, аціхлі. Я, праўда, не лёг, бо за мной — нікога, няма каму ціснуць. Пісар пахадзіў ля стала, закурыў і — што гэта з ім? — утаропіўся ў мяне. Тут я і думаю: «Ну, цяпер перападзе, што не лёг...»

«Иди сюда!» — паклікаў пісар.

Ды я быдта не разумею яго, не чую быдта, што звяртаецца да мяне. Ачомаўся, пытаю:

«Мне, пан, ісці... да вас?» — хочацца ж, каб не біў, выкруціцца хочацца.

«Иди сюда, выпишу тебе аўсвайс, — гаворыць спакойна. Я падышоў да стала, стаў. I ўсё чакаю, калі біць пачне. А ён пытае: — Фамилия?»

Я сказаў.

«Откуда?»

Я сказаў.

«Пропойск? — Паглядзеў на карту. — Освободили Пропойск. — Стаў запаўняць бланк. — Бери, — аддаў квіток. — Я пожалел тебя за то, что порядок соблюдал. Садись с той вот группой и жди».

Я і не сеў яшчэ, як пачуў галасы маіх землякоў:

«Пан, выпішце і нам аўсвайсы — мы таксама прапойскія». — Двое, Міхась і Самусь, — я ўжо быў добра знаёмы з імі — нясмела прыўзняліся з зямлі. У Самуся на лбе кроў сачылася і ўсё левае брыво рассечана. Пісар глянуў скоса на сваю работу і стаў нешта пісаць. I землякам маім пашанцавала. Падбеглі да мяне, хлебам падзяліліся, распытваюць.

Толькі мы так пагаварылі, чуем, крычыць зноў пісар: «Хоть вы здесь подохните все, чтобы я снова занимался вами!» Гэты раз не біўся — загадаў салдатам адвесці ўсіх, каму не паспеў выпісаць прапускоў, назад у лагер. Неўзабаве падышоў і папярэдзіў, што сам камендант будзе гаварыць з намі. I праўда, праз колькі хвілін аб'явіўся афіцэр. Пажылы ўжо. Казаў каб мы ўвесь час трымаліся шашы, не збочвалі, не хаваліся — салдат нямецкіх не след баяцца, яны добрыя, а вось бальшавікі могуць і забіць. Пужаў так — раздобрыўся.

Выйшлі з Мінска. Гадзін пяць без перадыху тэпалі. Я стаміўся, кажу хлопцам:

«Давайце адпачнём».

Завярнулі ў вёску. Мішка з Самусём па дварах пайшлі, я застаўся чакаць. Выйшла жанчына з крайняй хаты, сунула мне гурок і кажа:

«Тут вам ніхто нічога не дасць, бо няма ў саміх. Трэба далей ад шляху адыходзіцца. Мы ўсё ўжо раздалі».

I праўда, хлопцы вярнуліся з пустымі торбамі.

Рушылі далей. Я ўжо не мог ісці, хлопцы мяне пакінулі аднаго. Зноў была вёска. Звечарэла. Я не прасіўся нанач, не турбаваў людзей — у лазню забраўся і пераначаваў. Раненька выйшаў на шашу і, трэба ж, сустрэў Рамана Ляўкова. Гэты ўжо свой, блізкі — як радня, можна сказаць. I ён, Раман, таксама здарожыўся. Во, мне весялей стала клыпаць — знаёмы ж, чуемся, бы свае. Дайшлі з ім да Бялыніч. Бачым, Мішка з Самусём насустрач нам выходзяць. Самусь кажа:

«Тут паясцё, людзі спагадлівыя, не скнарыя».

Я ў першую хату зайшоў — далі мне бульбіну і кружку сыраквашы. Паеў — і адразу на шашу. А Раман па хатах пайшоў. Чакаў яго гадзіны дзве. Ён, праўда, сам добра наеўся, яшчэ і ў торбу набраў, на дарогу.

Брыдзём, гамонім. Чуем, недзе гудзіць машына. Гудзіць, а самую не відаць. Аж яна забуксавала на ўзбочыне. Наша машына, руская. Двое хлопцаў пры ёй. Мы падышлі, узяліся памагаць. Пасабляем, а самі думаем: ці па дарозе яна, трохтонка гэтая? Мо сілы дарма апошнія трацім.

«Куды, хлопцы, сабраліся?» — Раман спытаў.

«У Магілёў, хлеб малаціць... Ды во, па бочкі адскочым у вёску», — адказаў шафёр.

«То ж гэтак лепей для нас, — кажу Раману. — У вёсцы, можа, паядзім, га?»

Прыехалі. Мяне шафёр да сябе запрасіў, а Рамана ўзяў другі хлопец. Шафёр сказаў сваёй маці, каб пакарміла. Яна наліла мне супу грэцкага, на малацэ. Пасёрбаў з кусманчыкам хлеба.

...Ажно не верыцца — на машыне едзем. Ускорасці й Мішку з Самусём дагналі, пехацінцаў. Яны давай махаць рукамі, ды машына не спынілася. I я падумаў: «А каб яна спорцілася!» I праўда, праехалі трохі — цуп! — стала трохтонка. Шафёр у матор палез, корпаецца. Мішка з Самусём падбеглі, просяцца. Ім давялося па пяць марак выкласці за падвоз. Былі ў хлопцаў нямецкія грошы, недзе ж узялі.

Зноў, значыць, разам. Умовіліся трымацца адзін аднаго. А там і ў Магілёў прыехалі. Мішка гаворыць:

«Я пайду з Граськам. Тут усе мае цёткі, то мы пакуль затрымаемся, пагасцюем».

Прыйшлі да Мішкавай хроснай. Яна паплакала, паспачувала нам.

«Хворы мой напарнік, жыватом маецца, — кажа ёй Мішка. — Палячыцца б яму чым... Раздабудзьце самагонкі добрай».

Яна, праўда, знайшла гарэлкі. Я шклянку выпіў — запякло ўнутры. Тут есці трэба, і ёсць што, а не магу — баюся. Збольшага, праўда, перамарыў чарвяка і заснуў адразу. Спаў да цёмнага. За вячэраю зноў патроху выпілі, блінамі закусілі. I рэзь у жываце, чую, сунялася, палепшала мне. Мішкавы родзічы нясуць нам харчы — хто што можа, што ў каго ёсць. Сабралі на дарогу.

«Цяпер, — кажа яго хросная, — нікуды й не заходзьце ўжо— сваю яду маеце».

Праз дзень мы й выбраліся. I к вечару былі ажно каля Пацяраеўкі. Во што значыць яда добрая. Пераначавалі. Іду я міма гумна таго, дзе нас трымалі ўсю ноч, і ажно не верыцца, што застаўся жывы. Перад Віравой якраз, бачу, едзе Міхалка Шымар — конюхам у пажарнай рабіў, то я пазнаў яго. На фурманцы й сянцо ў драбінах. Я павітаўся:

«Здароў, Міхалка!»

Ён углядаецца ў мяне і асцярожна адказвае:

«Здароў...»

Руку яму падаю, запытаў:

«Што тут у вас чутна?..» — рупіць мне, спадзяюся пачуць і пра сваю сям'ю.

А ён:

«Хто ты, чалавеча?.. Не магу пазнаць».

I я назваўся:

«Граська... — кажу. — Хто ж яшчэ. З Ходарава!»

Во тут і ён ажывіўся:

«Айя-яй-і... Ды ніколі ж бы я не пазнаў цябе. Змучаны, схуднелы... Хто ж гэта цябе так, дзе?»

«Немцы... У палоне быў. Скажы мне лепей, ці не чуў, як там у Ходараве? Ці цэла мая сям'я?..» — дапытваюся, хачу праўду знаць.

«Быў я там нядаўна, то бядуюць, што цябе няма, — спакойна адказаў ён. — Хэ, не бядуй, акрэпнеш, вяселлі зноў граць будзеш!»

А мне ж карціць даведацца пра Еву, пытаю:

«Дык сям'я мая ўся дома?»

«Жывыя ўсе вашы... Садзіся, паедзем — мне ў Гіжэнку трэба. А там табе ўжо блізка».

Так мне не хочацца зноў у Гіжэнку, але ж пехам ужо не магу — ногі падкошваюцца ад зморы, выбіўся канчаткова з сіл, прыстаў. I што ж? Паехаў-такі з Міхалкам. Прыбылі ў Гіжэнку, злез з калёсаў — адпачыў троху, акрыяў. Дашкробаў да Усоху, да бабы Кордзіхі зайшоў. Адразу ж і пытаю ў яе:

«Ці праўда, што маю жонку забілі?» — Міхалку не паверыў — ён мог наўмысна мне не сказаць праўды, каб не хваляваўся.

«Ды што ты, Граська, што ты!.. Забілі ўсохскую Грашчыху. I навошта бабе пілоткі тыя знадабіліся? А твая Ева — жывая-здаровая. Была ўчора ў мяне. Кабылку тут адбірала сваю ў Агеіхі».

Я зарадаваўся — палягчэла на душы, быдта камень пудовы зваліўся з плячэй.

«Дык у маіх і кабылка ёсць?» — перапытваю, бо цікава ведаць, адкуль яна можа быць, тая кабылка.

«Збітая ўся, параненая... Жэнік з лесу прывёў. Троху ўжо адкармілі».

«Ну, калі ў іх свой транспарт ёсць, то няхай дзеўка твая збегае, скажа, каб прыехалі па мяне — прыстаў я саўсім».

Аж вуна як — у іх ні хамута, ні калёсаў не было, кабылка толькі. Жэня яе пасе... Во прыбеглі яны. Ева Колю прынесла. Узяў яго на рукі, хацеў несці, а пот залівае вочы — нічога не відна. Аддыхаўся, пастаяў, перадаў сына, пайшлі...

I так, пакуль ачухаўся, ляжаў, нічога не мог рабіць. Вый-ду — і ветрам хістае. А там — у партызаны пайшоў. Пасля, калі з арміяй злучыліся, прызначаны быў у сапёры.

— У сапёры? — уражана перапытаў я, бо ўжо ведаў, што ў гэты род войск адбіраюць кемліваых ды спрытных на рукі.

— Ты слухай-ка... Немцы адступалі. I мы ўзяліся пераправу цераз Сож, пад Прапойскам, калі не зліквідаваць зусім, дык хоць парушыць. Ахова ў іх пільная — франтавікі ўсе, вопыту не займаць. Але ж і мы не лыкам шытыя: падступіцца да пераправы ні ўдзень, ні ўначы немагчыма, дык што прыдумалі — зладзілі з бярвёнаў плыт, падвязалі пад ім два снарады, накідалі сена, некалькі вудаў наструнілі, быццам рыбак тут быў, лежыва, і пусцілі ўсё гэта начынне ўніз па цячэнні. Немцы й купіліся — не разгадалі хітрасці, прашалопілі: вёшка, злучаная з узрывальнікам, зачапіла сярэдні пантон і яго разнесла ў мэтлухі! Рух спыніўся: у два рады калона машын па ўсім лузе — ад Крамянкі й да Сожа. Не было каму ім тут як след усыпаць — войска наша толькі на подступах, а мы ў адкрыты бой з франтавікамі не ўвязваліся. Аднак жа — нешта рабілі: дарогі завалілі, мінаў наснудзілі. I калі машыны пачалі аб'язджаць завалы — адна падарвалася, другая. Перапалох узняўся. Машыны, што ў хвасце былі, павярнулі назад — на Чэрыкаў... Уначы, праўда, і вайсковая разведка аб'явілася. Байцы ў касках, зорачкі. Свае людзі, жартуюць: «Вылазьце, хлопцы, з балота на прастор!» Мы тады двух партызан страцілі. Яны пры мінамёце былі. Паспяшаліся: міна дала асечку, а Рыжок (наш, ходараўскі) другую ў ствол укінуў. Мінамёт разарвала, іх пабіла. — Бацька зрабіў перадых, закурыў дый зноў давай гаворыць: — Сапёрам доўга не наваюеш. Раніла мяне, калі бралі Быхаў, акурат на 15-ым раз'ездзе... Вязуць нас, раненых, і ўсё полем. Эх, як стала бухаць кругом. Адзін снарад разарваўся блізка ад павозкі. Санітара забіла — з'ехаў долкі, застаўся ляжаць на полі. Зноў ірванула. Трое салдат, лёгка раненых, што сядзелі ззаду, — відна, іх таксама пабіла — паскочваліся долкі. А конь наўгалоп бяжыць. Я ляжу і здаровай рукой трымаюся за драбінку. Калоціць мяне ўсяго, працінае болем. Праўда, павозка не перакулілася. Двое нас засталося: я і сяржант, масквіч, у ногі ранены...

Так, я добра помню, калі бацька з палону вярнуўся. Прыбег з вуліцы, бачу, маці збіраецца даіць карову. Але чаму яна ўся ў клопаце, узрушаная?

— Слава Табе, Усявышненькі, што ўбярог майго чалавека, дужа ж мы знебыліся... — Яна вымаўляла словы так, нібы малітву чыніла; у вачах — рой зыркіх бліскавак. — Сыначка, паглядзі — на ложку твой бацька!

Я глянуў на соннага барадача і жахнуўся: «Гэты худы незнаёмец, спакутаваны, з аброслым шчацінаю тварам — мой бацька?.. — Выйшаў на падворак — разважаю: — Вось пайду і зраблю ў стажку нару, схаваюся, і няхай ён знойдзе мяне... Мой бацька знаходзіў нават у пуні, дапаўна набітай сенам. А гэты... Не бацька ён!» I зноў вярнуўся ў хату, стаў цікаваць. Спачатку здалёк назіраў, потым блізка падышоў. А ён як спаў — так і спіць. Які ж гэта бацька, калі й трошачку не падобны на таго, ранейшага. Во, спіць і не чуе мяне. А мы ж столькі часу не бачыліся...» — Маё горла перацяў горкі камяк. Я ўспомніў, што маці недзе ўжо ля каровы, прыхапіў з сабой конаўку — тую, што бацька з Прапойску прывёз, і выйшаў з хаты.

Маці заўсёды, калі даіла карову, адчыняла вароты напята. Пуня была прасторная. Там яшчэ стаяў пры сцяне ў асобным катуху, знутры абітым шалёўкаю, млын бацькавай работы. З двух бакоў, якраз паабапал жорнаў, што былі ўмацаваныя так, як камень у тачыле, тырчалі ручкі. Многія з вяскоўцаў прыходзілі да нас, малолі. Найлепей было удваіх завіхацца — і весялей, і лягчэй.

Я зазірнуў у пуню і спытаў у маці:

— Аўсё-ткі, мама, дзе мой першы бацька? У гэтага, новага, боты нягеглыя — адзін чорны, гумавы, з дзіркай на пяце, другі — брызентавы, жоўты, і ўся халява падзёртая. Я помню першага бацьку — не такі ён. А гэты, новы, не трэба мне!

— Як гэта — не трэба? Ты што надумаў?!. Во падаю карову, ён прачнецца, загаворыць — і ты пазнаеш. А пакуль няхай спіць. Не ўздумай будзіць, толькі ж вочы самгнуў. — Маці ўзяла конаўку, накінула споверх цадзілку. Тугі белы струмень залёхкаў па марлі, прагнуў яе. Карова касавурылася, круціла галавою — пужала мяне. — Бяры-ка і ўсё выпі, — падала мне конаўку з малаком. — Ды ўжо не збягай з дому, а то сёння цябе нешта ўвесь дзень няўседня бярэ.

— Дык і Нінкі ж няма, і Жэніка.

— Я ў Малінаўку іх паслала — скажуць нашым, што бацька вярнуўся.

Маці дадойвала карову. Я выпіў сырадой, пакруціўся на падворку і падаўся ў хату — пільнаваў, пакуль прачнецца бацька.

Пасля ўжо, калі ён пайшоў у партызаны, мы ўсе так чакалі яго!

Звычайна прыходзіў апоўначы. Спачатку ў яго быў карабін, потым — ручны кулямёт.

Мне не спалася. Ноч была цёмная, ветраная. Здавалася, во-во густы морак выпне шыбы, зазвініць шкло і зябкая восеньская стужа загуляе па хаце. Страшна было, і я схаваў голаў пад коўдру. Жэнік — побач са мной, але ён спакойна пасопваў. Раптам чую, як роўна і знаёма зазвінела балонка — вонках нехта стукаў у акно.

— Тата прыйшоў! — Я ўскочыў з ложка, падбег да маці. — Чуеш, мама?!.

— Цішэй, сыночак, цішэй... Можа, чужы хто. — Яна наблізілася да акна: — Каму не спіцца?.. — і адхінула шторку.

Замест адказу зноў пачуўся ціхі стук. Маці пайшла адчыняць сенцы, сустракаць бацьку. Я тым часам пабудзіў Жэніка. Прахапілася Ніна. Мы сцішыліся і моўча, кожны па-свойму, радаваліся сустрэчы з бацькам. Толькі Надзя, меншая сястрычка наша, ціха пасопвала.

Бацька адразу ж памог маці завесіць коўдрамі вокны, запаліў гаснічак, які стаяў на камянку, і ўжо затым падступіўся да ложка. Мы наперабой кінуліся да яго.

— Як вы тут, дзеці мае? — Ён кожнага з нас доўга, па чарзе, абдымаў. — Ну, не шуміце толькі.

На стале чакалі гаспадара глечык з малаком і акраец хлеба.

— Перакусі, Грасічка, а я тым часам сабяру табе з сабою чаго...

Пасярод хаты стаяў на ножках кулямёт-ручнік. Ён быў руляю скіраваны на дзверы.

Я гэтак жа сама, як і Жэнік, вытыркнуўся з-пад коўдры й разглядваў кулямёт. Бацька сядзеў за сталом, сілкаваўся.

— Тата, — спытаў я, — а чаго кулямёт насцярожыўся?.. Як сабака.

— Не выдумляй абы-што, — шмаргнула мяне за рукаў маці.

— А ён кусаецца?.. Га, тата?

— Фрыцаў яшчэ як кусае, — адказаў бацька.

— I яны дохнуць?

— Як мухі ў мароз...

— А кулямёт бегае?

— Бывае, што і бегае, але рэдка... Зноў умяшалася маці:

— Хопіць дакучаць. Дайце нам пагаварыць.

Жэнік мне даў добрага кухталя, і я замоўк. А вось аб тым, як бегаў бацькаў кулямёт, я даведаўся значна пазней — пасля вайны.

Сядзелі партызаны ў засадзе якраз непадалёку ад Латачка, дзе лес падступаў да самай шашы. Быў сярод іх і мой бацька. Паказаліся нямецкія грузавікі. Два. Іх абстралялі. Разбілі... I тут, бачаць, з-за пагорка сунецца цэлая калона машын, і немцаў поўна. Усчалася калатнеча. Якраз у гэты адказны момант замоўк бацькаў кулямёт — затвор не выкінуў з патронніка гільзу.

Немцы апомніліся, пасаскоквалі з машын — у наступ пайшлі, многа ж. Партызаны адступілі. Бацька дастаў гільзу, праверыў кулямёт — страляе. Падумаў: няйнакш патрон трапіўся дрэнны, падплюшчаны. А праз дзень-другі — зноў пайшлі на шашу. Кулямёт і гэты раз адказаў. Тут бацька сур'ёзна занепакоіўся, бо той-сёй з партызанаў, здавалася, глядзелі ўжо скоса на яго. Паказаў кулямёт аружэйніку Пятру Кучавею. Ён разабраў затвор, сабраў, стральнуў — харош!

— А ты, Пятрок, — счапіўся бацька з аружэйнікам, — паспрабуй з паўдыска выпусці, болей пастраляй... Пабачыш, закапрызіць.

— Паўдыска, кажаш? — падазрона перапытаў аружэйнік. — Сабаку пад хвост паўдыска патронаў?!. — I далажыў камандзіру, што кулямёт спраўны.

Камандзір, праўда, не стаў эканоміць патроны — надумаў разрадзіць увесь дыск, але кулямёт зрабіў кароткую чаргу і замоўк.

— Адрамантаваць і далажыць, ясна?!. — загадаў ён Кучавею.

Той пачаў апраўдвацца:

— Дык жа кулямёт спраўны! Усё ў ім на месцы... Камандзір дастаў з нагруднай кішэні нейкую паперчыну, патрос ёй перад носам разгубленага Кучавея:

— I каб такіх во штучак не было!.. Гэта паклёп, данос.

— Я напісаў шчыра... Думаў, Герасім ад страху не страляе, трус.

Бацька зразумеў, што Пятрок ніякі не аружэйнік, слабак, і сам пачыніў кулямёт — замяніў ствол, у якім быў іржавы патроннік. Кучавей круціўся, як вуж, стараўся дагадзіць, але бацька з ім ні разу больш не хадзіў на абстрэл шашы, дый на іншыя аперацыі.

Лазу мы прывезлі, калі ўжо добра-такі ўцямнела. Уходаліся здорава. Але ж і спалася потым!

Кажуць, калі бачыш у сне, што збіраеш дробныя манеткі, то абавязкова здарыцца якая-небудзь непрыемнасць, і горкая — да слёз. Такі сон, з манеткамі, мне якраз і сніўся. А хто, калі бачыць перад сабой сярэбраную дробязь, не памкнецца яе сабраць? Я збіраў і нават не здагадваўся, што гэта сон бачу такі. Канешне, у сны я не верыў, але ж каб ведаў, што ўсё гэта не ява, то ці ж радаваўся б так, што нейкі разінька столькі грошай згубіў. Снілася, нібы якраз пасля кіно гэта было, калі ўсе ўжо выйшлі (у нашай хаце часам дэманстраваліся фільмы, кінамеханікі сталаваліся таксама ў нас). Дык вось, спачатку ўбачыў на падлозе адну манетку, потым яшчэ і яшчэ — многа! I я хапаў іх, радаваўся...

Прачнуўся і пра ўсё, што бачыў у сне, расказаў маці.

— Хай гэты твой сон на сухі лес ідзе, — сказала яна стрымана.

А праз гадзіну-другую прыбегла з Малінаўкі заплаканая цётка Маруся і сказала, што памерла ўначы бабуля мая, Донька. З тае пары я і баюся шчаслівых сноў, бо яны, як відаць, не ўсе ідуць на сухі лес.

Бацька ў войску

— Засталася мне з вайны матычка — у траве ляжала. I ступа... I я рада — гэта было па тым часе многа, залаты клад. Зіма выдалася цёплай, зямля не прамерзла. Я матычу бульбянішча, дробненькую бульбу адбіраю сеяць, а большанькую — у кош, хоць жа дзецям будзе паесці. Пераматычыла ўсё, саб-рала бульбы й пасадзіла. А яшчэ і пшаніцу пасеяла. Мама мне дала з паўпуда. Яны ж, во, закапалі — і ўсё ўцалела: два мяхі пшаніцы, ячменю столькі ж, адзёжу ўтахцілі ў тую ж ямку. Ажно за свірыдонавай пасекай схоў зрабілі, утайне, за балотцам.

— Вы, мама, хавалі дабро ад германцаў, а суседзі, выходзіць, пільнейшыя, чым немцы.

— Ты слухай... Дык я ўскалупала матычкай для пшаніцы ляда, пасеяла. Граблямі запахывала, і кожнае зернейка паліла слязьмі. I што ж? Пшаніца на колас слаба ўрадзіла. Затое ўдаўся ячмень, хоць і не сеяла — сам пасеяўся. Скрозь па ўсядзьбе маёй дарога была. Бежанцы стаялі, салому ячную насілі, і натрусілі яе з восені яшчэ. Ці яны спалі на ёй, ці так чаго. Дзе толькі й бралі, не ведаю. Я патруху гэту заматычыла ў зямлю. I вырас ячмень. Густы. Зжала яго разам з каліўцамі пшаніцы, у бабкі паставіла. Каласкоў навыбірала, пасушыла і стаўкла ў ступе, правеяла — суп зварыла. Смачны суп з навіны. Сохне ў агародзе ячмень, радуюся. Ды нехта пазарыўся — 80 снапоў было ўзята, а мне 50 засталося. Во якія людзі, не паглядзелі, што дзеці малыя. — Маці прайшла ў парог да бачка з вадою, напілася вады й зноў вярнулася, села на ўслончык. — Ну, бацьку ж на суткі адпусцілі дамоў. Іх атрад злучыўся з арміяй, яго ў сапёры ўзялі, і часць гэта стаяла ў Брындзіках, дзе Хралкі жылі, на ўзлессі. I там Граська рабіў зямлянкі салдатам. Часта ў Малінаўку прыязджаў са сваім старшыном. Хлопцу Маруся прыглянулася. Мама выцісне з бульбы гарэлкі, дык было чым учасціць і зяця, і доччынага ўхажора. Умела яна моцны гнаць самагон, солад жытнёвы быў. Няма свайго жыта — на кірмашы купіць.

Ну гэта ўжо занадта — калі б не ад маці пачуў, то і не паверыў бы, што мая бабуля займалася самагонаварэннем. Не стрымаўся, спытаў наўздзіў уражана:

— Такі круцялюшны час — і гарэлка?!.

— Гарэлка — тыя самыя грошы. У старшыны конь быў, на адно плячо цягнуў, дык гэты добры чалавек як едзе — і дошкі вязе. Дзе толькі й браў — добрыя дошкі. Імі й абставілі зямлянку ўсяродку. Утульна стала. А без гарэлкі хто б дошак прывёз?.. I Граська недзе сабраў аполкаў, сабугорыў сеньчыкі. А там і пуньку для каровы прыбудаваў. I ў нашай лазенцы цяплей стала. А Жэнька разжыўся керасіну — салдаты далі, тут іх трактар гармату вялікую цягнуў за сабою... О, Жэнік быў гаспадарлівы: што ні знойдзе — дамоў нясе. Ну, гэты гаснічак запалілі — светла ў хаце. Мы назбіралі на пячышчы цэглы, і за адну ноч Граська склаў у лазенцы печ. Я свяціла яму гэтым гаснічкам. Ён усё да ладу давёў, і лазенка — у немцаў за нужнік была, таму і захавалася, можа, і не спалілі таму — стала хату нагадваць, бо ўжо з акенцам і сенцамі, дымок з коміна ўецца. Бацька не-не дый прыбяжыць двору. А як пачалі гэту іх часць рыхтаваць да бою, то ўжо так іх там загнятобілі, нікуды не пускалі. Нашае войска тут, а немцы — па той бок Проні. Перад боем Граська пераказаў, каб я прыйшла з дзецьмі да мамы, у Малінаўку, папрашчацца з ім. Дык я хлапцоў узяла, а дзевак пакінула дома. Там, у мамы, і старшына той быў. Такей красівы, маладзенькі. Казала Маруся, што ён з Восіпавай Кацяй любіўся. Але наўрад ці: можа, на Кацю пазіраў, а з ёй бавіўся каторую ноч. Да мяне ўнімацельны быў, як і свой ужо, радніўся. Дайжа так сказаў: «Чаму вы дачок не ўзялі?..» Спачуваў бацьку, што не ўсіх дзяцей пабачыць. Бацька пайграў троху, павесяліў нас, тады з вамі на печ залез і нешта ўсё гаварыў. Я зажурылася, а старшына гэты жартуе, Граську хваліць. I Маруся з ім тут. Я таксама капельку гарэлкі ўзяла, ці ўсё ж плакаць?!. Старшына і кажа бацьку: «Завязі сям'ю дахаты. Дачок пабачыш — і назад. Тры гадзіны табе даю». А ён жа, бацька твой, такі — заўтра, можа, у бой, а ні мяне, ні дзяцей сваіх, бачу, ні разу і не пацалаваў. Не любіў сюсюкання, хоць і знаю, што не глухі на ласкавае слова. Збоку паглядзець, дык як мы ўсё роўна нялюбыя, чужыя. Жаніўся чалавек — як правініўся, акурат не па сваёй хоці са мной жыве. Яно ж, калі падумаць, дык нам не было калі й любіцца.

Пазнаёміліся, помню, ля коней. Ен мяне ўбачыў, я — яго. Прывядзе коней сваіх, знойдзе мяне. Мы на Мішурышыным пагорку пасвілі, яны — на Усохскім паніззі. Сыдземся, коней асобна пасем, мілуемся. А як пабраліся — дома мой чалавек не стыкаўся: у вольны ад работы час то вяселлі йграў, то хрэсьбіны... Не-е, прайграла я ў сваім жыцці: адна радасць — дзеці, дзеля вас і жыву. А з мужам сваім у мяне ўзлёту не было. Ну вот нашто яму была Малання?

— Дарма вы так, мама... Няпраўда ўсё з Маланняй!

— А нашто было, калі прыехалі баброўнікі, транжырыць заробленыя грошы? Шафёру сто рублёў аддаў, той кажа: «Не хвалюйся, Андрэевіч, прышлю». I не прыслаў, забыўся. А хай бы ж тыя ўсе грошы мне аддаў, ад мяне шафёр дулю атрымаў бы... Дый калі я грошы яго бачыла? Ён жа і аднаго рубля не паклаў перада мной.

— Ай, мама... Не варта пра гэта. Помню, як бабровыя ловы скончым, мукі прывязём — і белы акрайчык пад рушніком бадай штодня на стале ляжаў. У школу вазьму скібку, стану на перапынку есці, дык сынок старшыні калгаса аж носам чмыхае. Усё дапытваўся, дзе мы такі хлеб купляем. Не верыў, што сваёй выпечкі.

— Во, не даеш матцы й слова сказаць... Не такі ўжо ён, бацька твой, і харашун. Даўся ў знакі.

— Які не харашун, як вы кажаце, але пра вас ніколі слова дрэннага не сказаў.

— Гэта ён табе не казаў... Ну, хопіць. Слухай, а то пачну блытацца і нічога не ўспомню. Ага... Пакуль біліся за Проню, людзей нашых наклалі многа — ляжалі, як снапы. У лясны шпіталь, гэты, што ў Трасцянцы быў, глыбока ў лесе, вазілі салдацікаў машынамі: і жывыя на саломе ляжаць, і мёртвыя, кроў цурком сцякае з кузава... Бацьку той раз не раніла, убярогся. Людзі бачаць: у Грашчыхі сенцы з дошак. Нехта ж, значыць, парупіўся. А таго не ведаюць, што мужык мой і печку склаў, і сенцы агораў. Прыйшоў з Трасліўкі бацькаў знаёмец, яшчэ даваенны, напрошваўся зрубіць хату. Я адмовілася ад яго паслуг, сказала, што ў мяне ёсць каму хатай займацца. А ён і кажа: «Ты й без Граські, во, нагнала самагонкі, і табе салдаты з лазні святліцу зрабілі».

— Гэта ён адэкалон выпіў?

— Ён... Купіла «трайнога» бутэлечку, ад прастуды націрку зрабіла з канапляным маслам, узяў, панюхаў — і не апрогся, выжлукціў, закусіць папрасіў. Такі вось даброснік. Чапялой выгнала.

— Не закусіў?

— А пакарміла. — Маці махнула рукой. — Ён з бацькам у партызанах быў, на чыгунку хадзілі. Некуды аж пад Мугулёў. На паліцэйскі дзот наткнуліся, кінуліся ўцякаць, яго і дзеўбанула ў пяту. Ступак удоўжкі прабіла. Хацелі адняць, але не даўся. I во, ходзіць без кавілды, накульгвае. Бацька твой дапамог яму выбрацца з-пад абстрэлу, перавязаў.

— Мама, у мяне такое пытанне: а хто ўсё-ткі Ельчын бацька?.. Той самы старшына?

— Яшчэ вайна не скончылася, а ў нас тут, ужо ж, той бабе, якая народзіць, давалі пяць метраў мульту. I якраз Маруся Ельку выпуліла — атрымала і яна свае пяць метраў. Са мной падзялілася. Хто бацька, пытаеш? Калі па часе, дык выпадае, што хлапчына той, старшына. Ты ж ведаеш, Маньку яна ад Карнеева нарадзіла. У Гіжэнцы настаўнічаў да вайны. Распісаліся. А пасля — тыль-мыль, вочы адводзіць убок, вярэда гняце: сорамна — узяў гламазду бязграматную, нездаляку, якая, калі й здатная на што, дык на сварку. I развёўся, акурат перад вайной. Так і застаўся ў войску, капітан, і не які там дуроня — вучыць сувораўцаў, аліменты на Маньку сплочвае... А старшына, значыць, загінуў паблізу Быхава — на міне падарваўся: саступіў з дарогі, якраз і ўлучыў на міну стаць.

— Тата казаў, што ішло іх сем чалавек, прасекаю. Уначы. Ён за камандзіра быў.

— Пухам яму зямелька. — Маці гаротна ўздыхнула, памаўчала троху і зноў павяла расказ: — Мікіціха стала лаяцца са мной. Ля варот затрымалася і аж заходзіцца — вярзе абы-што. А тут і бацька твой падышоў, чуе ўсё.

«Табе і сенцы салдаты зрабілі, і печ склалі, — ніяк не можа суняцца Мікіціха. — Ты за салдатамі жыла, круцілася!»

Я смяюся і кажу ёй:

«Аняго ж!.. Мне ўсё салдаты рабілі. Гэта чыстая праўда: адзін сапёр хадзіў да мяне! А пасля і партызан прыходзіў — Колю мне зрабіў... Во, Граська тут! I пра салдатаў чуў то няхай і пра партызана ведае». Граська ступіў у бок весніцаў, сварліўка ўбачыла яго — лахі пад пахі й пабегла.

— У горадзе чым добра — людзі не надта чэпяцца адзін да аднаго, — сказаў я і ўжо дадаў як жартам: — Мікіціха — лыжка дзёгцю ў бочцы мёду.

— Ой, сынок, я табе скажу так: акрамя твайго бацькі нікога ў мяне не было. Ні з кім бы я нічога такога і не стала б рабіць — хай бы мяне дайжа рэзалі. Можа, ён і змяняў, а мне калі было? Засталася ў хвінскі хронт з чацверыком на руках. А ў нямецкі — з пяцерыком!

— Вы, помню, расказвалі, як гарэлку з Васілінай гналі. Была печка жалезная, з бочкі, у якую вялікі чыгун быў умазаны, а зверху — змеявік у карыце з вадой... Запомніўся мне той ваш бровар.

— У сенцах гналі. Тых самых, што бацька зрабіў. Няўдашная гарэлка атрымалася — у бочцы з-пад сялёдкі брагу ўчыніла, брага не ўстаялася... Ой, калі б у мяне было троху болей розуму, дык я не так зрабіла б. Збіў з панталыку салдат. Пасе коней, ходзяць яны па маёй усядзьбе, падступіліся да кучы агар'я (капа ячменю згарэла) і выбіраюць паленыя зернейкі. Я ўзяла адно, раскусіла — бачу, добрае, бела ўсярэдзіне, не ўсё спалена. Падумала: «Во, трэба патаўчы й дзецям праснакі спяку». А салдат стаіць, глядзіць на гэту чорную кучу і кажа:

«Ты, жанчынка, саграбі ўсё ды на гарэлку пусці».

Я адказваю:

«Не ўмею гарэлку гнаць. А дзецям, от, можна было б ці суп зварыць, ці мукі намалоць і праснакоў спячы. Паленым троху пахла б, але затое хлеб свой мелі б!» — Сказаць — сказала, але зрабіла так, як параіў конюх. I з бочкай здуравала... Ну хай бы з мамай параіцца, дык не цюкнула ў голаў. Ат, век жыві, век вучыся.

Зноў тое-сёе пра бацьку

— Нашы Проню фарсіравалі... Былі ўжо пад Мугілёвам, ля Быхава, і там баі пачаліся. Я перажываю: Граська мой недзе ж у пекле тым глядзеў смерці ў вочы. А тут якраз пярэпалах Жэня ўчыніў — шукаў анучкі на печы, сабраліся мы з ім па сена ісці, каб дзе якой патрухі назграбаць. Аняго ж, абіркамі даводзілася карміць карову, не ношкамі — у шчопцях сена насіла, папацягалася холадам, дзе яно тое дзенецца, усё на здароўі адбілася. I што ж? Куёўдзіцца сын мой на печы, шукае, у што б ногі агарнуць, а тады ўзяў гаснічак, што ў глінішчы знайшоў, за Лапацуевым агародам, і высвечвае, шукае. Загарэлася палавінка ад слюдзяной мыльніцы, сіні дым пайшоў... I так хлопец наглытаўся атруты, што дрэнна стала, дык я і на сена забылася.

— У той вечар, я помню, якраз чалавек прыйшоў да нас — зарослы, без шапкі, у ватоўцы й галіфэ, салдацкіх ботах...

— Прывалокся, чорт, а я здуру адчыніла...

— Яго нехта да нас падаслаў.

— Нехта... Можа, якраз Стуканожка і пастараўся. Зайшоў... У руках трымаў нейкі скрутак, ля дзвярэй паклаў. Нык-нык — глянуў на палок, на печ, і пытае:

«Вы — старастава сям'я?..»

Я спалохалася:

«Хто ета вам сказаў такое? Якая ж мы — старастава сям'я?.. Яшчэ што выдумайце. Мой гаспадар, можа, ранены дзе ляжыць. — Яшчэ ж бацька не абазваўся, я нічога пра яго не ведала. — Стараставай сям'і даўно ўжо ў вёсцы няма!..» — сказала так.

«А дзе ж яна?»

«Чула, што стараста з'ехаў ажно ў Сібір, каб тут не дакучалі... Яго не судзілі, бо з партызанамі заадно быў».

«З партызанамі?!. Хм, заадно... Як гэта? — Паморшчыў лоб, задумаўся. Пасля напіўся вады й сеў на ўслон, побач са мной. — Значыць, Іван служыў і вашым, і нашым?.. А я так спадзяваўся пабачыць яго. — Дастаў з кішэні наган, совае Колю ў ручкі, кажа: — Бяры, сынок, цацу, застрэль сваю маму. — I стаў павучаць: — Навядзі маме ў лоб дульца, тады на гэты хвосцік — ціскень пальчыкам!.. I мамы тваёй не стане — у неба ўзляціць... Хочаш, каб мамы ў цябе не было? — Коля схаваў ручкі й скасавурыўся. А я так напалохалася, што не магла глядзець на зайшлу, адступілася. Ну, ён тут і просіць: — Там, гаспадынька, маё бяллё, — паказаў на свой круцень, што ў парозе пакінуў. — Пасцірай... Булку хлеба дам і селядца. Дзеці табе дзякуй скажуць... Пасціраеш?»

Каб жа не напалохаў наганам, дык, можа, і не адмовіла-ся б. А так — не, усякаму чорту паслугі рабіць не прывыкла. Сказала:

«Няма ў мяне ні мыла, ні попелу, — і параіла: — Вы прайдзіце далей — зямлянку ўбачыце, паблізу калодзежа. Там — маладыя дзеўкі, яны й пасціраюць. У іх, можа, і самагонкі дастанеце, якраз і ваш селядзец не зашкодзіць». — Да Цімошыхі справадзіла — яна часта гарэлку гнала з сястрой; да іх ахвіцэры хадзілі гуляць.

I калі ён, валацуга гэты, спытаў і ў Васіліны пра стараставу сям'ю — даўся яму стараста, мне не паверыў. Ахвіцэры — іх двое было — выйшлі з-за шырмы, абшукалі яго. Дакументаў не знайшлі, наган забралі й павялі з сабою. Круцень той Цімошысе дастаўся: былі там два селядцы, у паперу загорнутыя, буханка хлеба, сарочка і падштанікі.

— Нейкія ж і яшчэ «госці» заходзілі?

— Быту не даваў капітан са шпіталя... Такі ўжо клапатун: кантрыбуцыі ўсё на людзей накладаў, падаткі. Каб яму і малако здавалі, і тое, і сёе. Стуканожка вадзіў яго па хатах. Прыйшлі й да мяне, патрабуюць:

«Здавай падатак за карову!»

А што я здам? Нічога ж няма. Слоік малака? Дык ад дзяцей трэба адрываць, галодныя будуць. I Стуканожка палохае:

«Забярэм карову!..»

Засталося ж у мяне толькі закапанае пры лазні. Тут мне як хто падказаў — схітрыла: вуголле ўбок, убок, ямку выкапала — і бочачку з ячменем паставіла, закідала зямлёй, а зверху — вуголлем прысыпала. Уначы рабіла. Дык і бочачка прыгадзілася: вады нагрэю і вас там, у бочачцы тэй, купаю. Ні вошай у маіх дзяцей, ні каросты... А ўсё астаняе было забрата — удзень сховамі займалася, і людзі бачылі. Салдатам дала два мяхі бульбы, дык тэя мне ямку вымахалі на той свет, глыбокую. Бульбы насыпала як не да верху, заканала. Ад чужакоў хавала, а спажылі свае. Нясу суседцы малако. Яна мне за гэта — маёй жа бульбы вядзерца. Во як. Я хіба сваёй бульбы не пазнаю? Мая бульба — лазоўка — адна ў адну была, хоць і драбнаватая, затое не карослівая, чыстая. А ў яе — шамятуха, падобная на скараспелку, але дужа свяржывая. I доўга не ляжала, мяккай рабілася, шайморамі пахла.

— Лазоўку помню... Калі спячы на цяпельцы, у прысаку, дык дужа смачная, духмяная.

— Лазоўка — харошая бульба, красна-жоўтая. Да вясны ў ямцы ляжыць — ніводнай не спорціцца. Ды я не зберагла — за вайну ўся звялася. Мы ж — такея: нічога не прыхавалі, хоць столькі ўсяго ляжала. Ад разбітых машын людзі чаго толькі не цягалі. Гэта ж, Лаўрэн недзе бочку дзёгцю прыхаваў. I сказаў пра свой схоў, калі Граська са шпіталю вярнуўся. Паехалі ажно ў Краснаполле прадаваць дзёгаць. Там хаты не спаленыя, немцы міма прайшлі. Казаў бацька, што людзі збегліся глядзець нямецкую каску, якой яны разлівалі дзёгаць. Во як.

— Краснаполле ў баку ад варшаўкі... Дык што, людзі там багацейшыя?

— У кожным падворку парасятніцы па тры-чатыры ляжалі на сонейку... Лаўрэн з бацькам глядзяць і не вераць, бо ў нас тут не засталося ні кала ні двара — шаша побач, галоўная дарога на Маскву. Немцы пры наступленні пёрлі па ёй і ўцякалі ёю ж. Абгалілі нас да ніткі. Во як жыць навідавоку!

— Цывілізацыя...

— Ага, дык за тэй дзёгаць прадаўцы й цукру купілі, і круп грачнёвых, і мукі прывезлі — клуначак аднаму дастаўся і другому столькі ж. Выручку пароўну падзялілі. А галоўнае — бульбы расстараўся бацька, лазоўкі. Во, зноў я ўзбілася на добрае семя, адсеяліся. А ўсё так атрымалася, што ў нас кабылка была, хоць параненая, але троху чапала — дацягнулася да Краснаполля з бочкай дзёгцю.

— Лаўрэн усё ж такі паважаў бацьку, знаўся з ім.

— Грыжа ў чалавека была — недзе праз меру ўзяў цяжкое. Дык у нас ставала пустапасмешнікаў: убачаць, што «кілун» ідзе ў хату, тут жа галень пад парог — шусь, чакаюць. 1 варта яму галень перасігнуць, то нібы ад хцівы гэтае кіла яго бушаваць пачынае. Такое павер'е. I Лаўрэн ўзяў за прывычку глядзець сабе пад ногі — каб жа толькі гальня не пераступіць. Да нас хадзіў смела, бо ведаў: мы на дурное не здатныя. Хоць і стары ўжо быў, ды з Граськам дружыў. Гэта ж не мне, а яму першаму, Лаўрэну, расказаў Граська пра бомбачку, якой чуць не падарваўся.

— Што за бомбачка?

— Граната... Без нарэзак па баках, гладкая — акурат яйка гусінае, і чорная. З матузком. Пуплік адвінціш, ён на матузку гэтым трымаецца. Пацягнеш — і ўзарвецца. Бацька твой, лічы, мог бы й загінуць у Клінах. Яны йшлі ажно з нашага лесу. Кругаля вялікага далі, Прапойск застаўся злева. З блакады выбіраліся. А тут — Сож, перапраўляцца трэба. Сталі плыты рабіць, цягалі бярвенне, звязвалі. Граська напетаваўся, вымак. Зайшлі з напарнікам у хату, а там — лямпа гарыць, і напарнік глянуў на гэту яго гранату на поясе і ўбачыў: адвінціўся пуплік, на матузку боўтаецца. «Ціха, — сказаў ён, — стой... Замры!» — Асцярожна адчапіў гранату, выйшлі й зашпурнулі ў Сож. Не ўзарвалася.

Тут ужо і мне было што ўспомніць:

— А ён жа сам, Лаўрэн, акурат такое ж «яечка» знайшоў на ўзлеску. Трымае ў руках і радуецца. Канешне, недабачваў ужо. Чуў, што чорныя буслы ёсць, то падумаў: прыляцелі й пакі-нулі яйка. Мы тады быкоў пасвілі, угледзелі Лаўрэна: сядзіць на пяньку і нешта разглядвае. Бацька паслаў мяне паглядзець, чым стары гэтак пільна заняты. Я падбег, а ён і не глянуў у мой бок — так захапіўся «яйкам», бубніць сабе пад нос: «Маіць, бусліха чорная знесла, аддам Хіме, пакладзе пад квакуху...» Ягоную знаходку бацька амаль што сілком адняў, адвінціў закрыўку, вышмаргнуў чаку і закінуў на другі бок азерца, у лазовы куст. Дык той куст ажно ўзняло ўгару.

— Лаўрэн тады два дні з дому не выходзіў — хворы ляжаў, так напалохаўся. Граська яго ад смерці ўратаваў, гэта праўда. А заадно і яго жонку, Хіму. Прынёс бы двору, яшчэ надумалі б спячы тое яйка. Во атрымалася б яешня! — Маці пасміхнулася. Пасля ўхвальна адзначыла: — Бацька твой на курсы хадзіў. Ён панятлівы — вучылі на сапёра. Бачыш, ведалі, што будзе вайна... Але ж і пасля вайны, ужо бязрукі, доўга сапёрства свайго не кідаў — са снарадаў порах даставаў, шрапнель... Займеў чалавек прафесію.

— Мама, ад каго вы ўпершыню пачулі, што бацьку параніла... Як даведаліся?

— Еўдакім — гэты, усохскі, быў акурат у тэй самай роце сапёрнай, дзе і бацька твой. Ён прыслаў пісьмо (ці так неяк перадаў), і на Усоху, чую, сталі гаварыць, што мой Граська ранены. А тут і кума Каця прыйшла, кажа:

«Ты, Ева, толькі не хвалюйся... Сільна раніла твайго чалавека. У канцы сакавіка, а можа, раней. Ці не трынаццатага, маіць... Благое чысло».

«Хто казаў?!»

«Была на Усоху, дык ад Еўдакіміхі чула».

Я — на Усох. Еўдакіміха мне і кажа:

«Жывы ён, толькі раніла — руку пабіла і левы бок...»

Я двору іду, плачу. Зіма была лёгкая. Праўда, дужа снежная — вялікія ярусы снегу паўз дарогу намяло. Сяду на гурбу снежную, наплачуся і далей іду. Якраз паштарка дагнала мяне. Кажа:

«Нясу вам грошы, дзве сотні».

Я ўзяла купон, падзякавала. А сама думаю: «Няхай бы пісьмо прыйшло». Па грошы давялося ісці ажно ў Чэрыкаў. Купіла на пяцьдзесят рублёў цыбулі, сяўку, каб што пасадзіць было вясной, узяла дзве буханачкі хлеба — з рук, на базары. I пракаялася: разламала буханку — бульба тоўчаная ўнутры, зверху толькі скарынка мучная. Што ж, калі бульба, то я, каб у другі раз не цягнуцца, бульбы на семя купіла. Два пуды, як панесці. Так і разбасорыла тыя грошы. Пакуль двору дачапала, дык ужо і ноч.

— Разбасорыла?!.

— Патраціла... Распусціла... Гэтак усе кажуць. А ў нас, бачыш, і разбасорыла ёсць.

— Поўнае слова, з коптарам!

— Які ж тут коптар?.. Не-е, каб сабрала — быў бы й коптур твой. А тут — разбасорыла. Пуста ў кішэні. Ага... Дык слухай жа. Як чакаць ад бацькі твайго пісьма, як чакаць — месяц мінуў. Цёпла стала. Не азываецца: дзе ён, што з ім... Плачу. Ужо і май настаў. I якраз сон мне стрызніўся: нібы ляціць самалёт з зорачкай, ястрабок. Прачнулася, радая такому сну... I трэба ж — пісьмо прынеслі. Напісана чужой рукой. Граська просіць маю маму, каб памагала мне, чым толькі можа. А ўскорасці яго прывезлі ў Прапойск, у шпіталь. Насілі камсамольцы салдатам падарункі, і Граська пазнаў хлапца Дуньчынага. Гэтай Дунькі, што ў Бярозаўцы жыве. Аклікнуў, тэй падышоў. Дунька пабыла ў шпіталі, разведала ўсё. Прыйшла да мяне: «Кумачка, не плач...» — I ўсё расказала: і пра што з Граськам гаварыла, і як ён выглядае. У мяне ўсё так і сцялася. Каб жа выплакалася, было б лягчэй. Ды плакаць не магу... Пайшла ў Прапойск. Жэня за мной бяжыць. I ты бег — ажно да шашы. Праўда, Ніна цябе неяк угаварыла — павяла двору. А Жэня са мной застаўся. У яго штанцы — лапік на лапіку. А сама я надзела спадніцу — за бочку неяк закінулася і ляжала, ніхто не ўбачыў, уцалела. Прыйшлі мы ў шпіталь. Я адчыніла дзверы, медсястра пытае:

«Хто вам трэба?»

«Герасім... Масарэнка.»

«Яму перавязку робяць...»

Падышоў салдат, повар, даў Жэню два хлябцы-недарэзачкі. Тут нас і паклікала медсястра:

«Хадземце». — Павяла ў тую самую хату, дзе да вайны жылі ўрачы, што ў бальніцы рабілі. Бачу, доктар стаіць ля акна, ваенны. Глядзіць на мяне. У хаце паветра спёртае, прадыху няма — кругом нары. I раненыя хто-як ляжаць. Бацька прыўзняўся, паклікаў Жэню:

«Сынок!»

«Тата!..» — кінуўся Жэня да бацькі, усхапіўся на нары й сеў побач.

I я падышла, кажу:

«Здароў!»

«Ну здарова, — адказвае. — Што глядзіш?.. Не дужа перажывай. Усё страшнае — чорт на загрыўку носіць. Бачыш, троху паклычаны. На тое і вайна». — Спакойна так глядзіць на мяне, Жэню па галаве гладзіць.

Бутэлька нейкая стаіць пры ім, шланг уторкнуты. Я падняла галаву, гляджу. А ўсё ўва мне гарыць — стаю, як у полымі. Граська зноў суцяшае мяне:

«Ты нічога не бойся... Я і шыць буду, і йграць. Мы шчэ парадуемся... Глядзі дзяцей, сябе беражы».

Я слухаю і маўчу — сцяла мне горла, нічога не магу сказаць. I ён пытае ў Жэні:

«Што ж вы там ясцё?»

А Жэня адказвае:

«Суп мама варыць. Баба Донька прынесла круп. Засталося на два супы...»

Бач, я пра крупы нічога яму не казала — сапраўды засталося якіх дзве-тры жменькі, а ён ужо ўсё разлічыў: на два супы. Падумала так — і, як стаяла, так і ўпала: грук вобзем!.. Медсястра падбегла, дала нашатыру нюхнуць — і я ачнулася. Яна вывела мяне ў двор, усадзіла на лаўку. А Жэня з бацькам застаўся. Дзяўчоначка гэтая на кухню збегала — прынесла ў алюмініевым сподку мне паесці: кавалачак мяса з кашай і кружло запечанай яешні. Дык я кажу:

«Я не хачу... Вы ўжо майму хлопчыку перажаўнуць чаго дайце».

«Мы яго пакормім. Ешце, гэта я вам прынесла. Вы стамлёная, трэба паесці. Прашу!»

З'ела я толькі кашу з яешняй, а мяса ўзяла з сабой. I тут выйшаў Жэня, кажа мне:

«Я кашу еў смачную і кісель піў... Во!.. Тата перадаў. — У пастанні ў яго — хлеба дзве кулідкі. — Тата прасіў, каб не дакучалі дактарам — двору каб ішлі. А яшчэ так мне сказаў: «Беражы матку!» I я даў слова берагчы цябе... Ты ў нас адна такая».

«Сынок, гэта ж — якая?»

«Добрая... Пра ўсіх нас думаеш, клапоцішся».

I я — давай зноў прабівацца да Граські. Дык мяне сам доктар не прапусціў. Повар, праўда, яшчэ хлеба вынес. Я хустку зняла з галавы, увязала прыпасы. Хлеб з малаком — гэта ўжо яда. Яно ж, якая ні кароўка — многа дае малака ці мала, а малако. З хлебам — аб'ядзенне!

Выйшлі на шашу, толькі спусціліся ўніз, яшчэ да першага мосціка не дайшлі — абганяе нас машына. Салдаты едуць. Поўны кузаў... I Жэня прыпусціў наўпагон. Я крычу яму:

«Сыночак, не рві ты маё сэрца — дойдзем і так, без пад'ездкі».

А ён — сваё:

«Мама, спыні машыну — хачу ехаць з салдатамі... Спыні, мама!»

«Будзеш за машынамі кідацца, у другі раз не вазьму да бацькі! — Дастала з хатулька той кусманчык мяса. — Бяры... Падмацуйся, а то не дойдзеш. Беражы сілы. Машыну ты ўсё роўна не дагоніш».

Во, угаманіўся мой хлопец. Прыдыбалі двору. Я лягла, ногі гудуць. А ўсёй мне лёгка, радуюся: таго-сяго прынесла ж дзецям. Раненыя паабяцалі, што збяруць яшчэ хлеба з пайкоў... Былі ж і такея, каторыя есці не бралі. Хлапечык, што ўнізе ляжаў, на тых жа нарах, дзе і Граська, толькі салодкі чай піў I Граська хлеб не еў, нос і палова рота ў бінтах, дзірачка малая, дык ён булён цадзіў, чай, кампот.

Назаўтра — я зноў там, у шпіталі. Пабыла троху, пагаварылі — мне дрэнна стала. Ужо, праўда, сама выйшла, не чакала, пакуль выведуць. Як толькі аддыхалася, санітарка павяла ў кухню, дала есці. Якраз абед раненым разносілі. Я супу пасёрбала і аладзій з кісялём з'ела. Зноў стала прасіцца да Граські. Не пусцілі. Медсястра падышла і сказала, каб я праз два дні наведалася. Але дзе ж я вытрымаю столькі — пераначавала і ранічкай патэпала знаёмай дарогай. Прыбралася — кофту вышываную надзела, спадніцу чорненькую. Ужо мае ўборы святочныя. Прыйшла... А яму якраз перавязку рабілі. Пасядзела. Во — пусцілі. Ён мне і кажа:

«Левая рука — не правая... Дома ўсё буду рабіць. Пабачыш, іграць буду!»

Я маўчу. I ўжо не плачу, трымаюся. Думаю: «Які ж ні ёсць, а бацька дзецям... Хутчэй бы двору вяртаўся!»

«Ты ўжо глядзі, не перажывай за нас — лячыся, — супакойваю яго. — Не награўся шчэ?.. Чаго табе рупіць гэтае гранне? Сыны, вуна, растуць — яны, от, калі якая бяседа, сыграюць. А мы ў скокі пусцімся — не ўсё ж нам плакаць!»

Пагаварылі так... Ды стала ж мне зноў млосна — і я паехала паўз сцяну. Якраз медсястра лякарствы прынесла, угаворвала гэтага хлапечыка, што на ніжняй палаце, выпіць зелле нейкае, жоўтае. Дык яна і падхапіла мяне, не дала ўпасці. Нашатыру дала нюхнуць — і вярнулася памяць. Граська глядзіць на мяне і маўчыць. Вывелі мяне з палаты. На табурэцік села, да сцяны прысланілася. Доўга сядзела. Троху палепшала — і я стала да Граські прасіцца. Доктар заступіў праход — сур'ёзна так, строга кажа:

«Вы не шкадуеце сябе... Дамоў, дамоў! Пабачылі салдата свайго — і не замінайце нам яго лячыць. Набярыцеся цярпення — ён здаровы вернецца к вам... Здаровы!»

Ды я не паслухалася — зайшла пад акно і глядзела праз расколатую шыбінку, гаварыла з Граськам.

I на трэці дзень была там — карціць жа праведаць. Гэты раз за мной ужо медсястра сачыла — стаіць і шпрыц трымае. Мне дрэнна зрабілася — яна тут жа і ўкалола ў вену. I вывела... А яны з Граськам так умовіліся, што трэба яму з'ехаць як найхутчэй з Прапойску. Угаварылі: значыць, ёй нялёгка, на руках дзяцей куча, выбіваецца з сіл — не трэба яе мучыць, няхай дзяцей глядзіць. I ён мяне папрасіў каб я сабрала хоць паўкіло масла.

«За два дні, думаю, управішся, — кажа. — Масла да чаю — якраз добра: укіну лыжачку ў шклянку, яно растопіцца...»

Пераканаў мяне. I я збіраю масла: падаю карову, малако заллю ў гарлачы, а тады сустойчык зніму ўвечары. Слоік паўлітровы ў лесе знайшла, гэты слоік і запоўніла за два дні. Управілася. Прыбегла ў шпіталь, радая.

«Да Масарэнкі, — кажу. — Як ён тут?»

Дзяжурная сястра адказвае:

«Учора вывезлі яго... У Рослаўль ажно».

Я і абамлела... Зноў і нашатыр нюхала, і ўкол мне рабілі. Як толькі адлігнула, лепей стала — завыла на ўвесь іх двор. Ваенурач падышоў:

«Ну што вы плачаце?.. Слабыя, ходзіце сюды кожны дзень, сябе толькі мучаеце. А ў вас — дзеці... Мы правільна зрабілі, што мужа вашага адправілі. Ну што ў вас ёсць?.. З чаго вам жыць?»

«Карова нас ратуе. I лес: грыбы, ягады...»

I лячылі яго болей года. Ні пісемца, ні знаку ад яго ніякага. А я ж тады дачулася, што якраз недзе ля Рослаўля разбамбілі поезд з людзьмі, раненымі. Зноў — трывога, клопат. I ўсё-такі мы жывём, лета ж. Солі няма. А на чарніцы соль даюць. Павяла дзяцей у лес, набралі вядро ягад. Літр малака на базары можна было прадаць за 30 рублёў. Панесла. За чарніцы тут жа солі кілаграм далі, то і малако прадам. Сяджу, падышоў салдат, просіць:

«Дайце мне, жанчынка, малако ваша. Для раненых. Я грошы вам прынясу. I посуд вярну. Адсюль шпіталь недалёка, вы пачакайце».

А я ж ведаю, дзе шпіталь, нахадзілася туды.

Ісай Аношка кажа:

«Не бойся... Салдат жа ўсё-ткі, ён не абмане. Калі б які машэннік — не стаў бы чэсна гаварыць, змахляваў бы як па-іншаму».

I я паверыла, аддала яму дзве бутэлькі малака. Літроўку. Трыццаць рублёў. Каб жа хто іншы, а то — салдат, ранены, хоць тых яго ранаў і не відаць. Доўга чакала, а ён, гарыда, не вярнуўся, надурыў мяне.

Пайшлі мы двору. Ісай быў і яшчэ дзве нашыя бабы, ходараўскія. Напрасткі — праз роў — ідзём. I якраз масток пераходзім. Ісай паглядзеў уніз і пытае:

«Ева, ці не твае там пляшкі ляжаць?.. Дзве. Зялёная і белая, бачыш?»

Я глядзь — ну так, мае. Кажу:

«Каб яго распёрла, чорта!» — А там, у рове, травіца сцеліцца паўз канаўку, дык посуд у канаўцы, у траве. I без малака ўжо.

Ісая таксама зачапіла, абураецца:

«Во, сволач... Такі ён салдат — няйначай, у яго толькі адзёжа салдацкая. Можа, забітага дзе раздзеў і прыкрываецца салдацтвам. Гэта — жулік».

А мне крыўдна, кляну вычварка:

«А няхай ён недажджэ... Няхай яго разветрыць па белым свеце, калі ён не салдат!»

Баброўнікі прыехалі

Мы збіраліся ў лес. Дакладней, на балота Узмутнае, дзе бацька нагледзеў ладную кругловіну асакі ў перамешку з плюшчам. Трэба было скасіць гэты лужок, і як мага хутчэй, бо ахвотнікаў на яго ставала, адно кожны чакаў, пакуль узрэе трава, стане больш сакаўной, гусцейшай.

Хадзілі мы на балота яшчэ і па нюнькі й петушкі. Можа, дзе інакш гэтыя травы завуць, а па-нашаму — менавіта нюнькі, петушкі. Нюнькі — мяккая, саладкаватая трава, любіць зацененыя мясцінкі, звычайна яе шмат паўз багністых вокнішчаў і сярод кустоўя. Знешне падобная на явар, але драбнейшая, бадай як асака. У петушкоў — сцябло тоўстае, карэністае, лістоўе — круглае, мясіста-сопкае. Калі верыць маці, то ў гэтай траве надта ж многа крухмалу. Мешанку з нюнькамі й петушкамі парсюк гламзае ўзахапкі, ажно захлынаецца — усё роўна як ведае, што даставаць такія прысмакі з вужачай багны не так і лёгка.

Маці прынесла з прыгрэбніка крапіўнік — вялікі рагожны мех, паклала на тачку і стала чакаць, пакуль бацька паточыць матычку. Я ў гэты час быў на сенцах — варочаў напаўсухую лазовую кару, якой усланы быў таксама і дах пуні.

На вуліцы, пасеўшы на лавачку, што насупраць нашай хаты, ля плота, гаманілі жанчыны. Адна з іх, Хрысцінка, няўцерпна паклікала маці:

— Ева-а!.. Чакаем жа! — Падышла да варотцаў, стала і ўглядаецца між густых тынінак. — Доўга там пыпліцца будзеш?

— А не кажы, кума. Матыка затупілася, то няхай, во, Граська павострыць. Вы йдзіце — я даганю... Ой, гэта ж на хлеб забылася — не выняла з печы, — шчупянулася маці, парыўна махнула рукою. — Задурылася тут з вамі, гагалы. Ніяк не вы-берацеся! — Мела на ўвазе бацьку і мяне.

— Ты ж, от, падпёрлася з цяпкай. Сама, нябось, спакойна: цяпку ў ахапку — і з двара, а нам — цягніся ў балота з тачкай. — Гукнуў: — Сын, давай там закругляйся! — Бацька пачаў старанней шараваць брусочкам лязо матычкі, якую называе цяпкай.

Жанчыны ўсё ж мусілі дачакацца маці. Хрысцінка вяла гаворку, і я ўсё добра чуў: высмейвала гультаяватую Вольгу Здобчыху, першую пляткарку на вёсцы. Тая, калі верыць Хрысцінцы, забылася ўжо, як пячы аладкі, бо ўсё гэтае робіць яе клапатлівы муж, Аляксей.

— Вольга ж вымерхаецца, пакуль абгойсае вёску, — апавядала весела Хрысцінка, — абніме свайго Ляксея і просіць умольна: «Лісеюшка, даў бы мне мядку з блінамі. Чуеш?.. Не мары мяне голадам, Лісей!»

Потым жанчыны ўсчалі гаворку аб нейкай машыне. Яны, пэўна, бачылі яе. Я прыслухаўся: на вуліцы сапраўды чуваць нарастаючае гурчанне — машына, падобна, недзе ля крамы ўжо, блізка. Як толькі параўнялася з нашай хатай, спынілася, і матор заглух.

— Дзеўкі, не скажаце, Граська дома? — нехта весела і гучна спытаў у жанчын.

— Дома! — выгукнула за ўсіх Хрысцінка. I цішэй: — Пойдзема, бабы... Еву нам не дачакацца — госці нейкія прыехалі.

Бацька ўслухоўваўся ў размову не без цікавасці.

— Знаёмы голас, — сказаў ён. — Усё роўна як Міхалькоў. — Патупаў да веснічак.

Тым часам машына зноў загурчала і, не набіраючы разгону, збочыўшы, мінула варотцы й лаўку з жанчынамі, спынілася. У кузаве, спінай да кабіны, сядзеў, насунуўшы на лоб саламяны капялюш з пакрыўленым брылем, чалавек. Незнаёмы. Шафёра мне не было відаць. Міхалькова я пазнаў яшчэ калі ён вылазіў з кабіны.

Мне зарупіла ўніз, і я забыўся на лесвіцу — скочыў з сенцаў, але няўдала: узараў падворак носам, і маці ад улёку ажно завойкала, стала ўшчуваць мяне:

— Ці йта ты ашмурэў — гоцаеш так?!. Я табе дзогну!.. Маленькі, машыны не бачыў.

— Баброўнікі прыехалі!.. — захлёбна выгукнуў я і гайсануў на вуліцу.

Міхалькоў павітаўся са мною гэтак жа, як і з бацькам, за руку. Чалавек у капелюшы, ухапіўшыся рукою за кузаў, прыўзняўся, імкліва тыркануўся ўверх і нечага тут жа застыў на месцы. Нарэшце стаў выпроствацца і войкаць. Шафёр высунуўся з кабіны, пажартаваў:

— Кірыл Аляксандравіч, кладзіся на дарогу — пераеду ўдоўжкі, выпрамлю.

— Я табе пераеду, эскулап дапатопны! — Гэты самы Кірыла Аляксандравіч пагразіў пальцам шафёру і пасміхнуўся. — Які ты Пецька? Ты — Пецякантроп! — Коратка рагатнуў з толькі што прыдуманага жарту і марудна пабраўся долкі.

— Не знаў я, што ў цябе, Аляксандравіч, радыкуліт... Нізашто не сеў бы ў кабіну, — хутчэй дзеля блізіру, чым ад шкадобы, апраўдваўся Міхалькоў.

«Дык вось які ты, Малінін?.. От гэта рост!.. А шафёр — малы... Дзіва што: Пат і Паташон!» — Я на ўсе вочы глядзеў на гэтых двух масквічоў і нічога асаблівага не знаходзіў — нічога сабе мужыкі, вясёлыя, бач, жартуюць адзін з аднаго.

Парукаўшыся з Малініным, бацька паказаў на мяне:

— Сын мой.

— I таксама паляўнічы? — Малінін і мне руку падаў. — Страляць умееш?

— Умею.

— Э-э, дзела швах, — надзіва гучна сказаў Малінін. — Я такіх малайцоў падбіраю, хто ловіць дзічыну жыўцом, здаровую. На стральбу забудзь! — Прыгнуўся і шапнуў мне на вуха: — Скокні ў кузаў, сакваяжык падай.

Я стрымгалоў кульнуўся за борт, але што падаць — не ведаў. на хвіліну разгубіўся. I толькі пасля, калі ўгледзеў на новым брызенце скураны, падобны на невялічкі чамаданчык партфель, здагадаўся, што гэта і ёсць сакваяжык.

— У цябе, Герасім, адзін сын? — спытаў Малінін.

— Трое. Гэты — сярэдні. Ды яшчэ дачок поўная печ: дзве — даваенныя, тройцу ў пасляваеннай капусце знайшлі.

Малінін употай зіркаў на пусты бацькаў рукаў, на знявечаны твар, на лапленыя гумовікі — боты-шкрэбалы, атопкі. Затым дастаў з сакваяжыка папяросы — і ўся «брація», апрача мяне, бярэцца курыць. Шафёр — я і не згледзеў, калі перамахнуў цераз прасла, — пачаў ласавацца ягадамі, якія завуць у нас дзікім вінаградам.

— Аляксандравіч, во дзе смакоцце!.. — Прыцмокваў ён, наганяючы апетыт Малініну. — Нейкія сопкія ягады, салодкія — заядзенне!

— Герасім, гані яго дубцом з агарода, — жартуе Малінін. — Аголіць ён твой вінаграднік.

— А ты вазьмі, Аляксандравіч, на смак, пакаштуй. Не ягады — дзіва!.. — галёкаў Пецька, згінаючы на сябе чарговае сцябло лазы.

— Барбарыс? — пацікавіўся Малінін, цягнучыся рукой да гронкі, адшчыкнуў.

— Можа, і барбарыс, а можа, і не... — Бацьку, як відаць, не цікавіла назва. — Ягады, і ўсё. Вінаград.

— Дзікі?.. — Малінін кінуў колькі ягадзін у рот. — Хм... Усё роўна як ірга. Так, ірга.

— Ірга? — здзівіўся бацька. — Не чуў. А па мне, дык гэта — вінаград беларускі. Віно з яго добрае: вып'еш, то аж чуб дыбіцца і ногі самі ўпрысядкі йдуць.

Тут і маці падышла. Міхалькоў першы з ёй павітаўся:

— Добры дзень, Мікалаеўна... Прыехалі да старога твайго.

— I якая ж у вас патрэба да майго старога?

Малінін, падаючы маці руку, нечага раптам, бы заяц, пацешна і часта заторгаў носам і губамі, гучна спытаў:

— На ўсё лета гаспадара свайго ўступіш нам? — I — да бацькі: — Герасім Андрэевіч, тваёй жоначцы й сямнаццаці не дасі — цыганачка-царэўна! Вось няхай і едзе з табой — бабры самі будуць сулодку скакаць.

Насцярожана-ветлівая, маці як і не пачула Малініна, памяркоўна звярнулася да мяне:

— Сынок, ідзі з хаты ўслончык прынясі, няхай госцікі ў цянёчку пагамоняць. А я... Ой, мяне заругаюць бабы — на работу трэба, пазнюся. — Занепакоена: — Ты ж, Граська, і напраўду не з'едзь... Дык я пабегла.

— Не бойся, Мікалаеўна, бяжы, — Малінін заспакоіў маці. — Сёння не забярэм... Мы ў розгляды прыехалі, знаёміцца.

Я прынёс услончык і чакаў, пакуль Малінін сядзе. Тады ён абавязкова, падумалася, зніме свой капялюш, а я тым часам паназіраю: можа, і чуб яго, і вушы гэтаксама торгаюцца? Здавалася, ён знарок такое вытварае, абы пасмяшыць. «Ну і лаўкач — артыст!»

Трэба ж, Малінін і на ўслонец сеў і капялюш зняў Але ж і капялюш — увесь пасечаны шротам, асабліва макушка: відаць, трапны быў стрэл, шрот кучна лёг.

Колькі ні цікаваў, а чуб ягоны ні разу не варухнуўся, і вушы не торгаліся. I я падумаў: а ці не ад кантузіі гэта ўсё? Помню, бацька расказваў што іменна ад кантузіі бывае такое — цік.

— Спадзяюся, Герасім, памяркуемся. — Малінін прытушыў папяросу. — Мне трэба твая дапамога.

— Ты толькі падумай, Андрэевіч: ажно з Масквы па нашых баброў прыкацілі!.. — сказаў, бы дарогу перабег, Міхалькоў.

— Масква тут ні пры чым. Ёй і без нас клопату стае. — Малінін засяроджана-ўважны. — Бабрамі Сібір трэба засяляць... Мясціны там цудоўныя, раскошныя.

— Мудра прыдумана, — хітнуў галавой бацька. — То ўсё людзей нашых туды ссылалі, каб раскошна жылі. Цяпер за баброў узяліся... А зімна ім не будзе ў Сібіры?

— Гэты звер холаду не баіцца, — паясніў стрымана Малінін. — Жылі бабры здавён у сібірскіх рэках, ды іх выбілі... Завязём беларускіх — няхай множацца на прыволлі.

— Ён жа, чорт гэты, бабёр, дужа хітрушчы: баюся, жывым яго не ўзяць, — засумняваўся бацька.

— Герасім праўду кажа. — Міхалькоў пазіраў то на Малініна, то на бацьку. — Скрытны звер, нюх у яго востры, слых адменны.

— I тым не менш, хлопцы, у Амерыцы баброў ловяць памногу і жывымі-здаровымі. А вы што — слабакі?

— I мы зможам, чаго ж, — ахвотна пагадзіўся бацька. — Стае баброў і ў Проні, і ў Сажы, і ў азёрах... Прызнацца, я дык і не звяртаў на іх увагі: жывуць — і добра. Спакойны звер. I не шкоднік — не замінае чалавеку.

— Вот і пачнём, Андрээвіч, лавіць гэтага звера жывым, — Малінін бліжэй падсунуўся да бацькі. — I ведай: злоўлены бабёр павінен быць у поўным здравіі, без сабачых пакусаў, падзёртасцей і вывіхаў. Да таго ж, мне трэба эфектыўныя ловы: за месяц каб сотня была, а то і больш.

— За месяц — сотня? — Бацька пачухаў патыліцу, памуляў губамі, хмыкнуў: — Толькі ў Маскве і маглі такое прыдумаць. Бабры па заказу не плодзяцца.

— А ў наступным годзе іх утрая больш спатрэбіцца!.. Так Што прашу сур'ёзна паставіцца да маёй прапановы. Гэта не часовая прыдумка — план адлову і рэакліматызацыі баброў у Савеце Міністраў разглядалі. Трэба, значыць, бабры.

— Жывыя? — нечага зноў перапытаў бацька.

— А за мёртвага, дарагі ты мой, трыста рублёў штрапяка схопіш! — ваяўніча закругліў Малінін.

— I што, рублёў дзесяць за аднаго спайманага будзе? — Бацька глядзіць на Малініна з недаверам, насцярожана.

Міхалькова ўзарваў смех:

— Дзесяць?.. А паўсотню не хацеў?!. — I ажно падскочыў на ўслонцы. — За чырвонец хто б стаў у вадзе боўтацца? Хіба ты, можа, з цікаўнасці.

— За дарослага буду па пяцьдзесят цалковых даваць, за сяголетка — напалавіну меней. Грошы на рукі атрымаеце адразу ж, як злоўлены бабёр адужае карацін. — Зноў нос і губы Малініна пачынаюць торгацца. Ён глядзіць у вочы бацьку і, заікаючыся, дадае: — С-сотню з-зловіш — пяць тысяч у к-кішэню па-ак-кладзеш! Ну як, Анд-дрэевіч, асіліш такі з-занятак?

— Яно, як вы кажаце, грошы добрыя. Але ж гэтага радзімца, балацяніка, нялёгка будзе аб'ягорыць, — задумліва разважае бацька. — Яго забітым і то цяжка ўзяць — наплыву стральнеш, схаваецца ў нару і там сканае... Хаця — можна і жыўцом, калі на хады лаўкоў драцяных панастаўляць і сачыць, га?.. Як зойдзе — хоп яго з вады, на бераг!

— Які шчэ лавок?!. — засяроджваецца ў роздуме Міхалькоў. — Распоркі ў мех уторкнуў — на ход, і пайшоў гнаць. — Узрушліва дадаў: — Трэба ён, лавок-хварабок!

— Не, Сямён, мяшком бабра не зловіш. А хоць і ўдасца каторага зачураць — ён жа ў мяшку тваім затхнецца. Дый уцячы з ходу — што яму мяшок прадраць?

— Эге... Значыць, лавок трэба? — Малінін працягла глядзіць на бацьку. — Правільна! Вот і прыдумай, Андрэевіч, такі лавок... Драцяны!

— А што? — заахвоціўся бацька. — Рызыкну, займуся лаўком. А не выгарыць — як сустрэліся, так і разыдземся. — Нешта ж вельмі пажвавеў мой бацька — як ёсць паверыў Малініну. Сам сабе паверыў!

— То ж мы й да Мікіты заедзем — там, Аляксандравіч, бабра праз гадзіну прынясуць... Толькі загадай, — запэўніў Міхалькоў. — Мікіта самаруч гармошку змайстраваў, а лавок і падаўна склепіць. Любога калібру.

— Але ж, калі не ў нас тут, пры доме, баброў лавіць, то, відаць, трэба, каб мяне адпусцілі на які час... Самавольна я не магу пакінуць старажоўства. — Бацька, выходзіць, глыбока глядзіць, у корань, не думае зрывацца з калгаса.

— Прыдумай толькі лавок — адпусцяць!.. Аб гэтым я паклапачуся. — Малінін паклікаў мяне і папрасіў, каб прынёс вады.

Бацька пачуў яго просьбу, прапанаваў:

— Дык пастой, Аляксандравіч, бярозавік ёсць — халодненькі, самы раз.

— То давай... Люблю бярозавік, — пагадзіўся Малінін. Якраз ля пограба сустрэўся мне Пецька. Ён ужо глядзець не мог на ягады — сахвоціўся, і шукаў ход з гарода на падворак. Я прапанаваў і яму бярозавіку. Ён пажадаў зазірнуць у пограб. I як жа быў здзіўлены, калі ўбачыў у дубовай кадушцы не накрыўку, а густую бараду зеляніны. Раней мы, як і ўсе нашы ходараўцы, не ведалі, што такая накрыўка куды выгоднейшая, чым, скажам, дубовая. Нядаўна толькі бацька пачуў недзе, што ў бочку з бярозавікам лепш за ўсё сеяць авёс. Ён трымаецца на паверхні, прарастае, кусціцца і закупорвае жарало. Сакрэт усёй гэтай кемнасці, уласна, у тым, што бярозавік доўгі час не псуецца і захоўвае ўсю сваю лекавую гойнасць. Так думаюць людзі, вераць у гэта. Значыць, нейкая доля праўды ёсць. Нават калі й не папярэджвае хваробу, — а ў нас тут лічаць, што бярозавік вылечвае рак, — дык напой гэты ў спякотны дзень, бы рукой, знімае смагу, гаюча ўздзейнічае на страўнік, павышае апетыт. Гэтага ўсяго, думаецца, дастаткова, каб піць бярозавік.

Я запусціў пальцы ў край зеляніны й прыўзняў падатна-ўвільжаны дзёран. Пецька трымаў аберуч алюмініевы бітончык, пакуль я чэрпаў бярозавік з бочкі. Конаўка вялікая, з латуні, зробленая з гарматнай гільзы. Апошнім заходам поўную як вока конаўку працягнуў Пецьку, і ён тут жа, пры бочцы, асушыў яе.

— О цё-цё-цё!.. — зацёкаў ухвальна. — Не пітво — панацэя! Ім жа толькі й вяртаць бадзёрасць: хлабыснуў — і смела садзіся за баранку, круці-газуй.

Вярнуліся на падворак. Я паставіў бітончык на край услонца. Малінін, не спяшаючыся, спакваля смакуе добраўквашаны бярозавы сок, хваліць і — у што цяжка паверыць — кажа, нібыта ніколі яшчэ такога незвычайнага напітку і не каштаваў.

Пецька стаяў пасярэдзіне падворка. Ад няма чаго рабіць аглядаў усе закуткі, вывучаў наш побыт. Нарэшце падступіўся да будкі — пачаў даймаць сабаку. Той спачатку паводзіў сябе даволі насцярожана — касавурыўся і нязлосна пагыркваў, затым супакоіўся і адно лена павільваў бухматым, як памяло, хвастом на ўсе дзівацтвы незнаёмца.

— Лапу дай!.. Ну, лахмач, дай мне сваю лапу. Смялей, — не адступаў Пецька. — Герасім Андрэевіч, як сабаку зваць?

— Піратам, — адказаў бацька. — Не дазаляй — укусіць.

— Пірат, кажуць, ты кусаешся? — Пецька паднёс далонь да самае пысы — не баіцца, смелы надта. — Дай мне лапу, ну?!.

Пірат хітруе — чужы забаўляецца з ім, госць. Укусіць навязлівага незнаёмца не рашаўся, цярпеў. Нарэшце і зусім схаваўся ў будку. Пецька наступіў ботам на ланцуг, падняў і асцярожна пацягнуў на сябе. Сабака не ўпіраўся — выйшаў з будкі й даў-такі лапу, скарыўся, чым вельмі здзівіў мяне: які прыстасаванец, чужога слухаецца! Пецька задаволены — націснуў пальцам на зашчапку, спусціў сабаку з прывязі. Адчуўшы волю, Пірат тут жа адскочыў ад Пецькі ўбок і праз падваротню выхапіўся на вуліцу.

— Не прыйдзе да вечара, — заўважыў бацыса.

— Дык ён у вас разумнік! — Пецька думае, што Пірат не прыйдзе, бо дужа назаліў яму, патурбаваў. — Хітрун!

— Пакуль не аблахае ўсе сметнішчы — двору не заявіцца, — мусіў патлумачыць бацька. — Я спецыяльна паставіў на прывязь, каб не забіў хто. Былі ў мяне сабакі не брэдня гэтаму. Ды неяк племя тое на ўбыт пайшло. Ваўкі разарвалі Жучку — добрая была сучэнцыя. Букета суседка мухаморамі атруціла — прыпарку сабе варыла ад расцяжэння жыл. Варыва гэта, атруту, не закапала, а падпёрла акурат нам пад самае прасла. Сумысля так зрабіла — вядзьмарскія замашкі ў чалавека! Букет, як пакаштаваў «смятанкі» Гапулінай, так і злёг. Што ні рабілі — не адхаялі. А Бекаса — воўк схапіў. Патрона, апошняга з пароды Жучкі, застрэліў Вугальнікаў, заатэхнік. Патрон быў — ай, дужа добры! — сабака панятлівы! Быкоў любіў са мной пасвіць, калгасных. Калі адлучыцца каторы, ён і панёсся заварочваць. Дагоніць — і цап яго за хвост! А сам тут жа — брык, ляжыць. Бык нагой — тах! Міма... Калі б цяпер ён быў у мяне, то мы й гора не зналі б — усе бабры нашы былі б! А Пірат — няўдаліца. Во, калі нясуць чарапок з ядою — ён ах як віляе хвастом, ажно зад закідвае, стараецца. Паўпрыца гэты ад лені ледзь ходзіць ужо, быдта хворы.

Пецька падаўся на вуліцу, каб паглядзець, куды пабег Пірат.

— Стой!.. Стой! — голасна залямантаваў ён адразу, як толькі выйшаў за вароты, і мы падумалі, што на Пірата крычыць.

— Ну, знайшоў сабе занятак... Абы нешта рабіць — не любіць сядзець склаўшы рукі, — пасміхнуўся Малінін.

— Не ўцячэш, даганю!.. Стой!.. — чулася з вуліцы.

— Э не-е, гэта не на Пірата... — Бацька подбегам патрусіў з падворака.

Мы ўсе падаліся следам. I што ж?.. Перад намі адкрылася такое відовішча: Пецька гоніцца за Лодзікам Мядзюхам, ахвотнікам да ўсяго, што дрэнна ляжыць. Праўда, гэты раз нельга сказаць, што машына стаяла не так, як трэба, і не там. Цікава, што ж Лодзік украў? Нешта важнае сцягнуў, калі Пецька мусіў даганяць.

Лодзік, мінуўшы краму, крута павярнуў налева і памчаў сцежкаю, што вяла на лугавіну — тую самую, дзе некалі быў дзеда Андрэя пчэльнік. Ён, гэты пракуда Лодзік, не збіраўся трапляць у рукі чужога чалавека — вытужваў з сябе ўсе свае сілы, нёсся здорава. Пецька, дарма што і каратыш, і нават з жыватком такім-сякім, таксама не адставаў. Яшчэ троху — і ўцякач схаваўся б у хмызнячок, дзе, можа, і не даўся б у палон, заблытаў бы сляды. Ён прыткі, Лодзік, кемлівы. Ды якраз ля студні, мінаючы камягу, пакаўзнуўся на мокрым і, перакуліўшыся цераз галаву, выцягся збоч сцежкі. Тут жа і быў схоплены за каўнер. Пры вобыску Пецька дастаў з-за пазухі злодзея нейкі скрутак, паспрабаваў весці Лодзіка з сабой, але той пачаў вылузвацца з рук, упарціўся, а потым і зусім лёг.

— Чый гэта малец шукае турму? — спытаў Малінін у бацькі.

— Аднаго тут... Сын у радзіцеля ўдаўся. Падобна, што і яго добрыя людзі адвучаць красці, дурыкі выб'юць. Бацьку залавілі ў клеці — сала краў. Абрэзалі за гэта вуха, пазначылі, каб помніў свой правінак. Ен недзе ў Закарпацці служыў, у будатрадзе. Кармілі слаба, відаць, то прыкрадвалі.

— Хахла ўзлуеш — дабра не чакай, — пасміхнуўся Малінін і ўсё працягваў назіраць, як Пецька абыдзецца з Лодзікам. — Эйш, лёг пастрэл, баіцца, што і яму вуха абрэжуць, як бацьку, хітруе.

Пецька не стаў учыняць самасуд, адпусціў Лодзіка. I той зайцам падхапіўся з зямлі — забліскаў босымі нагамі па загуменні.

— Бяжыць ад людзей. — Бацька хітнуў параненым плячом, акурат забалела яму. — Хлопцу чатырнаццаты год пайшоў, а ён, быдта маленькі.

— Ваўчок, — дадаў Малінін. — Вырасце і, можа, не ўспомніць, як мы яго тут выхоўвалі.

Пецька нёс сумачку з наборам ключоў ад свае машыны. Твар яго быў чырвоны й потны, дыханне парывістае. Спыніўся і ўзрушна, але нязлосна сказаў:

— Гадзёныш — знёс бы ключы, а мне кукуй. Давялося б самому красці.

— Ты паслухай-ка: і яго бацька таксама краў, ды людзі ўсмірылі. — Малінін расказаў Пецьку пра «адрэзанае вуха», гагатнуў, бы гусак, і — да бацькі: — Герасім, як бы ты паступіў, каб залавіў такога вось, як Пятро, прыблуду са сваёй Мікалаеўнай?

— Па галоўцы пагладзіў бы... дубцом, — адказаў бацька і тым самым як бы паставіў кропку ў размове.

Здаецца, нагаварыліся. Першым Міхалькоў пабраўся ў кузаў. Малінін сеў у кабіну. Зачыняючы дзверцы, памахаў мне з бацькам рукой. Пецька завёў матор, бібікнуў і стаў разварочваць машыну, якая, выруліўшы на дарогу, стала быстра аддаляцца. Праз колькі хвілін нумар ужо далёка неновай палутаркі ўсё меншаў і меншаў, потым і зусім расплыўся ў белую палоску на заднім борце. Машына была ў грэбельцы — калывалася на сухім камлыжжы, пыліла.

— Бабры — бабрамі, а парасё скігіча... Давай, сын, хоць з двара зматаемся, пакуль матка не прыйшла, а то пападзе нам. Так і быць, касіць ужо сёння няма калі, а травы для парасёнка нарвём.

«Эксперты» ў захапленні

Пастку мы ўсё ж такі агоралі. Была яна напалавіну з лазовых дубчыкаў, бо не знайшлі тоўстага дроту. Меднымі, надта крохкімі ад частага прамлення драцінамі, што наадкручвалі з даўно забытага матраца, прымацавалі дубчыкі да абручоў і рэбраў — шасці металічных прутоў; дно зрабілі сятчатае, трывалае; дзверцы выштукавалі таксама з дроту. Гэтае наша вынаходства маці назвала «куралесай», а нас, бацьку і мяне, — малымі дзіцяняткамі, якія нарэшце знайшлі сабе забаўку па душы.

Знешне пастка нагадвала цыліндр даўжынёю недзе з метр, дыяметрам — траха не паўметра. Каб наснудзіць яе, неабходна дзверцы ўціснуць унутр і зачапіць за кручок, злучаны ста-лёвай жылкай з рагацінай-старожкаю. Звер натыкаўся на рагаціну, кручок адскокваў, тугая спружына адбівала дзверцы да першага абруча з кручкамі-штопарамі, і бабру ўжо ўцячы немагчыма.

Пастка атрымалася лёгкая, і, нам здавалася, зручная, надзейная. Лепшай не трэба. Хацелася паглядзець, што за снасці прыдумалі дзядзька Мікіта і астатнія паляўнічыя — іх жа таксама Малінін абавязаў «думаць».

Аднак мы такі сапраўды вызначыліся — першыя зрабілі пастку. Урэшце — гэта зусім і не пастка. Гэта — лавушка. Пастка звера траўміруе, а то і ўвогуле забівае. У нашай лавушцы звер цалёханькі і не церпіць аніякіх пакут. Ну пахвалюецца, уражаны палонам, панервуецца, што не можа ўцячы, а праз нейкі час і прыціхне. Агойтаецца.

I вось — сабраны да купы ўсе баброўнікі. З'ехаліся, каб ухваліць або зганіць нашу «куралесу». Дзядзька Мікіта і Дзямід — бадай самыя галоўныя «эксперты», уедліва-прынцыповыя, што і можна было заключыць па іх асаблівай Цікаўнасці.

Стукнула Пецьку праверыць сістэму аўтаспуску, і ён надумаў заманіць у пастку сабаку. I як? Паклаў між абручоў, якраз за рагацінай, мясную катлетку якую дастаў аднекуль з-за сядзення. Пірат упарціўся, не лез па катлетку. Пецька не адступаў, дамагаўся свайго, і Пірат хапіў яго за штаніну. «Эксперты» ў гэты момант вырашалі, колькі такіх лавушак спатрэбіцца адной брыгадзе, і, здавалася, ім было не да Пецькі з Піратам. Ажно — не, убачылі як аканфузіўся празука, зарагаталі, што Пецьку, пэўна, не спадабалася. Ён мусіў далучыцца да «экспертаў», стаў назло ім хваліць бацьку:

— Герасім Андрэевіч, бачыце, з адной рукой, а зрабіў лавок-універсал. Праўда, ён павінен з ацынкаванага дроту быць, каб не ржавеў. А так, скажу вам, штуковіна гэта хоць і простая, але такая ж надзейная, як і мая палутарка.

— Ну, канешне!.. — голасна кінуў Малінін. — Пакуль ты, Пятро, будзеш у «Заацэнтры», да тае пары й машына гэтая ў нас будзе. Звольнішся — спішуць тваю калымагу.

Лавушка, наструненая, ляжыць пасярэдзіне двара. Дзядзька Мікіта падсаджваецца да яе на кукішках, кажа:

— А калі во гэтую казюльку (на рагацінку) ды замяніць проста пяцелькай з дроту? — Пачаў нешта чарціць на торным двары запалкай.

— А што — зручней будзе. — Малінін зіркнуў на бацьку, спытаў: — Герасім, прымаеш прапанову?

— Куды ж мне дзецца, калі старшы брат дапаўняе, — жартуе ён. — Яшчэ як прымаю!

— Мне думаецца, каб смялей бабёр ішоў у лавок, трэ будзе дно лаўка са слюды рабіць, — пачаў даводзіць Дзямід. Ён трымаў у руках акуляры й старанна выціраў шкельцы хустачкай. — У мяне якраз і слюда ёсць, якраз на два лаўкі хопіць.

— Правільна, можна і са слюды... Бабры ў такі лавок будуць ахватней бегчы. Але з дроту ўсё ж лепей: бабёр учэпіцца разцамі ў пляцёнку, а яго тым часам і куляй у лодку... Слюду, калі дрэнна ўрабіць, з ходу, у разгоне, бабёр выб'е — лаві тады радзімца.

— Толькі б зацапаць, а там і перасадзіць можна, — стаяў на сваім Дзямід.

— Можна ўсё, Ісакавіч. Ды дзе ж гэтай слюды набярэмся?.. Да таго ж, я не ўпэўнены, што на разаку такі лавок можна будзе паставіць правільна — зрушыць плынню, пабачыш. Хіба ў слюдзе дзірак насвярдліць?

— Кажаш ты, Герасім, як вяжаш... Лавок пад вадой. Якая ж там плынь?

— Упэўнішся пасля, калі не верыш цяпер. — Во, бацька таксама ўмее даказваць, не адступае. — Рабі, Ісакавіч, са слюды, калі ў цябе яна ёсць... Ніхто ж не забараняе.

Заключнае слова ўзяў Малінін — ён проста абавязаў дзядзьку Мікіту наладзіць серыйны выпуск лавушак. За плату, канешне, і нарабіць іх трэба столькі, каб на кожную брыгаду трымалася не менш як па дзесяць.

Бацька быў у Слаўгарадзе, куды яго выклікалі на ўрачэбную працоўна-экспертную камісію.

Засмучаны вярнуўся, не ў настроі. Маці як найспакойней спытала:

— Што, работнік, дастукаўся: няйначай перавялі ў трэцюю групу?.. — Прынесла са сваіх сховаў бутэльку «пярцоўкі» — гэтае «зелле» заўсёды берагла на выпадак прастуды. — Сядай за стол, не ўбівайся.

Піць бацька адмовіўся, толькі паеў. Сказаў, што і ў чайную не пайшоў, як гэта было заўсёды ў такі дзень, калі сустракаўся з дружбакамі-інвалідамі. I праўда: хто ж яны, як не дружбакі па няшчасці? Дружбакі. Хаця наўрад ці каго з іх можна назваць нешчасліўцам-гаротнікам — наадварот: застацца жывым, выграбціся з пекла вайны й вярнуцца да сваіх дзяцей, гэта ж хіба не шчасце?!. Бацька мой, зрэшты, таксама не лічыць сябе гаротнікам. Ён аднойчы так і сказаў, што вельмі баяўся, каб не параніла ў ногі: інвалідаў на мыліцах заўсёды шкадаваў, спачувае і сёння ім. I ўсё сяржанта таго, што ляжаў з ім на санітарнай павозцы, згадвае.

УПЭК «засядала» калі як: то праз дзевяць, а то і праз шэсць месяцаў. Нязменным старшынёй камісіі — больш за дзесяць гадоў, не меней, — быў галоўурач бальніцы Кавалюк, хірург. Беспадстаўна-строгі, прыдзірлівы. Ён шмат каго з інвалідаў перавёў з першай групы ў другую, з другой — у трэ-цюю, а то і зусім скасаваў інваліднасць, між тым як раны па-ранейшаму заставаліся ранамі: хоць і загаіліся, але не маўчалі — то балюча, са свербам, нылі, невыносна торгаючы, а то і зусім адкрываліся, і тады з іх разам з гноем выходзіла тая самая асколачная драбяза, якую не змог, а можа, і не ўбачыў знясілсны хірург прыфрантавога шпіталя.

Рука новая ў бацькі за гэтыя шэсць месяцаў не адрасла, у лёгкіх па-ранейшаму заставаліся ўсё тыя ж асколкі, што здаліся мне шрацінкамі; левы бок па-ранейшаму быў спаласаваны страшнымі, ірдзяна-карычневымі шрамамі, падобнымі на ссохлыя лісціны фікуса, а ў ямцы пляча, акурат на самай сярэдзіне, шарэў, як гарэлы пятак, задаўнена-шэрхлы струп. Я ўжо не кажу пра выбітыя зубы й адпалавінены асколкам нос.

Хто ж яны, тыя бяздушныя члены камісіі: няўжо таксама людзі? Думаў так і глядзеў на бацьку праз павуціну слёз. Мне было балюча і крыўдна. «Што ж гэта такое?.. — Здаецца, я ад некага ўсё ж дамагаўся адказу. — Што гэта?.. Што?.. Абраза!»

Маці таксама не ўтрымалася — заплакала. Гнеў сцінаў ёй горла. Яна хацела штосьці сказаць, але слоў адразу як не знайшлося, і пасля, калі ўжо супакоілася, надзвычай дакладна і, як мне падалося, даволі слушна назвала таго самага недавярка, хто — яна ў гэтым не сумнявалася! — і пасадзейнічаў пераводу бацькі на трэцюю групу інваліднасці.

— Змітравіч!.. Ён, ілжывы даброснік, пастараўся. Тошна, што чалавек, хоць і пабіты, абскубаны вайной, а жыве, корпаецца пры двары, — і заключыла: — Свету б ён белага не бачыў, жарабок стаенны. Няхай яму, гарыдаўцу, яшчэ больш вочы на лоб выпучыць!

— Што з табой, Ева?.. Не шумі. — Бацька трымаўся даволі ўпэўнена, прыстойна. — Помні адно: нашы слёзы ніхто не павінен бачыць, — уздыхнуў, і ўжо як быццам з палёгкай, нібы скінуў з плячэй пакутлівы цяжар, дадаў: — народ не плача. — Закурыў. — Нічога. Як аднялі групу, так і вернуць. Я, знаеш, без плаку зайшоў да аднаго добрага чалавека, і ён мне памог напісаць у Маскву, Варашылаву. — I — да мяне, бадзёра, з усмешкай: — Масква не слязам верыць, а толькі фактам. — Памаўчаў. — Больш за ўсё во што мяне ўразіла: гэта ж ніводзін з членаў камісіі не запярэчыў. Кавалюк трындзіць, што мае лёгкія, значыць, ужо як след акрэплі, што раблю я не ў якім там хімічным цэху, а на прыродзе жыву, у вёсцы, дыхаю свежым паветрам... Гаворыць так, а яны ўсе маўчаць, бы раты ім заклеіла. Цыўкаюць, як цюцькі, вачыма, на мой ранены бок, а ў вочы мне сорамна паглядзець. Не людзі — совы, слепуны.

Ну так, не бачаць, што Кавалюк сабраў вакол сябе падхалімаў і качаецца, як сыр у масле. Каторы з хаўруснікаў пачынае яршыцца і, значыць, нягодны ўжо для выслужніка, ён гэтага яршуна — хоп! — на больш даходную пасаду пераводзіць. Абы не блытаўся побач, не наступаў на хвост. Галоўнае — і райкамавец сярод іх, слухае і таксама згаджаецца, не пярэчыць. Во хто намі кіруе — тарбахваты.

— Не-е, Граська, з імі табе не ровен час заядацца, — трывожыцца, бядуе маці. — Ты ўжо маўчы, нікому не прызнавайся, што Трахім нараіў Варашылаву напісаць. Не падводзь добрага чалавека... Трахім жа хоць не сваёй рукой пісаў? — Спытала ў мяне: — Могуць жа ўстанавіць, хто пісаў, га?

— Могуць.

— Чуеш? — У вугляна-цёмных зрэнках мацерыных вачэй палымнела мройва яркіх жарынак. — Яно ж, каго начальства вяльбуе, таго і чорт мілуе. Вернецца ваша скарга назад — і пачнецца тут сувалака: усё так перакруцяць, так змялежуць, што вас жа і абвінавацяць. Не здабраваць вам тады абыдвум.

— Ваўкоў баяцца — у лес не хадзіць. — Бацька насупіўся. — Хм, нагаварыла... Сама во курдыячыш абы-што. — I прызнаў-ся, як на духу: — Я не ў Трахіма быў. Ну, давольна?

Маці забылася на слёзы — як і не яна бедавала толькі што. З хітрынкай, ласкава прамовіла:

— Не дуры мне галавы... Ты ж не любіш, каб табе спачувалі. Не любіш, так жа?.. Значыць, толькі Астапаву і мог адкрыцца. — Параіла: — Яго і бяры ў баброўнікі, Астапава, а не ўсякіх там маргуноў-прыгуноў.

Бацька — свайго слова трымаецца, зноў кажа:

— Астапаў у больніцы, у Магілёве.

— Што з ім? — усхапілася маці.

— Прастыў... Запаленне крупознае.

— Ну, там умеюць лячыць, гэта не ў нас тут. — I — узрушана: — Праўда, што Маргун па суседству з вірлаком гэтым жыве, насільнікам?

— Новае нешта — старшыня ўжо і насільнік? — Бацька ў недаўменні.

— Во, акурат маленькі... Не чуў хіба?

— Што я павінен быў чуць?

I тут маці ўсё роўна як з непралазнай чамярэчы выбілася на торную палявую сцежку:

— Тое, што ён Гроніху на матацыклетцы катаў... Завёз у кусты аж на Забітаўку і стаў свайго дамагацца. Яна хоць і салоха з салох, з прычурам, кажуць, ды змікіціла, што да чаго. Скусала яму лапішчы, вырвалася — і бежкі, уцякла. Напужаў дзеўку, заікацца стала.

— Калі гэта было?

— А во нядаўна... Шкада, не дагадалася морду нягодніку спаласаваць. Магла б і ў міліцыю заявіць!

— Знойдзе і ён сваё. — Бацька кінуў незатушаны бычок у парог, і той, плёхнуўшыся на падлогу, пырснуў роем іскраў. — Спатыкнецца аб такую патырчаку, так носам узрые, што ўжо і не падымецца больш.

— Бачыш, і старшынюе, камандуе, душакрут!

— Гультай, цяжэй за шклянку з гарэлкай, мусіць, нічога шчэ і не падымаў.

I тут маці нечага стала наўпроць бацькі, схіліла голаў на левы бок, ледзь прыжмурылася і напаўжартам кажа:

— Думаеш, не знаю, хто надавумеў да Клімента Варашылава звярнуцца?

— I хто ж, па-твойму?

— А той, каму выдру на каўнер аддаў. Стругавец!

— Ну во, лішні раз пераконваюся, што жонку маю не дурнейшую за сябе.

Бацькі мае асабліва не ўтойвалі сваіх думак, хто б ні прысутнічаў падчас іхняй размовы: гаварылі роўна так, як і думалі, наўпрост, не баяліся, што іх шчырасць, а часам і яўна адкрытая грубасць зашкодзяць каму з нас, дзяцей. А што маці — дык яна ніколі не падлабуньвалася, не выдыгалася перад намі, абы толькі выклікаць да сябе прыхільнасць. Вяскова мараль — шматаспектная, хоць на першы погляд часам нагадвае больш дзікунства, чым нейкую сістэму паводзін, традыцыю.

Жыхароў вёскі было б няправільным лічыць нейкай аднароднай масай. Вяскоўцы больш звязаныя з прыродай, чым гарадчані. Тут, каго ні вазьмі, і бачыш: чалавек — глыба, духоўны калос, хоць і выдае макавым зярняткам. Нават калі ён хворы, нядужны — не лішні ў вёсцы. Не прыпылены, не скрыўджаны. З яго не смяюцца, ім не пагарджаюць. На яго глядзяць і разумеюць, што з кожным можа здарыцца ўсякае — лёс чалавека не перакуеш, які выпаў, такі й шануй.

Бадай няма такой вёскі, у якой не было б свайго недалэгі-пакутніка: калі не сляпога, дык нямко, а то і зусім прычумка — з парушанай псіхікай чалавека. У нас тут адзін час такім пакутнікам быў Пёклы Лустаўкі сын, Лёнік, хворы на галаву. I што? Ён мог дакладна сказаць, якая жанчына каго народзіць: хлапца ці дзяўчынку. Ні разу не памыліўся. Яго любілі, запрашалі на вяселлі й хрэсьбіны. Карацей, чалавек не лішні быў на відавоку. Загінуў ён недарэчна — заснуў на вуліцы ў каткавіне, уначы леспрамгасаўская машына пераехала нябогу. I што — недзе праз паўгода прыслалі да нас Ганю Гронаву, аку-шэрку. Ціхая, з выгляду — красуня. Гроніхай празвалі пазней, калі выявілася, што яна хворая на падучку. Аказалася, маці яе ссільнічаў нейкі бандзюк — непрыкметна падплыў (мыла на падоле бялізну), сцягнуў з памоста і злёгку прытапіў, каб не крычала. Пасля дачасных родаў — дзіця сямімесячным з'яві-лася на свет — маці й стала чаўрэць, кволілася на галаву, і памерла, калі дачцэ, змалку нібыта здаровай, ішоў дзясяты год. Ганька вывучылася, набыла спецыяльнасць, і вось — жыве, пакутуючы ад хранічнай хваробы, ды яшчэ і працуе нараўне са здаровымі. I выходзіць, што багатая на ўсякага роду кава-люкоў медыцына ў адносінах да сваіх пацыентаў асабліва часта трапляе ў крызісныя сітуацыі.

Ільготы? Не, слова гэтае ў нас не толькі ў бальніцах, але і ў шматлікіх іншых дзяржаўных установах лічыцца, бадай ці не крамольным. I бацька мой, прызнацца, ад інвалідства ніякіх выгод не чакаў і не чакае. Ніколі не браў ён у разлік і пенсійныя грошы, не глядзеў на іх, як на нешта заўсёднае і абавязковае. Хоць вярнуўся з вайны інвалідам, але, падобна, яшчэ не адваяваў сваё, не адзмагаўся: кожны новы дзень упарта патрабуе і нерваў, цярпення і клопату і штодзённага поту. Бацька не адчайваецца, на часовыя няўдачы глядзіць як на жыццёвую звычайнасць. Здаецца, нават калі б ён і зусім без рук быў, без ног, дык і тады знайшоў бы сабе занятак, і такі, з якога мог бы й сам жыць, і сям'ю сваю, калі не карміць, дык хоць збольшага памагаць ёй, падкармліваць.

Часцяком ён, помніцца, выпраўляўся з торбаю ў Слаўгарад па хлеб. Як заўсёды, браў з сабой Жэніка, і яны вярталіся двору хоць і без гузікаў у світках, затое не з пустымі рукамі. Было, што і я хадзіў з бацькам. Аднойчы пабудзіў ён мяне сярод ночы недзе, а досвіта мы ўжо былі ля крамы ў чарзе. Не ў пачатку, але і не ў канцы — на залатой сярэдзінцы. У восем гадзін сталі адпускаць хлеб. Божа, што рабілася: здушаныя, прыплешчаныя натоўпам да цаглянай сцяны, мы ледзьве трымаліся на нагах, знемажэла ўдыхаючы рэдкія павевы выратавальнага ветру. I, канешне, чулі, што і як гаварылі ў чарзе пра тых, хто працягваў да акенца свае пенсійныя кніжкі. Гэта былі менавіта інваліды. I пераважна — мясцовыя, гарадчане. На ваяўніча-настырную чаргу, як і на тыя праклёны ды мацюкі, што ляцелі ў іх адрас, яны не звярталі ўвагі; прадаўшчыца кожнага ведала ў твар і хлеб выдавала без затрымкі, праз галовы. Вось да акенца падступіўся бацькаў знаёмы — былы матрос Жалудкоў, інвалід другой групы. Меў ён і рукі, і ногі. Паглядзець на чалавека — мацак з прыгожай шавялюрай, зух. Не было, праўда, у гэтага «мацака» крыла лёгкага і, здаецца, ныркі. Узмахам рукі Жалудкоў прывітаўся з бацькам і гучна, каб усе чулі, прадудзеў густым барытонам:

— Чаго ты, ёлуп, сціпнічаеш?.. Мы ваявалі, кроў пралівалі не за тое, каб вось так у чэргах душылі нас! — I — да прадаўшчыцы: — Галя, ты гэтага во аднарукага дзядзьку з параненым носам запомні, — паказаў на бацьку (мы ўжо былі паблізу акенца). — Ён з Ходарава. Хлеб адпускай яму заўсёды без чаргі. — I шапнуў бацьку на вуха: — Мая добрая знаёмая.

Неасцярожны шэпт нашага дабрадзея проста ўскалыхнуў чаргу. Раз'юшаныя, як каршуннё, жанчыны наляцелі на Жалудкова з усіх бакоў і ўмомант адцёрлі ад акенца. Ахоўніцы парадку ўзвіхрыліся так, што і бацьку траха не выхліснулі з чаргі. Сярод іх была і жонка былога паліцая — нашага аднавяскоўца, Мітрэя.

Жалудкоў вырваўся ад жанчын, загаліўся раптам, выставіўшы голы бок, крыкнуў:

— Глядзіце!.. Ну, бачыце, га?!. Глядзіце! — Усё правае падпашша яго было як скінжалена ўсё роўна, спрэс пасечана — аж не верылася, што ён, гэты чалавек, застаўся пасля такога ранення жывы. Збоч пісягоў, акурат там, дзе павінны быць рэбры, — глыбілася ўпадзіна, уся чырвоная, быццам нядаўна апечаная.

Уражаныя, жанчыны насцярожана прымоўклі. I тут адна з іх, з ціхім плачам, пахватна і лёгка падбегла да Жалудкова, апусціла яму кашулю. Сказала:

— Дарма ўскіпеў, чалавеча, астынь. — I стала запраўляць яму кашулю. — Хопіць, кучаравенькі, хопіць — суйміся, — голас яе роўны, суцешлівы. — Мы — бабы бязмужнія, з таго і злыя. Ціперся прыйшлі, а хлеба шчэ не ўзялі, дый невядома ці дачакаемся. А ты, хохам, бліснуў цыганістымі вочкамі — і хлябок, як на сподачку, паплыў у працягнутыя рукі. Нас і ўзарвала, рашылі праверыць, што за кукарэка падпырхнуў да акенца.

— Сахвея, бясстыдніца!.. — пачуўся з чаргі жаночы покрык. — Ці й та ты з глузду з'ехала? Па локці ў порткі залезла ды шчэ і недавольная... Не спяшайся ўжо так, з шоку выйдзе — наструніцца!

У натоўпе выбухнуў рогат. Надзіва дружны, зладжаны. Заліўся гамерычным смехам і сам Жалудкоў. Яго ажно ў крук згінала і трэсла, бы ад ліхаманкі. Бацьку не было часу на смех — расплочваўся з прадаўшчыцай за хлеб. Дый пагаварыць давялося тым часам. Дакладней, гаварыла яна:

— У вас, дзядзька, як і ў Жалудкова, другая група?

— Другая, — кіўнуў бацька.

— Мне дазволена інвалідам першай і другой групы адпускаць хлеб без чаргі. Дзве буханкі: адну — чорнага, другую — белага. У наступны раз вы не ў чаргу, а сюды во, збоку, станавіцеся, і я вас убачу.

— Дзякуй табе, маладзічка. Не ведаў гэтага. — Падобна, бацька яшчэ не ўсвядоміў належным чынам пачутую інфармацыю і заставаўся, як заўсёды, спакойна-стрыманы, немітуслівы — не ўзрадаваўся, ані.

Толькі мы адступіліся ад крамкі, як прадаўшчыца блізка не да плеч высунулася з акенца і гукнула Жалудкова:

— Артыст, ідзі забірай свой хлеб!

Пасля Жалудкоў з бацькам адышліся ўбок, закурылі. А я пабег у прадмаг па цукеркі-падушачкі — даручэнне гэтае атрымаў ад маці. Вяртаючыся, яшчэ здалёк убачыў ужо знаёмую мне Сахвею ў кампаніі Жалудкова і бацькі. Падышоў да іх — і пачуў наступнае:

— I адкуль жа ты такая спагадная? — Жалудкоў глядзеў жанчыне ў вочы, пасміхаўся.

— З-пад кур...

— То ж гэта саўсім блізка. — Жалудкоў рахмана прыабняў Сахвею за стан. — От напрашуся ў фінагенты, пашыю з халявы начальніцкую папку — і гайда па раёне падаткі збіраць... Пусціш на начлег?

— Сыны дазволяць — пушчу.

— Сыны?.. Колькі ж іх у цябе?

— А трое... Большаму пятнаццаць споўнілася, — паказала на мяне: — Такі, як ён. I ростам, і складам.

— Не, мой на тры гады маладзейшы, — гэта ўжо бацька азваўся, і мне тады гэтае яго нясціплае ўдакладненне не спадабалася; затое цяпер я дакладна ведаю, які то быў час: 1949 год.

— А ў мяне — дочкі, дзве. — Жалудкоў, быццам прымагнічаны, трымаўся жанчыны, стаяў блізка пры ёй. — Скажы, хочаш дочку?

— Або-о... Які ж ты, кучаравенькі, ветрагон!.. — смяялася, прадавала зубы жанчына.

— Не так мяне зразумела — я прапаную абмен.

Ды Сахвея гэтыя яго словы як не пачула — крутка мітнулася да запаветнага акенца, дзе зноў чыніўся вэрхал і стаяла неўразумслая тузатня. Аказалася, скончыўся запас хлеба і прадаўшчыца знервавана адбрэхвалася:

— Будзе шчэ хлеб, будзе!.. Не лезьце!.. Кажу ж, прывязуць. Ранішняй выпечкі... Ой, людзі — няма хлеба... Няма, кажу!

Першы гаспадар гэтай прыдарожнай, на пачатку стагоддзя ўзведзенай камяніцы гандляваў пушнінай. Апрача іншага футра, ён употай скупляў (золатам плаціў) у тутэйшых паляўнічых бабровыя шкуркі, вёз у замежжа і там выгадна іх збываў. З чырвонай цэглы, дабротная крамка камерсанта-гандляра нагадвала акурат маленькую крэпасць. Здзіўлялі не толькі дзверы, тоўстыя, металічныя, але і тое, што акенца было ўсяго адно-адзінае, прадаўгавата-нізкае, без рамы й шкла, праз якое і вёўся гандаль. Не ведаю, як раней, а цяпер акенца зачынялася проста і лёгка: варта адшчыкнуць верхні кручок — і, абабітая бляхай, тоўстая закрыўка з прымацаванай звонку фанеркай з двума словамі «ХЛЕБА НЯМА» гулка падала ўніз, скалынаючы вузкі прылавак. Іменна так усё і было зроблена гэты раз. Крамка ў адзін момант закупорылася. Цяпер, калі б хто і пажадаў учыніць прадаўшчыцы якое кепства, удалося б яму такое хіба толькі пры дапамозе гарматы. Дык вось... Жалудкоў, мабыць, знарок марудзіў, не ішоў дахаты, каб на свае вочы ўбачыць, ці дастанецца Сахвеі хлеба. Не дасталася. I ён аддаў свае дзве буханкі. Сахвея доўга адмаўлялася, нарэшце ўзяла і гэтак жа доўга дзякавала. Са свайго боку бацька хацеў падзяліцца з Жалудковым:

— Вазьмі-тка хоць буханку — усё ж не з пустымі рукамі двору прыйдзеш.

— Не гавары, Герасім, абы-што — у цябе многа сдакоў... Не разбазарвай набытае. Мне тут прасцей — вечарам падыду, Галя ў бядзе не пакіне.

Ловы пачаліся

Малінін аж павесялеў — пачынаў верыць у поспех. I таму спяшаўся абсталяваць базу. З Масквы якраз прыбыў вагон з драўлянымі рэйкамі, фанерай і бляхай для стацыянарных клетак; было таксама ў вагоне тым і некалькі мяхоў белых сухарыкаў, вотруб'я (сухары — для баброў-сяголеткаў, а вотруб'е меркавалася даваць упрымешку з вярбовым лісцем дарослым бабрам). былі ў вагоне таксама гумовыя боты для паляўнічых, плашчы, ліхтары, брызент, іншая драбяза.

Як рабіць клеткі для стацыянарнага ўтрымання баброў, Малінін ведаў — бачыў усё гэта на Варонежскай звераферме. I дзядзька Мікіта за якія тры дні назбіваў клетак на цэлую партыю баброў (колькасць першай адпраўкі была невялікая — 36 звяркоў; гэта значыць, якраз на пульман, дзе ўмяшчалася васемнаццаць клетак). Малінін нават і начальства на крычаўскай чыгуначнай станцыі папярэдзіў, каб пасля не мурыжылі, адразу ж, па яго званку, выдзелілі чысты пульман. Усё было падрыхтавана належным чынам. А яшчэ — Малінін аванс выдаў. Не вельмі спадзеючыся на паляўнічае шчасце, мы бралі дармовыя грошы з асцярогай. Маці нават устрымалася траціць іх, каб пасля, калі раптам спасцігне няўдача, можна было вярнуць.

Бабровыя ловы пачаліся ў прызначаны час. Восем чалавек, са мною, складалі чатыры бабралавецкія брыгады: па два паляўнічыя ў кожнай.

Дзядзьку Мікіту, Дзяміду і Міхалькову з Маргуном — ім было значна прасцей, чым нам. У іх паблізу — Сож, прымкнутыя на ланцугах свае ўласныя лодкі. Нам жа, каб трапіць на бабровае возера, трэба пешкаваць у лугі, а гэта няблізка.

Прыхапіўшы сваю адзіную пакуль лавушку, выправіліся на Глупку — там, на балацявіне, была бабровая хатка. Дарогай цешылі сябе надзеяй зачураць бабра адразу ж, як прыйдзем, — з ходу, так сказаць, каб і аголтацца (бацькава слоўца) не паспеў. Але скора зразумелі, што не так проста гэта зрабіць без сабакі, і першы дзень прапаў марна, вярнуліся дахаты ні з чым.

Назаўтра з намі ўжо быў і сабака. Зноў пачалі спадзявацца на ўдачу: думалася, Пірат не падкачае, нос у яго чуйны — бабру не дасць уцячы. Не, гэтага не атрымалася: Пірат, як толькі ўбачыў бабровую хатку і тое, што бацька закінуў лавушку на ход, уявіў нешта выключна сваё, сабачае, пудліва падтуліў хвост і на ўсякі выпадак адбегся — не разумеў ён нашых намераў. Бацька як ні ўблагаў яго, як ні клікаў — і блізка не падступаўся. Таму самі ўзяліся гнаць бабра. Гэты раз у нас ужо меўся такі-сякі вопыт, дапаможны рыштунак — таксама: лапатка, тапорык і алюмініевая лыжная палка, якой лёгка прапаролі верх хаткі, зрабіўшы пралаз для сабакі. Бабровае лежыва было шырока-акруглае, з сухімі лазовымі стружкамі на сподзе. Не перастаючы тупацець па хатцы, бацька клікаў-падбадзёрваў сабаку:

— Тут!.. Пірат, давай сюды, ну?!. Шукай!.. Тут, тут!

Пірат наўздзіў борзда падбег і нават загаўкаў. Потым і да лёха наблізіўся, панюхаў і насцярожана, як баючыся, адступіўся і матануў наўходы. Адбегся ладнага, знерухомеў і стаў пазіраць у бок лесу, куды вяла пакручастая лугавая сцежка, якой мы й прыйшлі сюды.

Бацька тым часам знайшоў яшчэ адно лежава і зноў стаў клікаць Пірата. Гэты раз ён ужо найбольш мацюкаў яго, называў няўдаліцай і пустабрэхам, барахлом. I Пірат не вытрымаў абразы — галопам памчаў дахаты. Пакінуў нас, здрадзіў.

— Эйш, падмазаў пяты, — не мог супакоіцца бацька.

— Цішэй вы!.. — Я ўчуў спасцярожліва-лёгкі плёскат якраз у карчавежжы паваленай вольхі. — Бабёр выйшаў з хаткі!

— Не бубні — спужаеш! — шапянуў бацька.

I раптам ля пасткі калыхнулася вада, захадзіла туд-сюд, потым і зусім бруйна, успеніста завіравала ўскаламучаная багна.

— Злавіўся!.. — голасна ўсклікнуў я і кінуўся даставаць бабра.

Аднак радасць мая аказалася дачаснай — лавушка лёгка скранулася з месца, была пустая.

— Уцёк, радзімец!.. — расчаравана выгукнуў бацька. — Эх, паспяшаўся ты. — I страпянуўся нечага, ажыў: — Глядзі — вуна бурдулі па канаве бягуць! — Падхапіў лавушку. — Бяжым напярэймы, перакрыем ход!

Канаву перакрылі, аднак бабёр і блізка не падышоў да нас. I на вадзе ўжо не было відаць пацеркава-пакручастай дарожкі.

— Лаўкач, зашыўся ў карчэўе! — Бацька надзіва рухавы, лёгка скача-гэпае па купінах.

Праверылі канаву за хаткай і ўпэўніліся, што там бабру няма дзе схавацца — берагі без кустоўя і старых пнёў, рэчышча не надта каб і глыбокае, вузкае. I ўсё ж знайшоў сабе прытулак наш уцякач, удала недзе асеў. Што ж, будзем шукаць.

Левы бераг канавы ледзьве не вісеў — увесь у прорымах Ды канаўках, якія бадай поўнасцю затоплены вадой. Патрапіўшы ў адну з такіх затаплянак, бабёр, па ўсім відаць, надоўга не затрымаецца — пашыецца далей, пад навісь, а стуль неўпрыкмет пяройдзе ў такую нару, дзе ёсць паветра.

Мы не адразу і не сказаць каб лёгка, але выяўлялі ўсё новыя і новыя лёхі-хады, з шырока-глыбокімі тупікамі-адноркамі, праломамі-зеўрамі, праз якія і паступала паветра ў бабровыя сховішчы. Затое лёжкі, як правіла, былі амаль на паверхні — калі не пад купінай, дык пад якім-небудзь струхнелым пнём ці кустоўем. Нават трапляліся і зусім адкрытыя, адно зверху заваленыя суплавам, які для трываласці быў змацаваны тарфяністым глеем. Усе гэтыя бабровыя «прытулкі» мы бралі на ўлік, не разбуралі.

Разлік наш быў правільны: звер сапраўды, як толькі мы выяўлялі яго, наравіў уцячы ад нас куды найдалей, пры гэтым заўсёды выкарыстоўваў запасныя хады. З цягам часу такіх хадоў заставалася ўсё меней, і мы часцей пачалі заўважаць бабра. Як?.. У прадушыны бацька наўторкваў галінак, і калі спуджаны бабёр уцякаў, вешка хісталася; вада бруіла і не супакойвалася, аж пакуль уцякач зноў не апынаўся ў яшчэ не чапаным намі схроне.

Нарэшце ўдалося-такі прыперці бабра ў тупік. Лавушку паставілі ўшчыльную з берагам, добра ўмацавалі, каб звер не адбіў яе, не зрушыў з месца.

Сонца ў зеніце. Цень кароткі — поўдзень. Гляджу на бацьку — упарыўся, гімнасцёрка на плячах узмакрэла. Вада ў нары ходзіць, а гэта знак, што бабёр недзе тут, блізка. Бацька адсек доўгі хлуд, кінуў якраз над прадушынай. Тапарок удзяўбнуў у дзёран тапарышчам уверх — гэта, каб не згубіўся і ў неабходны момант хутка знайсці.

— Прыйдзецца табе, сын, бегчы дамоў... Ад махоркі ды балотнага кампоту ў вачах стала цямнець.

— Не паеўшы выправіліся, — заўважыў я, бо ўжо таксама хацеў не толькі чыстай вады напіцца, але і паесці. — У наступны раз і снедаць трэба, і абед з сабою браць.

— Не, хлопча. Ранняя птушка дзюбку працірае, а позняя — вочы прадзірае... Правільна, вымерхаліся. Збегай, прынясі чаго. А я тут не дам яму ўцячы — няхай думае, што абкалпачыў нас. Можа, сам зойдзе ў лавок. Каравуліць буду.

Прызнацца, не хацелася адлучацца — я гатовы быў цярпець да вечара, толькі б злавіць бабра, быць непасрэдным удзельнікам ловаў, сведкам. Так, я ўсю дарогу бег. Гэта недзе кіламетры чатыры. Прыдавала сілы ўпэўненасць, што бабра абавязкова зачураем, у чым я не сумняваўся. Як, зрэшты, і бацька.

Пабачыўшы, што маці не ў гуморы, я нават і не заікнуўся аб тым, што бацька паслаў мяне ўзяць абед. Яна і без гэтага была ўзвінчаная, гаварыла, што мы паспяшаліся з авансам, узялі, а цяпер прыйдзецца вяртаць. Зрэшты, калі яе паслухаць, дык усё наперад ведала: і што ў нас нічога не атрымаецца з бабрамі, і што Малінін сам няўдашнік, не там сабе выгоду шукае... Словам — празорца маці, прадказальніца!

— Дома дроў палена няма, — не маўчала, даймала мяне. — Сена хоць бы ношку якую з балота прынеслі. Нагледзелі ж, бераглі, а Молічка пайшла і пакасіла. Замануліся вам бабры... Я пакажу баброў і аднаму, і другому! Быдта мне адной гаспадарка трэба: і карова, і свінні, і ўсё астатняе, — шумела маці.

Звычайна яна не доўга крыўдуе. А тут — разышлася не на жарт. I я зразумеў: трэба як найхутчэй змывацца, іначай, калі дазнаецца, чаго прыйшоў, то і зусім не адпусціць, затрымае, бо не спадзяецца на ўдачу. Яна, пэўна ж, думае, што следам за мною і бацька заявіцца. Да таго ж, як доказ, Пірат вярнуўся: значыць, ловы няўдалыя, можна і пабурчаць — заслугоўваем.

Маці выправілася па ваду. Я, прызнацца, узрадаваўся — абед сам вазьму, знайду што-небудзь у судніку.

Якраз вярнуліся з лесу Надзя з Колем — прынеслі суніцы. Коля падступіўся да мяне, каб даведацца, як там у нас: злавілі бабра ці не. I я сказаў:

— Абед тату трэба. Толькі скарэй — чакае ж!.. К вечару зловім!

Неўзабаве хатулёк з абедам быў сабраны. Каб не сустрэцца з маці, я мусіў ісці загуменнем, а заадно і гуркоў налаташыў, хоць такое свавольства строга-настрага забаранялася — гуркі ж яшчэ толькі набіралі сілу. Але з паўдзясятка ладных знайшоў, клуначак смачна пацяжэў.

Як толькі спусціўся з абрывістага ўзлеску на луг і, мінуўшы лазовую гушчэчу, узбіўся на сцежку, што вяла ў Пенькамочча, — канчара, дзе некалі мачылі каноплі, мяне сустрэла бацькава запіска, заціснутая ў расшчэліну вешкі, уторкнутай якраз на сцежцы (гэта, каб я не прамінуў). Спыніўся, прачытаў: «Гукай мяне, Сашка, тут!»

Я паклікаў — і бацька адразу азваўся, бо зусім недалёчка ад сцежкі быў, але значна вышэй таго месца, дзе я пакінуў яго.

— Сюды шыбуй. Скарэй!.. — паклікаў.

Не, ён і не думаў за абед брацца. Чакаў падмогу — не было каму трымаць лавушку, на пярэдні абруч якой была начэплена трывалая, як чапельнік, неакораная лазіна, амаль да паловы схаваная ў вадзе. Я ўзяўся аберуч за кончык лазіны — стаў, уласна, на варту, і бацька неяк адразу патрапіў тупнуць над бабром, і мне добра было чуваць, як той забарбацеў у нары й плёхнуўся, здаецца, на ваду, уцякаў. Нечакана лавушка тузанулася, лазіна выкаўзнулася з маіх рук, схавалася і вынырнула ажно на сярэдзіне канавы, на самай глыбі. З берага мне не ўхапіць яе, і я скокнуў у ваду, прыўзняў лавушку дзверцамі ўверх, як і вучыў бацька. Бабёр управіўся перавярнуцца і ўжо шкробся вонкі — спадзяваўся выхапіцца на волю гэтак жа, як і зайшоў, праз дзверцы. Аўтаспуск, канешне, спрацаваў, але бабёр адразу ўцёк бы, калі б дагадаўся лапамі адцягнуць дзверцы. Аднак у перапудны момант не ўсякі чалавек дадумаўся б такое зрабіць.

Я стаяў па грудзі ў вадзе і насілу ўтрымліваў лавушку з ачумелым ад ярасці бабром. Падбег бацька, і ўдвух лёгка ўправіліся.

Бабёр на беразе!

Які ж ён ваяўнічы, наш першынец, які пацешны ў гэтай сваёй ваяўнічасці — хапае разцамі лазовае пруцце і ў адзін кус перашчыквае. Трэба ж, у нас на вачах адбывалася тое, чаго якраз і баяліся: раз'юшаны звер нішчыў пастку — ну проста знарок зругваўся з нас, чыніў здзек. Бацька адламаў бярозавы дубчык і стаў раз-пораз лёгенька сцёбаць бабра па мысе. Пры кожным сцябку звер палахліва ўздрыгваў, насцярожваўся і нейкі час сядзеў нерухома. Потым я ўзяўся замінаць бабру калашмаціць падатныя краты.

Бацька тым часам абедаў: еў суніцы з праснаком, запіваў малаком і ўсё не пераставаў здзіўляцца:

— Навошта гуркоў матка налаташыла столькі?.. Яны ж яшчэ зялепухі.

Я не азываўся. I пасля ўжо, калі бацька закончыў перакус, сказаў, што гуркі — мая ініцыятыва, і няхай маці не ведае аб гэтым. Толькі як магла яна не ведаць?!. Абавязкова ўбачыць, што гуркі ўзядзены, бо кожную ж завязь помніць.

Бацька здагадаўся, што я не вельмі каб і добра перакусіў дома, прапанаваў:

— Давай-ка і ты замары чарвяка. Ды пададзімся на шашу — у Чэрыкаў каб завідна прыехаць.

Неслі бабра, начапіўшы лавушку на спружыністую лазовую жэрдку. Бацька ішоў наперадзе, я — следам, па-ранейшаму трымаючы ў руцэ дубчык, цікаваў за бабром. На ўсякі выпадак дзверцы прывязалі да крукоў лыкам.

Сонца, пакуль мы ішлі, паспяшалася знікнуць з неба. Дзённы духмень спадаў паволі. Вечарэла.

Як чакаць, дык і гадзіна мінула, і другая; можа, і болей часу прайшло — гадзінніка ў нас не было, — а мы ўсё ніяк не маглі дачакацца «сваёй» спадарожнай машыны.

Манатонна гудуць тэлефонныя правады. Ім туруюць камары. Рознагалосна, бязладна — хто як выцінае. Але ж быту нам яны не давалі — сляпіцай лезлі, нахабы, у вочы, у вушы. Мы развялі цяпельца, і камарыныя атакі прыкметна аслаблі. А бабёр знаў сваё: варта было адступіцца, пакінуць без прыгляду — адшчэпіны так і ляцелі ў бакі. Вельмі ж прагнуў свабоды нявольнік наш. I не спадзяваўся, пэўна, не здагадваўся, што свабоду ўсё ж ён атрымае, адно замест балотнай канавы давядзецца абжываць паўнаводную сібірскую раку.

Так усю ноч і праседзелі на абочыне. I недзе апоўдні трапілі ў Чэрыкаў. Малінін, калі ўбачыў бабра ў непазнавальна зглямежанай лавушцы, здзівіўся:

— Ай-я-я-й, і нічым не ўкрыты... Гэта я вінаваты — забыў табе, Герасім, сказаць, што бабёр святла баіцца. I як жа ты яго ўтрымаў у гэтай сваёй лазянцы?

— Не даваў... Пачне бушаваць — сцябну па мысе хлабазінкай, ён і аціхае.

— Цяпер, брыгадзір, ведай: няма ў што лавушку агарнуць — Порткі здзень, сарочку, а так не пакідай. Для бабра і перагрэў страшны. Пабудзе на сонцы з паўгадзіны — і ўсё, ужо ён не жылец.

Малінін перасадзіў нашага першынца ў стацыянарную клетку, тут жа наліў у паілку вады, апусціў вечка і заплікнуў на зашчапку. Да скабы, на якой трымалася зашчапка, прывязаў фанерную бірку, дзе пазначыў пол бабра, яго афарбоўку і хто злавіў.

Нечым яны спадабаліся адзін аднаму: Малінін — бацьку, а бацька — Малініну. I што — нават умовіліся сумесна і баброў лавіць, і базай кіраваць. Дакладней, Малінін папрасіў бацьку памагчы ўпарадкаваць бабровую гаспадарку, і праз два дні нядаўна заснаваная база ў хлеўчуку на ўскраі горада ператварылася ў абнесены драцяной сеткай шырокі падворак.

Я за гэты час пасябраваў з Валодзем Братчанкам, студэнтам заатэхнікума. Прыехаў Валодзя з Масквы. Тут, на базе, ён будзе за практыканта. Мне спадабаўся — надзіва адкрыты, абаяльны. Паслухаць яго, дык ведае пра баброў, здаецца, усё: і як правільна іх браць рукамі, каб пазбегнуць укусаў, і колькі дзён зняволены звер будзе адмаўляцца ад ежы, і што ён, гэты звер, даволі няблага арыентуецца ў самых неверагодных абставінах, праўда, калі знаходзіцца ў абжытым вадаёме, ва ўмовах, да якіх прызвычаіўся ўжо; і што ў малым узросце вельмі ж цікаўны й даверлівы, — бывае, бярэ з рук чалавека ласункі, і што ўвогуле бабёр незлапомны й ціхі, высакародны, не такі пранырліва-прыткі, як выдра ці норка, і хутка прывыкае да няволі, асабліва калі дагаджаюць яму: зроблена адментнае жытло, своечасова падаецца любімы корм і свежая вада.

Валодзя нават сцвярджаў, нібыта афарбоўка бабра ў асноўным залежыць ад якасці й хімічнага саставу вады. Трэба ж, падзяліў баброў на балотных — рыжых, так званых канадскіх, і на рачных — чорных, еўрапейскіх. Атрымлівалася, быццам сама прырода паклапацілася за бабра: чорны — амаль нябачны ў рачной, чыстай вадзе, рыжы — па колеру блізкі да балот-най, настоенай на торфе. Зрэшты, ён жа, Валодзя, ужо на другі дзень пасля таго, як быў залічаны ў штатныя работнікі базы, спрабаваў пераканаць Малініна ў тым, каб паіць баброў не калодзежнай сцюдзёнкай, а браць з Сожа ваду, у якой, лічыў будучы заолаг, арганічных рэчываў, карысных для бабра, значна больш. Малінін і блізка не ўсумніўся ў арганічных рэчывах: так, іх багата ў рацэ, аднак жа стае там і хімічных канцэрагенаў — Сож парадкам забруджаны ўсялякімі адходамі прамысловага Крычава дый Чэрыкава таксама.

— Вада з прамысловымі сцёкамі ўздзейнічае не столькі на колер, як на якасць бабровага футра — ад брудзі яно хутка лямчыцца, каржэе і, несумненна, выдае непрыгожым, — слушна даводзіў Малінін. — Нехлямяжы бабёр, калі й не хворы, дык надта блашывы, худы. I нас гэтакі экзэмпляр, разумеецца, задаволіць не можа.

— Выходзіць, бабры таксама хварэюць? — спытаў заклапо-чана бацька.

— Жывучы на волі, хварэюць рэдка. — Малінін нарыхтаваўся закурыць: дастаў з кішэні цыгарэты, запалкі. — Пры ўмове, што ім не шкодзіць чалавек: не атручвае вадаём і навакольную расліннасць, не страляе і не ставіць на бабровых сцежках наструненыя капканы. — Узрушыўся. — Я што заўважыў тут: людзі бязбожна сякуць на дровы й для ўсякіх там кашоў-пляцёнак берагавы лазняк. I ніхто за гэта нікога не штрафуе. А па-мойму, за адзін знішчаны прыбярэжны парастак лазы трэба наказваць гэтак жа, як і за спілаваную сасну.

— З чаго ж тады карзіны плясці? — Бацька глядзеў на Малініна, як на дзівака. — У нас тут дазволена лазовую кару сушыць і здаваць... Жывыя грошы.

— Лазовыя шаты прырэчных лугоў — бабровая вотчына! — У Малініна знаёма заторгаліся губы й нос. — Што ж атрымліваецца? Мы, людзі, свядома глумім кармавыя запасы баброў, так?.. Свядома! Таму і рэдкі гэты звер, таму і выміраючы. Якія ж мы гаспадары?!. — I — да бацькі: — Няўжо табе, Андрэевіч, карзіна мілей за бабра? Хм, лазняк прыносіць грошы... Не чакаў.

— Дык жа, Аляксандравіч, мне і карзіна трэба!

— Далася яна табе, карзіна!.. Я хіба супраць? Пляціце гэтыя свае кашы-карзіны, хоць і на продаж, але ж, чорт пабяры, умейце быць гаспадарамі на зямлі, а не бяздумны жыўцамі!.. Паслухай-ка, Андрэевіч, паслухай, — гарачыўся Малінін. — У той жа Амерыцы паблізу рэчак і азёраў, дзе жывуць бабры, на адлегласці ста метраў нават трава не выкошваецца, не тое што лазняк сякуць. А ў нас?.. Ат, — махнуў ён рукой, апанурыўся.

— Скажы, Аляксандравіч: смажаніна з бабра смачная? — Пецька, аматар добра паесці, клапаціўся, як відаць, перш-наперш за свой страўнік.

— Не каштаваў, — ціха буркнуў Малінін. I — памяркоўна, ужо наўздзіў спакойна: — Вядома, што царкоўнікі спакон веку лічылі бабра адной з разнавіднасцей рыб і ў пост бабровае мяса елі, канешне, напоўніцу. Дабытчыкам баброў для духавенства выдаваліся спецыяльныя ліцэнзіі-граматы, дзе ўказвалася, што ім сам Бог дазваляе забіваць рыбнага звера. Але варта было каму іншаму трапіць з такой каштоўнай дабычай у рукі служкам закону, небараку без суда ссылалі на катаргу або, калі падыходзіў узрост, здавалі ў салдаты. Царкоўнікі з вырабленага бабровага футра шылі жаночыя і мужчынскія шапкі, каўняры, шубы. Праўда, шубы атрымліваліся даволі цяжкія, і апраналі іх звычайна падчас зімовых выездаў у санях.

— Яно і мне, шафёру «Заацэнтра», такая шуба, думаю, не зашкодзіла б. Аднак я — чалавек бязбожны, і мушу прызнацца вам, хлопцы: задаволюся шапкай з бабра ды каўняром. Так сказаць, прашу гэта ўлічыць і помніць. — Пецька надзіва шчыры ў сваіх жаданнях і нязвычна адкрыты ў думках. — Я спадзяюся, Аляксандравіч, на цябе — ты ж паабяцаў. А так — нявырушна мне толькі за камандзіровачныя і зарплату мудохацца тут, пуп надрываць, цягаючы клеткі з гэтымі малахольнымі грызунамі. Я, можа, баюся іх, баюся!

Малінін спадылба зіркнуў на Пецьку, але тут жа ўсміхнуўся і папіхнуў яго ў плячук, сказаў да ўсіх нас:

— Вы толькі гляньце — перад вамі самы што ні ёсць патэнцыяльны браканьер, а корчыць з сябе — падумаць страшна! — Яўгенія Анегіна: каўнер яму бабровы падавай! I гэта яшчэ не ўсё, — трубна рагатнуў і зноў даў Пецьку таўхаля. — Наш гурман, ён жа — Пётра Іванавіч Хвост, прагне закусіць шашлыком з бабраціны!

Пецька парыўна ўскочыў з услона і замахаў рукамі:

— Цьфу! Слухаць нават брыдка... Аляксандравіч, як можна так жартаваць?!. Бабра я стану есці?.. Ён жа, чорт, страшна смярдзючы. Не-е, я не царкоўнік, не поп і не дзяк. Я ўжываю мяса толькі парнакапытных, — правая рука яго шырокай распасцёртай даланёй легла на жывот. — Ну, калі чэсна, дык люблю яшчэ і трусяціну маладую, зайца, вымачанага ў мадэры. Самачка лепей. Яе мяса больш далікатнае, — пры гэтым закаціў вочы пад лоб і прагавіта каўтнуў сліну. — I ад свойскай птушкі таксама не адмоўлюся, роўна як ад баравой — цяцёркі, глушца, касача... Ых, смажаная касачовая грудзінка ў грыбным соусе са смятанай — гэта ж верх асалоды, казка! — I нечага раптам засмуціўся, як не з плачам дадаў: — Я ўсё і ўсіх люблю, апрача свайго прозвішча... Ды яшчэ, прызнацца, баброў не ўзлюбіў за іх дурацкія хвасты. Глядзіш на каторага, дык ён гэтым сваім плескачом усё роўна як насміхаецца з мяне, дражніць... Не хвост — брыдоцце!

Мы ў ахвотку пасмяяліся з Пецькавых, як бацька сказаў, фантазій. Па-мойму, ён і пра шапку з каўняром хлусіў — проста так, абы не маўчаць.

Малінін з бацькам закурылі, адышліся і сталі аб чымсьці гаварыць. Памяркоўна, заклапочана. Валодзя прапанаваў мне схадзіць з ім разам пакупацца. Тут жа і Пецька прыкампаніўся да нас. Ён трымаў у руках мыльніцу, плаўкі й махрастую, як абрус, уцірку, калі Малінін махнуў яму рукой і паказаў на машыну:

— Запраўляйся, паедзем да Міхалькова... А вы, — гэта значыць, Валодзя і я, — напаіце баброў, памерайце тэмпературу ў кожнага і пачынайце клеткі збіваць. Ды каб усё было якасна, праверу! — Жартам кінуў бацьку: — Андрэевіч, не давай ім тут сачкаваць.

Пецька падудукаў. Малінін няспешна сеў у кабіну.

За даабеддзе мы ўправіліся скляпаць з нарыхтаваных загатовак, што ярусам ляжалі ўсцяж прасла, больш за дзесяць клетак, і цяпер усіх стала ўжо каля пяцідзесяці. Чатыры з гэтых, новых, забярэм з сабой у Чырвоную Слабаду, на Проню, дзе мусім быць калі не заўтра ўранні, дык недзе а другой палавіне дня. Так вырашылі бацька з Малініным яшчэ ўчора вечарам.

Але ж мы й пакупацца таксама збегалі, балазе Сож недалёка — у канцы сотак Івана Пагаркі, гаспадара падворка і хлеўчука, дзе размясцілася база. Меў ён, Пагарка, і сваю маторную лодку, не надта каб вялікую, але даволі ўстойлівую, плыткую. У гэтай лодцы вазіў дровы, сена, перапраўляў з берага на бераг у кірмашовыя дні людзей.

Валодзю падабалася лодка, ён лічыў, што ў ёй сама што дастаўляць бабровы корм з прыбярэжных лазовых шатаў. Але найбольш ён быў у захапленні, падобна, не так ад лодкі, як ад цыганіста-ўзвейнай Лоры, Пагаркавай дачкі, з якою, як правіла, і выпраўляўся па лазу. Лору Малінін сагітаваў быць даглядчыцай баброў. Дзяўчына ў мінулым годзе скончыла дзесяцігодку, паступала ў педінстытут на бібліятэкара, але няўдала. Робіць паштальёнам. I вось — намерылася звольніцца з пошты.

— Папрацуе — і падасца ў заатэхнікум, гэты самы, што я заканчваю, — шчыраваў Валодзя. — Я глядзеў яе атэстат — ніводнага траяка, а па біялогіі, матэматыцы, хіміі — пяцёркі... Могуць без экзаменаў залічыць. А што — могуць, калі напіша Малінін характарыстыку. У яго сувязь з выкладчыкамі тэхнікума трывалая — жонка выкладае рускую мову старшыня прыёмнай камісіі.

Як мне паказалася, Валодзя проста закахаўся ў Лору. Ён ужо колькі разоў хадзіў з ёй у кіно, былі нават у гарадскім парку на танцах, дзе яму троху перапала — арганізаваў бойку адзін з Лорыных кавалераў. I не дзіўна: як можна назваць дзяўчыну сваёй, калі цябе не аддубасілі з-за яе!

Мы вярнуліся з ракі. Неўзабаве і Малінін з Пецькам прыехалі са Слаўгарада. Міхалькоў з Маргуном, выходзіць, няблага пастараліся — злаівілі двух баброў. Праўда, адзін з іх — сяголетак. I такі чарныш, такі харашун, хоць бяры ў рукі й любуйся ім. Дзіўна, што бабрыха, маці яго, колерам і блізка не падобная — выразна бурая ўся, з цёмна-каштанавым адлівам па баках.

Валодзя не верыў сваім вачам: чорнае бабраня — роднае дзіця рыжай бабрыхі? Гэта ж якраз тое, што і трэба яму.

Значыць, бабрыха ў Сож нядаўна патрапіла, да гэтага жыла недзе на балоце. Валодзя ўголас, каб усе чулі, сказаў мне аб сваёй дагадцы. Я паглядзеў на яго: засяроджаны, надзіва глыбакадумны твар — як ёсць прафесар, адно нестае на носе акуляраў у залачонай аправе.

— Кірыла Аляксандравіч, па-мойму, бабраня прыёмнае. — Валодзя кпліва прыжмурыўся. — Магло ж і так быць: бабрыху воўк задраў ці ад рук браканьера загінула, а дзяцей-сіротак пабралі ў свае сем'і бабры-суседзі.

— А ты ўважліва паназірай... Па колеру, бачыш, яны не падобныя, і ў той жа час такія блізкія, неразлучныя. — Малінін адной рукой трымаў прыўзнятае вечка клеткі, другой — каторы ўжо раз адцягваў бабраня ад маці, і яно зноў вярталася да яе, нават падавала голас — угукала, падобна, прасіла абараніць. — Маці бурая, отрак — чорны, як вугалёк. Сярод баброў звычайная з'ява. Тут усё, думаю, як і ў людзей. — Апусціў вечка і яўна жартам дадаў: — Аб'яўлю Міхалькову вымову, што не ўзяў усёй сям'і разам — не мог пастарацца для навукі. — Паглядзеў на Валодзю наўспрам. — Тваё, Братчанка, не ўцячэ — не спяшайся з адкрыццямі. Але і не ўпускай нічога — усё занатоўвай у дзённік, нават гэтыя нашы спрэчкі. Праўда, старайся не гаварыць мне сёння таго, што можна сказаць заўтра.

Выбраліся з Чэрыкава надвечар. Пецька газаваў на ўсю «жалезку» — прызнаўся, што пакутуе ад смагі, таму і спяшаецца, маўляў, каб удосыць напіцца бярозавіку. Заехалі ў Бакаў. Гэта якраз па дарозе. Патрапілі на юшку: як ведалі, што дзядзька Мікіта налавіў рыбы. Ніколі такой смачнай юшкі я не еў — густая, наварыстая. Усе казалі: трайная, хвалілі. Цішком спытаў у бацькі, чаму юшка «трайная», і ён растлумачыў: жыжка ў чыгуне заставалася адна і тая ж, а рыбу тройчы мянялі.

Дзядзька Мікіта быў у цэнтры ўвагі. Юшка ўдалася, госці задаволеныя пачастункам. Нарэшце Малінін пацікавіўся, якой снасцю ён ловіць рыбу і ў адказ пачуў, што, маўляў, апрача сеткі, нічога больш і не прызнае; тады-сяды восці выкарыстоўвае, з падсветам.

— А я — прызнаю толькі спінінг. — Малінін далікатна даў зразумець, што не церпіць браканьерства.

— Спінінг?.. — дзядзька Мікіта пасміхнуўся. — Няўжо ўсё шчэ ёсць дурная рыба? Нармальная за бляшку не будзе хапацца.

— Упаляваць шчупака на спінінг — гэта ж радасць! — Малінін узрушыўся: — Цягнеш, а ён упіраецца, не ідзе — тармозіць, чорт. Даеш яму ход — ён і папёр... I так вымучае, пакуль сам не правароніць — хопіць паветра, і тады ўжо не супраціўляецца вельмі, і яго — шах на бераг, гатовы!

Неўпрыкмет дзядзька Мікіта перавёў размову ў іншае рэчышча:

— Я ж быў і на фронт увесь свой інструмент завёз... Камандзір палка трапіўся талковы, з рабочых. Неяк спыніў мяне і кажа:

«Кухня прахудзілася, зможаш залатаць?»

«Змагу, — адказаў я ўпэўнена. — Абы штукавінне было».

«А дома ў цябе што засталося?» — Сказана, рабочы чалавек, дагадлівы.

«Дома ўсё ёсць: мех кузнечны, накавальня, ціскі, малаткі, паяльнік, волава... Закапаў».

I ён распарадзіўся, каб з'ездзіў і ўсё прывёз. А мне адзін дзень дома пабыць — шчасце. Стаялі блізка — на Проні. На падводу — паехаў... Вярнуўся і арганізаваў кузню. Фарсіравалі Проню, фронт спыніўся пад Быхавам. Кузню разгарнуў на пячышчы. Горн прыладкаваў, накавальню... Пад хатай пограб быў, там бульба засталася. Хата згарэла, а пограб цэлы. Добры пограб. Я палок зрабіў, то і спаў там. Да мяне ў пограб хлопцы прыбягалі хавацца, калі самалёты наляталі. Адзін раз пачалася бамбёжка, мы пахаваліся. Узводны прыбег, разяпіў дзверы й стаў сарамаціць нас: «Ну і ваякі — у склеп зашыліся, палахліўцы. На перадавую б вас!» I якраз бомба паблізу разар-валася. Яго ззаду — шах асколкам, ён і ўпаў, забіла.

— Відаць, падчас бамбёжкі руку пакурожыла? — Малінін надзіва стрыманы, у гаворку асабліва не ўстраваў, і гэта зразумела: дзядзька Мікіта хоць і не вельмі пахваляўся, аднак не-не ды ставіў сябе здатнейшым за іншых, сваю прыродную кемлівасць падкрэсліваў пастаянна, а Малінін, як мне падалося, не цярпеў выхвалякаў.

— За Дняпром раніла, — казаў далей дзядзька Мікіта. — Значыць, выбілі немца з траншэй, занялі плацдарм. Нас паслалі ачышчаць акопы. Загружаны былі поўнасцю — хапала і нямецкіх салдат, пабітых, і нашых... Трупы ўбралі, сталі падраўноўваць брустверы, і тут мая лапатачка — стук аб нешта. Ці якая граната была, ці галоўка снарадная... Я толькі ўправіўся прыгнуцца, так бы знесла галаву. Руку здорава пасекла. Мяне — у медсанбат. А там як павезлі, дык затарабанілі ажно ў Валынск. Тры месяцы прабыў. Заражэнне пайшло, хацелі адцяпаць кісць, ды я не даўся.

Малінін сказаў да бацькі:

— Чуеш, Герасім, як паступіў твой брат?.. Не даўся — і цяпер з рукой.

— Мне спачатку па локаць аднялі, куцобка была, і я рады быў гэтаму, — бацька хітнуў бязрукім плячом. — Але як узяліся рэзаць, дык і сустаў выкруцілі — гангрэна пачыналася... Выбару не было.

Дзядзька Мікіта глянуў на бацьку — даў зразумець, што ён не ўсё яшчэ расказаў.

— Пасля шпіталю адправілі на ваенны завод, прызначылі слесарам у механічны цэх, — працягнуў свой аповед. — Пры заводзе вучэбка — школа аўтамеханікаў. I якраз пасялілі мяне з абслугай гэтай школы. Суседзямі маімі былі пісар і цырульнік. Пісар чабатаром да вайны рабіў, боты шыў. А цырульнік — гэты прымазаўся да школы, абы на фронт не загрымець. Стане стрыгчы — абалваніць, як авечку... I вот — у школе танцы, вечар выпускны. Старшына Пасынкаў купіў перад гэтым гарманёшку, ды яна крыху падпорчаная была. Я парамантаваў, зайграў. Ён пачуў і ацаніў маё гранне — запрасіў на вечар за музыканта. А пагаліцца не было чым. Цырульнік наш так абскобліць, што змардуе ўвесь твар. Я кажу хлопцам:

«Можа б, знайшлі мне кусок штыха — брытву зраблю. Як-раз і прычахморымся ўсе. Танцаваць будзем».

Пісар высмеяў мяне:

«Ты хоць бы нож які, тупіцу, зрабіў. Няма чым бульбу абіраць».

Але старшына троху спагадзя, бачу, нясе паўштыха. Ён сам каваль па прафесіі, захацеў паглядзець, як я адкую лёзка.

Пайшоў разам са мной. Я адкаваў, напільнікам зняў лішняе, стаў рабіць шліфоўку. Начальнік цэха падышоў ззаду — шах, выключыў наждак.

«Не займайся дурасцю», — сказаў.

Я ў адказ:

«Таварыш Пузанаў, была б дурасць, калі б я наждаком навоз нарываў. А паколькі ён зроблены для таго, каб на ім тачыць, дык я тое і раблю».

«Маўчаць!» — закрычаў.

А я — сваё:

«Вы камня шкадуеце?.. Што яму, камню, стане?»

Ён пабурчаў і пайшоў. Я абтачыў лёзка, загартаваў, навёў. Зноў кажу хлопцам:

«Можа б, хто сулдыжку з конскай нагі прынёс — чаранцы зраблю, брытва атрымаецца не горш за нямецкую».

Старшына і костку прынёс. Ды ўсё глядзіць і радуецца. Зрабіў я чаранцы, пашліфаваў. Тут якраз Пузанаў у цэх зайшоў. Я — да яго, кажу:

«Таварыш Пузанаў, прымайце работу...» — і брытву паказваю.

Ён паглядзеў — харошая брытва, пагаліўся. I хлопцы сталі скабліць сваё шчацінне. А вечар у сталоўцы быў. Там я такую барыню ім закаціў, што ў скокі сам Пузанаў пайшоў, не ўтрымаўся. Пасля падсеў да мяне і кажа:

«Ты павінен дамоў ехаць».

Я здзівіўся, пытаю:

«Як гэта?»

«Ёсць указ, што ўсе раненыя, нестраявыя, маюць права на дэмабілізацыю».

Так я і вярнуўся двору, у сорак пятым, восенню.

Потым дзядзька Мікіта доўга хваліў сваю сучку. I праўда, яна хоць і маладая, а ўжо добра гоніць зайца і ліса па чарнатропу — нюхам бярэ след. Бабра чуе здалёк і на любой глыбіні. Мне ж самым дзіўным было тое, што Мірта ўмела ўсміхацца — як чалавек! Усмешка ласкавая, нават нейкая чароўна-мудрая, рахманая.

— Мірта мая, калі гаварыць шчыра, спец вялікі: знойдзе нару з бабрамі — стане як укопаная, і ўжо яе не адцягнеш. А пусціш шворку — мігам прахопіцца ў нару. I абавязкова вытурыць бабра. — Дзядзька аж чорны ад загару. Загарэлі толькі твар і шыя, ды рукі яшчэ. — Гэта ж мы нядаўна, можа, дзён пяць таму, як даведаліся, што Мірта так добра ідзе на бабра, захапілі ў нары. Узялі на прывязь, сталі вадзіць берагам — пайшло дзела. А то ж гойсае, выпуджвае баброў, а мы дзівімся, хто гэта папярод нас збродаваў так, з чаго норы пустыя і раскапаныя.

Інфармацыя пра Мірту якраз дарэчы: бацька з Малініным зацікавіліся пачутым.

— Пецька напужаў майго Пірата, дык цяпер да мяне і блізка не падыходзіць, калі бачыць, што з лаўком, — гаворыць бацька. — А як закіну лавок на ход, дык ён, падлюк, такога чосу дае, аж гай шуміць. З будкі не выцягнуць.

— Ну, гэта не сабака — барахло, — задаволена азываецца дзядзька. — Мая Мірта гатовая дзень і ноч у лугах прападаць. Ого!.. На ліса раз натрапіла, то праз дзень толькі двору вярнулася. Ідзе, ледзьве ногі валачэ — прыстала. Дай-ка, столькі абкалясіць!.. А Пірат хоць і курляндзец, здавалася б, пародзісты, але пуставаты. — Пасміхнуўся. — Карцечы пад лапатку просіць.

— Яго трэніраваць трэба, — узрушыўся Пецька, пачуўшы пра карцеч. — Калі яшчэ раз уцячэ з ракі, дома няхай хто адлупежыць. Пабачыце, з яго будзе нядрэнны бабралоў, не горшы за Мірту. Ён растаропны. Да яго не з кнутом трэба, а з пернікам. Ласку любіць.

— Без талковага сабакі — не лоўля, а здзіканне адно, трата часу, — роздумна заключыў бацька.

— Не перажывай, Андрэевіч, — сказаў абнадзейна Ма-лінін. — Знойдзем такога нюхача, што будзе з лодкі бабра чуць.

Перад выездам

Маці зачакалася нас — гэта ж тры дні не было дома. Яна строга зіркае на Малініна, але маўчыць, трымае свой гнеў у душы. Я адно і знаю — ужо другі раз іду ў пограб па бярозавік. Малінін і не думае класціся спаць — сыпле жарты адзін за адным, як з кораба, адрасуючы іх пераважна маці, развейвае яе ўпартасць і няласку. Маці міжволі ўцягваецца ў размову, усё часцей і часцей пачынае ўсміхацца; голас званчэе, шчокі ружавеюць.

— Людзі сена сабе панакошвалі, а наша кароўка, як непрыкаяная, галадаць будзе... Ой, што сабе думаеш, Грасічка, што думаеш?!. — Трэба ж, ні на хвіліну не забывае на гаспадарку. Ніяк не можа пагадзіцца з тым, што заўтра, на золку, мы з бацькам паедзем. — I дзіцёнка забіраеш, а яму ж сама што адпачыць пасля школы.

— Няхай прывыкае да звяроў, — зазначае Малінін. — Скончым ловы, і я ўладкую яго ў наш заатэхнікум, на зверавода вывучыцца.

— Яму і дзесяцігодка не зашкодзіць! — узрушылася раптам маці. Бач, і думаць не жадае, каб я ў Маскву ехаў, удалячынь. Аб гэтым і гаворкі не магло быць. Прапанова Малініна не толькі насцярожыла, а проста напалохала яе, і яна, відаць жа, хвалюецца ўжо, недзе разважае ўпотай: «Гэта ж, калі сказаў, дык і забярэ сына, зробіць і з яго такога ж, як і сам, лайдака. Гойсае па свеце, бадзяжнічае, ад сям'і адбіўся і на тое ж іншых спрагнушчае. Бабры яму трэба — ліха шукае на сваю галаву, бяду!.. Што сабе чалавек думае, як збіраецца сустракаць старасць? Вумны-разумны, нябось, ды нечага, во, у падзёртых портках ходзіць».

Малінін перахапіў грэбліва-насмешлівы позірк маці, спы-таў:

— Што, Мікалаеўна, глядзіш на мае каленкі? Дзярэцца — на новае бярэцца. Заўтра мы ў такія робы адзенемся — не пазнаеш!

— Можа б, пакінулі дранцё сваё, дык я тут памыю ды палаплю...

— Хто ж летам дзіркі ў штанах зашывае? Хай вецер шастае, дзе яму хочацца. А мыць — на рацэ самі ўправімся. — Малінін падміргнуў мне. — Правільна я кажу? — Кіўнуў у бок ложка, на якім спачываў шафёр, зазначыў: — Пецька сапраўды, што ёг: не паспеў легчы — і ўжо храпе.

— I вам пасцеля гатова, — сказала маці.

— На гарышчы хіба? — Малінін глядзіць на яе і смяецца. — Мне пад бок, спадзяюся, хопіць сена, Мікалаеўна?

— Там якіх дзве ношкі й ёсць... Пад голаў толькі й хопіць.

— Нічога... Будзе і сена, усё будзе, — паспачуваў ен маці.

— А ўжо ж, і як нам без сена зімаваць? — Гэты зварот тычыцца хутчэй бацькі. — I што ты сабе, Граська, думаеш?

— А што мне думаць?.. Во скончым адлоў дый сена вазы тры куплю. З чаго тут бедаваць-перажываць: сена маё, сена!.. Не панікуй і не ківай на людзей — без сена не застанемся!

— Мікалаеўна, і сена раздабудзем, і нават мукі на бліны, вальцовачкі, першага гатунку падкіну мяшкі тры. Пабачыш, таго-сяго для сваіх лаўцоў-малайцоў дастукаюся, абы ловы толкам пайшлі. — Малінін падняў конаўку з бярозавікам, нібы чарку з гарэлкай, сказаў: — Чуў я тут у вас прыгаворку такую: усе бабры дабры, адна выдра ліхая. Дык вось, Мікалаеўна, п'ю гэты напой за тое, каб і выдры ўсе, як і бабры, былі таксама добрыя! — Выпіў, адставіў конаўку ўбок. — Калі ты, Мікалаеўна, думаеш, што мая суночніца адпусціла мяне мірна-спакойна, дык ведай: пабіліся на ад'езд. Такое яно жыццё: тут і клопат, і трывога, і няласка, і любоў, і рэўнасць дурацкая... Усё ў адзін клубок згарнулася, сплялося, што і не разблытаць ужо. Дзе ж гэта — ого! — жыў хто адно добрым? I тут: з чаго крыўдаваць? Мы ж не гуляць сабраліся. А вернемся, лазню выпалім, памыемся, гарэлачкі зальем за губу, закусім — і радасць... Дык што, будзем мірыцца?

— Я з вамі, добры чалавек, не лаялася, — пасміхнулася маці. — За чубы не браліся. — I ўжо не чужыцца, наўпрост глядзіць на Малініна. — Чаму я так за сена пякуся? У пячонках яно ў мяне, сена... Карова ж наша ў вайну ўбераглася. Сама сябе захавала. Гэта ж, калі немцы ў першы раз ішлі, наступалі, і сталі па вёсцы снарады рвацца, дык яна дзверы выбіла ў пуні й збегла ў лес. Вуна, аж у Брындзікі, у гусцеж зашылася. Яе, праўда, раніла ў бок. Рана доўга не зажывала, гнаілася. Немцы прыйдуць, цапком у рану папораць, пагергечуць дый хадыля з пуні: худая карова, хворая. А што дойшчыкі — гэтыя быту не давалі, разоў па дваццаць на дні заяўляліся. I ўсё новыя. Адзін панадзіўся быў — гад з гадаў, відаць. Рыжы ўвесь, такі, як усё роўна гарыць знутры, свіціцца. З малаком яму не аблапілася, дык у гарод залез і стаў квасолю латашыць. Стручок дзе які завязаўся — зрывае і кідае ў кацялок. Думаю, чорт з табой, гарыда, суп зварыш — мытух прабярэ, пабегаеш. Ажно нічога з ім не зрабілася — праз дзень зноў прывалокся і стаў квакушку лавіць, загнаў пад бярвенне, сам не можа дастаць, дык наставіў наган мне ў грудзі й камандуе, каб злавіла курыцу. Жэнік палез — злавіў, аддаў яму, абы ад мяне адкаснуўся. Гэты ж самы вылюдак, трасца яму ў бок, пасля і авечку нашу са свету звёў. Купілі на развод маладзенькую, хавалі, а ён апароў і зжэр. I ўсё не пераставаў хадзіць. Адзін раз доўга ныкаў па двары, агледзеў касу ў падстрэшку, ухапіў і — на гарод, стаў каноплі касіць. Быдта коням на скорм. Лён таксама паклаў. Нарошня, гад: коні ж ні каноплі, ні лён не ядуць. Упёкся ён мне хаднёй сваёй. Баялася, што карову звядзе. А яна ж, кароўка мая, толькі й карміла дзяцей. I ў вайну, і пасля вайны. Як-ніяк, а ўсё ж па тры-чатыры літры надойвала ўранні. Ды столькі ўвечары. Улетку дзеці шчавель з лугу неслі, з лесу — ягады, грыбы... Так і перабіваліся. — Маці прымоўкла на якую хвіліну, працяжна ўздыхнула і звярнулася непасрэдна да Малініна: — Я, добры чалавек, так скажу: калі б Граська гэтак, як я, з дзецьмі застаўся, то нізашто не ўбярог бы каровы. Збахрыў бы ў першы год вайны. I пухлі б дзеткі з голаду, качаліся б не еўшы... Граська — безалаберны чалавек, бесклапотны.

— Не-е, Мікалаеўна, няпраўду кажаш: Герасім такі ж клапатун, як і сама, — уступіўся Малінін за бацьку. — Што не гультай ён — у гэтым я ўжо неаднойчы пераканаўся.

— Не гультай на дурную работу. Дзе п'юць ды ядзяць, там на Граську не глядзяць, а дзе цяжка — ідзі туды, Граська. Прыдумка гэта акурат пра яго. — Маці схмурыла лоб. — Сваім жа мазалём, справядліва жыць у такі круцялюшны час хіба лёгка? А красці ж мы не ўмеем. Я, праўда, пагалілася была на чужое, дык пракаялася пасля, зарок дала на ўсё жыццё.

— Гэта калі ж ты крала?.. — здзівіўся бацька. — Ну-ну, раскажы. Хм, ні разу не хвалілася.

Ну во, бацька і троху не закрыўдаваў на маці, хоць назвала яго і безалаберным, і бесклапотным.

— Цябе параніла ўжо, у Іркуцку быў. Тэй год я цёлачку пакінула: няхай, думаю, расце на змену карове. I як у ваду глядзела, бы хто нараіў: вясной карову прыйшлося прырэзаць — іголку з'ела. А пакуль у мяне дзве каровы ў пуні стаяць. Зіма. Карміць іх чым-та ж трэба. Увосень тут скрозь па лесе салдаты нашы стаялі, жылі ў зямлянках. Дык мы з Жэнікам усе подсцілы ператрэслі. Сена хоць і прэлае, улежанае, а ўсё ж сена. Адзін раз хадзілі з Васілінай патруху збіраць і нагледзелі стажок — стаіць пры дарозе, абскубаны. Васіліна мне кажа: «Усе скубуць, а мы што — святыя?..» I ўгаварыла набраць па ношцы з гэтага стажка. Тут якраз — мужчыны нашы сена везлі. З Казінкі ажно. А мы стаім — збочылі, чакаем, пакуль праедуць. Яны ж думаюць, што мы на Казінку дубічым, будзем там адонне з-пад снегу цягаць. I пашкадавалі нас. Іван Трусевіч кажа: «Навошта вам, дзеўкі, перціся ў свет? Во я піхну гэты стог плячом, ужо цёмна, дык вы наберыцё як панесці». Мы й рады. Праўда, сказалі, каб не валіў стажка. Тут і Анюта, суседка мая, прылучылася. Ужо тройца злодзеяў, весялей. Я ж ведаю: ля стога калі заловяць — турма. Мне страшна, трасуцца рукі, нічога не магу рабіць. Піліп Рахвяёнак бачыць, што мы ледзь варушымся, узяўся памагаць: быдта душой чуў, што спяшацца трэба. А недаскубак гэты стаяў во так, як узгалле, за аблогай. I толькі мы з паўвярсты адышліся — шыбуюць нам насустрач удвох. Адзін, бачу, аднарукі. Правай няма. Другі — Раманок, стораж. Малінаўскі. Мяне добра ведае.

«Здарова, Ева! — павітаўся. I — сур'ёзна, набычана: — Чыё сена, гавары?!.»

Я спужалася, кажу:

«А гэта адонне са стагоў... З нашых. Ісцінны Бог, адонне».

Раманок павярнуўся да аднарукага:

«Кладу галаву на адсяканне, — у яго гаворка такая, як тапаром сячэ: бэх, бэх, бэх, — сена з вашых стагоў, Іванавіч. З гэтага, што скора паваліцца. — Вышмаргнуў жмак з маёй ношкі — і ў крык: — Такое адонне?!. Ліха тваёй мацеры, маніш! — Падбег да Васіліны: — Хамілія?!.»

Яна назвалася нейкай бабай ажно, вуна, з Крамянкі. Ён — да Анюты:

«А ты хто?»

I гэтая зманіла не маргнуўшы. Раманок насупіўся:

«Не чуў я такіх хамілій... Ой, бабы, не веру я вам. — I — да мяне: — Ты іх выкрыеш. Твая ношачка ўдвая меншая, а ўсё роўна ж ты — злодзей, расхіціцель народнага дабра. Судзіць вас будзем, так!»

I тут аднарукі пытае ў мяне:

«Радня ў Бакаве ёсць у вас?»

«Ёсць», — адказваю.

«А хто?»

«Мікіта, мужа майго родны брат», — і ад спугу смяюся.

«Дык чыё будзе сена?» — I ён, Іванавіч гэты, зазірнуў мне ў вочы.

Што ж мне яму сказаць?.. Зноў прыйшлося зманіць:

«Са стагоў... З нашых стагоў, адонне».

Раманок успыліў:

«Ды брэша яна, не вер... Белябенькі ўсе хітрыя. — Во, мянушку, шаматун, прыгадаў — злаўрэдны чалавек: гэта ж яго бацька страляў у Піліпа праз акно, калі той старшыняваў у Малінаўцы. — Бацькі мае хата ў хату жылі з яе бацькамі. Не вер!.. Ты, паблажлівец, сабраўся Еву адпусціць? Тады й гэтых зладзюжак пашкадаваць прыйдзецца. А скубуць яны ваш стог, яны!.. Не сысці мне з гэтага месца, — клянецца. — Я зараз акт складу, хай падпішуцца. А ўжо там — сам рашай, мая хата з краю».

Я стаю і думаю: «Госпадзі, Найвышненькі, я ж так баялася. Першы раз красці пайшла — і во, залучылі». Стаяць жа з ношкаю цяжка, ісці лягчэй: тупаеш, ношка вагаецца, а калі стаіш — вяроўка ўразаецца ў цела, цісне. А мы ж стаім. Раманок узяўся акт пісаць. I тады гэты аднарукі, Іванавіч, кажа яму:

«Пачакай з актам. Мы хіба іх ля стога злавілі?.. Не! То ж гэта будзе фальшывы дакумент».

Стораж ажно нагамі затупацеў:

«Не адпускайце іх!.. Судзіць будзем... Яны скубуць, яны!»

Я заплакала. Здаецца, калі б яшчэ раз спыталі, дык і прызналася б. Ды не — чую:

«Ідзіце, жанчынкі, дамоў. Толькі сюды ўжо больш не паказвайцеся. У другі раз не адпусцім». — Паспагадаў-такі аднарукі.

Малінін не ўтрымаўся:

— Бачыш, Мікалаеўна, аднарукія ўсе добрыя. — Павярнуўся да бацькі: — Андрэевіч, можа, з'ездзім да яго?.. Дзе жыве, у якой вёсцы?

— Няма ўжо... памёр, — сказала маці. — Добры быў чалавек, пяром яму зямелька.

Малінін, адчуваецца, пачынаў падабацца маці. А чаму б і не — ён жа і ўдумліва-ўважны, спагадлівы, і, пэўна ж, зусім не ветрагон, як паказаўся напачатку. Гэта ж — калі й паспеў толькі! — сустрэўся са старшынёй калгаса, і той лёгка адпусціў бацьку на бабровыя ловы. Цяпер маці карцела ўведаць, як ішоў торг: не можа быць, каб старшыня не ўпарціўся. Нецярпліва спытала:

— I як жа паводзіў сябе Змітравіч, калі пачуў пра баброў ды Граську?

Малінін з посмехам кінуў:

— Як? Бутэльку каньяку — на стол! Ён і здаўся, ваш Змітравіч: «Адпускаю Герасіма, забірайце!» Праўда, пасля ўжо, калі выпіў, ніяк не мог пагадзіцца з маім выбарам: чаму іменна Герасіма бяру, а не каго-небудзь іншага, з рукамі... Пагаварыў я з ім сур'ёзна. Папярэдзіў, каб з вамі больш не заядаўся — прыпужнуў. Ёсць у яго нялюдскае штось, з паршывінкай чалавек.

— Гэта ж ён, вірлак, паднукнуў Кавалюка, і той перавёў Граську на трэцюю групу інваліднасці. — Маці адкрылася — не стала ўтойваць сваіх адносін да старшыні, слоў не падбірала— што думала, тое і гаварыла.

— Ведаю, Мікалаеўна, не перажывай... За Герасіма любому чорту рогі скручу. — Знаёма заміргаў вачыма і чмыхнуў носам Малінін. — Герасіма ў крыўду не дам. Як бабралоў — ён у мяне на першым месцы. — Пасміхнуўся. — Бабры — не бабы... Бабровыя ловы — га, Герасім? — не такі ўжо і ўтомны промысел, па сіле нам.

Бацька не азваўся, адно галавой кіўнуў, пагадзіўся. Мама:

— А Граська ж, верыце, раней, да вайны, і не думаў пра паляванне. Гэта, калі ўжо стаў калекам — купіў ружжо і давай па лесе гойсаць: брындае цэлы дзянёчак. Яно, можа, і добра, што так зрабіў, хоць во — акрыяў. А то ж гаварылі ў нас тут, быдта ў яго, калі запіпчыць, дык з левага боку, з раны, дым курыцца... Во, чаго толькі людзі не скурдыячаць. Чужое горла нічым не заткнеш.

— Чыстае паветра, так, многа значыць, — азваўся бацька. — Дзень жа ўвесь па лесе валочышся, пра яду і не ўспомніш... Ліжба курыць было што.

— Калі не сакрэт, якога звера высочваў: лася, ваўка ці зайца? — жартам спытаў Малінін. — Ты ж, Андрэевіч, не проста лесам любаваўся, не гультайнічаў?

— Лесніком быў.

— А-а, ясна.

— Ішоў бы ўжо, Граська, на ферму, а то каб не было позна, — сказала маці. — Прыбяжыць Ёкала, зойдзецца ў крыку...

— Ёкала? — ажывіўся Малінін. — Гэта хто ж такі?

— Пугацёнак — пад усе бочкі шпунт. Фермай загадвае. Перад старшынёй выслужваецца, хоча, каб на курсы брыгадзіраў паслаў — чалавеку заманулася паначальнічаць... Ён жа не быў у войску. Равеснікі яго хапілі гора, палавіну з іх не вярнулася з вайны, а гэты цалёханькі, уратаваўся. — Бацька пачаў апранацца — усцягнуў на сябе суконны пінжак, пашыты з перафар-баванага шыняля, надзеў шапку. — Так і быць, сёння адбуду ноч, пасцерагу, а там — няхай сабе і водпуск!

Маці прынесла збанок малака, паставіла на стол. Замахала рукамі, усклікнула:

— Запіпчылі ўжо, курцы!.. Ты, Граська, хоць бы меншую сусолку рабіў, а то цурбалку скруціш — і так ужо глытаеш гаркоту, так глытаеш, быдта мала з цябе, не накурыўся за свой век. — I — да Малініна: — Выпілі б вячэранкі. — Села на ўслоне ля прачыненага акна. — Вакно разяпілі. Камароў наляціць поўная хата — не да сну будзе. Граська?!. — раптам спахапілася яна. — Нам жа скора кароў гнаць, радоўка, а ты з'едзеш. Я тут з дзецьмі хіба ўпраўлюся?

— Радоўка — праз два тыдні, — не падае бацька духам. — З Валькай Мішуравай пагавары — яна паможа... З Нінай адпасуць.

— Ну калі Валька, то я — спакойная, — лёгка пагадзілася маці. — Валька не адмовіць. Яна для мяне ўсёдно як і свой родны дзіцёнак. Скора, во, і замуж ёй — хай бы ручыла дзеўцы. Ніколі не забуду тую нашу радоўку, калі Валька памагала. Якраз і Ніна са мной была, дзве памочніцы мае.

Бацька дадае:

— Было тут ім без мяне.

— Немцы адступалі, а нам якраз кароў выпала пасвіць, — маці засяродзілася. — А яшчэ ж я ў той дзень узялася палоску ўзараць і жыта пасеяць...

— А-а, так, — падтакнуў бацька. — Прыйшоў я з лесу, ступіў на падворак і бачу: Ева мая з плужком важдаецца. Ішоў гародамі, краўся. От ужо — паўсотня якая двароў, а як хто з партызанаў заявіцца ў вёску, тут жа і грыміць машына — паліцыя з «куратніка». У Ходараў, праўда, не лёгка было заехаць — грэбля не давала. Яе стараліся загаціць: пяском усыпалі, голлем усцілалі. Ды пахвошча дождж паўдня — і куды дзяецца той пясок. Бухціць, як рошчына, багна, хлякоча. Як толькі машына ўссунецца на подсціл, так і пачынае выць, буксаваць, пакуль і зусім на кардан не сядзе. I што — у паліцаяў была такая панароўка: машына загрузла, закапалася ў гразь, дык яны выскокваюць з кузава, рассыпаюцца ў ланцуг і бегма лятуць вёску акружаць. Двое партызан з нашага атрада забавіліся і не паспелі ўцячы. Не наськія былі. Іх сюды з Масквы прыслалі. А такія хлопцы — маладыя, студэнты нядаўнія. Загаварыліся з дзеўкамі, а паліцаі тут як тут. Нехта ім падказаў, данёс.

— Хлопчыкі тэя, бядняжачкі, усё не верылі — думалі, што іх акружылі не паліцэйныя, а свае, з суседняга атрада. Цюцькі ж гэтыя, паліцэйныя, у цывільным лахалі, формы нямецкай не насілі: ці не было, ці пад сваіх падстройваліся. I яны абазналіся — не ўцякалі, не адстрэльваліся. Нявопытныя. Што ўжо з імі рабілі — горай за немцаў зругваліся тэя паліцэйныя. Аднаго дык у нужнік галавой торкалі. Ён маўчыць, акамянеў быдта. Нічога не сказаў... Не дай Бог успамінаць тое ліхалецце, — маці маркотна апусціла голаў, уздыхнула.

— Нехта ў вас тут служыў немцам верна, — сказаў Малінін. — Даносіў... Відаць, па рацыі перадаваў.

— Хто ён, той даносчык, мне і цяпер рупіць дазнацца. — Бацька прытушыў папяросу. — Можа, і поўзае, гад, паблізу, заціснуўшы ў кулак сваю злосць.

— Я тады й не змеціла, як ты, Граська, на двор узышоў... — Вярнулася маці да ранейшай размовы.

— Ты не магла ўбачыць, бо плужком занялася. Стукаеш малатком па крывым злізаным лемяшы, а ён задраў свой бліскучы нос і не паддаецца.

— Я з-за лемяша таго памучылася... Ару, а плужок выскоквае з баразны, слізгае па зямлі. I хоць плач — ніякай жа рады не даць яму ў полі, ніякай! А дома — малаток у руках. Хацела ўправіцца, адкладваць не было як — назаўтра ж кароў пасвіць. Прамлю лямеш і думаю, куды іх гнаць? Молічка круцілася са статкам ля Торхвішча, дык немцы ехалі з Гіжэнкі — убачылі, выбралі дзве цёлкі, ускінулі на машыну і павезлі. — Маці паглядзела на гадзіннік. — Ідзі ўжо, Граська, ідзі. Яшчэ не хапала Екалы тут — нахопіцца і ўсякае пляўкаць пачне, балабоніць.

Бацька выпіў дзве шклянкі малака і пайшоў, а маці зноў разгаварылася:

— Ранічкай ганю кароў па вуліцы, а над вёскай «рама» нямецкая кружыць. «Не к дабру, — думаю, — гэты самалёт». Тут жа, пры мне, Мішурава Валька і Нінка мая — памагаюць. Загналі статак у лес, аж, вуна, у саракавэй квартал. Сама двору вярнулася — трэба ж управіцца з палоскай, бо Граська не памог: ноч была неспакойная, дык мы з ім пазюкалі, пасядзслі ў паграбні — ён і пайшоў... Узяла каня ў Рыжчыхі, паехала на сваю палоску — давай даворваць загон. Тут і стала бухаць! Ляцяць снарадчыкі: у лесе рвуцца, у вёсцы, на лажках... Я ўжо бачу, што не ўціхамірыцца ліха гэтае, каня адпрагла, завяла ў кусты — пусціла. А сама двору пабегла.

— Зпачыць, немцы адступалі й стралялі па сваім, так сказаць, тыле?.. — Малінін уважліва слухаў маці, падтакваў, а часам і перапытваў, калі што не разумеў.

— Аняго ж!.. Партызанаў баяліся. Пусцілі наперадзе спецыяльныя атрады, і тэя прачэсвалі лсс ад бандытаў, як самі ж казалі. Ды шчэ хаты палілі, млыны рушылі. Такі самы атрад і ў той дзень праходзіў. Я з поля вярнулася, сабрала дзяцей — павяла да Сямёна Сэйкі ў зямлянку, каб хоць ад ашкроткаў схавацца. Толькі паткнулася, а як загундосіць гэты Сэйка:

«Нарыца, вас будуць сянні калоць, на штыках круціць, вешаць. А вы тута схавацца думаеце?.. Кыш з маёй зямлянкі! Вядзі свой вывадак да мужа ў лес — хай ён там хавае вас... Я хачу жыць!»

Ага, сядзіць на пярыне Мойчыха — яна спакойная. У яе пісьмо за пазухай ад мужа, які ў Германіі, можа, немцам служыць. Дунька, суседка наша, таксама, як мыш, прыціхла — яе мужык паліцэйны. Граська мне шапнуў-такі, што ён з партызанамі заадно, але ж паліцэйны. Калі што — даведку пакажа. Дык гэтых Сэйка не праганяе. Прыкрыўся імі, хітруе. Я вытыркнулася з дзецьмі вонкі, а снарады свішчуць, бухаюць. Прыбегла да Луцэі. Яна мне і стала расказваць, як Валька з Нінай напужаліся і кароў назад у вёску прытурылі. Яна ўпрасіла Іллюху, каб памог, а тут і Лаўрэн падвярнуўся — і яны загналі статак ажно за Майдан. Я і кажу Луцэі:

«Дзядзіна, няхай дзеці ў вас пабудуць — пабягу да кароў!»

Мінавала Майдан, гукаю Ніну, Вальку. Чую, выюць мае дзеўкі. Толькі, гэта, знайшла іх, супакоіла, як бачу — смыліць Луцэя з Ленкай, унучкай сваёй і Надзькай маёй, Колю на руках нясе — малы ж. А за імі следам — Лаўрэн з Хімай, Іван Кароценькі з усёй планідай свай і Вася Цімошыха. А снарады ўжо і сюды далятаюць. Як упадзе каторы, бухне, дык Іван Кароценькі — брык пад сасонку, ляжыць. I смешна, і дзіўна — Іван жа глухі. Хіма крычыць яму ў самае вуха:

«Кум, не хавайся — гэта ж не самалёт, а снарады!»

Ён падымаецца, атрэсвае шыгалле. А хлопцаў маіх, большых, бачу, няма з Луцэяй, пытаю ў яе:

«Дзе мае сыны?»

«А яны, пакуль я сабралася, на Усох пабеглі. I дзеўка мая з імі. Я наказала ім, каб да бабы Кордзіхі йшлі». — I перадала мне Колю, заплаканага, напужанага.

«Во што, людзі добрыя, — кажу ім усім. — Цяпер ужо бярыце кожны сваю карову ды глядзіце самі, бо я ўжо за іх не ручаюся, пасвіць сёпня няма як. Вы бежыцё хавацца, то і я не адна — з дзецьмі...»

Дзядзіна, праўда, засталася са мною. Тут жа і Цімошыха. Сядзім. А тэя ўсе патахоніліся далей. Я дастала з хатулька праснакі, што пастушкам сваім брала. Сталі есці насухама. Якраз і стральба ўціхла. Дзядзіна кажа:

«Вярнуся двору... Ленку з сабой вазьму і Надзьку, а ты будзь з каровамі», — і пайшла. Цімошыха — следам за ёй: крыў-крыў, бы качка.

Сунялося ўсё. Я хуценька кароў глыбей у лес загнала, а сама на вырубку выйшла і бачу: кіпіць работа — усохскія бабы з большымі дзецьмі матычуць палядкі свае. Проса пажалі — жыта сеюць на зіму. Коні распрэжаныя стаяць. Ціха, спакойна наўкол, быдта на якой другой зямлі ўсё адбываецца.

Бязвойнай зямлі.

Толькі я так паглядзела, як зноў пачалася калатнеча, загудзела ўсё кругом, загагэкала. I ўсё вочарадзямі — тыр-р-р, тыр-р-р... Чую, крычаць немцы: «Хальт, хальт!..»

Я кінулася да кароў. Дзве вочарадзі якраз там, дзе дарога, раздаліся. Мне падумалася: «Гэта ўжо Луцэю забілі й дзяцей...» Валька з Нінай былі з каровамі, падбегла, убачыла іх аж на друтім баку статка. Каровы ляжаць. А кулі — шпок-шпок-шпок, і ўсё паўзверх!.. Каровы пазамычэлі, але, праўда, ніводная не паднялася. I дзеўкі мае схаваліся — дагадлівыя. Забілася і я пад корч. Колю пад сябе паклала, думаю: «Ну заб'юць мяне, а яму шчэ гадочка няма — будзе мучыцца без маткі». Легла бокам і яго да сябе прытуліла, што б ужо нас абаіх, калі што, білі. Не-а! Стралялі-стралялі — зноў ціха стала. Паднялася, гляджу — палядкі пустыя. Людзі, пакуль я ляжала, баўтануліся куды хто — і нікоганька. Гукаю Вальку. Яна падбегла.

«А Ніна дзе?»

«За людзьмі кінулася, калі сталі страляць».

Шукаем мы след — няма следу. Тады ўбачылі адзін босы, як яе. Мы гэтым следам — трухам-трухам. Выбягаем к Усоху. Глядзім, а немцаў на полі — чорным-чорна. Не тое што чорна, а зялёна. То мадзяры былі. Форма ў іх не такая, як у немцаў, а цёмна-зялёная, як лісце ў спёку.

Пастаялі мы, паглядзелі, я Вальцы й кажу:

«Ідзі, дзетачка, да бабы Кордзіхі. Там хлопцы мае — будзь з імі. Я вярнуся да кароў, а то баліць душа: каб не здарылася што, каб не пазабіралі іх мадзяры гэтыя... Што ж я тады скажу людзям?» — I пабегла.

Тыцнулася на дзялянку — поўна ж там салдат. Адны кароў дояць, другея абед вараць — распалажыліся. Я — назад. I толькі падышла во, як магільнік усохскі, бачу, салдаты ляжаць наўзбоч дарогі й аўтаматы нагатаве ў іх. Ляжаць, я іду. Прайшла троху. Тут адзін падхапіўся, выбег. I шчэ адзін да яго скоранька падпырхнуў. У гэтага, што першы выйшаў, кукарда на картузе блішчыць. Ён і пытае ў мяне па-руску:

«В лесу бандиты, да?»

Што ж я скажу яму?

«Не, у лесе вашы салдаты». — А сама трывожуся, прыціскаю Колю да сябе. Ён, дзіцёнак мой, маўчыць.

Яны й давай пытацца ў мяне:

«Где была?»

«Кароў пасвіла».

«Сколько у тебя коров?»

«Сорак дзевяць... Не мае ж яны, а ўсіхныя, хто ў нашай вёсцы жыве».

«Чей ребенок?» — дапытваецца ўсё гэты, з кукардай. Праўда, не маўчыць і яго напарнік, але ён па-свойму гергеча.

«Мой хлопчык, сын...» — адказваю.

«Муж где?.. Бандит, в лесу?» — Строга глядзіць на мяне; вочы страшныя, як у савы, і вадзяныя нейкія.

«Муж, — кажу яму, — з першага хронту не вярнуўся... Хлопчык радзіўся без яго». — Абманваю, а бачу, што не вераць мне.

Саступілі з дарогі. У палатку мяне ўпіхнулі, а там — доктар іхні. I яму ўсё тое ж расказала. Гэты, што без кукарды, перавёў і выйшаў з палаткі. I тут доктар давай са мной па-нашаму гаварыць. Я ажно спужалася. Ён кажа:

«Непрывычна?.. Адступаем, б'юць армію фюрэра... Вы не бойцеся. — I дае мне пачак нейкі, тлумачыць: — Тут для малога вітаміны. Слабы ён, — і ўсё слухае Колю. — Схавайце пачак, каб ніхто не бачыў. — А я ж не веру, ды ён і сам гэта разумее, супакойвае: — Шчасце ваша, што да мяне прывялі, малы вас выручыў. Я запіску напішу — і прапусцяць, больш не стануць затрымліваць».

I праўда, напісаў нешта на лісточку. Тут і ўбег гэты, з кукардай, доктар аддаў яму пісульку. Ён вывеў мяне з палаткі. Бачу, пузан стаіць. От гэта быў вялікі чын. Прачытаў ён пісульку і неяк па-свойму мэкнуў, як стары баран: мэ-эк!.. Я ж стаю, не разумею анічоганька. Дык перагаворшчык папіхнуў мяне ў плячо:

«Идите, вы свободны».

Я абрадавалася. Прыйшла на Усох, сунуся вуліцай. Убачыла мяне баба Кордзіха, махае мне:

«Сюды, Ева!.. Хадзі, гаротніца. Хлопцы твае ў мяне». Я гляджу, а яны сядзяць пад хатай. I Зоя з імі, і Валя, а Ніны няма. Я падсела, расказваю, чаго нацярпелася, а з галавы Надзька з Нінаю не выходзяць. Тут, бачу, Вася з закавулка вывернулася, ідзе. Стала проці мяне, глядзіць у вочы — як не заплача. Я трывожуся:

«Васіліначка, скажы ж ты мне праўду: не дайшлі яны?» «Не дайшлі». — I маўчыць. «А Луцэя дзе?»

Дык яна вазьмі дый ляпні мне:

«А іх ці не пабілі там... Чула дзве вочарадзі. I Надзька твая крыкнула раз і не азвалася болей. Я кінулася кустамі ўцякаць, па мне стралялі, ды неяк вырвалася, не пацэлілі...»

Што ж мне ўжо заставалася рабіць — сяджу на загаваліне, выю. Кордзіха не сцярпела ды як стукне-грукне кулаком па сцяне, аж хата загула. I пачала суцяшаць мяне:

«Можа, нам усім скора хана... Чаго ты развылася, душу рвеш? Глядзі ўжо гэтых дзетак, што пры табе!»

Ноч настала. Неба чырвонае — скрозь вёскі гараць. Ходараў наш гарыць, Гіжэнка... Яшчэ ж трывожуся і за Граську — мадзяры гэтыя партызанаў шукаюць...

Уранні паклікала Зою. А тут жа Усох уласаўцамі забіты — кішыць вёска не германцамі, а рускімі людзьмі, здраднікамі. Гэтыя — страшнейшыя за немцаў, свае ж. Распалажыліся дзе толькі можна. Адзін уласавец, малады такі, прыгожы — рускі, сказана, чалавек, пачуў, што я Зою прашу нікуды не адлучацца, пытае:

«Ваша дочка?» — I глядзіць-глядзіць на яе. «Ну, дочка...» — кажу так, а сама думаю: з чаго б гэта ён, што яму трэба? Не, бачу, павярнуўся і пайшоў да сваіх, а тады, спагадзя, вярнуўся, але ўжо з хлебам, і мёдам хлеб той памазаны. Пытае:

«Цётка, дзе вашы дзеці?» — I стаў гэтым хлебам намазаным частаваць нас.

Уласаўцы ж тады пчол Адамовічавых выдралі. Пчолы пакусалі аднаго з іх. Пакусанага заматалі ў прасціну і ўсё ранне вадой халоднай аблівалі. Ён апух, енчыць, корчыцца ў прасціне, а салдаты ўсё ллюць на яго вёдрамі ваду з крыніцы. I не адхаялі — памёр, наеўся мёду... А як закапалі «пчаляра», падышоў гэты самы ўласавец, што мёдам часціў, і стаў плакаць. Сядзеў і плакаў, доўга! Тады прызнаўся, што яго нявесту звалі Зояй. I забіў яе нехта са сваіх, з-за рэўнасці. Кулю паказаў — У кашалёчку насіў. Дык ён не ведаў — хто. А цяпер яму сказалі, што гэты самы й забіў, што пчол выдраў... Знябыўся ў горкім плачы хлапчына, і якраз апоўдні, бедалажка, наклаў на сябе рукі — застрэліўся. Ды акурат на дворышчы ў Кордзіхі, ля нас. Прыбег яго начальнік, пухлясты, з двума наганамі ў руках. Злюшчы-празлюшчы. Крычыць хлапцу гэтаму, ужо мёртваму:

«Гніда, трус!..» А тады загадаў нам, каб закапалі яго. Забраў аўтамат, дакументы.

Назаўтра мы двору падаліся, у Ходараў. Прыйшлі, а хаты нашай няма, згарэла. Лазня, праўда, стаіць. Мама мая з Нінай і Надзькай сядзяць на пажарышчы на абгарэлым бярне, вы-юць: думаюць жа, што нас ужо ў жывых няма. Трухалле, якое ўцалела, мама ў пограб сабрала, замкнула і хацела ўжо забіраць маіх дзевак да сябе. Эх, убачыла іх здаровымі — радуюся, пры мне ўсе, жывыя.

А ўсё так атрымалася. Ніна, калі сталі страляць, кінулася мяне шукаць, ды ўзбілася на мінавіцу партызанскую, сцежку, і апынулася аж, вуна, на Латачку, куды партызаны на абстрэл шашы хадзілі. Прыбегла, а там гільзы пустыя — кучамі. Шаша блізка, і немцаў на ёй поўна. Дык яна павярнула назад... Блукала па лесе, пакуль і не выйшла на сакалоўскае поле. Там убачыў яе Лапацуй, паклікаў да сябе. Ён быў у Сакалоўцы ў сваякоў і вяртаўся двору. За руку — прывёў Ніну дадому. А Луцэю і дзяцей немцы забралі й затахонілі аж у «куратнік». 1х бы там, няшчасных, і пастралялі, ды, праўда, мясцовыя паліцаі ведалі Луцэю, сказалі, што мужа ў яе няма, памёр яшчэ да вайны, і яе адпусцілі. А Надзя — Васіліна не ачулася — сапраўды крыкнула, бо куля, трасіруючая, чырканула ёй па назе, апякла.

Уселіся мы радком на бярно-асмалак, гаворым. Сямейка мая пры мне, і я клапачуся ўжо за Граську: дзе ён, што з ім?..

Як без яго жыць? Хаты няма — на цяплянішчы голая печ чорная, глядзець страшна. I тут — Мойчыха падышла. Злая. I пачала:

«О, дзе ні валачылася, а сама і дзеці неўрадзімыя... Кароўку маю збаёдала. Чуеш, дзе мая карова?!. Мужык, можа, забраў ды ўходаў там, у лесе?..»

Гэтымі словамі, як нажом пырнула. Во суседка — такая нягодніца.

«Ці йта ж можна так?.. Што ты вярзеш, баба? — кажу і як не заплачу. — Партызаны карову тваю з'елі?.. Сорам такое выдумляць. Столькі немцаў пёрла тэй дзень, яны й забралі. Не толькі ж тваёй — і маёй каровы няма!»

«Можаш не клапаціцца — тваю карову я забрала ўзамен на сваю. А што ж, не ўпільнавала маю — сваю аддай... Толькі так!»

Мне стала крыўдна. Камяк сухі падкаціўся да горла, душыць — не дыхнуць. «I бяры!.. Бяры, гадаўка чорная, бяры!» — Душа рвецца сказаць ёй так, адкрыта, у вочы. Ды сцерпела, пабаялася, што загалашу тут, на вуліцы. Хоць бы ж карова была, а то ж доіцца ўсяго на дзве дойкі, вымя тое — з кулачок, і яна пазарылася, забрала...

Мойчыха пазругвалася з мяне, а тады й кажа:

«Не ўбівайся — выпусціла тваю здыхлю. Вуна, бачыш, на лажках пасецца. — I — з раскаяннем: — Чорт мяне папутаў — стаяла б скаціна ў пуні, дык немцы, забіраючы, хоць бы які дакумент выпісалі. Паказвала б цяпер захадзяшчым, то, можа, кублы мае не трэслі б так пільна, не лазілі б у пограб прысмакаў шукаць. Каторы дзень усё пруць і пруць, хто ні забяжыць у двор, так і наровіць ухапіць якую рэч... Абагачаюцца».

Якраз Лаўрэн падышоў і ўсё гэта чуў. А па вуліцы міма нас абоз нямецкі валіць. Едуць жараўком на конях: сядзяць бабы маладыя — шлюхі, і немцы з кукардамі, п'яныя, у абнімку з імі. Можа, яны й не германцы — паліцэйныя, можа, здраднікі, ды ўсе ў нямецкай адзежы.

«Што, Грунька, — не змоўчаў Лаўрэн, — ад гэтых бандзюкоў ласкі чакаеш? Яны шчодрыя. Могуць выпісаць дакумент на той свет: чышчане каторы з аўтамата — і на ўсё адразу забудзеш. Павер мне, гэта ўсё так. — I — здзіўлена: — Як гэта ніхто з іх не залучыў цябе, такую разумніцу, і не выбіў дуроту з пустой тваёй башкі. — Пакасіўся ў бок адступанцаў з перапоўненымі каламажкамі. — Калі дужа ўлюбёная ў ахвосце гэта, дык не стой — хапай транты свае і гайсуй, пакуль не позна, за імі ўслед. Якраз і ў форме іхняй, гатовенькая. — Мойчыха апранута была ў нямецкі мундзір; на нагах — яшчэ зусім новыя салдацкія чаравікі, нямецкія. Лаўрэн падазрона жмурыць вочы, кідае кепік: — Во, сілком напяліла. Уціснулася-такі. Шкада расстацца з барахлом нямецкім. Не баішся, што каторы падыдзе і кулю ў тваю пустую ветранку ўсодзіць?..»

Зачапіў жанчыну за жывое — усхадзілася Мойчыха не на жарт:

«Ты ўжо хоць бы маўчаў, старастаў прыхлябацель! Сам жа немцам памагаў... Не помніш, як шашу скарадзіць выязджаў? Партызаны ставілі міны, каб нямецкія грузавікі падрываліся, а ты, цюцька, вынюхваў шашу... У самога ў цябе ветранка! Лысая, зморшчаная... Цьфу!» — Плюнула як не ў твар Лаўрэну.

Паслухаць Мойчыху, дык Лаўрэн па сваёй волі шашу скарадзіў, добраахвотна на пагібель ішоў. Я ўступілася:

«Яго ж бы бобікі застрэлілі, калі б адмовіўся. Дый не адзін ён скарадзіў — усе мужчыны, хто быў, выязджалі па чарзе. — I бадай нарошня, каб дапячы, спытала: — Гэты фрэнч табе ўдружыў той самы кабель фельдфебель, што на пастоі быў?»

Лаўрэн засмяяўся, а Мойчыха — ых! — зацыўкала вачыма, пачала юліць, дзе і зло дзелася:

«Няго ж, той гад удружыў бы... Гэта я дзён колькі таму ля калодзежа падабрала. Немцы спыніліся, сталі ваду піць, мыцца, а тут самалёт наш наляцеў, з кулямёта пачаў страчыць. Ваякі ўцякаць кінуліся, і нехта пакінуў мундзір ля камягі. Я ўзяла — не прападаць жа дабру. Шаўроны абрэзала, гузікі замяніла, у жлукце адпарыла, каб чортам не смярдзеў, выпаласкала — і во, ёсць хоць чым цела прыкрыць. — Такая гаротная, так прыбеднілася, нібы й праўда не было ёй у што адзецца. Пяць гадоў жылі з Мінькам бяздзетна, смачна елі ды ўбор-на адзяваліся — і яна, бедная, пагалілася на трафейныя бала-хон і чаравікі. Граську майго пачала хваліць: — Твой жа му-Жык — маладзец, наўчыў цябе шыць, дык з палаткі й кофту змудрожыла, і спадніцу. А я — не шваха, пагуляха. I Мінька мой такі ж. З яго кравец, — паказала на Лаўрэна, — як з гэтага во курдыякі — лётчык...» — I ўсё балабоніць, не адступаецца. На Лаўрэна як гляне, дык ажно чарнее ад злосці. Мне ўжо хоць зноў станавіся ў абарону. Ды ён, праўда, насмешліва зіркнуў на яе поўныя грудзі й шкадобна сказаў:

«Табе ж, Грунька, няўтульна — расшпіліся, дай цыцкам волю, каб пустымі вісёлькамі не сталі. Мінька вернецца з хронту — народзіш, будзе радасці дзіцёнку. Няхай большаюць, не душы іх».

Во, які ні курдыяка, а знайшоў чым дапячы вастраслоўку, збіў гонар.

Маці з Малініным доўга так гаманілі, уважліва слухаючы адзін аднаго. Мне хацелася спаць, аднак трымаўся, перасільваў сон — не губляў нітку размовы. Асабліва чуткі быў да слоў Малініна, лавіў на ляту і стараўся запомніць.

Малінін працягваў:

— Калі мы на новы аэрадром перабазіраваліся, самалёты замаскавалі так, што, здавалася, самы зіркаты фашыст не ўбачыць звысака. Елак наўтыкалі густа — суцэльны лес. I якраз у той дзень, помню, акурат з разведкі вярнуліся. Самалёту перапала здорава: правае крыло зенітчыкі прарашэцілі ў трох месцах, дзіркі вялікія, ды ўсё ж так-сяк дацягнулі, прызямліліся. Камандзір пайшоў адпачываць у зямлянку, а я застаўся з рамонтнікамі. Знялі крыло, гадаем-кумекаем, як найлепей залатаць прабоіны. I якраз нашы два знішчальнікі на ўзлёт пайшлі. Толькі адарваліся ад зямлі, эх, тут і пачалося — шасцёра «месераў» выкаўзнуліся з-за лесу і такі ўраганны агонь адкрылі, што ад усяго аэрадрома, мы думалі, нічога ўжо і не застанецца. Ажно і самалёты гэтыя, што ўзляцелі, нейкім чынам вывернуліся з-пад абстрэлу, і ўсе тыя, што былі на стаянках пад елкамі, таксама ацалелі. Суседнюю ўзлётку, падманную, з макетамі самалётаў і зенітак, ускапалі фрыцы як мае быць. Урону ніякага не ўчынілі, хоць колькі бомбаў скінулі й паблізу. Штурманулі дзёрзка, на брыючым. На другі віток не рашыліся, бо ўжо напароліся б на зеніткі. Мы хоць і нарабілі шчылін-укрыццяў, але хавацца не пабеглі — зашыліся пад гэтае самае крыло, з прабоінамі, знятае з самалёта. Ляжым. Ніяк ачомацца не можам... Я першы падняўся, кажу:

«Ну, братва, няблага ж мы ўкрыліся — фанера, абцягнутая паркалем, надзейней за любую браню!» — I зарагатаў на ўсё горла. Хутчэй — ад радасці, што ўсе жывыя-здаровыя. I тут убачыў побач з замаскаваным «ЛАГ-3», знішчальнікам, нейкі круглы, як мячык, прадмет. Дзіўлюся: што за штука, адкуль? У полк я прыбыў нядаўна, навічок, і не ведаў, што перада мной — «лягушка», бомба з сакрэтам: пры ўдары аб зямлю яна раскрываецца з падскокам і ўся сіла выбуху скіроўваецца строга ўверх. А тут нечага не раскрылася, можа, што «месер» нізка ляцеў, скінуў, а яна ж круглая, упала на галлё, котма пайшла, без удару аб зямлю. Не доўга думаючы, я падфутболіў «мячык», ён заляцеў акурат пад фюзеляж знішчальніка і — гух! Самалёт — напалам. Мяне адкінула ўбок, кантузіла. Ляжу. У вушах звініць — нічога не чую. Хлопцы падбеглі, раскатурхалі — жывы, не паранены. А самалёта няма. Так я тады перажываў — плакаў, верыце, як бабёр. Самалёт хоць і драўляны напалавіну, але ж — баявая машына, у паветры лёгкая, увішная. I галоўнае — новая, толькі што аблятаная. Мяне сабраліся судзіць за ўрон, ды камандзір заступіўся, узяў на парукі. Дзён праз пяць вылецелі зноў на заданне, у разведку, на паўдарозе нас залучылі трое «месераў», дык мы пастараліся і двух збілі... Мяне тады ў ногі параніла, трапіў у шпіталь. Вылечыўся — і назад у свой полк, лятаў стралком-радыстам да канца вайны.

Досвіткам бацька вярнуўся з фермы й першым пабудзіў мяне — спаў я, скурчыўшыся, у кабіне, паклаўшы пад галаву ватоўку. Потым успароў і Малініна з Пецькам — ім, як і пажадаў Малінін, мама паслала ў пуні на сене.

Зборы былі кароткімі. Асабліва не набіралі рыззя — у кузаве ляжаў новенькі брызент, які й павінен быў хаваць нас ад буйных летніх дажджоў і золкіх лугавых начэй.

Перагружаны каўчэг

З Іванам Сомавым бацька пасябраваў, калі рабіў лесніком. Было тое адразу пасля вайны. Нярэдка ў час добрых парошак яны, а часам і я з імі, выпраўляліся сумесна на паляванне і бадай ніколі не вярталіся без здабычы — аднаго-двух зайцоў меў кожны з нас у сваёй торбе. Сабака Сомава, Джульбарс, яшчэ калі шчанюком быў, спрабаваў употай раскопваць бабровыя норы, за што звычайна і пакутаваў дзень пры дні на ланцугу: гаспадар рэдка браў яго з сабою на абход. I вось — выплыў, як з туману, верагодны й надзейны план: прыпуціць Джульбарса да справы, досыць яму браканьернічаць...

Бацькавай ідэяй Малінін таксама захапіўся — прыняў яе без дапаўненняў. I не дзіўна. Наша брыгада адначасам набывала лодку, класнага грабца Сомава, і калі апраўдае надзеі Джульбарс, то і сабаку.

I ўсё ж бацька сумняваўся — турбавала адно: надта ж вымахаў Джульбарс, яму зручней быць ваўкадавам, чым бабрагонам. Проста не верылася, што граміла такі, большы за авечку, можа ўплішчыцца ў бабровую нару.

Іван Сомаў, як мы й чакалі, даў згоду і на лодку, і на сабаку, і сам прыняў прапанову Малініна ўсім сэрцам. Да таго ж ён ведаў у лугах азёры, дзе здаўна жывуць бабры. I ў Проні ледзь не кожнае бабровае жытло мог паказаць, нават колькасць зверукоў назваць. А гэта ўжо многа значыла.

Як толькі разгрузіліся і занеслі ўсе чатыры клеткі ў пуню, утульную і чыстую, вялікую, як стадола, Малінін закамандаваў, каб Пецька сёння ж прывёз яшчэ столькі клетак. Такім чынам у нас тут атрымліваўся нібы філіял базы, свой прыстанак. Сомаў тым часам павінен быў ісці ў лясніцтва браць водпуск. Ён прызнаўся, што ўжо сам не помніць, калі быў у адпачынку, таму цешыў сябе надзеяй, што ў гэтым яму не адмовяць.

Джульбарс слухаўся бацьку. У яго, пэўна, выпрацаваўся ўжо такі рэфлекс: калі гэты бязрукі чалавек заяўляецца ў двор яго гаспадара, то абавязкова быць добраму паляванню. Цяпер Джульбарс, вясёлы й паслухмяны, так і ладзіў нам, лашчыўся і прыслужваў — адганяў ад лодкі, дапаўна закладзенай лавушкамі, цікаўную дзятву. На ўсякі выпадак я мусіў начапіць яго на ланцуг — гэта, каб не пабег услед за гаспадаром: нагоніць дзе-небудзь пад Гіжэнкай, і калі тады лавіць баброў — Сомаў вернецца, можа, к вечару.

Перавозіў Сомава я. Знарок напрасіўся за вясло. Сеў у карме, каб хоць крыху авалодаць грэбляй. I тут жа апаў духам, бо адчуў, што кіраваць лодкай не так ужо і проста. Сомаў тое-сёе падказаў мне, павучыў. Асабліва важна было ведаць, як правільна падвесліваць, каб лодка ішла роўна і каб грэбці толькі з аднаго боку, з левага, не перакідаючы вясло направа ды налева.

1 вось — наш бабралавецкі каўчэг адчаліў ад берага. Малінін за шкіпера ўсеўся. Дзіва дзіўнае! Ён жа і блізка не ўмее абыходзіцца з лодкай. Прызнацца, гэтага я не чакаў ад яго. Бацька адно спатайка пазіраў і маўчаў.

— Няходкая Сомікава лодка, — абураўся Малінін, ціха лаяўся. — Ніякай устойлівасці — карыта! — I быў заняты тым, што пачаргова перакідваў вясло з аднаго боку лодкі на другі. Лодка ані не слухалася наваяўленага весляра, небяспечна зыбалася, цягнула ўбок. — Ну і ну! Такую лодку зрабіў... Няўме-ка ён, гэты ваш Сомік!

Зрэшты, у сям'і Сомавых бытаваў звычай звяртацца адзін да аднаго ў памяншальна-ласкальнай форме. Калі гэта дачка, то — Манечка, калі сыны — Ванечка, Мішачка. Адсюль і сам гаспадар не Сомаў, а — Сомік. Так яго вяскоўцы звалі. Так пачалі зваць і мы. Адно за вочы, міжсобку. Гэтай жа завядзёнкі, як відаць, мусіў трымацца і Малінін.

Ён, канешне, несур'ёзна паставіўся да лодкі Сомава, па-дылетанцку — якраз-такі яна зручная і зусім не карыта: умесцістая, знешне прыгожая.

— Стой, тармазі!.. — Нечага ўспалашыўся Малінін, ліхаманкава цярэбячы вяслом па вадзе, — спрабваў рэзка павярнуць лодку да берага. — Спінінг не ўзяў!

Бацька тут жа спыніў гэтыя яго памкненні:

— Лавіць трэба, Аляксандравіч, баброў, а не шчупакоў! Здаецца, так?

— I то праўда, Андрэевіч, — пагадзіўся, не стаў пярэчыць Малінін. Праз колькі хвілін ён ужо зноў наракаў на лодку: — Карыта брухатае, віляе, круціцца, не ведаю, як і трымаць яе па курсе... Не-е, з такой лодкай не наловім баброў.

— Гэта ўсё ад няўмельства, Аляксадравіч. Ад нявопытнасці, — заўважыў бяскрыўдна бацька. Ішоў ён па беразе, часта прыпыняўся і назіраў, як мы, двое недалэгаў мардуемся з лодкай. Яшчэ б! Яму не вельмі падабаўся наш спрыт. — Сомік грабе толькі злева і павольна, спакойна, гоніць лодку нячутка, без плёскату... Сомік умее!

Джульбарс быў яўна незадаволены непрадбачлівай затрымкай — нервуецца, з сілай тузае павадок, так і глядзі, што парве. З дакорам, нецярпліва пазірае на бацьку, як не скажа: не стой, паляўнічы, не чакай гэтых валтузаў — хадзем хутчэй да баброў.

Малінін недзе правароніў, усчаўшы грэбці толькі злева. Нас пачало разварочваць. Ён паспешліва перакінуў вясло на правы бок, стаў выпраўляць лодку.

— Мы з табой, Сашок, да вечара гэтак во кантавацца будзем, ніводнага бабра не зловім, — смяецца яўна з сябе Малінін, са свае нязграбнасці. — Андрэевіч, на буксір вазьмі!

— Не лезьце дужа на глыб, паўз бераг трымайцеся — лягчэй будзе, — дае парады бацька.

I праўда, як толькі прыблізіліся да берага, лодка пайшла шпарчэй. Стоячы ў носе, я арудаваў доўгім і вузкім вясельцам, якое, пэўна, і прыдумана для такой грэблі. Малінін па-ранейшаму веславаў з пырскамі й шумам, а то і зусім цаляў папіхнуцца ў бераг.

Мы не проста спацелі, а добра ўваўрэлі, пакуль, трымаючыся ўвесь час левага берага, падняліся да Сінявіра, мясціны надзіва маляўнічай, з адхоннымі, аплыўшымі дзёрнам берагамі, якія густа зараслі кучмастым ліпняком, калючай шыпшынай і кустоўем здзічэлай смуроды, спрэс запалоненай разгата-тлустымі касмыкамі дзядоўніку.

Берагі прыкметна пачалі аддаляцца, стужка ракі ўвачавідкі шырэла. Плынь памацнела. Дно Проні стала добра відаць. I вось лодка застапарылася — села на мель. Малінін чартыхнуўся і назваў мяне лоцманам-варонай — не папярэдзіў капітана, пасадзіў судна на грунт! Ён рупна скочыў у ваду, узяў ланцуг і, як бурлак, пацягнуў лодку за сабой. На глыбокім зноў усеўся ў карму. Мы троху ўжо налаўчыліся грэбці, прызвычаіліся, не паддаемся плыні.

Справа ад нас — да самага лесу — зіхціць на сонцы блакітная стужка старыцы, якую тут называюць Крынкаю. Раскошныя берагі яе ўвіты густой кучаравістай лазой.

Бацька папрасіў каб перавезлі яго. Падрульваем да берага, і ён з ходу ўсаджваецца ў нос лодкі — як сініца на кол: гатовы, вязіце! Джульбарс прыляпіўся побач, ля ног, глядзіць у бок старыцы, прынюхваецца — прагна ловіць аднаму яму даступныя і, пэўна, хвалюючыя пахі. Лодка яшчэ і не пабукалася з берагам, а ён ужо спружыніста-мякка — не ўтрымаўся! — гупнуў на пясок. Не пабег уцякаць — стаў і здаволена азіраецца, віхляе хвастом. Бацька таксама скокнуў, пры гэтым так падладзіўся піхнуць лодку нагой, што яна стала носам наперад, як і трэба нам, грабцам.

Праз які час каўчэг наш павярнуў у старыцу. Плыні няма, і Малінін лёгка ўпраўляецца з лодкай адзін. Тут, у старыцы, куды ні глянь — усюды, асабліва ля берагоў, плавае свежая, здаецца, гэтай ноччу пагрызеная лаза. Там-сям між кустоўя цягнуцца ад вады ўверх, на бераг, коўзанкі-сцежкі, на якіх поўна слядоў, падобных на гусіныя. Трава мясцінамі паўз ваду так згамзана, так паклычана, нібы ўсю ноч бабры адно і качаліся па ёй. Усё гэта, як заўважыў Малінін, і ёсць бабровыя палазы. Выходзіць, бабры й сапраўды недзе тут, зусім блізка.

Кучомкі лазы звісаюць над вадой, укрываюць утравелы бераг. I не толькі — навісь зацяняе прыбярэжнае дно, таму на глыбіні ўваходы ў бабровыя норы няпроста ўбачыць. Затое ў надводнай паласе іх добра відаць. Гэта верхнія норы. Як правіла, яны пустыя. Хаця, калі верыць Малініну, дык і ў такіх норах, верхніх, ёсць таксама насельнікі: жывуць там звычай-на норкі, а то і выдры нават.

Бацька чакае нас — рашыў сесці ў лодку. Джульбарса даручыў мне.

I вось — я на беразе. Іду паволі, лодку не абганяю. Джульбарс аж высільваецца — цягне наперад, і яго даводзіцца злёгку асаджваць.

Бачу, насцярожыўся нечага бацька, прыгнуўся і засяроджана ўзіраецца ў бераг. Ён раптам падняў руку ўверх — даў знак Малініну, каб прытрымаў лодку. А тут, як на грэх ні кусточка лазы на беразе — прагалінка выдалася, няма за што ўхапіцца, і Малінін запускае руку ў асаку, але шорсткія сцяблінкі вострай, як лязо брытвы, травы абрываюцца, раняць пальцы, далонь. I тады ён кавілкай вясла чапляецца за сухі, зрэзаны бабрамі на конус, збуцвелы пяньчук. Лодка нечакана зыбнулася, бацька згубіў раўнавагу і ўпаў грудзьмі на лавушкі. Усчаўся бразгат, шум і гамана. Малінін ушчыльную падцягнуўся да берага і прывязаў лодку за пяньчук.

Я ўвесь гэты час не спускаў вачэй з бацькі. Ён асцярожна, без плёскату, браў нашыя снасці-драцянкі, кідаў іх, наструненыя, кудысьці пад наплывісты, спавуцінены дробным лазовым карэннем бераг.

Малінін упаўголаса сказаў:

— Андрэевіч, трэба будзе зрабіць у кузні доўгі штыр, каб ім прыштырваць лодку. Якраз у боцях, пасярэдзіне лодкі, калечкі ўробім, і ў тое, каторае будзе пры беразе, прадзяваем штыр... Шарах — і лодка на якары!

— Правільна, такі штыр трэба. — Бацька ўсё яшчэ ўзіраецца пад берагавую навісь. Нарэшце як не ў роспачы заўважае: — Лаўкі пакідалі, а от як нам іх даставаць з гэтага прадоння? Ускочыць бабёр у каторы, намуціць... Пакуль мы дабярэмся да яго, ён і захлынецца, прападзе звер у нас на вачах.

— Хай толькі патрапіць — кавілкай лавок падчаплю і дастаўлю бабра ў лодку, як міленькага, — запэўніў бацьку Малінін.

— Кавілкай нязручна, кажу, — хмурыцца бацька. — Хлуды трэба начапіць на кожны лавок. — I — да мяне: — Пачынай там шарудзіць... Гані баброў!

Я падвёў Джульбарса да нары, некім праломленай ужо, і ён — які малайчына! — смела ўсунуў галаву ў прадушыну, стаў прынюхвацца. Нарэшце і зусім знік пад зямлёй, прытым са шворкай, і я мусіў сказаць аб гэтым:

— Сабака ў нары!.. Я не паспеў павадка адчапіць.

— Джульбарс не гаўкае. Няўжо няма бабра? — Малінін пакінуў лодку, прыйшоў мне памагаць. Яму не верылася, што нара пустая.

I мне ў гэта не хацелася верыць. Бо, нават бацька не вытрымаў — карабкаецца з лодкі, трымае ў руцэ металічны шчуп, знарок затуплены на канцы. Гэтай прыладай зараз пачне абследаваць бераг. I праўда, адразу ж запусціў шчуп у зямлю паблізу ад вады, знайшоў нару, пустую, з дзіркаю што. Пасля ўзяўся шукаць новую, жылую. Аднак такой не выявіў. Парушаная нара аказалася не вельмі каб і мудрагелістай: была без адноркаў, толькі з адной лёжкай, над якой якраз і зеўрыў пралом.

— На Глупцы саўсім іначай усё, — кажа бацька Малініну. — Там скрозь, дзе ні ступіш, торф, норы капаць лёгка, бераг увесь збузаваны — проста вісіць на вадзе. А тут, на рацэ, выходзіць, бабрам лацвей жыць: адну-дзве нары выведуць куды-небудзь пад куст, на сухое, дзе каровы не ходзяць, пакінуць над лёжкай танюткі пласт зямлі, каб дыхаць можна было праз яго, паветра каб прасочвалася, і ўся мудрагель. Калі хто і папудзіць часам, хавацца ёсць куды — у раку, у свае запасныя норы. На канавах ды азёрах, дзе вады мала, бабры мусяць рабіць мноства хадоў у падзямеллі, дзе і хаваюцца ў крытычны момант.

Бацька мусіў здзейсніць сваю задуму — сабраўся ісці ў лазняк і насекчы там пруткіх, як грабільны, палак, і таўсцейшыя канцы іх, крыху сцясаўшы, сагнуць, начапіць на лаўкі й дротам, ціска, акуратна перавязаць сугібы. Лепш, здаецца, і не прыдумаць. Да ўсяго гэтага верхнія канцы палак намерыўся абкарыць, каб іх добра было відаць на вадзе. Малінін заўпарціўся, сказаў, што ўсё гэта лішняе, адно трата часу — і прывязаў да пяці лаўкоў драцяныя павадкі. Бацька не запярэчыў, і мы падаліся далей.

Чарговая нара была таксама нежылая, хоць і не парушаная нікім. Джульбарс, праўда, і ў ёй пабыў — панюхаў, пахліпаў носам дый вылез вонкі. Абтрасаўся доўга і старанна. Усё-ткі ён для бабровых нораў велікаваты.

Праз колькі метраў лодка зноў была прышвартаваная — Малінін надзейна прывязаў яе за лазовы куст. Джульбарса я ні на крок не адпускаў ад сябе. Бацька тым часам старанна ўкладваў лавушкі ўсутык да берага — адну пры адной, упобачкі. Ён спяшаўся — гэта каб не ўпусціць зручную хвіліну: пакуль спрасонку бабры расшалопяць, што іх патурбавалі не пастухі, а паляўнічыя, дык ужо і ў абкладзе апынуцца, зачыненыя.

— Гатова! — сказаў бацька натхнёна і заспяшаўся з лодкі на бераг.

Сабака цярпліва чакаў, затое, калі пачуў «гатова», яго ўжо няможна было ўтрымаць — валок мяне, як конь, да пралому, што быў спраўна заглушаны абкоранымі лазовымі цурубалкамі.

— Джульбарс нервуецца — значыць, бабры тут! — Бацька радуецца, як дзіця. — Зачынілі хэўру!.. Сашка, скачы ў лодку, пільнуйце там удвух, а я ім зараз прачуханку ўстрою. — I ўзяўся асцярожна намацваць шчупам нару. (Шчуп — гэта звычайны сталісты прут з ручкай, абкручанай ізаляцыйнай стужкай, каб пры рабоце не так націралася далонь). — Ды не спяшайцеся — чуеце? — цягнуць: няхай увесь у лавок зойдзе... Гарачку мне не парыце!

Я сеў у носе лодкі. Нарыхтаваў вясло і трымаў яго напагатове. Малінін сабраў у руку павадкі ад лавушак — ці не ўсе пяць? — I не спускаў вачэй з доннага, падобнага на шырокі раўчук, бабровага хода.

Бацька лёжку ўжо знайшоў, прапароў яе і раскручваў шчупам шырэйшую дзірку каб можна было сабаку ўзяць як найбольш паветра на пробу. Джульбарс з енкам, азартна дзёр лапамі зямлю наўкол шчупа, а калі сунуўся ў дзірку пысай, нюхнуў раз, другі, дык і зусім забрахаў. Бацька не спяшаўся рабіць пралом — яго пагляд быў скіраваны да нас.

Джульбарс усё яшчэ быў вонках, тым не менш увесь бераг ажно гудзеў ад яго брэху. Я першы заўважыў ля лаўкоў бабра: у адзін торкнуўся, у другі... Чорны, скрозь ваду аж серабрыўся — прыгожы звярына! Я ўжо ведаў, ад чаго ён серабрыцца — футра ўтрымлівае ў падшэрстку паветраныя пухіркі, яны й свіцяцца бялюткімі пацеркамі.

Бабёр асцярожна павярнуўся, варухнуў хвастом-лапатай і аціх. Нейкі час і сядзеў так, непаварушна, тырчаў, нібы корч. Як відаць, непакоіла яго сярэдняя пастка, што загароджвала раўчук, бо нездарма двойчы кратаў менавіта яе. Нарэшце чапіў і крайнюю, змыкнутую з берагам. Пусціўшы колькі бурбалак, стаў пяціцца назад. Яшчэ бадай і не схаваўся ў нару як Малінін падняў руку ўверх: знак, што і ён бачыць бабра.

— Гэ-эпа-а-эп! — выгукнуў раптам Малінін, рашуча пацягнуўшы на сябе павадок. — Гатоў, харошы, тут!

Як лёгка кульнуў ён бабра ў лодку, як хутка накінуў поверх расхлістаны плашч. Як спрытна была наструнена запасная лавушка і пастаўлена на свабодны ход.

Бацька спусціў Джульбарса з ланцуга, аб чым і паведаміў нам. З нары, за якой я сачыў неадрыўна, той жа час паваліў ускаламучаны, роўна як дым з коміна, густа-жоўты глей. Віхрасты клубок увачавідкі падступаў да лавушкі, і я ўжо не сумняваўся: гэта бабёр сунецца, абачліва, паволі.

Джульбарс не маўчаў — якоча, барбаціць лапамі, пэўна, ушчаміўся ў які вузкі аднорак і захлуп, не можа дабрацца да вады, каб турнуць і гэтага маруду. Ды вось загаўкаў на поўны голас — праціснуўся, прашкробся ўсё-ткі. Малайчына Джульбарс!

Як вокам згледзець, шустра, прамільгнуў міма першай ла-вушкі бабёр, забраў улева і там ужо не разглядваў, наддаў ходу Дзіва проста, цуд! Ен не здолеў уцячы: патрапіў у крайнюю пастку. Удала бацька расставіў снасці — во мне ў каго трэба вучыцца!

Я не адразу падцяў кавілкай вясла ўцяжэла-круткую, «жывую» лавушку. Калі ж нарэшце ўлучыў гэта зрабіць, дык про-ста не змог падняць яе напаверх: лодка гойдалася, стаяць было нязручна, і я мог — гэтага яшчэ не хапала — кульнуцца ў ваду. Падаспеў Малінін: выхапіў вясло, падняў лавушку над вадой, але вясло крутнулася ў яго руках, і лавушка па борце лодкі катнулася ў ваду. Малінін з ходу нырнуў і вынес жаданы набытак на бераг. Бабёр кідаўся ў адчаі, спрабуючы выбіцца з кратаў, пакуль і не ўкрылі яго гэтак жа сама, як папярэдніка.

Я хацеў быў даставаць лавушкі, ды зноў забрахаў Джульбарс. З таго ж самага ходу завіхрыўся, закалмаціўся глей. Чутно было, як у нары — якраз пры беразе — нешта захлюпацела. Я аціх, узгатовіўся сустрэць бабра самым належным чынам. Бацька пачаў блізка ад лавушак, акурат паўз ваду, пахапліва-часта шоргаць шчупам — гнаў бабра.

— Пільнуй! — выгукнуў ён. — Спудзіў... Двойчы шчуп тармаснуў — усё роўна як зубамі хапаў, шустрак.

I тут адзін за адным ускочылі ў лавушку два бабры-сяголеткі. Во прымудрыліся — разам! Я выцягнуў іх. Вагою не ўступалі бадай аднаму даросламу: недзе кілаграмаў з дваццаць важылі. Рослыя бабраняткі!

—Ух ты — двое! Рэдкі выпадак, — радаваўся Малінін нечаканай удачы. — Мальцоў гэтых забіраем — з бацькамі можна куды заўгодна везці, выжывуць. — Ён стаяў на беразе і старанна выкручваў адзенне.

Я заўважыў на сцёгнах яго ног прадаўгавата-белыя рубцы — няйнакш сляды колішняга ранення. Загоеныя раны, так.

Упарадкавалі баброў — дарослых паклалі ўпоперак лодкі, між боцяў, а лавушку з бабраняткамі паставілі споверх, і ўсю гараду гэтую, каб не так даймала сонца, закідалі свежым альхоўнікам і яварам.

Бабры не-не ды азываліся — грызлі драцянку, бушавалі. Мы не зважалі на іх памкненні аніякай увагі. З драцянкі ніводзін не ўцячэ. Бацька з Малініным спакойна курылі.

Пакідалі старыцу ў цудоўным настроі. Паляўнічы азарт прыспешваў, надаваў сілы й ахвоты.

I вось — зноў Проня. Правы бераг яе густа ўвіты лазовым хмызам — бабровы, значыць, і гаспадары яго яўна не пуджаныя, бесклапотна спяць.

Філіял нашай базы, заснаваны ў пуні Сомава, папаўняўся бабрамі як не штодня. Памногу, праўда, не збіралі — часта наведваўся Пецька, адвозіў іх у Чэрыкаў.

Праз тыдзень Малінін вымушаны быў пакінуць нас — прыспела першая адпраўка баброў на раку Майзас (Новасібірская вобласць). Перасяленцаў трэба кальцаваць, заводзіць на кожнага дакументацыю, запасаць на дарогу корм і падбіраць надзейных праваднікоў. Работы непачаты край. I хоць яна не цяжкая, затое даволі клапотная.

Бабровыя «апартаменты»

Лазы ды асіны — любімага харчу баброў — на Проні ўдосталь. Таму і заселеная так густа. Акурат — прыродная бабровая зааферма!

Па ўсім тутэйшым участку рака скрозь пакручастая: то забірае ў лугі, аддаляецца і доўга цягне свой шчодры звілісты рукаў паўз маларослы гусцеж змешанага драбналесся, то бруіць-цянюе ў ніцых зарасніках кучомістага лазняку, і далей — шырокім плёсам кіламетраў з пяць цягнецца паўз цяністую гушчобу дубовага гаю.

Мы ўтрох займаемся ловамі: бацька, Сомаў і я. Ходзім на начлег у Чырвоную Слабаду. Усе трое спім у пуні на вышках.

За бабрамі, калі адсутнічаем, глядзіць жонка Сомава, ёй памагаюць дзеці.

Сон мой кароткі, заўсёды жаданы й моцны. Дзіва што! Пакуль дачапаем з дальніх лугоў дахаты, пакуль упарадкуем зверукоў, павячэраем — і поўнач. А там — спаць ужо і няма калі, досвіта зноў трэба пешкаваць у лугі, на Проню.

Вяртаемся з начлегу. Шыбуем да прыбярэжнай балацявінкі, дзе прыхавалі сваю лодку. I раптам наперадзе ў нас узняўся — высака! — таўсценны слуп вады, й адначасова так гулка вухнула, разгоніста, што мы ажно папрысядалі. Як па камандзе.

— Рыбу глушаць!.. — Сомаў прыпусціў уподбежкі, але тут жа спыніўся. — Хто ж гэта, адкуль?

— Чужакі... Бачыш, не ведаюць Проню, на мель зарад кінулі, — выказаў сваё меркаванне бацька.

I праўда, калі б зарад быў узарваны на глыбіні, то выбух атрымаўся б глухім і больш выніковым, трэба думаць. Браканьераў спасцігла, можна пэўна сказаць, няўдача: рыбы тут яны не ўхопяць.

Іх было ці не чацвёра. Двое — рослыя, у аднолькавых плашчах з каптурамі — гналі са старыцы ў раку нашу лодку. Трэба ж, знайшлі, хоць мы й схавалі яе ў высокую траву, нават прытапілі крыху.

Джульбарс загаўкаў на незнаёмцаў. Тыя, што завіхаліся ў лодцы, падобна, разгубіліся: праскочыць у Проню ўжо не маглі, бо мы перастрэлі іх акурат на канаўцы, што яднала старыцу з ракой.

— Ах жа вы!.. — Бацька пагразіў шчупам, які трымаў нагатаве. — Лодку не дамо выгнаць, не старайцеся. Яна трэба нам самім.

Джульбарс пагрозна гарцаваў па беразе і проста заходзіўся ад брэху. Збоку паглядзець — адзін з двума ўправіцца, раўняў нашы сілы. I што, сабака сабраўся быў пераскочыць канаву, каб узяць у абклад ліхадзеяў. Бацька прытрымаў яго, начапіў на ланцуг.

Браканьеры пераглянуліся, потым адначасова скочылі з лодкі на бераг, пастаялі, перашапнуліся і валюхаста, няспешна, пабрылі ў прырэчны хмызняк. Там — цяпер нам добра было відаць — стаяў іх легкавік.

— Спорцілі ласунам абедню, — зларадна прамовіў Сомаў. — Не наськія — з Магілёва, відаць.

На рацэ дзе-нідзе, усё роўна як свежыя трэскі, пачалі ўсплываць плоткі, печкуры, уклейкі. Сярод гэтай нешматлікай драбязы я ўбачыў некалькі краснапёрак. Потым паказаўся шчупачок — з паўкілаграма недзе. Ён быў жывы, адно прычумлены, намагаўся завірыць углыб, але, пэўна, ужо неставала ў яго на гэта сілы, і ён часта перакульваўся з боку на бок, аціхаў. Ачуняўшы, зноў спрабаваў ныраць. I не мог — трапятаўся адно, гучна плёскаючы хвастом.

— Ружжо трэ з сабой браць! — Сомаў узрушаны. — З ружжом запраста ім пярэпалах учынілі б.

— Думаеш, цуцыкі гэтыя агрызацца не ўмеюць? Нябось, у кожнага ў кішэні калі не нож, дык наган. Зачапі такіх усур'ёз, то ж і яны ціхай сапай не змыюцца. Ці, скажам, каб з нас хто адзін аказаўся, хоць і з ружжом. Ого-о, і не падумалі б лодку аддаваць. Гэта ж, лічы, самыя што ні ёсць шкурадзёры, рабаўнікі.

— Тым больш, Андрэевіч, ружжо не зашкодзіць. Што ні кажы, а цалюткі дзень на рацэ. — У Сомава, ведаю, ёсць ажно дзве стрэльбы: казённая і свая, дубальтоўка. Ён мае, пэўна, наўвеце казённую — яна лёгкая, і месца ў лодцы для яе заўсёды знойдзецца. — Чым баяцца нам каго, дык няхай лепш нас баяцца. — Удала скаламбурыў ён.

— Ат, ну іх, ружжы-смужжы, — не менш каламбурна атрымалася і ў бацькі. — Мы й так абклаліся, як цыганы, розным ламаччам-хварабаччам: возім, носім, хаваем, шукаем...

Сталі парадкавацца. Кавілкай вясла я паддзяваў за рабрыны лавушкі, вывуджваў з вады — наўмысна топім іх, каб не так даваліся ў вочы няпрошаным завітанцам, хоць бы як і сённяшнім празукам.

Неўзабаве Джульбарс «нешта» ўчуў, і мы тую ж хвіліну запыніліся. Я ўгледзеў норы — акругла-вабныя, без патырчак. Прыбярэжнае дно вельмі ж ладна ўтрамбаванае і выкаўзана так, што аж свіцілася — ярка-жоўта-бэзавае нейкае, нібы падсветленае нябачнай гірляндай з каляровых лямпачак. Выха-даў было тры, і ад кожнага глыбіліся, як сцёкі, спадаючы ўніз, на сярэдзіну Проні, раўнюткія пясчаныя канаўкі.

Каб не рабіць гармідар і лішне не зыбаць лодкай ваду, бацька застаўся на беразе. Баброў мусіў я зачыніць. Першае маё самастойнае шчыраванне! Стараўся не пляснуцца тварам у гразь, не напартачыць. Дый каму іншаму гэтым займацца, як не мне, бо з лодкай, калі нават і прылаўчыўся б гнаць — з перакідамі вясла, як Малінін, — наўрад ці ўправіўся б, на першым кіламетры змогся б. Сабаку вадзіць? Занятак быццам па сіле. Затое апароць бабра ў мудрагеліста-глыбінных катакомбах і хутка вытурыць на ваду ўдаецца пакуль толькі бацьку. Ён ужо такі-сякі вопыт набыў — шчупам валодае адмыслова. I галоўнае — не стамляецца. Уваўрэе, змокне да ніткі ад поту, аднак і на хвілінку не прысядзе, пакуль не даб'ецца свайго.

— Ну, глядзіце там, пачынаю бамбіць! — Во, бацька не стаў правяраць маёй работы — прызнацца, гэтага я не чакаў.

Сомаў сядзеў у карме. Я — на сваім заўсёдным месцы, у мыску лодкі.

Пільнуем.

Начэпленыя на лавушкі дрэўцы, ці, як мы іх яшчэ называем, цапкі, абкоранымі кончыкамі, што вытыркаюць з вады, ляжаць на борце. Я згроб бліжэйшыя да мяне, трымаю аберуч. Так надзейней — адразу ўчуеш бабра.

Сомаў, бачу, заварушыўся, заёрзаў. Пільна, з прыжмурам глядзіць на ваду, непакоіцца. Нечакана ўзрушыўся і зашаптаў:

— Торгае, торгае... — Хапіўся за дрэўца, што было справа ад яго, крайняе. — Трасе! У лавок не месціцца — вялікі дужа! — I раптам сярэдняе дрэўца захадзіла ходырам. Сомаў і яго ўхапіў. — Ёсць!.. — I нечага ўсё марудзіць — няйнакш разгубіўся.

— Цягніце, дзядзька Іван, цягніце хутчэй!.. — крычу яму і тут жа сам спахопліваюся: у мяне таксама бабёр!

Трэба ж, тройцу ўпалявалі. Чорныя. I ўсе дарослыя. Ваяўнічыя.

Пакуль Сомаў рыхтаваў запасную лавушку, адзін з яго баброў траха не гайсануў у раку: адцягнуў пярэднімі лапамі дзверцы — шустрак! — і ўжо бадай напалавіну выплішчыўся вонкі. Празявалі б — і ўцёк бы.

Бераг круты, зарослы зелянінай. Многа ажыны, а яшчэ болей крапівы. Уецца па лазе дзікі хмель; гайдаецца, як на арэлях, на лазовай галінцы пліска. Блішчыць, слепіць вочы азерца расы, што сабралася ва ўпадзістым, выгнутым знутры — як прыгаршчы дзіцяці — лісточку маладой вольхі. Джульбарс баіцца крапівы, сарпае, трэ лапай нос. Бацька расцярэблівае яму лаз: топча крапіву нагамі, збівае шчупам яе пякучае кучом'е.

— Тут жа ў іх апартаменты, — азываецца ўражана бацька. — Праломаў мала, а якія ёсць — тыя ўсе старыя... Эх, жывуць бабры, раскашуюць! Такой крапіўнай чмурэчы й каровы баяцца. Празукаватыя настыры, пройды рагатыя. Яны рушаць бабровыя лёжкі. Яны.

Як бы крапіва ні замінала сабаку, ён нервова прынюхваецца, шукае — чуе, значыць, баброў. Вось капнуў лапай раз, другі, сарпнуў і зноў тыцнуўся мысай у зямлю, і гэты раз усчаў азарт-на дзерці лапамі сплутанела-карэністы дзярноўнік.

— Дай памагу, дай, — падступае бацька. Джульбарс адыходзіць, але як толькі шчуп правальваецца ў нару, кідаецца да праколіны, і зямля з-пад яго кіпцюроў пачынае ляцець ва ўсе бакі, асобныя камлыгі залятаюць ажно ў лодку.

Сомаў смяецца:

— Во шпарыць!.. Уга які азарт!

Бацька нечакана — дзіва дзіўнае! — правальваецца ў нару абедзвюма нагамі. Крапіва стрыкае твар, руку.

— Ну і жыгучка — пячэ!.. — Выхапіцца з глыбокага правалу бацьку не адразу ўдаецца. Так-сяк выграбся, схіліўся над саба-кам: — Давай-ка, прафесар, пагавары з імі, папрасі, каб не затрымліваліся. — Шчоўкнуў зашчапкай ашыйніка. — I дужа не задзірайся з імі, будзь настырна-ветлівы, чуеш?!.

— Герасім Андрэевіч, што там? — Сомаў стаяў у лодцы, назіраў за бацькам.

— Што, пытаеш?.. Я ж, от, і кажу: апартаменты! — Праз хвіліну спакойна дадаў: — Сабака ўверх пашкробся — могуць сустрэцца. — I якраз жа недзе ўглыбіні лёха, далёка ад берага, забрахаў Джульбарс. — Скарэй дайце лавок!.. — Забегаў наўкруг правалу, замітусіўся наш брыгадзір. — Чуеце, дайце сюды лавок!

— Няма запаснога, — сказаў я. — Ганіце на ваду.

— А не дасць дзёру?.. Добра ўсё заканапацілі?

— Няма куды ім бегчы, акрамя лаўкоў — Сомаў супакоіў бацьку, прысеў і засяродзіўся. — Шуруй, Андрэевіч, не праваронім.

I сапраўды — бабёр неўзабаве скаціўся, як камень, да лавушак. Аж плёхнуў і ўзгайдаў ваду. Імгненне — і Сомаў выцягнуў яго ў лодку. Але ж і здаравушчы, кілаграмаў, можа, пад трыццаць. I зноў жа — чорны, нібы пень-асмалак.

Бацька яго бачыў, расказвае:

— Ну ж і лапацеў — клубком каціўся! Во нагнаў Джульбарс страху!

Джульбарс не пераставаў гаўкаць. Падобна, што не ўсіх апароў. Калі так, то будзем чакаць...

Спякотны дзень, ціхі. Добра п'ецца вада.

Далёка не ўсе бабры вось так, на злом галавы, лятуць у рэчку. Некаторыя падчас яўнай небяспекі пераходзяць з лёжкі ў загадзя падрыхтаваныя катухі-заглушы, так званыя адноркі. Упершыню такі адмысловы закутак выявлі мы акурат напярэдадні ад'езду Малініна ў Чэрыкаў. У той дзень Джульбарс вызначыўся — высачыў пры вадзе ў кустах норку, ухапіў і ўжо не выпусціў, хоць і ўпрошвалі, каб аддаў; Сомаў нават палкай спрабаваў расцяць яму пашчу. Дзе там! Умалоў трафей са шкуркай, чым азадачыў і гаспадара свайго, і ўсіх нас. Потым — ці ён засердаваў, што пагаліліся на яго ласунак, ці проста ад сытнага перакусу надумаў адпачыць — незразумелае нешта здзеялася з ім, страціў азарт. Алянеў. Калі б на яго паспадзяваліся, то прамінулі б цэлую бабровую сям'ю.

Бацька з Сомавым знаходзіліся ў лодцы, а я з Малініным тупалі пры сабаку, па беразе. Дакладней — тупацелі як мае быць. Малінін цяжкі на хаду, скрадам, бясшумна ісці не ўмее — дзугае так, аж увесь бераг дрыжыць. Размаўляючы, мы не ўсачылі, як апярэдзілі лодку. Бацька загадаў вярнуцца: ён ужо абставіў выхад з нары й прасіў, каб правялі Джульбарса далей ад вады, дзе, па яго разліку, павінна быць лёжка. Правялі. Але Джульбарс ніводнага разу нават галавы не прыгнуў, каб панюхаць. Хоць бы, здаецца, збольшага праверыў. Няйнакш гэта яго фанабэрыя, і падштурхнула Малініна гучна, без ценю сумнення сказаць, што бабрамі тут, маўляў, і не пахне. А зрэшты, сабаку магло збіць з панталыку і тое, што набярэжжа спрэс аказалася бясхмызым — спярэшчаная кратовымі пагоркамі мурожная пагорбіна, наўзбоччы якой адзінока тырчаў схілены над вадой, дуплясты зломак усохлай вярбы з абгрызенымі атожылкамі.

Паляўнічае чуццё не падвяло — нара, як ні дзіўна, была заселеная, у чым бацька меў шчасце ўпэўніцца цвёрда: бадай адначасам ён пачуў трубны голас Малініна і ўбачыў бабра, які, падалося, плёхнуўся на ваду аднекуль зверху, як з прыпечка, даўся ў вочы й шуснуў назад, знік і больш ужо з намі не жадаў знацца. Затое мы ўсе праглі сустрэчы з ім. I прытым неадкладнай!

Бабровае жытло выдавала ўсё роўна як архітэктурна незавершаным, прымітыўным — няйнакш часовы прыстанак. Доказ гэтаму — хоць бы й той жа выхад: вузкі, без патайных бакавых закуцін, зручных звычайна пры ўцёках. I ўсё ж — было чаму падзівіцца: бацька напераменку з Малініным спаролі ўвесь бераг, але не тое што лёжку — рукаво лёха не выявілі. Грунт — суцэльная спрасаваная гліна, і шчуп даводзілася ўганяць, дзе б яго ні ўтыкалі, з неймаверным намаганнем. I тады бацька высек у лазняку доўгі, каля пяці метраў, спружыніста-пруткі хлуд з крывіной у камлі, паспрабаваў запусціць яго ў бабровую нару. Рабіў гэта проста з лодкі, бо пры беразе неглыбока было. Аднак праз які метр, не больш, «крывая» (так бацька назваў няхітры, але ў нашым абыходку патрэбны прадмет) упёрлася ў берагавую цвердзь. I тут — нарэшце-такі ачнуўся! — узяў на сябе ініцыятыву Джульбарс, які да гэтага бесклапотна спачываў пад вярбою ў цяньку, зрэдку цяўкаючы пашчай, — хапаў на ляту дакучлівых аваднёў. Падскочыў ён так раптоўна і прытка, акурат яму бок прыпякло, загаўкаў, стаў дзерці лапамі й калашмаціць зубамі ссохлае, усё ў патырчаках карнявішча, падобнае на барану, перавернутую кляцамі ўверх.

Малінін падбег да сабакі, утрапёна галёкнуў і, не перастаючы лёгка шоргаць шчупам, пабраўся па крутым схіле абрыву ў бок лодкі, коўзаючыся і чартыхаючыся. Прамацаў ход гэткім чынам аж да самай вады, аднак пяткі бабру не здолеў падма-заць, бо, па ўсім відаць, звера ўжо не было ў нары. Зноў мусіў вярнуцца да карнявішча. Гэты раз лёжку знайшоў хутка. Ну так, яна пуставала. Тым часам — не ўседзеў у лодцы! — падышоў заклапочаны бацька і загадаў мне адвесці сабаку, каб не замінаў. Сомаў вынес на бераг лапатку і адну лавушку, захапіў таксама «крывую», якая, зрэшты, і была задзейнічана.

Аднорак з лёжкі йшоў няроўна — забіраў уніз, і, здавалася, яму канца-краю няма. «Крывую» наддаўжылі. Дакладна вызначыўшы месца знаходжання схоўні, бацька прапанаваў пракапаць над ёй дзірку. Малінін прыняў другі, больш далікатны, як сам жа ён і адзначыў, варыянт: заліць схоўню вадой. Умомант разуўся — і мы выкарысталі яго гумовыя, з надкаленнымі надбаўкамі «скараходы» замест вёдраў. Выплеснуўшы ў аднорак ваду з пятнаццатага па ліку гумовіка, прычакалі нарэшце бабра. Мокры, усхваляваны, ён спыніўся перад лавушкай, уціснутай у вузкае жарало хода і загадзя накрытай плашчом, колькі разоў зласліва чыхнуў і нечага засоп, пасунуўся наперад. Ваяўніча сарпаючы, другі бабёр напіраў на першапраходца ззаду... Такое не часта ўбачыш!

Злоўленых баброў мы дастаўляем да Сомава звычайна ў лавушках і, як правіла, на сваіх гарбах. Для мяне заўсёды заставаўся самы меншы — гадавічок ці сяголетак. Але і я за дарогу вымучваўся так, што быў гатовы збегчы дамоў. Толькі ж паляванне, відаць, тым і забаўна, што сілай ніхто цябе не прымушае ім займацца: можаш, калі ласка, адмовіцца — і ты вольны казак, і не будуць так глыбінна садніць спіна і плечы, перастануць нават немцы сніцца, якія ўсё ловяць цябе і кідаюць пад гусеніцы танка, а ён цісне, цісне...

Праўда, колькі разоў Сомаў браў у лясніцтве каня — гэта, калі наш улоў быў надзіва багаты: пяць, а то і шэсць баброў. Радасць мая ў такія часіны падвойвалася: па-адно, не трэба несці бабра, і потым — можна самому ехаць.

Гэткім жа чынам, на кані, дапялі мы да Вужоўні — балотнай рачулкі з каскадам даўжэзных плацін і даволі ўнушальных памераў дагледжанай бабровай хаткай. Без лодкі заявіліся. Была б якая маленькая, лёгкая, накшталт надзіманкі, узялі б, канешне. З лодкай і на балоце зручна, асабліва такім, як гэтае, з рачулкай, дарма што і нагадвае канаву, звычайны сцёк.

На пастой спыніліся ў прыбалотнай вёсцы. Бацька выбраў хату бедную, саломай крытую, маленькую. Царавала ў ёй бабуля Хрышчоніха. Не ведаю, чаму яе так Сомаў назваў. Магчыма, вясковая мянушка такая ў жанчыны. Праўда, ён жа, Сомаў, спрабаваў завесці нас да некага іншага, хата ў цэнтры недзе, ды бацька адхіліў яго прапанову.

Не, Хрышчоніха была не адзінокая. Жыла з мужам, Данілам, здаецца, маладзейшым за яе. Тым не менш на вуліцу, як заўважыў Сомаў, Даніла не выходзіў каторы ўжо год — най-больш на печы ляжыць. I заўсёды апрануты ў кажух. На нагах — чорныя валёнкі...

Хрышчоніха, падобна, дзеля таго і жыве на свеце, каб штодзённа карміць свайго Данілу ды прыбіраць за ім. Да ўсяго гэтага яна тройчы на дні мацюкае яго, праклінаючы на чым свет стаіць. Першы раз — турыць з печы, каб садзіўся снедаць, другі — абедаць, трэці — вячэраць.

Не жыццё — стыхія звыклай будзёншчыны, ідылія навыварат.

Мы патрапілі якраз на сняданак. Вывернуўшы з закуранага чыгунка свяржыва-дуплястую паранку на голы, чорны ад брудзі стол, Хрышчоніха колькі разоў чаўпянула мужа вілашнікам па стаптаных падэшвах валёнкаў, што тырчалі на хату, і сварліва затараторыла:

— Лябюг, чорт лазаты, паўзі долкі, каб ты недаждаў! — I следам — ужо незласліва, спакойна: — Лежань, мянтуз... Бульба стыне!

У адказ шмякнулася на падлогу проста да ног Сомава згамтана-зашмальцаваная падушка. Хрышчоніха прытка ўхапіла яе і запусціла назад, на печ, рухава павярнулася да нас:

— Бачыце, напіханкай шубаецца, паразіт. — Сумелася. — Вы ўжо, людцы добрыя, не падзівіце... Сядайце, паснедайце з намі, чым Бог адарыў. Бульбы ўсім хваця.

Даніла згрэбся з печы, кіўком галавы паздароўкаўся з намі, памыў твар і сеў за стол — у покуць, пад абразы. Быў ён задумана-самотны, аж ці не абыякавы. Вочы — сінія, чыстыя, як у дзіцёнка. I каб не суглобасць ды не горбіўся лішне, то можна было б параўнаць гэтага старога мацака з ясенем, які патрапіў у палон да станіста-вабнай бярозкі, што абвілася вакол, скавала рухі, счарніла душу, скамяніла сэрца, і ён чэзне, небарака, на карані, пакутуе...

Сомаў не сеў за стол, а я з бацькам для прыліку з'елі колькі бульбін з селядцом. I ўжо не бавіліся — рушылі на балота. Усе снасці знарок размеркавалі між сабой — гэта каб потым, пасля ловаў, нічога не забыць. Мне выпала несці тапорык і дзве лавушкі; Сомаву — чатыры лавушкі, лапатку і два вялікія крапіўныя мяшкі, якімі ўкрываем злоўленых баброў. Бацька ўзяў, як звычайна, шчуп і адну лавушку, утаптаўшы ў яе свой плашч, зверху паклаў торбу з прадуктамі.

Праз паўгадзіны недзе былі на месцы.

Джульбарса не пазнаць — рухавы стаў, засяроджана-пільны. Не вольнічае, аднак, трымаецца пры нас; адно час ад часу зіркае на бацьку.

Загадзя нарыхтавалі кладак, зрабілі з іх падыход да хаткі. Вада спала тым часам бадай ці не на метр — давялося злёгку парушыць плаціны: ацалелыя бабры, так званыя ўцекачы, потым іх зноў адрамантуюць.

I ўсё ж, як гэта ні крыўдна, ловы давялося спыніць: бацька агледзеў вывернутыя бабрамі нямецкія міны — плоскія металічныя скрынкі, ад якіх цягнуліся ў бакі па дзве драцяных нержавейкі. Наснуджаныя міны!

Адкуль тут гэтае злавеснае ліха? Проста ўсё — немцы падчас акупацыі, віжуючы за партызанамі, мініравалі выхады з балота. Паблізу бабровай хаткі выявілі ажно пяць бляшаных скрынак. Бабры выгарнулі іх з торфу з такой далікатнасцю, што ніводная не ўзарвалася. Хатка акружана запоўненымі вадой хадамі, скрозь відаць бабровыя сцежкі-натапты. Але там, дзе міны, — ні слядка. Выходзіць, балотныя жыхары знарок абыходзяць небяспечныя месцы?

Бацька — былы сапёр. Ён сам міны ставіў і абясшкоджваў варожыя. I цяпер здзіўляецца, кажа, што сярод гэтых баброў напэўна, таксама ёсць свой мінёр. Жартуе, а тым часам не без хвалявання паклікаў да сябе Джульбарса і ўзяў яго на ланцуг. Нам загадаў асцярожна выходзіць сваім жа следам на сцежку. Калі выбраліся з балота, узнёсла вымавіў:

— Гэта ж, бачыце, не проста хатка... Царства бабровае!

— Калі чэсна, Андрэевіч, дык і добра, што атрымалася так. У Хрышчоніхі я не застаўся б начаваць. А тую бульбу яе, каб узяў у рот — вымуціла б. — Твар Сомава пакрывіўся.

—Гэ-э, чалавек!.. — Бацька нечага аж да нязвычнага ўзбадзёраны. — А я дык любой бульбе рады, не гіджуся, абы толькі б яна з печы была, гарачанькая, пасоленая... У чужых людзей будучы, на прысмакі спадзявацца не выпадае.

— Не ўсе ж чужыя, — цепнуў плячыма Сомаў. — Зойдзем, калі не супраць, да маёй знаёмай. Яна і чарку нам паставіць, і закусім няблага. — Заклапочана дадаў: — Цяпер ужо спяшацца няма куды — дзень страчаны.

— Так думаеш? — Бацька прыпыніўся. — Каня цяжка будзе ўзяць?

— Не цяжка — брыгадзіра ўблагаць прыйдзецца. Хрышчоніхі дома не было, і мужа яе мы пастараліся нічым не турбаваць. Ён, праўда, сядзеў на прызбе, але, калі ўбачыў нас, хуценька махнуўся ў хату і борзда пабраўся на печ.

Рэчы ўсе свае склалі грудком пры палісадніку, да паловы загналі ў зямлю шчуп і начапілі на яго кончык ланцуга, каб Джульбарсу, калі што, можна было вальней сябе пачуваць. Самі падаліся на пошукі брыгадзіра, які — дзіву дацца! — перастрэў нас на падыходзе да знаёмай Сомаву хаты. Чалавека з такой яўна адкрытай адмоўнасцю мне ніколі яшчэ не даводзілася бачыць: твар азызлы, пакамечана-заспаны, у пукатых вачах акурат муцёнка балотная, і ўвогуле ўвесь ён — як пажаваны, быццам нейкі бяззубы звер не даў яму рады, выплюнуў, і чалавек так і ходзіць па свеце, бадзяецца, закарэлы, няўклюдны.

Сомаў загаварыў з ім, сказаў, што трэба фурманка з канём. У адказ — здзіўленне:

— Быстра ж вы ўправіліся... Многа ўзялі нашых баброў?

— Ніводнага не ўзялі, — прызнаўся Сомаў. — На балоце поўна нямецкіх мін, ваенкому трэба паведаміць, хай прышле сапёраў.

— Яно і праўда, міны ёсць, — заплюскаў вачыма брыгадзір і нецярпліва дадаў: — Каня атрымаеце, а як, хлопцы, гэта самае?.. — далонню чыркнуў сабе недзе ля вуха.

Сомаў згоддіва кіўнуў:

— Прыходзь да Вейчыхі... Мінут так праз дваццаць.

— Лады, — брыгадзіравы вочы прыкметна пасвятлелі. — Скажы хлапцу яе, каб ішоў на ферму. Я памагу каня запрэгчы, — і ходка заківаўся ад нас у бок фермы.

Доўга брыгадзіра не давялося чакаць — мы й за стол не ўселіся, а ён ужо тут як тут, у хаце Вейчыхі, пераняў гаспадыню ў парозе, нечага бязмужнюю — сама аб гэтым сказала бацьку, — але яшчэ даволі дзябёлую маладайку, і лапае за грудзі, жартуе:

— Няўжо бурачкоў, зладзейка, наклала за пазуху?.. Аштрапую!

Жанчына не надта каб і адбівалася ад настыры, але і не маўчала:

— Памыляешся, Марус!.. Нюха твая бясцыцкая, дык і ўсе, думаеш, такія ж? Не-е, далёка не ўсе, галубок. З тысячы — адна з порчамі, і ты яе ўзяў Спадзяваўся, што вырастуць?.. Га-га-га-а!.. — Гучны залівісты рогат умомант узвесяліў Сомава — да гэтага ён паводзіў сябе надзіва стрымана, ціхмяна, нібы меў за сабой нейкі правінак перад жанчынай, і, пэўна, з гэтай прычыны больш маўчаў — гаварыў з гаспадыняй пераважна бацька.

I праўда. Дзень, як і наканаваў Сомаў, быў для нас страчаны. На сваю базу трапілі толькі вечарам. Якраз і Пецька прыехаў па баброў, якіх, зрэшты, у нас не аказалася. Машыну зручна выкарысталі — затарабанілі лодку пад Харанёў, на Расту (прыток Проні), там жа засталіся на начлег. Не ў вёску пайшлі — абначыліся ў стажку, пры рэчцы.

Ноч прайшла без прыгод, калі не лічыць, што прудзіў Дождж пад раніцу такі, што давялося тачыцца ў стог глыбей. Паснедалі насухама. А ўжо апоўдні ў нашай лодцы было шэсць баброў. I ўсе дарослыя. Адзін з іх, праўда, надта ж вялікі, але такі рухавы, такі агрэсіўны, што адно і наровіў пусціць у ход свае жоўтыя дугападобныя разцы. Ен быў увесь рыжы, нібы хто нядаўна пафарбаваў. Прыгожы бабёр, хоць і не чорны.

Па абедзе зноў пайшоў дождж, і мы распасцёрлі брызент проста на куст, зашыліся пад надзейны полаг. Бацька, здаецца, заснуў. Сомаў узяўся лапіць правы гумовік. Ужо другі раз.

Я пасміхнуўся:

— Дзядзька Іван, клей ваш, па-мойму, трэба выкінуць. Пагляньце, выраблены гадоў пяць назад.

— I што з гэтага?

— Дзе ён стаяў?

— На вакне.

— А тут сказана, трэба захоўваць у цёмным прахалодным месцы. — Перадаў Сомаву бутэлечку з клеем. — Пачытайце, выразна напісана.

— Думаеш, сапсаваўся?

— I даўно ўжо. Калі б якасны быў, не давялося б у другі раз брацца за адну і тую ж латку, так?

— I праўда, — Сомаў размахнуўся і зашпурнуў бутэлечку ў лазняк.

Мы вось тут, у лугах, можна сказаць, днюем і начуем, і заўсёды, адно варта прыслухацца, — чуваць несканчоны рокат трактароў і машын. З дня ў дзень. I гэта летам, у такі час, калі, здавалася б, на палетках ужо няма ім што рабіць, трактарам ды машынам. Аднак жа нешта робяць, гудуць. Бясспрэчна, самыя працавітыя людзі на сяле — гэта механізатары. Пэўна, таму я і стаўлюся паважліва да іх, вечна мурзатых, заклапочаных працалюбаў, спачуваю ім, дый сам падумваю вывучыцца хоць бы й на шафёра, здаецца. Вывучуся. Ужо троху ўмею кіраваць машынай, кранаюся з месца — Пецька навучыў.

Скончыўся дождж. I толькі выплылі за выгіб ракі на шырокі плёс, як напаткалі рыбака-браканьера. Сомаў з сілай грабянуў раз, другі, параўняўся з рыбаком і хапіўся рукой за борт яго пласкадонкі, недзе разы ў два меншай за нашу. У ночвах-падстаўцы ляжала яшчэ амаль новая сетка, капронавая. Паплаўкі берасцяныя. Па закону, дык нам трэба забраць браканьерскія снасці, аб чым Сомаў, зрэшты, і заявіў, строга і рашуча.

— То ж я не лавіў яшчэ, толькі выбраўся. I тут — вас убачыў... — Рыбак боязка сцяўся ўвесь, згорбіўся і непрыкаяна глядзеў на Сомава.

— Кладзі, браток, сам сваю сетку да нас у лодку. — Пайшоў у наступ Сомаў чым проста агарошыў ушчэнт разгубленага рыбака. I мяне — таксама.

— Хлопцы, я ж, ведаеце, першы раз выехаў. От жа, га? Такі нешчаслівы... Сын мне сетку прывёз, учора. Прыехаў з дзяўчоначкай сваёй. — Пры гэтым дастаў з кішэні паношанага курціка два яблыкі, працягнуў мне: — Бяры, смачныя... Белы наліў, ранні. Сёлета ўрадзілі яблыкі.

Я ўзяў частунак, падзякаваў. Сомаў пахмурна зіркнуў на мяне, сумеўся. I ўжо загаварыў да браканьера памяркоўна:

— Удружыў бы нам лепей запалак, калі ёсць. — Адпусціўся, на вачах паласкавеў. — Кажаш, сын з маладой жонкай заявіўся?

— Не-е... З дачушкай. Шэсць гадкоў ёй. Жонка яго летась памерла, і ён адзін пакуль. — Аддаў Сомаву запалкі. — Бярыце насаўсім. Толькі ўжо вельмі прашу вас, пакіньце мне сетку. Сын падбухторыў, а я, стары пень, паслухаўся... Дык я, можа, да берага прычалю, га?

Сомаў адпіхнуў пласкадонку, паспачуваў:

— Можаш закінуць пару разоў, мясцінка тут рыбная... На мяне не крыўдуй — каму-та ж і за парадкам трэба сачыць. Закінь. Рыба тут ёсць.

— Хапае... Ды, кажуць, як пасяліліся бабры, яна стала дрэн-на лавіцца. Хаваецца. Пакуль сець паставіш — рыба ўся ўжо ў бабровых норах.

— Хм, не было б то жывое, — роздумна прабубніў Сомаў. — Усё ратуецца, як можа. Хм, хаваецца... Значыць, бабры не лішнія ў прыродзе, неабходнасць.

— Ат, лепей вы іх усіх пабярыце, — пайшоў незнаёмец на шчырасць. — Гэтай вясной прыплыў бабёр у мой сад і дзве яблынькі падгрыз, ацерабіў і голле сплавіў. У-у, я на баброў злы... Гэта мае ўрагі.

— Дарма вы так. — Я мусіў заступіцца за бабровае племя. — Яблынькі вашы пагрыз які-небудзь шкоднік, бабёр-браканьер. Захацелася прысмакаў, як вам рыбы, вось і палез у чужое. І людзі ж такія ёсць, нецярпліўцы, так?

Сомаў стрымана сказаў да мне:

— Ты баброў з людзьмі не раўняй. — I — да рыбака: — Жывучы каля рэчкі, канешне, рыбы хочацца. Але ж навошта парушаць закон? Навошта лезці на ражон сярод белага дня?.. Нахабства гэта ці нявопытнасць, наіўнасць — проста не разумею. Чалавек тады чалавек, калі законы паважае і да сябе падобных. Ці не так?

— Усё так, так, — двойчы матлянуў галавой рыбак, пагадзіўся. — Цьфу!.. Няхай яе чорт ловіць, рыбу гэтую. Яно ж, ведаеце, і ўначы ад людскога вока не ўхаваешся... Рака вочы вялікія мае.

Ён і на хвілінку не забавіўся — хуценька падгроб да берага, зацягнуў лодку ў куст, сетку ўтаптаў у мяшок — і мы толькі й бачылі яго.

— Вы на поўным сур'ёзе з сеткай? — спытаў я Сомава. — Забралі б?

— А як жа! I акт склаў бы па ўсёй форме. Ты ўсё дзела падпорціў — яблыкі ўзяў. — I кінуў мне карабок з запалкамі. — Трымай, у мяне ёсць... Больш каб не запабягаў дарослым на-перад.

— I блізка ж непадобны да браканьера. Добры, уважлівы.

— Усе яны добрыя. — Твар Сомава прыкметна спахмур-неў. — Хітры — гэта відаць, выкруціўся ўдала.

— А ў вас, дзядзька Іван, хіба сеці няма?

— Няма... Павуком лаўлю, вудамі. Тады-сяды жакам. Часам, калі гулянка якая і закусі многа трэба, спрабую з падсветкай, васцямі. Гэта ж не гулёная рыба, без поту-спрыту не ўхопіш.

I тут я ўбачыў на процілеглым беразе бацьку — стаяў на пакатым адпеску, чакаў нас. Джульбарс таксама быў з ім.

— Гайда сюды!.. — махнуў бацька рукой, паклікаў. Мы прычалілі, і ён давай раіцца з намі: — Схаджу ў разведку. Рачулка тут нейкая, берагі крутыя, лазняку поўна. Абследуем, як думаеце?

— А што думаць — Хоцімка гэта. — Сомаў торкнуў вяслом у бераг, адпіхнуўся. — Бабры ёсць, я ведаю. Падымемся ўверх — да Кандулёвай крыніцы лодка, думаю, лёгка пройдзе. Павінна прайсці!

Сапраўды — хоць і з шасцю бабрамі, лодка прайшла. I акурат насупраць таўшчэзных вербаў, што некалі ўпрыгожвалі падворак хутаранца Кандуля, успёрлася на карчыжжа ўсім днішчам. Далей падымацца не было сэнсу — рэчку перагароджвала бабровая плаціна, узведзеная аж ці не да двух метраў увышкі.

Ад колішняга хутара засталася адно крынічка. Апоўзлы, збуцвелы зруб яе аброс зялёным мохам. Унутры зруба вісеў, начэплены на іржавы цвічок, бяроставы карэц з доўгім паленцам — хапцом.

Давялося нам пад гэтымі вербамі, узбоч крынічкі, заначаваць. Атабарыліся. Ноч сустракалі зморанымі, вымаклымі. I нават збітымі з тропу: думалася, баброў тут, у Хоцімцы, не менш дзясятка возьмем, бо ўсе норы проста капітальныя, без праломаў, добра затопленыя вадой, а выйшла так, што бадай да цёмнага ганялі аднаго-адзінага, дый таго не змаглі абмішурыць. Смяльчак трапіўся, уцякаў проста з-пад рук, прыгожа, спрытна, пакуль і зусім не знік. Што ж, калі змог заўзятым бабраловам пяты паказаць (усплыў і нейкі час трымаўся на вадзе, назіраў за намі, а мы — за ім: чорны і, па ўсім відаць, самец), дык ад залётнага браканьера-карысліўца тым больш уцячэ.

Водсветы сышоўшага з гарызонту сонца барвай ірдзелі над срэбранай, падобнай на вышчарблены грэбень, каёмкай прылужнага лесу. Прыцемкі паволі ахутвалі наваколле.

Вячэру гатавалі на цяпельцы. Паеўшы, развязалі пупы, як любіць казаць бацька, і ўлегліся на спачын. Замест матрацаў — брызент, якога хапала і пад бок усёй нашай тройцы, і заставалася яшчэ акрыцца на выпадак дажджу.

Бацька не ў крыўдзе на зуха-бабра, кажа:

— Аблапошыў-такі, круцель. Нейкі ж дужа чуткі — да лавушкі й блізка не падступіўся. Ён тут няйначы за стоража, а ўсе астатнія — у Расце, недалёчка дзе-небудзь. Хітруны-разумцы — берагуць норы для зімоўкі: пустыя, то, значыць, ніякі чорт лёжак не рушыць. Нічога, заўтра мы ім жару зададзім. I радзімца гэтага, мудраца, зачураем — няхай, во, калі такі спрытны, едзе з усёй сваёй плоймай абжываць Сібір.

Сомаў азваўся не без посмеху, прагудзеў у нос:

— Шурка, не хавай заўтра соль далёка.

— А што такое, дзядзька Іван?

— Ды тут Андрэевіч губу раскатаў... Збіраецца няўлоўным хоцімскім бабрам солі на хвост насыпаць.

Бацька павярнуўся са спіны на правы, непаранены бок, і нібы й не чуў Соміка, сказаў:

— Мы так зробім: выкапаем ямку ў беразе, лаўкі з бабрамі пакладзём радком, добра ўкрыем, і з пустой лодкай, думаю, ты, Іван, любы манеўр адцыбучыш.

— З пустой буду ганяць на трэцяй скорасці, — зморана выбуркнуўся Сомаў.

— Трэба тэлеграму на ўсякі выпадак адбіць — няхай Пецька чатыры клеткі вязе... Усе запоўнім.

Раніца — недарма кажуць — мудрэйшая за вечар: думалася, хуценька выберамся ў Расту, дый пачнем «бамбіць» яе берагі. Аж — не. Сомаў усеўся ў лодку і паспрабаваў разгайдаць яе, каб неяк усё ж такі зняцца з падводнай карчагі, што ўпёрлася ў днішча. Гэтага не ўдалося зрабіць, і ён не без дакукі ўзрушыўся:

— От жа, га?.. Чорту на рогі селі!

I праўда, мы так учора заюшыліся — і во, адно цяпер уцямілі, што разбурылі бабровую плаціну занадта ўжо, вада спала: яшчэ ўчора паўнаводная і шырокая, занач рачулка ператварылася ў вузенькі кволы ручай, і цяпер скрозь па ўсім рэчышчы — акурат штыкетнік на вясковай вуліцы пасля па-жару — тырчала шпіляста-чорнае карчавежжа. Тут ужо нам самім давялося аднаўляць плаціну — тахцілі ў яе ўсё, што трапляла пад рукі, нават дзёрнам «супынялі» шумна-порсткую плынь. Намардаваліся ў ахвоту.

У Харанёў хадзілі ўдвух — Сомаў і я. Каб паскорыць прыезд машыны, я пазваніў у Чэрыкаў на пошту, назваўся знаёмым Лоры Пагаркі й папрасіў перадаць праз Лору нашу просьбу Малініну. Потым зайшлі ў магазін, дзе купілі колькі кансерваў і пяць буханак хлеба — быў толькі белы. Пілі журавінавы сок — выжлукцілі, каб не пакідаць недапіўкаў, усе тры літры. Крамніца расчулілася і паспачувала нам:

— Вада на рацэ не ўжадобку, на больш смачнае цягне?.. — I з уздыхам дадала: — Калі б, здаецца, гарэлкі столькі было, як вады, от, можа, ніхто б на яе прагна так і не глядзеў бы.

— Што, у вас гарэлкі няма? — нібы між іншым, дзеля таго, каб прадоўжыць размову, пацікавіўся Сомаў.

— Адкуль жа ёй быць? I жук і жаба навыперадкі п'юць, быдта ў пролабку льюць. Прывязу колькі скрыняў, дык ажно б'юцца, як перад пагібеллю якой. Хлеб во, бачыце, не разбіраюць, млын блізка, дык мука ёсць, свой пякуць. А гарэлку глокчуць і ў святы, і ў будзень. I якім ліхам людзічкі звіхнуты?

— Калі ўсякія там жукі ды жабы хлешчуць спіртное, то бабраловам і падаўна можна. — Сомаў пасмешліва зіркаў на гандлярку, пераступаючы з нагі на нагу. — Уночы зябка каля вады... Пашукалі б для нас бутэльку руска-горкай, га?

— Што вы, дзядзька?.. Нямаш! Зараз во еду ў Слаўгарад. Калі прывязу — дам адну пляшку. Толькі адну.

— Нам і не трэба больш. Пакіньце, падбягу.

Я ўбачыў на кніжнай палічцы, сярод запыленых томікаў Максіма Горкага, дзве пляшкі балгарскае «Пліскі». Хацеў скіраваць увагу Сомава на замежны напой, але не рашыўся: раптам у яго не знойдзецца грошай на каньяк.

Сомік не ўтрымаўся і ўзяў яшчэ соку — такі ж самы слоік, трохлітровы. Сказаў:

— Нязручна будзе несці, але ж няхай і Герасім пакаштуе. — Яшчэ прыкупіў і курыва. — Запас бяды не чыніць, — заключыў ён і пасміхнуўся. — Няма рускай, будзем «Пліскай» грэцца, — і сунуў у працягнутую руку крамніцы пяцёрку.

Да нашага прыходу бацька ўправіўся з бабрамі — перанёс у вырытую на беразе ямку, закідаў зялёным вешшам. Мяне здзівіла, што ў лодцы, падрыхтаванай для ловаў, ляжала чамусьці шэсць лавушак. Усіх адзінаццаць. З той нашай, першай. Зрэшты, яна поўнасцю рэканструявана — драцяная ўся, адно памеры засталіся ранейшыя, раскошнасцю і адрозніваецца ад астатніх. Падумалася, няйнакш уцёк бабёр, Ды бацька маўчыць пакуль, не прызнаецца. Аж не — бабры ўсе. Нічога асаблівага не здарылася. Проста брыгадзір наш — дадумаўся ж! — пасадзіў у гэтую раскошную лавушку дваіх звяркоў. Аднасямейнікаў. Звычайна мы такіх мецім, каб падчас перавозкі не паблытаць з чужакамі. Ён і падабраў, залучаных у адной нары. Самца і самку, парачку.

У лодцы — бацька з Сомавым. Я іду па беразе. Джульбарс трусіць упобачкі. Трымаю на павадку. Даручылі мне сабаку часова: памагаць мушу, пакуль лодка знаходзіцца блізка ад бівака. А як толькі аддаліцца — вярнуся да пакінутых без прыгляду баброў. Рака бруйная, з частымі віракрутамі. Берагі патанаюць у зялёным шумавінні зараснікаў. Спакон веку, здаецца, былі ў гэтым месцы бабры. Жыць ім тут і далей. Грэбалы ў нас (бацькаў выраз) кароткія, каб усіх пабраць. Такое і немагчыма: трапляюць у нашы снасці адно лежабокі, сапуны, ды яшчэ самаўпэўненыя рызыканты, якія слепа спадзяюцца на свае спрыт і сілу: маўляў, ён і з сабакам справіцца, і любую лавушку патрушчыць — каму заўгодна дасць фору. Чуткія ж, кемлівыя рэдка апынаюцца ў абкладзе. Прыклад гэтаму — хоць бы ўчарашні, з Хоцімкі. Аднаго з такіх, «чуткіх», мы ўсё ж упалявалі. Малінін пасля назваў яго Шаманам. Раскашаваў ён у прырэчным азярку, глыбокім, але занадта малым. Адзінцом жыў. Спрабавалі залучыць без лодкі, не ўдалося. Прыцягнулі лодку. Дык ён знарок у норы не заходзіў далёка, і мы не паспявалі перакрыць яму ход. Хітрушчы — сапраўдны шаман.

Джульбарсу ўдалося-такі ўхапіць празуку за хвост. I што ж, бабёр зацягнуў яго ў возера і нырнуў — дагадаўся, інакш наўрад ці выратаваўся б. Джульбарс мужна трымаўся і расцяў пашчу ажно на сярэдзіне азярка, будучы глыбока пад вадой.

Пасля бабёр стараўся не паказвацца на паверхні — затойваўся на дне. Набярэ паветра ў лёгкія — боўць, і прапаў. Ляжыць, пускае бурбалкі. Лодка над ім. I Малінін... Свой апошні вынырк абяссілены звер зрабіў няўдала — апынуўся акурат пад рукой Малініна, які й хапіў яго за густую поўсць карка, насілкам запіхнуў у падрыхтаваную лавушку.

Прызнацца, у адсутнасць Малініна бацька крута змяніў тактыку ловаў. Мы не бедавалі, калі з першага заходу звер не даўся ў рукі: уцёк — яго шчасце. Карацей, не ганяліся гадзінамі за ўцекачом, не трацілі марна дарагі час. Сперш лавілі бяспечных шустракоў, якія з разгону кідаліся ў разяўленыя зяпы лавушак, з надзеяй, што раструшчаць сваімі разцамі любую пляцёнку. А ўцекачоў як бы навязвалі, і ў тым, што нікуды ім ад нас не дзецца, не сумняваліся.

Бацька так і сказаў увечары, калі рыхтавалі вячэру: — Дзень не пусты — пяць у лодку паклалі й восем «прывязалі».

Усіх баброў у нас ужо за трыццаць. У дзядзькі Мікіты крыху меней. Не спяць у шапку і астатнія паляўнічыя. Малінін заняты, сам не можа прыехаць да нас, адно перадае праз Пецьку запіскі для бацькі. За гэты час ён пабываў у Маскве, дамогся для паляўнічых мукі — па чатыры мяшкі на кожную брыгаду. Радуецца поспеху, паведаміў, што план адлову павялічылі яшчэ на паўтараста звяркоў. На падыходзе чарговая адпраўка...

Чым дрэнна на Расце — зашмат кладак. Болынасць з іх даводзіцца разбіраць, а то і проста рушыць, а гэта лішні кло-пат, затрымка. Наперадзе ў нас новая перашкода: надводны ходнік з дзвюх доўгіх жэрдак, схопленых там-сям скобамі. Пад жэрдкамі — паля, увагнаны ў рачное дно слупок. Здаецца, лодка пройдзе, адно знімаць давядзецца лавушкі, а бацьку з Сомавым трэба прыгнуцца, пасеўшы на днішча.

Я не адразу ўбачыў на ходніку чалавека. I ўсё таму, відаць, што той не ішоў, а поўз па кладцы, рачкаваў. Гробся асцярожна, засяроджана. Сомаў, пазнаўшы ў ім рахункавода Пільку, гучна аклікнуў яго. Пілька ўлякнуўся, страціў раўнавагу і пя-ёхнуўся ў ваду. Бераг недалёка, і дно Пілька дастаў. Выпаўз на сухое. Лежачы на жываце, як паранены, сказаў да мяне:

— П-пам-мажы т-ты мне, х-хлоп-пец, к-кірз-зачы з-зняць — вады п-поўна.

Ён быў п'яны ў дым, таму і поўз па кладцы. Джульбарс не ўтрымаўся — брахнуў колькі разоў, як усё роўна сказаў: «Не чапіся, Пілька, адстань!» Я таксама не змаўчаў — не без усмешкі, вядома, параіў:

— Вы, дзядзька, ногі ўверх задзярыце — вада сама сцячэ.

На тым і размінуліся.

Я шкадую змяю

Сяджу маўкліва ля пралому бабровай нары й адчуваю: нехта за мною сочыць... Так, сочыць!

Бацька з Сомавым пайшлі на возера, а я застаўся пры лодцы. Знайшоў нару, паставіў лавушку на ход. Па ўсім відаць, нара з бабрамі, бо прадушына, куды ўзіраюся, старанна завалена акораным лазовым хлабыззём і суплавам, ды яшчэ гразёю замуравана. Словам, усё было за тое, што бабры ёсць. Аднак дакладна «скажа» толькі Джульбарс. Таму трэба чакаць.

А ўсё ж — хто за мною так пільна і, здаецца мне, прагна цікуе? Нават робіцца страшнавата ад гэтага нябачнага — чый жа ён? — пагляду. Як ні азіраюся — навокал ні душы, ціха.

Можа, мірсціцца ўсё, проста так найшла гэтая боязь? Але ж... Віжуе хтосьці за мною!

Чую крокі. Прыўзняўся — вяртаюцца, бачу, з возера баброўнікі. Джульбарс бяжыць следам.

— Ці не баброў зачыніў? — падышоўшы, спытаў бацька.

— Можа, і так, — сказаў я ўпэўнена. — Месцейка зманлівае, норы чыстыя. I такое ўражанне, што нехта-нейкі назірае за мной. — Паклікаў сабаку: — Джульбарс, панюхай тут... Шукай.

Сабака як бег — з ходу тыцнуўся ў куст і застыў, бы скамянеў на месцы. Хіб яго нязвычна заяршыўся, устаўбурыўся. Ён не забрахаў — загырчаў, нават прыгнуўся. Мы аціхлі, насцярожыліся. Сомаў бясшумна спусціўся з берага ў лодку, агледзеўся, разабраўся, як пастаўлены лавушкі, й запальна гукнуў:

— Бяры, Джульбарс!

Пагыркваючы, сабака не адступаўся ад куста, але і не нападаў Каго ж ён учуў?

Бацька цішком пакраўся да куста, спадзеючыся, відаць, што там няйнакш выдрыная лёжка. Ды нечага раптам адступіўся назад і з сілай пачаў хвастаць шчупам па траве і леташнім лісці. Жывая пруткая дуга, усыпаная прадаўгаватымі цёмна-бліскучымі крапінкамі, выгіналася, лісце вусцішна шамацела.

— Гадзюка... Во гэта пуга — першы раз бачу такую. Ці не ўдаў які, га?!. — Бацька ў непаразуменні. Падчапіў спруцянелае вужышча, падняў на шчупе, яно ў кончыку хваста працягвала жыць — ківалася маятнікам туды-сюды, віхляючы з боку ў бок.

Я ажно спацеў — падалося, што менавіта ў гэтых вось пасмяротна-нязвычных рухах змяі-нябожчыцы й тоіцца дакор чалавеку, праклён: не смей жывое губіць, не бяры грэх на душу!

З мяне яўна насміхаўся запознены страх. Сполашна здрыгануўся — акурат плойма пякучых мурашоў па спіне прабегла: дык во хто гіпнатызаваў, клікаў наблізіцца — змяя. Нішто сабе тэлепатыя!.. А можа, знарок скоўваючы мае рухі, яна ўсяго толькі папярэджвала: не падыходзь, не чапай, бо я, ведай, калі што, і ўкусіць магу?!.

Шкада мне стала бяскрыўдную змяюку, гэта ж нізашто загубілі, паспяшаліся. Няхай жа і такое хараство — змяінае! — жыве ў навакольным свеце.

Так, не сама па сабе Прырода катастрафічна бяднее і чэзне — у гэтым вінен толькі чалавек. I ён жа, чалавек, парушыўшы спаконвечную лучнасць з Прыродай, няўцямна паводзячы сябе адно спажыўцом, неўпрыкмет і сам пачынае чарсцвець сэрцам, мізарнець духоўна. Праўда, што да такіх вось асобін, як гэтая змяя, дык тут, як кажуць, чалавек даўно вызначыўся: небяспечная, укус ядавіты, то, вядома ж, лепей знішчыць на ўсякі выпадак. Сапраўды, гэта ўжо стала правілам. I бацька тут зрабіў тое, чаго не мог не зрабіць.

Папраўдзе, для нашай мясцовасці гэты ядавіты паўзун не такі ўжо і злашчасны, і нішчыць яго не варта. Іншая справа — злавіць, як Малінін кажа, жыўцом і памясціць у раённы звярынец (калі б такі быў), і няхай дзівяцца людзі на жывых ласёў, казуль, дзікоў, ваўкоў, лісаў, зайцоў, баброў, выдраў, норак, ласак, птушак і ўсялякіх там гадаў-вужак. Няхай школьнікі ходзяць і ездзяць у звярынец на экскурсіі, магчыма, хто-ніхто з іх хоць так вось, пабачыўшы зняволенымі дзікіх насельнікаў свайго раёна, пранікнецца да іх любоўю і нарэшце правільна ўсвядоміць непасрэдна сваё месца і прызначэнне на зямлі.

Помню, панадзіліся мы хадзіць у Кляновы Войстраў купацца. Сярод урочышча люстранела на сонцы невялічкая балотная канчара, дзе карова — дапякалі нас бальшуны — і хваста не замочыць. За паўдня ваду ў канчары мы ўскаламучвалі так, што яна рабілася чорнай ад торфу. I нас гэта ніколькі не палохала. Наадварот, мы былі ўпэўненыя, што такая «юшка» — гаючая спрыяе загару. Купаліся і не бачылі, што ў канчары поўным-поўна вадзяных вужоў. Я пабачыў іх выпадкова, калі першым прыбег на балацявіну. Што рабілася — з берага адзін за адным, як усё роўна з падлётам, вужы кідаліся ў ваду і бясследна знікалі. Бела-шэрыя, тлуста-пруткія, блішчастыя — прыгожыя, і з гэтай прычыны яшчэ страшнейшыя!

З тае пары і стаў пабойвацца гадаў — вужы гэта ці змеі-мядзянкі, гадзюкі ці жаўтаватыя, як сонечны захад, сліўні. Яшчарка і тая, шархочучы ў лісці-пасушы, часам таксама магла ўлякнуць: думаеш, пакуль і не ўгледзіш, што няйнакш удаў які паўзе на цябе!

Бацька з Сомавым, пабачыўшы мой настрой, пачалі даймаць мяне:

— Хапіла б за нагу — і што б ты рабіў, звералоў?

— I праўда... Ну, от, як бы ты атруту з нагі выдаляў? — Сомаў дапытліва глядзеў на мяне.

— Вас бы пагукаў, — адказаў я, і бацька, здаецца, быў задаволены маім адказам. — Вы, дзядзька Іван, як ляснік шмат чаго ведаеце, і мне дапамаглі б.

— Яна ж, бачыш, забітая, а хвастом будзе матляць, пакуль і сонца не зайдзе. — Сомаў варочаў змяю мыском чобата. Расплюшчаная галава яе крывяніла, руплівыя мурашы ўжо збягаліся на спажыву. — Галоўка ж саўсім маленькая. Чарапочак — дзікая макаўка, не болей, а цела такое даўжушчае... Гэтая круць-верць, — стаў на змяіны хвост, — носіць у сабе смерць. Хвост жоўты напалавіну, значыць, столькі атруты скапілася. Бачыш? — звяртаўся да мяне Сомаў. — Падзялілася б смяротным ядзевам з табою — і было б табе няўносна-мутарна. Дык вот: калі змяя раптам жыгане за лытку, трэба нямедлячы жгут накласці вышэй калена. А не — ранку разрэзаць і як мага хутчэй выціснуць яд... I як ты, Шурка, не падставіўся?

— Ён чакаў, пакуль яна сама падпаўзе ды цапне. Дзеля гэтага боты скінуў, босы па беразе гойсаў. Самадумец!.. А цяпер жаласніка з сябе корчыць. — Вось, бацька не залюбіў, што я ўступіўся за змяю, папракнуў у жорсткасці. — Пашкадаваў воўк кабылу, дык тая капытом чэрап яму праламіла. — Яўна насміхаўся з мяне, з маёй непрыстасаванасці да вакольнага свету. — Было б і табе, каб мы не падаспелі — жыганула б!.. Змеі ж гіпнозам валодаюць: разіне рот, уставіцца на курапку — і тая, дурнуха, сама скокае ёй проста ў пашчу. Во якія яны, змеі!

— Каб па ўзрэччы не гойсаць, не турбаваць змеяў, прыдумаць бы такі прыбор, якім можна было б заманьваць бабароў у лавушкі, — сказаў я на поўным сур'ёзе. — Уключыў — і зверукі навыперадкі шыбуюць з нораў, не трэба і гнаць-мардавацца, норы бабровыя рушыць... Было б здорава!

— Глядзі ў мяне, прыбарыст, — бацька надзіва строгі, узрушаны. — Каб я не бачыў цябе галапятым на беразе!

Пецька завёз нас з Расты ажно ў вярхоўе Проні, пад Чаусы. Спусцілі лодку на рачулку Басю. Але злавілі ў ёй усяго толькі двух баброў. Мала. Зноў жа — паўтарылася бадай тое ж самае, што і на Хоцімцы: бабровыя харомы падрыхтаваны яўна для зімоўкі, з гэтай прычыны й пуставалі.

Улоў наш — пяць баброў за чатыры дні. Плывём уніз па Проні. Толькі што мінавалі вёску Сварск. Каларытная назва. Галоўнае — адпавядае праўдзе: дзве жанчыны, лупцуючы пранікамі бялізну, зацята сварыліся адна з адной. Джульбарс перабіў іх сварку брэхам. Убачылі чужых людзей — перасталі галганіць, глядзяць у наш бок.

— Гэта вы, дзядзькі, рыззё збіраеце? — спытала маладзейшая.

— Мы ловім у свае снасці такіх во, як ты, пышнагрудых малодак, — сказаў весела Сомаў. — Зараз цябе зачураем, падыходзіш. Калені мне твае даспадобы. — Пасміхнуўся.

Выпрамілася і паўстала на ўвесь рост худушчая, у доўгай спадніцы жанчына гадоў пяцідзесяці, сказала:

— Чаго захацеў, корч рагаты!.. Для цябе мая дзеўка замалада. Ты на мае калені падзівуйся! — і падняла спадніцу. — Магу ўспышку ўключыць — сфатаграфую.

— Не-е, мамка! — Сомік не пераставаў пасміхацца. — Твая ўспышка высмаліць усё начынне маё, баюся.

— А каб ты не гарэлкі, а вады проннай напіўся!.. — кінула ў запале жанчына і голасна загагатала — акурат успалошаная коршукам гуска.

Сварск — вёска невялічкая, але надзіва ўтульная. Надае ёй завершанасць будынак млына, высокі, на два крылы. Дабротны, з чырвонай цэглы, ён некалі прыводзіўся ў рух вадою, цяпер працуе ад электрычнасці.

— Дзяўчаткі, пошта далёка адсюль? — спытаў бацька. Гэтае яго «дзяўчаткі» прагучала як насмешка са старэйшай жанчыны, аднак маладзейшая палічыла такі зварот за камплімент, ахвотна адказала:

— У Пуцьках... Вам па дарозе.

Пошта — гэта менавіта тая адзіная і надзейная нітачка, што звязвае нас з базай. Мы адпраўляем кароткія, як шыфроўкі, тэлеграмы, у якіх спачатку называем месца, дзе знаходзімся, потым даем заказ на прадукты ці грошы, нарэшце паведамляем колькасць злоўленых баброў. Паштаркі часам падазрона зіркалі на мяне (звычайна я хаджу на пошту), а было, што проста загадвалі растлумачыць сэнс тэлеграмы. Калі быў час, тлумачыў. I не паспяваў выйсці за парог, як следам за мною беглі ўсе, хто быў паблізу, каго паштарка паспела асведаміць: маўляў, прыехалі баброўнікі, і ў іх лодцы столькі й столькі баброў — жывых! Ахвотнікаў паглядзець рэдкага звера, пакуль я праходзіў вёску, значна большала. У такіх выпадках мне нічога не заставалася, як весці людзей з сабою. Добра, калі рэчка блізка, а не — усе праставалі ажно ў лугі. Не кожны ішоў толькі пабачыць баброў. Мясцовае начальства, як правіла, абавязкова папросіць, а то і загадае паказаць дакументы. Былі сярод разявакаў і тыя, каму рупіла дазнацца, як злавіць бабра; яны ўважліва разглядалі лавушкі, каб потым сабе такую снуду зрабіць, — гэта мясцовыя браканьеры. Былыя адыходнікі, хто некалі паспытаў «вольны хлеб», тут жа, на беразе, пачыналі набівацца ў памагатыя, спадзеючыся на доўгі рубель. Іх перш за ўсё цікавіла, які ў нас заробак і ці вартая аўчынка вырабу.

Так, мы не цураліся людзей. Асабліва пажылых. Той-сёй не-не дый нарайваў бабровыя азёры, на якія без падказу мы наўрад ці ўзбіліся б. Больш за ўсё памагаюць нам пастухі. З імі бацька заўсёды знаецца, трымае цесную сувязь, і не шкадуе ні курыва, ні нават гарэлкі. Пастухі звычайна ведаюць усё наваколле. Праўда, бацька ні разу не загаворваў адразу пра баброў — спачатку распытвае пра азёры, цікавіцца, ці ёсць на іх берагах лаза, ці крутыя берагі...

Сомаў амаль не грабе, адно кіруе лодкай. Бацька паглядзеў на неба, усміхнуўся і сказаў:

— Чуеш, Іван?.. Во чаго бабы сварыліся — задажджыць.

— Ды ўжо ж. Без навальніцы не абыдзецца, — ахвотна пагадзіўся Сомаў. — Ілля наробіць гнілля.

I праўда, не прайшло і паўгадзіны, як лупцануў залеўны дождж. Узняўся вецер — віхурны, моцны. Сомаў не памыліўся: грымеў буркатліва пярун, бліскала маланка. Чорная тлустая хмара, здавалася, зачапілася за кашлатае макаўе дубоў-волатаў, якіх тут даволі-такі й багата, і вецер не ў сілах быў сарваць яе і гнаць далей.

Дождж то ўшчукаў на нейкі час, то зноў прудзіў бы з вядра. Грымоты суняліся, але вецер шугаў па-ранейшаму, змятаў прыбярэжнае смецце ў раку. I якраз жа ў самае завірушша натрапілі на чыстыя, а значыць, жылыя норы. Дзве. Адлегласць між імі — усяго метраў з тры: норы яўна ідуць з аднае лёжкі, вілаком.

Джульбарс не ўчуў баброў. I не дзіўна — збівае з тропу дождж, макрэдзь. Бацька падаў мне плашч, сказаў, каб акрыўся і пакуль не шастаў па беразе. Сам жа ўзяўся «надзейна зачыніць» баброў: адну лавушку апусціў у ваду, другую. Чую, сказаў да Сомава:

— Шавяліся і ты... «Крывую» вазьмі, памацай — глядзі, каб не было дзе закабана.

— Ды якая тут нара — вымоіна, пячурка, дзе рыба хаваецца. — Сомаў ціха поркаў «крывой» некуды пад навісь берага і ўглядаўся ў ваду, хоць што ён мог бачыць — вада проста кіпела ад кропляў, буйных і частых. — Можа, тут саўсім выдра, га?

— Не бубні. — Бацька быў засяроджаны. Праз хвілю-другую строга дадаў: — Доўга чухаешся — стаўляй лавок!

— Ну саўсім дзюрачка, — сумняваўся, марудзіў Сомаў. Няспешна, не вельмі каб і старанна закінуў дзве лавушкі й сказаў: — Сабаку можна пускаць.

— Не спяшайся на торг. — Бацька не зважае на дождж, ён па-ранейшаму засяроджаны; узяў «крывую», абмацаў бераг насупраць Сомава, паказаў: — Сюды во ўцячы можа. — Панукнуў: — Трэці закідвай, кажу... Што — лаўкоў мала?!.

Сомаў усе бацькавы заўвагі-настаўленні прымае бяскрыўдна, працаваць суладна, без мітусні, як я заўважыў, яны ўмеюць. Што якраз і дае плён. Праз тыдзень Сомаву трэба на работу — магчыма, з гэтай прычыны ён і стаў непакоіцца: не-не дый загаворваў аб тым, што з радасцю, маўляў, кінуў бы леснікоўства і пайшоў у бабраловы, калі б не быў гэты занятак сезонным. Не тоіцца чалавек — яго цягне на абход, сахвоціўся бабрамі. Бацька падбівае, каб даў тэлеграму ляснічаму — узяў яшчэ дзён пятнаццаць за свой кошт. Аднак на такое Сомаў, падобна, не пойдзе.

Дождж усё яшчэ цярэбіць. Абложны, зацята-спорны. Мы ўжо добра ўмоклі. Здаецца, можна было б спыняць ловы й залазіць пад брызент, але Джульбарс не пакідае нары, шарудзіць недзе зусім блізка ад вады й няскончна гаўкае — па ўсім відаць, бачыць бабра. Ім там, бабру і сабаку, у падзямеллі, дождж не страшны, і мы паджартоўваем: маўляў, паразумеліся, чэрці, яшчэ пасябруюць, чаго добрага, мірны дагавор заключаць.

Як я ні стараўся — выгнаць бабра з нары не здолеў. Не даў яму рады й бацька. Надта ж асцярожны звярына: самахоць у пастку так і не пайшоў — зашыўся ў прыбярэжны катух і быў там, пакуль не раскапалі бераг і не ўзялі цярпліўца рукамі.

Аж ён — без левай пярэдняй лапы. Агледзеў гэта бацька адразу, здзіўлена кажа:

— Гляньце, хлопцы: такі ж самы гаротнік, як і я. Калека. Адна і розніца: я — бязрукі, а ён — бязлапы... У чые-та зялезы трапіў і адкруціў лапу. — I — да бабра: — Ты, братка, не тушуйся — у Сібір табе, такому, няможна.

Так, мы ўвесь гэты час працуем на Сібір. Недзе да паловы жніўня планавалася зрабіць дзве адпраўкі. А ўсё атрымліваецца значна лепш: на месяц раней тэрміну ў Сібір трапяць і ўсе звышпланавыя бабры. Такім чынам яны там, нашы бабры, у суровым краі як след паспеюць абжыцца: зробяць надзейныя зімовыя норы, назапасяць корму... Час для гэтага ў іх ёсць.

На пошту выпраўляемся ўсе трое. Ля лодкі пакідаем Джульбарса. Ён не на прывязі, не! Яго прывязь — бабры ў лодцы. Няхай хто чужы паспрабуе, калі нас няма, падысці да лодкі — нізашто! Праўда, Джульбарс за сваё жыццё яшчэ нікога не ўкусіў. Кусаюць звычайна нікчэмцы, слабакі, а такія, як ён, адно палохаюць. Заўсёды, калі мы йшлі ў магазін ці, як сёння, на пошту, бацька клаў ля шчупа, якім прыштырвалася лодка, свой брызентавы курцік. Джульбарс звіваўся на гэтым курціку і, здаецца, засынаў. Можа, ён і спаў, але таго, хто накіроўваўся да лодкі, заўважаў здалёк. Спачатку падымаўся і туд-сюд праходжваўся берагам, нібы знарок паказваў, што ён, маўляў, не на прывязі. Так, Джульбарс апраўдваў наш давер: унушальны рост і загадзя натапыраная поўсць загрыўка рабілі незвычайны эфект: вясковыя вісусы спыняліся і ўжо не лезлі на ражон. I калі гэта былі дзеці, то іх збіралася да нашага прыходу даволі шмат. Тоўпіліся крокаў за пятнаццаць-дваццаць ад лодкі — бліжэй Джульбарс не падпускаў. Малышню ён усё-ткі любіў. Хоць той-сёй і падражняў, назаляўся, але цярпеў, не кусаўся, нават і не гырчаў. Да таго ж, ведаў: паглумяцца, а пасля пабягуць па хлеб — не можа быць, каб не ацанілі яго прыязнасці. Джульбарс, праўда, не браў ласункаў адразу, чым, зрэшты, і набіваў сабе яшчэ большую цану. Праз хвілін колькі ля яго носа падалі скрылікі сала і каўбасы. Ды ён і тут мужна цярпеў, стараўся і блізка не глядзець на спакусу. I пасля ўжо, калі мы вярталіся да лодкі, задаволена падбіраў ласункі.

— Прадайце нам свайго сабаку, дзядзькі, — наперабой крычалі падшыванцы. — Прадайце, га? — I — шэптам: — Ён жа вучаны ў іх, не прададуць ні за якія бабкі. От, каб нам такі сабака, от... украсці б яго! — I зноў — гэты раз выстаўляўся ўжо самы большы з хлапчукоў, завадзіла: — Мы яго ў вас украдзём, калі не прадасцё!.. Упросім глухога Рамана, і ён яго ў мяшок загоніць, пабачыце. Раман любога сабаку возьме — у яго на сабак загавор ёсціка, во! — I — да мяне, як да роўнага, прымірэнча: — Малец, мы табе яблыкаў прынеслі — прывяжы сабаку і пакажы баброў.

— З гэтага і пачыналі б... — Не ведаю, як Сомік ці бацька, а я ахвотна браў адну з лавушак, адносіў троху ўбок і раскрываў. — Глядзіце, але каб ціха, без галгатні!

Тэкст нашай тэлеграмы, як заўсёды, быў для старонніх людзей не вельмі каб і зразумелы. I сёння прыдумаўся не адразу. Сомаў, напрыклад, хацеў напомніць Малініну, каб той хутчэй прыязджаў і разлічыўся з ім. Я гнуў сваё: маўляў, няма грошай — выручай Малінін! Бацька ўважліва прачытаў складзены намі тэкст, пакруціў лісток і мусіў забракаваць — вельмі ж ужо, як ён сказаў, атрымалася ўсё мнагаслоўна і слязліва.

— Пісакі гарохавыя, — даймаў нас бацька. — Трэба, даражэнькія мае, каб тэлеграма была і вясёлая, і эканомная. Каб ніхто і блізка не падумаў, што мы тут бядуем. А Малініну ўсё ясна — заўтра ж прыгрыміць, хоць і заняты адпраўкай.

Ён пачухаў патыліцу і — адразу прадыктаваў свой тэкст. Я запісаў. Атрымалася нешта накшталт рэбуса: «Мы Пуцькі фінансы пяюць рамансы дзесяць Герасім».

Нішто сабе тэлеграмка — вясёлая. Паштарка, праўда, як і трэба было чакаць, па-свойму ўсё зразумела:

— Нешта ж вы на такую капэлу мала просіце — толькі дзясятку?.. — Яе вышчыпаныя бровы-ніткі, бы дзве чорныя гумкі, то расцягваліся, то зноў саступаліся ў дугі, а вочы нагадвалі дзве алавяныя, толькі што адлітыя з волава дранкулі: кладзі адну з іх у гумку і пуляй па вераб'ю!

— Э-э, галубка! Хто ж гэта многа просіць? Многа браць — многа і аддаваць, — закругліў бацька размову.

З пошты накіраваліся ў сельмаг. Грошай хапіла на танную кансервіну, іржавы селядзец ды пачку пшоннага канцэнтрату. З хлеба ў нас тое-сёе заставалася — расплюшчаная, здробненая на пакрышні, буханка.

Дождж суняўся акурат як прыйшлі ў вёску, аднак вецер па-ранейшаму не аціхаў. Бабры якраз і не церпяць ветру: варта ў час паення патрымаць іх у вадзе і выставіць на бераг, ды яшчэ на лабяк — і звяркі прастудзяцца. Каб ніякай бяды не ўчынілася, мы выкапалі паўметровай глыбіні ямку і схавалі баброў пад альхоўнік.

Я ўзяўся варыць абед, а бацька з Сомавым, натхнёныя багатым уловам, захапіўшы адзіную лавушку, шчуп, тапорык і лапатку, падаліся на бабровае возера, пра якое сказаў нам крамнік.

Джульбарса не стала — нейкі паскуднік застрэліў яго з малакалібернай вінтоўкі непадалёк ад нашага бівака. Знайшлі яго ці не праз гадзіну пасля смерці. Ляжаў на сцежцы, што вілася паўз Проню; з-пад левай лапаткі сачылася кроў.

Па ўсім відаць, стралялі з лазовай гусцежы, што на процілеглым беразе.

Не пашанцавала нам. Мусіць, нехта з тых самых рыбакоў-браканьераў нашкодзіў: лічы, днюем і начуем у лугах, усё бачым і чуем. Нязручна браканьерам, замінаем раскашаваць, вось і сталі помсціць.

Пахавалі Джульбарса на прырэчным узгорку. Сомаў зацята маўчаў, доўга і незварушна седзячы ля магілкі. Мы з бацькам стаялі побач.

Трое сутак на базе

Машына прыйшла да нас, як і чакалі — праз дзень. Малінін не прыехаў — загадаў нам вяртацца на базу.

Рашэнне прынялі такое: Сомаў гоніць лодку ў Чырвоную Слабаду (сам напрасіўся), а мы грузімся і — у Чэрыкаў. Сомаў паабяцаў даць нам гэтую ж лодку, калі не знойдзем іншай. Ды што лодка ў параўнанні з сабакам — лодку набыць прасцей. А вось дзе ўзяць сабаку? Паспрабуем, канешне, вучыць Пірата. Яму сама што пачынаць паляўнічую кар'еру: ад ашчэну споўнілася акурат тры гады, дарослы ўжо.

Джульбарс... Без яго ловы нашыя наўрад ці далі б які плён. Узяць хоць бы й тых баброў, што злавілі пасля бязлапага: вызначыўся ў першую чаргу менавіта ён, Джульбарс. Помніцца, паселі ўсе ў лодку, акрыліся плашчамі й плывем, выбіраючы зручную мясціну для начлегу. I тут Сомаў кажа: — Хлопцы, сабака нервуецца — на бераг цягне.

— Калі цягне — чуе, значыць, баброў, — ажывіўся бацька і даў нам знак, каб не размаўлялі, аціхлі.

Сомаў пагнаў лодку паўз берага. Нораў шмат. I ўсе чыстыя. Але на тыя з іх, дзе спачывалі бабры, нас вывеў, канешне, Джульбарс.

Выбірацца ў дарогу не спяшаліся, бо надта ж паліла сонца. Транспарціроўка баброў у спёку магчыма толькі ўранні ці пад вечар, калі спадае дзённы духмень, — неабходнасць, падказа-ная практыкай, таму ігнараваць гэтым нельга. Было, што бабры й прастуджваліся, і пераграваліся. Часцей такое здаралася падчас ловаў калі лодка з «жывым грузам» гадзінамі прастойвала на санцапёку.

Пабачыўшы бабра-інваліда, Пецька павёў расказ пра чорную бабрыху, злоўленую Дзямідам недзе на возеры:

— Клетка ў яго была адна, і ён памясціў у яе ажно шасцёра баброў — наламаў дроў, намудрагеліў: спарыў Чорную не з самцом, а з другой бабрыхаю, маладой, ваяўнічай. Яму падалося: калі звер драбнейшы й надта смелы, дык ён і ёсць самец. Карацей, прывёз Чорную на базу мёртвай. Малінін узяўся лупіць. I што ж, вы думаеце, выявілася? Спрэс пакусаная была, ранаў з дваццаць налічылі на спіне і баках. У клетцы поўна крыві... Але і гэта не ўсё, — інтрыгаваў нас Пецька. — Аляксандравіч, калі здымаў шкурку з галавы й дайшоў да вачэй, дык убачыў, што Чорная зусім сляпая была...

— Як гэта? — перапытаў уражана бацька.

— А так — пустыя ямкі ў вачніцах. Нехта стрэліў і шротам высек вочы.

— I што ж далей? — бацька насцярожаны, на Пецьку глядзіць спадылба. — Футра не ты забраў?

— Яно ж бракованае — усё ў дзірках!.. — У вачах Пецькі загойсалі чорцікі. — Ты мне, Андрэевіч, лепш свайго Бязлапага ўступі, — дагодліва ўсміхнуўся. — Бачыш, я сам імёны ім даў: Чорная, Бязлапы... — Памаўчаў і таксама спадылба глянуў на бацьку: — Ну? Аддаеш Бязлапага? Пакуль што-якое, дык я з ім тут і ўпраўлюся... Згода?

— Ты не жартуеш, Хвост?

— Не задарма ж, Андрэевіч.

— Дзіва што — задарам і скулка не сядзе — пачосу просіць. — Бацька нават больш чым спакойны. — Нейкі ты, Пятро, дваякі: і — нашым, і — чорт ведае каму. — I рашуча дадаў: — Дык вот: да мяне з такімі прапановамі не прыставай, а то ў вочы плюну.

— Ясненька, — пачырванеў Пецька, адвярнуўся. — У такім разе, Андрэевіч, выканай маю просьбу: выпусці Бязлапага... Шкада мне яго.

— Эйш, жаласнік, — бацька хітнуў галавой. — Выпушчу, але не тут... Завязём на дачу — няхай там жыве-раскашуе.

— На дачу?.. Гэта куды ж?

— У мяне наўвеце лясное возера ёсць. Ціхае, спакойнае, чыстае, і жратвы ўдосталь. Нам па дарозе, завернем... Не возера — казка, рай!

— Мудры ты, Герасім Андрэевіч, чалавек. — Пецька глядзеў на бацьку адкрыта і пасміхаўся. — Даруй за нахабства... Гэта ж я такім макарам, ведаеш, выкупіў ужо двух сяголеткаў. За бабра — і ў кусты, нібы лупіць. Зайду далёка, вытрасу нябогу з пасткі — эх, як жа ён бяжыць, як уцякае!.. Дзве плёнкі сфатаграфаваў. Во будуць фоткі — сама жывая прырода!

— I хто ж ён, скажы, той ёлупень-тарбахват, які ў цябе грошы браў?

— Не, Андрэевіч, не скажу, слова даў... Па дваццаць рублёў выйшла мне кожнае бабранятка. — I заключыў: — Па-мойму, такіх бабраловаў трэба гнаць у шыю з нашай экспедыцыі.

— А што Малінін?

— Усё ты, Андрэевіч, хочаш ведаць... Хаця — таіцца перад табой не буду: я памагаю Малініну падбіраць надзейных бабраловаў. Усёк нашу хітрасць?.. А грошы Аляксандравіч мне верне — вылічыць з тарбахвата пры разліку.

— Памагай, канешне... Але ж ты выступаеш у ролі правакатара. Ды яшчэ, як я зразумеў, правакатара-самазванца.

— Не крыўдуй, Андрэевіч. Сумленны чалавек — ён заўсёды сумленны.

У Чэрыкаў мы прыехалі прыцемкам. На базе ўжо ва ўсю завіхаліся даглядчыцы Лора і Гэля Варонкіна.

Гэля зусім яшчэ дзяўчо. Яна скончыла дзевяць класаў. Цяпер спадзяецца да заняткаў у школе пабыць у далёкай камандзіроўцы — разам з Лорай і Валодзем будзе суправаджаць баброў. Гэлін галасок чуцён паўсюль: то яна захапляецца бабрамі, то спрачаецца з Валодзем, то даймае жартамі маўклівіцу Лору:

— Паглядзі, Лорка, які смешны звер. На цябе падобны: копія — ты, кропля ў кроплю... Бабрыха! — I заходзіцца ад смеху.

— Цянькала, ветраніца, — азываецца Лора. — Вушы мне пратрубіла, пустазвонка. Хутчэй бы ўсё гэта скончылася. Знай, з табой нікудышанькі больш не пайду наймацца — гэта мне навука!

У Гэлі шчокі й лоб усыпаны вяснушкамі — кропліва густое, яркае. Вяснушкі якраз да твару ёй, і яна, пэўна ж, разумее гэта, як, зрэшты, і тое, што мяне зусім не збівае з тропу яе густое, агнянае рабацінне.

Аднойчы дзяўчаты пасварыліся: Лора абазвала сваю напарніцу рапухай. Тут ужо Гэля не маўчала:

— Пачую яшчэ раз — і знаеш, што я з табой зраблю?.. Знаеш?!. — гнеўна, з пагрозай пыталася яна. — Усе твае космы павышморгваю, язык твой іголкай накалю!.. Ты ў мяне папомніш рапуху-у!

Лора гарэзіла ёй у адказ:

— Ой, Гэлька, пацешная ў цябе кляцьба. Ды я на цябе ноччу бабра выпушчу!.. — весела клекатаў яе звонкі галасок.

Я не пазнаваў базу. Ну і ну! Столькі клетак-скрыняў. I ў кожнай — два, а то і тры-чатыры насельнікі, гэта, калі з маладымі. Цяпер і мы сваіх далучылі: на базе стала 69 баброў. Вось яна, тая неабходная колькасць для чарговай адпраўкі.

Парадак паўсюль адменны. Мне падабаецца літаральна ўсё: і вышкі з сенам, дзе спачываюць супрацоўнікі базы, і шарэнга новенькіх бочак-асінавак (недзе ж, во, набралі столькі), у кожную дапаўна напіхана кашлатых лазовых ды вярбовых цурбалак. Усё гэта мокне ў вадзе, каб затым апетытней грызлося-елася бабрамі. Даспадобы прыйшоўся мне і незавязаны мех з сухарыкамі, сярод якіх трапляліся нават з рызынкам. Не, бабраняткі не вельмі ахвочыя да белай сушанай здобы — ім вітаміны падавай: маладую вярбу, лазу, асіну...

Позна ўвечары вярнуўся з Крычава Малінін. Бадай усё ўжо, паведаміў ён, на «мазі»: праз дзень-два адпраўка.

— Заўтра зоймемся кальцаваннем. — Малінін падміргнуў бацьку. — Абагналі вы ўсіх — гэты раз з Бязлапым 40 баброў здабылі. — Ён пстрыкнуў электрычным ліхтарыкам, павёў пучок святла па двары. — Купіў сабе забаўку. Патрэбная рэч.

Бацька нечага нават задужа сур'ёзны, як незадаволены, кажа:

— От, каб ты для бензінкі маёй купіў талковых каменьчыкаў, то і я з табой разам мог бы пахваляцца. Мне што з гэтай забаўкі тваёй? Запалкамі карыстаюся, нязручна.

— Чаго ж не сказаў раней?.. Чакай, а тыя каменьчыкі, што я прывозіў, пацёр хіба?

— Яны бракованыя нейкія: чыркнеш раз-другі — пшыкне, дымок пусціць. I ўсё — голы апалыш.

Мы смяемся. Малінін апраўдваецца:

— Яны адсырэлі... Не пробаваў падсушыць?

— I я так думаў. Але нічога з падсушкай не атрымалася. Паклаў на скавараду, то шпокалі, як капсулі. Не адсырэлі, а іх такімі робяць — серка дрэнная. Віцька Хведараў прывёз мне з Германіі — во то былі каменьчыкі, не брэдне гэтым, маскоўскім. Два гады карыстаўся імі. А зараз бензінку хоць на сметнік выкідвай — каменьчыкаў няма.

— Бяды такой, — смяецца Малінін. — Дастану табе каменьчыкі! Пайшлі спаць... Не бяры да галавы.

Улегліся на вышках у сене. Ды які сон? Ледзьве аціхлі нашы галасы, як пачалі бушаваць бабры. Пуня і падворак проста грымелі: там, дзе стаялі клеткі з бабрамі, бясконца барбатала, шкраблося, грукала, фыркала, каўкала... Вар'яцкая какафонія гукаў! I ўсё ж такі мы заснулі.

Раніцою пабудзіла нас Гэля. Стоячы на лесвіцы, клікала Малініна. Я спаў з краю, была яна блізка ад мяне: працягні руку — такое жаданне з'явілася — і мог бы ўшчыкнуць дзеўчыну. Расплюшчыў вочы — і дзіву даўся: белы каснік цудам трымаўся ў яе над ілбом; тут жа, вокамгненна, прыцяглі маю ўвагу яе чорна-калматыя бровы й насцярожаны прыжмур правага вока. Нібы падміргвала мне, і я, убачыўшы праз шырокі росхрыст кофты як не да паловы яе абедзве ўжо даволі ладныя грудкі, нечага раптам захутаўся ў коўдру з галавой.

— Кірыл Аляксандравіч, бабра прынеслі, чуеце?!. — Гэля счакала троху, але ні Малінін, ні бацька нават не варухнуліся. — Ды прачніцеся ж вы, бабры!.. Ну і спіце, спіце, загавалы, — па-даросламу пакрыўдзілася яна і пакінула вышкі.

Малінін заварушыўся. Ён скінуў з сябе шарсцяны плед, пацягнуўся.

— Колькі там, на тваім архірэйскім? — спытаў у мяне. Неяк жа во здагадаўся, што я таксама не сплю, а мо і ён бачыў Гэлю?

Я прыўзняўся, палез у кішэню па гадзіннік, але там яго не было. Пароўся доўга, нібы шукаў нешта зусім маленькае — макулінку якую.

— Згубіў ты яго, ці што?.. Герасім, сынок твой дзяўчатам гадзіннік падарыў! — сказаў насмешліва Малінін.

— Пашукай, пад сабой, — параіў бацька. — Ды не варочай сена, а то слізгане долкі, — сказаў так і прыўзняуся. — Дзе-небудзь тут павінен быць... Казаў жа, каб пачапіў на шнурок, а ты, убоіна, не паслухаў.

Злез з вышак... Гадзіннік мой ляжыць на цэментавай падлозе. Два вечкі яго адляцелі ў бакі. Сабраў іх, прыладзіў, але што з гэтага — гадзіннік не цікаў. I я пахваліўся:

— Капец майму архірэйскаму — упаў з вышак, разбіўся! Так што, тата, прыйдзецца новы купляць, але цяпер ужо толькі наручны.

— Калі так будзеш берагчы, то лепей па сонцу час вызначаць — дзешавей будзе. — Відаць, што бацька сярдуе. — Безалаберны ты... Новы гадзіннік, а ты яго ўкакошыў.

— Там няйначай вось маятніка зламалася, то можна другую паставіць... I зноў зачакае архірэйскі, — супакойвае бацьку Малінін. Нага яго шукае планку лесвіцы.

Я пакінуў хлеў. Толькі выйшаў за вароты, як напаткаў Гэлю. Яна зноў бегла па Малініна.

— Там бабра прынеслі, — трывожылася дзяўчына. — Дзе Кірыл Аляксандравіч?

— Прачнуўся... — I тут я заўважыў «госця» з бабром, пайшоў да яго.

Гэта быў стары. Ён сядзеў на тоўстым бервяне, што было прыкочана да драцянай агароджы, курыў. Ля яго ног ляжала ватоўка, аперазаная — проста ўся апутаная — лыкам. З ватоўкі тырчаў бабровы хвост. «Нішто сабе бабралоў!» — падумаў я трывожна і пабег па лавушку. Ад хлява, атрэсваючы з пінжака труху, шыбаваў Малінін.

— Хто бабра прынёс? — спытаў ён.

— Незнаёмы... Дзед нейкі.

— Фокуснік!.. — Малінін шпарчэй засігаў.

Збавіўшы бабра ад лыкавых пут і ватоўкі, Малінін стаў папіхаць яго ў лавушку:

— Смялей, гарамыка, не бойся, дурненькі, — рукою падпіхваў у спіну. — Уходаў звера... Яшчэ гадзіну патрымаў бы вось так — і не акрыяў бы.

Стары косіць вокам на Малініна, сочыць за яго рухамі. нарэшце не ўцярпеў, пахваліўся:

— Галаруч узяў!.. Не тое што вы — сеткамі. — I пацікавіўся: — толькі ж дасцё мне за яго?

— А колькі скажаш — столькі й дадзім. — Малінін заняты бабром, на старога як бы й не зважае.

— Ну, значыцца, калі пры Польшчы, то я шмат меў бы... Усё-ткі, як вы самі, начальнік, рошаце. А лепш... э-э, злотых сто. Цьфу! Рублёў сто. Можна на які чырвонец меней. Звер гэны, самі ведаеце, каштоўны. Мусі, адзіны такі ад усіх тутэйшых футраносаў.

— I чаго ты, дзед, не ў Польшчы, а тут?.. — Малінін паглядзеў на бацьку, спытаў: — Герасім, былі тут палякі?

— Паткнуліся коннікі-фуражыры, пасля рэвалюцыі ўжо, дык іх на варшаўку ўзагналі й патурылі ва ўсю прыць.

Стары наяршыўся, чмыхнуў праз нос і прабубнеў:

— Палякі, калі хочаце ведаць, дайжа ў Маскве пабылі й цара свайго пасадзілі на трон.

— У-у, дзед! Падкаваны на ўсё капыцце... Гісторыю добра ведаеш. Хвалю. А на простую ісціну нечага забыўся.

— Якая там ісціна?

— Браканьеру за бабра даюць трыста рублёў. — Малінін усё яшчэ аглядаў звера, затым няспешна абмацаў падпуззе і заключыў: — Самачка... Яшчэ халастушка. Леташка, думаю.

Бабрыха цяжка дыхала, вочы заплылі гноем. Я памацаў хвост. Гарачы й сухі — аж лушчыўся: тэмпература, звер хворы.

Малінін узяў лавушку з бабром і сказаў бацьку:

— Андрэевіч, напрамкі пойдзем, каб не было кружна... Ступай паперадзе, я — за табой.

I яны падаліся з базы праз агарод, сцяжынаю, што роўным шнурком цягнулася да ракі.

— Дык гэта куды вы ідзяце? — успалашыўся раптам стары. Малінін спыніўся і, пераклаўшы лавушку на другое плячо, сказаў:

— Паспрабую цябе, дзед, выручыць, а то каб не было позна. — Лаўчэй падправіў лавушку. — Выпусцім заморка твай-го... Мусі, як ты кажаш, ачухаецца.

— Сабраліся бабра майго выпусціць?.. Грошы ж, спадзяюся, дасцё якія?

— Грошы?.. — Малінін на хвілю прыпыніўся. — Мы вам штраф дадзім. Аформім пратакол, панятыя падпішуцца — і ў суд. Усё чын-чынам, па закону.

Стары перайшоў на крык:

— Значыць, мне няможна лавіць, а вам можна?!.

— Нам можна — мы святыя. А табе ж ніхто не дазваляў, так?

— Ой, тут нейкія мудрыкі. Гэна вы, анціхрысты, нарошня хвастом віляеце, каб затлуміць мне галаву. Я ж думаў, што ўсе маюць права лавіць і здаваць, а яно і тут не без вымудраў.

— Дык вось, шаноўны, слухай. Штрафам абкладаць гэты раз не станем, бо ты не ведаў, памылкова злавіў... Выпусцім бабрыху на болю — і квіты!

— Ой-ёй!.. Я ж дзве ночы не спаў, каравуліў чорта гэнага.

— А пры Польшчы, дзед, таксама не спаў?

— Па-ўсякаму было, начальнік... I не спаў — само ж нічога да рук не прыб'ецца. Тады я крадма лавіў: ез адчыбучу, сетку драцяную пастаўлю — бабёр сам ненарокам і забрыдзе, захлынецца. Прадам футра, дык на паўзімы хлеба меў, гора не ведаў.

— Хто заб'е бабра, кажуць, не будзе мець дабра... Аў цябе, стары грахаводнік, усё наадварот, значыць?

— Многа чаго кажуць... А людзі жывуць. Адныя хлеб маслам мажуць, а нехта сухой скарынцы рад.

Малінін пайшоў следам за бацькам. Сцяжына была вузкая, трымаліся адзін за адным, цугам. Я ішоў апошнім. Бабрыха была не цяжкая, і Малінін ішоў роўна, не горбіўся, і тым часам працягваў роспыты:

— Дзе ж ты, чалавеча, жыў пры Польшчы?

— Ля Нёмна, на хутары, — браканьер шыбаваў праваруч Малініна, сцежкі не трымаўся. — У Чэрыкаве мой сын атабарыўся. Я да яго і перабраўся. I здураваў... Дарма прадаў свой хутар. Цяперака сяджу скулой у сына на карку — замінаю толькі. У яго ж сваё жыццё, маладое.

— А гэтага бабра злавіў далёка адсюль?

— Пад лесам, у канчары. Вады — вераб'ю па хвост, бадай што высахла. Хады запоўнены ды канаўкі... Значыцца, ён пачуў мяне і з норкі сваёй выпаўз, выткнуўся, а я — на яго і кухвайкай накрыў! Выхапіў, панятна, з вады, абціснуў добранька лыкам, скруціў...

— Ясна, дзед. Замардаваў ты звера, даць бы табе ўсё ж штрафака!

— За грошы ўсё можна неўзлюбіць: і звера, і чалавека, — стары прыкметна запаволіў крок. — Я, от, не звер, а мяне мардуюць і так, і гэтак... I скардзіцца няма каму.

— Не раскатвай язык на чужое, — нібы жартам кінуў Малінін і знарок, пэўна, каб не крыўдзіць старога, на «вы» перайшоў. — Гайда з намі. Пабачыце, як гэты ваш заморак плавае... — Апусціў лавушку долу, паправіў ватоўку, каб не з'язджала з пляча і зручней было несці, спытаў: — Скажыце, навошта вам столькі грошай? Сто рублёў — гэта добрая сума. Мае паляўнічыя значна меней атрымліваюць.

— Каму яны лішнія былі, грошы? Душу хіба пякуць? Саграваюць — гэна праўда. — Стары насупіўся. — Дык вы не шуткуеце са мной, на сур'ёзе?

— Не шуткуем. Для таго і да рэчкі пяшкуем. — Бач, для каларыту Малінін нават у рыфму сказаў, складна і даходліва. Ён — мастак на жарты нават тады, калі й не да жартаў бывае. — Выпусцім у Сож незаконна вылаўленага звера. Гэта мы абавязаны зрабіць... Хоць — які ўжо гэта звер? Ледзьве дыхае.

— Прыдумалі: заморак, слаба дыхае... А ўсё, каб мне грошай не даць!

— Я толькі вам закурыць магу даць, — Малінін прыязна ўсміхнуўся. — Ад насельніцтва баброў не прымаем... Бабры — не грыбы, а мы — не грыбавары.

— То хто ж вам іх столькі нанасіў?

— Самі... Навазілі.

— Ручыць вам. Кожан дзень, мусі, ловіце?

— Усяк бывае. Сёння — пуста, назаўтра — густа. Як і заўсёды на паляванні.

Падышлі да ракі. Малінін апусціў лавушку на жаўцяк, адчыніў дзверцы. Бабрыха, пачуўшы ваду, прыкметна пажва-вела, пасунулася вонкі. Выпаўзла і нечага адразу стала на заднія лапы, агледзелася. У-у!.. Як рашуча — што гэта з ёй? — скокнула яна да дзеда.

— Фш-шы-ых-х! — зашыпела пагрозна.

Стары прытка — не правароніў-такі — віхлянуўся ўбок, падняў галас:

— Які ж ён хворы, мой бабёр, га?!. Ён жа, бачыце, здаровы... Здаровы! Вы проста камедзь разыгралі, падман учынілі!

Бабрыха апусцілася на ўсе чатыры лапы, колькі часу сядзела непаварушна, затым імкліва, рыўкамі, як усё роўна не верачы, што ўжо на волі, памкнулася наперад, шчыльна прыпадаючы да зямлі, і нарэшце з ходу, струнка, бясшумна, шухнула ў ваду — нырнула, схавалася з вачэй.

Гора-бабралоў гатовы быў кінуцца следам, занерваваўся яшчэ больш:

— Знаў бы, што так абыдзецеся са мной, забіў бы лепей, а не цягнуў столькі на гарбу... От жа, асталопіна, прыпёрся, паказаў сваю дуроту.

— Матай адсюль, злы чалавек! — Малінін стаяў проці клышаногага дзядка з дробным насатым тварам і калюча-рухлівымі, як у дразда, вочкамі. — Ну, што я сказаў?.. Ідзі дадому!

Стары буркнуў нейкі праклён у адрас Малініна, павярнуўся і потрушкі, трымаючы локці напаўсагнутымі, упрыскок пацеляпеніў ад нас.

Я глядзеў на ваду. Бабрыха ўсплыла на паверхню акурат на сярэдзіне ракі й доўга адпачывала — чорнай карчагай тырчала яе рахманая мордачка.

— Ачуняе... Гэта ёй не ў ліповых путах ды ватоўцы. — Малінін закурыў сам і пачаставаў цыгарэткай бацьку, стаў жартаваць з бабрыхі: — Эйш, хітруха, схавалася ў вераб'іную канчару, каб жаніхі не даймалі. Цяпер і ёй, красуні нечапанай, прыйдзецца пад вянец ісці, адзінцоў мы тут напакідалі нямала.

Кальцаваць баброў пачалі адразу пасля сняданка. Работа не складаная, але далікатная: Валодзя трымае бабра за пярэднія лапы, Лора — заднія ашчаперыла. Малінін спачатку абстрыгае з кончыка бабровага вуха асцюкі поўсці, змазвае аголенае месца ёдам, падстаўляе спецыяльна вырабленую з сасновай кары плашачку і затым, спаласнуўшы лязо скальпеля ў спірце, асцярожна пратыкае вуха. Бабёр аж скалынаецца ўвесь, з вачэй коцяцца слязінкі. Малінін совае ў праколіну алюмініевую пласцінку, дзе значацца нумар і слова «МОSКVА», згінае кончыкі пласцінкі й наглуха сціскае іх пасаціжамі — гатова!

Я тут жа заношу ў ведамасць нумар пласцінкі (кальца), пол бабра і дзень, калі звер закальцаваны...

Чарговы перасяленец прыціснуты да стала жыватом. I ён, як і папярэднікі яго, спрабуе вырвацца, парыўна тузаецца, дубасіць хвастом. У Лоры стае сілы ў руках — моцна трымае бабра, малайчына. Яе пагляд скіраваны на Валодзю. Той неўпрыкмет схіляецца да яе і нешта шэпча на вушка.

Мы выехалі на новы ўчастак — раку Асцёр, прыток Сожа. Першыя колькі дзён быў з намі ў лодцы й Пірат. Лодку адзычыў Сомаў. Яна лёгкая, паслухмяна-зручная, устойлівая на ва-Дзе.

Ужо на другі дзень Пірату не пашанцавала — пакусаў бабёр. I што ж? Пасля бабровага мяла ён выхапіўся з нары, як з агню, скочыў у лодку, звіўся на брызенце і палахліва пазіраў то на мяне, то на бацьку, — здавалася, баяўся ўжо не толькі лавушак ды баброў а нават плёскату вады. Нешанцавіты сабака, поўнасцю пазбаўлены кемнай настырнасці.

Прыстанак у бабкі Аўгінні

Вечарэе. Наш рабочы дзень, можна сказаць, скончыўся.

Барвай адлівае рака — сонца купаецца ў ёй, халодзіць свае праменіста-агністыя джалы. Вада, здаецца, шыпіць і хлякоча гэтак жа сама, як і ад камянёў, калі бацька, выпаліўшы лазню, кідаў іх, нагрэтыя да белага, у дубовую, з вадой, кадуху.

Бабры ўжо не спяць. Праўда, яны яшчэ і не на вадзе, бо наводзяць марафет: прыгладжваюць дзівоснымі «грабеньчыкамі» (раздвоены пазногаць на задніх лапах) ускудлачанае за час сну футра, вычэсваюць з яго пясчынкі, а нярэдка (і такое бывае) нячысцікаў — вадзяных блошак карычневага колеру. I затым ужо, каб засцерагчы футра ад вільгаці, пачынаюць лакіравацца — змазваюць густы ворс дабротным тлушчам, што захоўваецца ў дзвюх падскураных залозах, як бы мяшэчках-цюбіках. Таму і не дзівіць нас, што бабры, якія трапляюць у нашу лодку надвечар, заўсёды вельмі ўжо расфуфыраныя і надта блішчаць. Цікава і тое, што гэты самы тлушч у самкі, напрыклад, колерам і пахам значна адрозніваецца ад самцовага. I гэта зразумела: з усіх пачуццяў на першым плане ў бабра — надзіва адмысловы нюх, а значыць, звер лёгка і беспамылкова можа вызначыць пол нават на значнай адлегласці.

Нам застаецца ўправіцца яшчэ з прычындаллем: лодку прымыкаем за тоўсты вілак адхоннай вярбы, верхавіна якой начыста аб'едзена бабрамі — дабраліся-такі, пэўна, да яе сакаўных пышнотаў у час вясновай паводкі; лапатку і тапорык, ды яшчэ скрутак алюмініевага дроту, які выкарыстоўваем для рамонту лавушак, хаваем у старой бабровай лёжцы. Такім чынам, усё непатрэбнае для нашага, так бы мовіць, стацыянарнага начлегу мы пакідаем пры лодцы, а самі кіруемся ў вёску, хаты якой добра відны з рэчкі. Скрозь над дахамі стаўбуняцца дымы — усё роўна як зімою ў ціхі марозны ранак. Дымы шызыя, летнія — людзі вараць вячэру. Скрыпіць недзе на ўскрайку вёскі журавель, брынкае аб вядро ланцуг; у цэнтры, відаць, ля клуба, грае радыёла.

Ісці ведаем куды — да бабкі Аўгінні. Тыдзень таму ў гэтай вёсцы былі бацька з Малініным. Яны й аблюбавалі для стрэчнага перавалачнага пункта Аўгінніну хату.

Узышлі на падворак. Гаспадыня толькі што падаіла карову і несла ў хату драўляны падойнік з малаком.

— Прымайце пастаяльцаў! — голасна сказаў бацька. Мы паклалі свае хатулі на прызбу.

— А-а, ну то і добра. — Старая пастаяла крыху, паўсміхалася. — Завідна ж вы ўправіліся. — Зрабіла даволі гжэчны рэверанс, паказаўшы рукой на ганак. — Заходзьце ў маю святліцу, — і зноў заўсміхалася, пацешна і шчыра.

Падворак прасторны. Наша машына свабодна можа не тое што заехаць у двор, а нават і развярнуцца. З боку ад плота — студня. Зруб нізкі, пахілены; цвіце зялёным мохам. Тыльны бок двара займае хлеў.

— Клетак на пяць хопіць... Пунька нічога сабе, раскошная, — радуецца бацька.

Што і казаць, прыстанак выбраны добры.

На вячэру — малако і хлеб. Упрыдачу — яешня з чатырох яйкаў. Хлеб у нас быў свой, на малако і яйкі не паскупілася бабка Аўгіння. Седзячы на хісткім услончыку, яна ўздыхала:

— Я саўсімацька адна цяперака. Прыскакам зраблю што, а на большае і слабка ўжо.

— Хата ваша, значыць, не згарэла ў вайну? Неяк жа ўбераглася, — спрабуе наладзіць бацька размову.

— Сын старшы, Гаўрыла, збярог яе, бадай што. Старога ж тады майго забілі... Свае, паліцаюкі. А можа, хто і з тых, што хаты палілі. Многа іх было на вуліцы. Нехта стрэльнуў, а мой чалавек і падставіўся. Куля — хрась яму ў грудзі!.. Гляджу — падае Яшка, хіліцца. I не войкае, не крычыць, а падае. Схапілася за яго, а ён ужо і мёртвы, не дыхае, і кроў з падпашша левага цячэ... Я — выць! Падбег Гаўрыла, бача, бацька мёртвы. I ён вопрамеццю да хаты кінуўся, дастаў з падстрэшша вінтоўку — хаваў, я і не ведала, маглі ж бы немцы, каб знайшлі, пастраляць нас усіх... То ён — за вінтоўку, пабег на сяло. А там каманда хаты паліць, і паліцэйчыкі, п'яныя, тузаюцца міжсобі, страляюць... От, ён тады, Гаўрыла мой, і стаў садзіць па гадаўю з гэтай сваёй вінтоўкі. Трох уклаў адразу і некага там параніў. Астатнія — на лісапеты паўскоквалі й кінуліся ўцякаць... Так нашы хаты й ацалелі. Помню, Гаўрыла падабраў лісапетку, дык пасля вайны гадоў, мусіць, пяць ездзіў А як матацыклю сабе купіў, то лісапету ўзяў меншы — Віцька. Доўгі час і сам катаўся, і шпану катаў. Праўда, з горкі, бо зубчатка нейкая там скруцілася. Віцька цяперака ў Крычаве жыве, на шыхверным робіць. Жаніўся. I ўжо хлопчыка прычакалі. Я збіралася праведаць іх, з'ездзіць, ды пісьмо прыслалі, аж нявехна з унучакам сама прыбудзе. Узяла дзеўка водпуск, а Віцьку не даюць нешта. Чакаю гасцей з дня на дзень. Калі заўтра аб'явяцца, то як тады мне быць, дзе вас спаць класці, каб малое не дурыла?

— Ну... Не клапаціцеся за нас, — кажа бацька. — Мы можам і на пуні спаць — лета ж.

— Не-е, на пуні ўначы зябка. Ды ў мяне там гола — жардзё адно. У хаце спаць будзеце. Нявехна на ложку, а вы долках на саломе — упокат. А сама ж я на печы сплю. — Яна паднялася, пратупала да акна, дзе на шулаку «сядзела» лямпа — як дзяцел на ствале дрэва, падкруціла кнот. — Во як заўтра прыйдзе целяграма — так Манька і заявіцца к вечару. Віцька пасодзіць яе, а тут ужо сама дарогу знойдзе, дабярэцца.

— I хто ж вам сена косіць? — цікавіцца бацька.

— Гаўрыла мне памагае. Ён у суседняй вёсцы жыве. Пакошваў троху на працэнты зарабіў, дый мне, праўда, як прыстарэлай, вымеркавалі лугу. Трэ будзе яшчэ брыгадзіра прасіць, каб каня даў. Брыгадзір замінулым летам з Гаўрылам пацапаліся, то цяперака і са мной не загаворвае. Лявонка Рудкоў — гэты, што трактарыстам робіць, паўшчуваў яго. То, можа, і наладзяцца нашы адносіны. А лепш я з Лявонкам пагавару, пляшкай заахвочу, дык ён сена маё на трахтары й перавязе — там жа на адну таратайку і будзе. Лявонка — хлопец дзелавы, дарма што і наезджы. Абжыўся во — і як свой. У прымах ён тут, у Марфы Чобікавай. Ай, яна ж, гэтая баба, дужа языкастая. Ужо як згандзюрыць што, дык слухаць брыдка. То ён часценька ўзбочча ёй мяў.

— Боямі, значыць, характар правіў? — здзіўлена спытаў бацька. — Культуру бабе не прыўеш боямі. Няўжо не знае гэтага?

— Аняго ж, — ківае галавой Аўгіння. — Можа, з гарачлівасці так у яго палучалася... Ай, Марфа адмалку дзюндзіха была, пляткарыць любіла, а за сабой не дужа глядзела. А цяпер, во, атрэсла за Лявонкам поршы, пачысцела. I ўжо — як ступа тая, спраўная... У яе і сёння язык спачыну не знае — матло добрае. — I нібы спахопліваецца старая, удакладняе: — Праўда, Лявонка дык ужо калі й прашчае... Не быў бы то свой: і наб'е, і палашчыць. Ушчэмны ён чалавек, путны.

— Яно і няправільна, што б'е. Гэта ж не метад. Біць няможна, хто б ён ні быў: свой ці чужы.

— А што ета вы кажаце? Каб жа не біў, то яна ж бы, дальбожачка, разбугрэла б, аторваю стала б — управы на яе не знайшоў бы. Як піць даць — стала б! — Старая паднялася з услона, пратэпала да акованага чорнага куфра, дастала адтуль саматканую посцілку і пайшла да ложка. — Во тут і будзеце спаць, — спынілася. — А Манька прыедзе — што небудзь ды прыдумаем!

— Мы не паны... I на падлозе можам, — аднекваецца бацька. — Не галімся на вялікі шык, на раскошу ды ўтульнасць.

— ТТТто ета вы?!. Не выдумляйце абы-што. Ці ж я не знаю, дзе лепей спаць? То, можа, вам ужо будзе сядзець, кладзіцеся. Нябось, уходаліся за дзень, урабіліся. — Яна заўсміхалася. — Нешта ж вы сянні нічога не прынеслі, — прыжмурыла вочы, чакае адказу.

— Адклалі ўсё назаўтра, — пажартаваў бацька. — Вельмі ж утаміліся, а бабры цяжкія.

— Уга! Яны ёмкія!.. — сказала так, нібы пра баброў ведае значна больш, чым мы. — Тутацькі ж во, як мосцік, на гэтай канаўцы нашай, вясной усё плаваў — ёмкі, быдта які турпыль! Вы прайдзіцеся ўсцяж канаўкі, не палянуйцеся... Быту ад іх няма. Летась Пронька Шуст, камбайнер, заснуў быў п'яны пад кустом на беражку, дык бабёр вылез на беражок і так скусаў хлопца, што ў бальніцы цэлы месяц качаўся. Во паспаў чалавек дык паспаў! Чаму ж гэта яны, бабры, спіртнога не любяць?

— Хто іх ведае, — бацька паціснуў плячыма. — Не наўчыліся самагонку гнаць, спіртное іх раздражняе.

— Гэта ж яны, як ракі, га?.. На дне жывуць — лапкамі за брыжок пячуркі ўплятуцца і сядзяць, трымаюцца, каб вадой не падымала ўверх.

— Не... Бабры ў берагах жывуць, у норах. А на балоце — у хатках.

— Як людзі, значыцца? — Аўгіння аж у ладкі пляснула.

— Не зусім, — памяркоўна зазначыў бацыса. — Але хаткі ў іх утульныя.

— От жа, га?.. Пражыла век, а не бачыла такіх хатак. I высокія?

— Такія — як лазня ваша, а то і вышай, калі бабры доўга жывуць у адным месцы й ніхто не спуджвае.

— Ну во, а я саўсім і непаўміла, што хаткі такія высокія і ўтульныя. Самі ж бабры ўсё роўна як карапузікі — з вады гарбяк толькі, што капёшка, відзён. А шыя якая?!. То яна ж, дальбожачкі, у гэты самы гарбяк урасла...

Доўга яшчэ гаварылі яны. Бацька адно падтакваў, тлумачыў, слухаў.

Злавілі трох баброў. Несці ў вёску не выпадала — цяжка. От дзе спатрэбілася б нашая тачка.

Але ж павінна прыйсці машына, і бацька, пакінуўшы мяне пры лодцы, пайшоў у вёску.

Сапраўды, неўзабаве я здалёк убачыў яе, нашу машыну. Малінін разам з бацькам стаялі ў кузаве. Левы рукаў бацькавай гімнасцёркі вольна матляўся ад стрэчнага ветру. Калі б не ведаў, што ён пусты, падалося б, што чалавек занадта пацешна размахвае рукой.

— Кажаш, ловяцца бабры? — Малінін падаў мне саквая-жык. — Бяры... Абедай, а мы тым часам шчупака зачураем. — Ён трымаў у руках спінінг. — Хадзем, Андрэевіч.

— А ці не спрытней будзе на лодцы? — прапанаваў баць-ка. — Блешні хоць уцалеюць. Тут карчэўе, не ўправішся адчапляць.

— I то праўда. — Малінін запіхнуў у кішэню белага палатнянага курціка каробку з блешнямі.

Яны паплылі ўверх па рацэ. I я здагадаўся, што бацька расказаў Малініну пра старыцу, дзе раніцою жыраваў вялікі шчупак.

Пецька пачаў купацца. Дастаў сваё туалетнае прычындалле, раскідаў па траве. Ходзіць асцярожненька, каб не накалоцца на якую былку. З выгляду ён, ну роўна дзядок, каржакаваты й занадта рупны; ногі тонкія і кароткія, як дзыбулі, — так сказалі б пра яго ногі ходараўцы. Здаецца, Пецька не ў гуморы. Пытаюся:

— Як там іншыя брыгады, многа ў іх баброў?

— Ёсць і ў іх, не гуляюць... Маргуну далі разлік, налавіўся. Стары, упаў у ваду, хварэе... Мікіта абагнаў вас, а Дзямід — у хвасце. Адстаў. Яго ж — і смех і грэх — арыштоўвалі. Два дні ў лазні пад вартай сядзеў — за дыверсанта прызналі. Абвяргалі ўсе яго довады так: «Які ты бабралоў? Баброў у Савецкім Саюзе забаронена лавіць». Сядзеў ён, бедалака, на вадзе ды хлебе. Навука ўсім нам. Цяпер кожнаму брыгадзіру Малінін дакуменцік выпісаў, і трэба будзе адзначацца ў мясцовым таварыстве паляўнічых.

— Навіны цікавыя — нам таксама было, але пад замок, праўда, не трапілі. Дождж прудзіць, дзецца пяма дзе. Дык мы ў лазню, што над рэчкай стаяла, зашыліся і давай сушыцца. Ноч жа. Цяпельца гарыць, гамонім. I тут бацька заўважыў, як нехта матлянуўся паўз акно. Ён — на двор, а там — гаспадар у сподніках і з ружжом... Ледзь не пальнуў на бацьку. Пасля той чалавек, калі раздаўбаўся, хто мы й чаго прыехалі, цэлы вечар паіў бацьку гарэлкай — прабачэння прасіў.

— Трэба асцерагацца, не лезці на ражон. У глушы гэткай яшчэ і стральне дурань які... Значыцца, бабры ёсць?

— Стае.

— Заўтра Аляксандравіч разам з Андрэевічам у Маскву едуць.

— Ты павязеш?

— Не.

— Чаму?

— Папух я, братка... Застукаў мяне крычаўскі аўтаінспектар — дакументы забраў.

— То як жа цяпер?

— А так. Буду лазу падвозіць на базу, ваду... Пакуль не вернецца Малінін — ніякіх дакументаў!

— Няхай бы ён папрасіў аўтаінспектара...

— Прасіў, але той і слухаць не стаў, заўпарціўся — кажа: рана вяртаць, хай, маўляў, праспіцца харашэнька... От ёлуп, га?

— Хто ёлуп?

— Я сам — ёлуп. Хто ж яшчэ?

— Гм, сітуацыя... То і мне трэба на базу падавацца?

— Ты якраз-такі астанешся тут, у бабкі Аўгінні. Калі бабры ёсць, то трэба ж іх лавіць. Пачакаеш які дзень-два, а там і бацька вернецца.

— Не весела.

— Не адзін жа будзеш... З Маржой!

— З якой яшчэ Маржой?

— Сучка ў нас тут... Малініну з Масквы прывезлі па яго просьбе. Вуцятніца. Медалі мае. I на баброў павінна пайсці... А морда — вачэй не адвесці. Ідзі, глянь — у кузаве.

— Ну і Малінін — не пахваліўся нават. А што за медалі?

— Залаты ёсць і, здаецца, бронзавы. Пародзістая, адным словам.

Пецька абагнаў мяне і трухам падаўся да машыны. Я запыніўся і спытаў:

— Злая?

— Рукастая... Мяне ўжо слухае, — і паклікаў: — Маржа! Той жа міг з кузава вытыркнулася — акурат перад маім тварам — лапавухая, вірлатая, з кірпатым, як усё роўна расплюшчаным носам сабачэнцыя. Рудое страшыдла з белымі плямкамі на ілбе і грудзях! Такой каларытнай звярыны я, прызнацца, ніколі яшчэ не бачыў Нішто сабе вышчанак — за адну морду медаль вешаць можна.

Пецька адшчыкнуў ланцуг. Маржа не стала гоцаць з машыны, як гэта зрабілі б тыя ж Пірат ці Джульбарс. Бач, арыстакратка — чакала, каб адкінулі борт. I мы на такое пайшлі. Маржа мякка гупнула долкі, аблізнулася і патрусіла да вады, боўтаючы адвіслым — пасля нядаўняга ашчэну — жыватом. Пахлябтала крыху і гэтак жа сама, трухам, прыцёпала назад. Яна, да ўсяго яшчэ, і куцахвостая. Дзіва што, мода патрабуе ахвяр. Будзь яна з хвастом, то яшчэ падумалі б, ці даваць ёй медалі.

Свойская Маржа, што і казаць. Лашчыцца і да мяне, як да Пецькі. Кумекала б што ў бабровай справе так, як Джульбарс, дык нам аніякага больш сабакі й не трэба. Але ж і закавырастая — з гонарам, апрача Малініна бадай нікога і слухаць не хоча, лякаецца прыблудных сабак, якія не-не дый нахопяцца паглядзець на «масквічку».

Я колькі разоў падводзіў Маржу да лавушкі. Яна асцярожна нюхала бабра, і пагляд яе, здавалася, быў надта сур'ёзны — проста лаўрэацкі зірк!

Толькі сонца асела за лес — якраз і нашы рыбакі-дружбакі аб'явіліся. Малінін нёс на лазовай віце ладнага шчупака. Без лодкі вярнуліся — пакінулі ў старыцы.

Перасадзілі баброў у клетку — трох разам у адну, бо ўсе з адной сям'і.

— Ну, бачыў Маржу? — Малінін прыжмурыў вока. — Што скажаш? — Падступае, аддае шчупака. — Яна, думаю, перашчыгаляе Мірту Мікітаву! — Дастаў з сакваяжыка драбок цукру. — Маржа, служы! — Прыўзняў цукар.

Маржа стала на заднія лапы — куцобачка хваста ліхаманкава заторгалася. Ласая да прысмакаў — ухапіла падачку, апусцілася на зямлю, легла і пачала крышыць зубамі цукар. Не вельмі каб і спяшалася — смакавала.

Неўзабаве былі ў вёсцы.

Пецька не стаў бавіцца: як толькі знялі з машыны запасныя клеткі, паехаў на базу. Малінін застаўся з намі, каб пайсці заўтра на раку і вынесці прысуд Маржы — даць ацэнку яе здольнасцям.

Бабка Аўгіння прычакала нявестку. Маня прыехала на нашай паўтаратонцы. Ішла ад шашы з малым на руках, і на табе — машына даганяе, спыняецца...

Усцешана бабка Аўгіння — дагадзілі ёй баброўнікі. А тут яшчэ Малінін большай радасці паддае:

— Прыедзем з Масквы, то і сянцо ваша перавязём. I не трэба ўпрошваць брыгадзіра.

— Ды ўжо ж я вам і заплачу, дзеткі вы мае радзімыя. Я ўжо вам ой як аддзячу, калі гэта ўсё праўда.

— Не верыце хіба?.. Шкада, што паехаў мой шафёр — сёння ўправіліся б.

Маня суцяшае свякрову:

— Мама, яны праўду кажуць — прывязуць наша сена. Людзі яны добрыя, нераўня вашаму брыгадзіру.

— Дык жа я і сама бачу, што някепскія. — Старая смяецца, жмурыць вочы. — А можа, ім урэмя няма? Яны ж сваёй работай унё як занятыя — сільна перагружаны!

— Усё зробім, — стрымана кажа Малінін і пазірае на Маню, нібы зговар які пачынае з ёй супраць бабкі Аўгінні. — Вы лепей скажыце, што вам з Масквы прывезці?

— З Масквы? — перапытвае старая. — А што ж вы мне, міл-чалавек, прывезяце? Яно ж усё, што мне трэба, дык і ў нашым сельмазе ёсць. Во, няхай Манька, нявехтачка мая, скажа, то вы ёй і купіце там, у Маскве, я і грошы дам. Загадвай, што купляць! — Старая падалася да куфра. Маня загаварыла, і яна спынілася, каб паслухаць нявестку.

— Не, мама, не... У мяне таксама ўсё ёсць, дый Віцька пакрыўдзіцца. Вы ж знаеце, які ён — любіць, каб усё купляць толькі з ім разам.

— Якое дзела яму да бабскіх куплянак? — Старая дапытліва глядзіць на нявестку. — Ты, гэта, Манька, праўду кажаш ці смяешся?

— Так гэта ўсё, мама...

— Я, от, яму, калі прыедзе, накручу кудлы!.. От жа і задам прачуханку, ужо ж так прапясочу! — Яна спрабуе ўсміхнуцца, але ўсмешка не атрымліваецца.

Маня шчыруе пры печы, на загнеце. Кавалкі шчупака совае ў муку, круціць іх, валяе ў муцэ і нарэшце кідае на патэльню. Аўгіння пайшла ўкладваць спаткі свайго ўнучака Воўку. Малінін з бацысам сядзяць у куце за сталом, нешта ўсё маракуюць, — канешне ж, спадзяюцца на Маржу, што яна не падвядзе, і ўсё пойдзе як мае быць.

Я панёс Маржы вячэру. Але яна не стала есці ранішнюю малочную зацірку. Панюхала толькі скрай чараночка, напоўненага густым белівам, і недаўменна зіркнула на мяне — усё роўна як сказала: «Што ты мне падсунуў? Сам еш, даражэнькі, гэтую боўтанку!» Што і казаць — арыстакратка!

Была вячэра.

Маня, калі выпівала, папярхнулася. I потым ніяк не хацела дапіць сваю долю. Упрошвалі яе ўсе, а старая — тая проста настойвала, каб «нявехна злосць не пакідала ў чарцы».

— Ці ты, ета, нядужая, што доўга ўблагаць трэба? Ды ўжо ж выпі. Я, во, скора саслепну, а троху папіваю. I цяпер, калі ўп'юся, — песні пачну спяваць!

— Ну, калі так... — I Маня выпіла рэштку гарэлкі. Пасур'ёзнела, уздыхнула і пачала закусваць.

Спаць паклаліся на падлозе, усланай саломай. Леглі ўпокат, як казала бабка Аўгіння. Кожнаму воля — хоць качайся на падлозе, прастор!

Нешта шкраблося за шпалерай, доўга, несканчона; настойліва скрыпеў недзе ў падвалінах шашаль, не сціхалі ў запеччы цвыркуны. Я слухаў таямнічыя шорахі, ювелірнай настройкі свісцёлачкі й дудкі. Здзіву майму не было канца — колькі тут, у гэтай бабчынай хаціне, даўняга, запячурнага. Яшчэ ж дзед бабчын будаваў яе. А стаіць во, і трэба ж так — нагадала яна мне арган сваімі дзівосамі. Нездарма бабка Аўгіння прызнавалася, запэўнівала нават, што аніяк не засне ў чужых людзей — аніяк! I сапраўды, усе гэтыя зашпалерныя шкрабуны-музыкі, казюкі ды шашалі найлепшым чынам улагоджваюць счутыя вушы старой, весяляць яе кароткі сон, цешаць душу. Ёй звычна з імі — ужылася ў іх, не можа без іх. Іначай, з чаго б гэта не спаць у чужой хаце, ды яшчэ на пухкай коўдры?

Малінін распытвае Маню, дзе яна працуе і што робіць. Маня няспешна-роўна расказвае пра сябе і сваю работу. Хваліцца мужам. Хваліцца, аднак, пакуль не засынае старая. Потым і Маня, і Малінін перайшлі на шэпт. I я чуў, як Маня жалілася:

— Б'е... Нізавошта б'е. Знала б, што так усё будзе, то і не звязвалася б з ім. Я, праўда, не любіла яго — з гора ўсё сталася... Ды ўжо ж вам можна прызнацца — вы ж нікому не скажаце?

— Ну так, не скажу.

— I сама, во, не ведаю, як мне быць... Кінуць, можа, яго?

— А што вы не падзялілі?

— Ды якая тут дзяльба...

— Сынок у вас добры, Маня. Ладны бутуз! Без бацькі яму цяжка будзе, бацька трэба... Дый што я магу параіць, чужы чалавек?

— Вы ж вучоны, свет пабачылі. Ой, любіла я другога. Віцька ведае аб гэтым. Праўда, таго майго залёткі няма ў жывых — разбіўся. З моста машына ўпала... Вовікам сына назвала ў чэсць Валодзі. Як быць, калі чалавек нялюб?

Малінін уздыхае. I калі напачатку, як мне падалося, размаўляў з Маняй проста так, дзеля блізіру, каб пазабаўляцца, то цяпер ужо, адчуваецца, стаў шкадаваць маладуху.

— А хто ж можа ведаць, як тут быць?.. Адразу ўсё гэта вырашаць трэба. Далёка зайшлі — сын расце. Ен, от, няхай яднае вас і мірыць.

— У першыя дні не адважылася сказаць праўду — адна ж я, сірата... Ат, можа, няхай усё так і будзе, як ёсць?

Малінін варочаецца, кажа:

— Прымі яго ўсёй душой, звыкніся — палюбі!.. Мужчына заўсёды хоча ласкі. А твой бачыць, што не хінешся да яго, чужая, з таго і лютуе. Раўнівец — гэта ж, што і звер. Ці не так?

— Усё бачыць, аняго ж. Ён у мяне відушчы — трэці год жывём, дзе ж не ўбачыць. Вінавата я сама ва ўсім, сама. Што ж, дзякуй... Дабранач вам!

— Прыемнага сну.

Паляжаўшы крыху, Малінін падняўся, захапіў са стала пачак папярос і бацькаву запальнічку, выйшаў з хаты.

Маня варочалася ў ложку, уздыхала. Бабка Аўгіння смачна цвырчэла носам — спала шчаслівым сном. Бацька мой таксама спаў як пяньку прадаўшы — моцна: першы сон пасля чаркі заўсёды глыбокі.

Я не спаў, але прыкідваўся, быццам сплю, — не хацеў, каб Маня ведала, што чуў споведзь яе.

Норы свежыя, здаецца, толькі што выкапаныя. Баброў зачынілі. Адзін з іх, пачуўшы ліха, сабраўся ўцякаць, але спазніўся — хады перакрыты. Пабачыў лавушкі, спалохаўся і — назад.

Маржа ў бабровую нару і не падумала лезці. Во якая медалістка. Малінін як толькі ні ўпрошваў яе: сухарыкі клаў на спод лёжкі, драбкі цукру, спрабаваў сілком уперці ў пралом. Нічога з гэтых яго высілкаў не атрымалася. I мы вырашылі злавіць бабра, як бы там ні было — і каб абавязкова Маржа бачыла ўсё, каб зразумела, чаго ад яе дамагаемся.

I злавілі. Двух нават. А што ж Маржа? Яна больш чым дзіўна паставілася да зверукоў: лізала іх поўсць, абнюхвала, адно не гаўкала, нават ні разу не гыркнула, калі Малінін цкаваў яе. Ён нават хацеў прыўзняць дзверку ў лавушцы й сутыкнуць бабра і сучку нос у нос, але бацька не дазволіў, бо трымаўся святога правіла: адлоўленага звера не турбаваць!

...Вярталіся мы на кватэру з двума бабрамі, але не вельмі каб і вясёлыя. Зрэшты, Маржу я ўжо не браў на ланцуг, бо не цікавіла мяне, а бацьку — тым больш. Украдзе хто — туды й дарога, не трэба будзе карміць смачнымі бублікамі.

Потым я праводзіў Малініна і бацьку на шашу, да аўтобуса. Быў там разам з імі, пакуль і не прыйшоў аўтобус. Паехалі яны ў Маскву на нейкую важную — пэўна ж, бабралавецкую нараду.

Вярнуўся дахаты й толькі ступіў на падворак — тут жа і завойкаў успалошна: ля пуні завіхалася Маржа — калашмаціла курыцу, а наўкруг яе ўжо ляжала некалькі задушаных. Убачыла мяне — радуецца. Кучобачка хваста-абрубка трымціць, як не сарвецца. Божа, якая ж яна, Маржа, дурніца! Ну так, надта ж задаволеная, усё роўна як кажа мне: «Ну, бачыш, як пастаралася? Столькі дзічы налаташыла!.. А вы, бабраловы, адвярнуліся ад мяне».

Сучку не стаў біць, дый не было часу — хуценька навязаў на ланцуг, абтрос з яе пысы пер'е, а курак бабчыных занёс за пуню і параскідаў паўз пограб: шыта-крыта! Зрабіў гэтак, каб не ўзлаваць старую, абы пазбегчы непрыемнасцей. А за ўбыткі — няхай потым Малінін разлічваецца. Добра, што нікога не было дома, добра!

Бабка Аўгіння надвечар толькі спахапілася, што падушаны куры.

— А дзеткі ж вы мае, а нечага ж нашы курачкі нежывыя. А што ж гэта за насланнё, або-о-о... А ці не здохля якая напала на іх?

I я, і Маня пайшлі следам за ёй на гарод.

— Мама, гэта тхор іх падушыў. — Маня ўважліва разглядвае пеўня. — Бачыце, шыя ўся і грудзі пакусаны... Тхор тут у вас завёўся!

— Ці нават ліса як пракралася — кусты ж побач, — сказаў я наўздзіў стрымана.

— Эге ж, мае вы дзеткі, мусі, і праўда — тхор. Такі маленькі вырадак, а сільнюшчы ды звідушчы, як воўк. Усіх маіх нясушак падушыў і пеўніка. — Аўгіння старанна абследуе кожную курыцу, нават нюхае — ці не пахне чым. — Ай-яй... Былі ж ба дома, то пачулі б, як крычаць, убераглі б каторых.. Куды ж нам іх цяперака, га? Іх можна есці пасля тхара?

— Можна, — сказаў я. — Не ад хваробы ж прапалі.

— Халернік, трэба ж, усіх перашарсціў, ніводнай не пакінуў. — Аўгіння ў клопаце-горы. — Собіла нам на склад пайсці.

— Во паеду — і куплю вам, мама, другіх курак, — кажа Маня. — Не перажывайце ўжо так. Куплю.

— Што ж цяперака з імі рабіць — засолім хіба? — старая недаўменна глядзіць на нявестку.

— Засолім. Будзем варыць ды есці, калі ўжо так здарылася.

— Ай, ды ўсе маладыя, нясушчыя... Во ж гэтая, дык па два разы на дзень з яйкам была. — Старая зноў бярэ ў рукі курыцу— тую, што Маржа пры мне прыкончыла. — Ды яшчэ ж і цёпленькая...

Скублі курэй амаль увесь вечар. Я памагаў таксама. I Маня жартавала з мяне:

— Можа, дома не скуб, га?.. — дапытвалася і неяк хораша, з мройвай бліскавак у вачах пасміхалася. — Во, навучышся тут — умець будзеш курак скубці!

Мне падабаліся і гэтыя яе жарты, і агняна-стрыманы смех, шчыры й крышачку наіўны — жаночы смех. I наогул усё мне ў ёй падабалася!

Чуваць было праз адчыненае акно, як барабаняць паілкамі бабры — аж пунька звініць. У хаце душна. Я прыслухоўваюся да вэрхалу. Чым жа яны так занепакоены, бабры?..

Выйшаў паглядзець. Здаўмеўся чым — паразлівалі ваду і прасілі новай. Наліў вады ў паілкі, накідаў зверху вярбовага голля — раскашуйце, чэрці! I ўжо хацеў вяртацца ў хату, як у пуньку ўвайшла Маня. Яна была ў наапашкі накінутым паркалёвым халаціку, з-пад якога відзён гарошак начное сарочкі.

— I што — ніводзін не ўцёк? — спытала наўздзіў весела і гучна.

— Не...

Ліхтар цьмяна асвятляў заграможджаную бабровымі клеткамі — з таго і цесную — пуньку. Цені нашы пацешныя, вялікія — на ўсю сцяну, варухлівыя. Раптам яе цень хіснуўся, наблізіўся да майго. Я страпянуўся, насцярожана зіркнуў на Маню. Яна прайшла паўз мяне і спынілася ля суседняй клеткі з бабрамі. Якая зманлівасць у ценях! А я думаў... Што гэта я думаў?

— Адслані закрыўку — пагляджу, як яны тут, ноччу, — просіць Маня і смяецца. — Не таўкуць адзін аднаго?.. Не злыя?

Я падступаюся да клеткі, прыўзнімаю вечка — глядзі сабе, глядзі, колькі заўгодна. Яна сцішылася, узіраецца ў прыцемак клеткі. Выразна чую роўнае дыханне акурат недзе над левай скроняй, што мяне насцярожвае і няўцерпна хвалюе.

Крыху адступаюся ўбок — і бачу яе дапытлівую, гулліва-трапяткую ўсмешку. Маня чакае, спадзяецца, што бабры пачнуць рабіць нешта незвычайнае, а мо і наўцёкі кінуцца. Але зверукі прадбачліва аціхлі й зацяліся — ім неўпанараў дакучлівыя розгляды. Адзін з іх, упёршыся носам у прадаўгаватую бляшаную паілку, пыхка пасопвае і жмурыць вочы — хаваецца ад няяркага святла.

Лівень на схоне лета

Дзень канае хутка і неўпрыкмет, не пакідаючы ў памяці бадай аніякага следу, роўна як і нашая лодка на плыткай вадзе.

Гэты раз нам дастаўся ўчастак Сожа ад рачулкі Ліпы, што па правым беразе, і ажно да самага Гомеля — з усімі прытокамі й прыбярэжнымі азёрамі.

Сёння Малінін раным-рана паехаў на базу, павёз таксама і адлоўленых пяцёра баброў. Лодка пакуль не загружаная, упраўляцца з ёй лёгка. Зрэшты, Сомава з намі ўжо няма — замест яго новы шкіпер, і таксама Іван. Хто ён?.. Зяць наш (да гэтага працаваў рабочым на смалакурным заводзіку). Каля нас круціцца Шарык — сабака, якога тыдзень таму прыдбалі ў пастухоў за пяцьдзесят рублёў. Наўрад ці звярнулі б на яго ўвагу, каб не залавілі ля бабровай нары...

Ну так, Шарык, пасучы кароў, ніколі не забываў на баброў— ганяў іх настойліва і ўпарта, пад вадой нават чуў, не тое, што ў нары ці хатцы. Уцягнуўся ў гэты занятак змалку, чым і знелюбеў свайму гаспадару, і той, калі пачуў пра даволі-такі й немалыя грошы, з радасцю збавіўся ад яго.

Сапраўды, Шарык і блізка не быў пастухом. Ён акурат нарадзіўся бабраловам: ростам малы, цупкі ў нагах, настойлівы... Адным словам — крэўны паляўнічы сабака.

Збочылі з галоўнай «магістралі» бадай ужо надвячоркам — заплылі ў вусце нейкай зусім нешырокай рачулкі з надзіва высокімі берагамі, абрывістымі, спрэс угушчанымі хмыразам-альхоўнікам, вярбою ды гонка-кучомістым вербалозам. Па ўсім відаць, бабры тут здаўна жывуць-раскашуюць. Чаму б і не жыць, калі скрозь буяе шматкалёрны дыван-травастой, густы й высокі — як не ў пояс Малініну (ён недзе каля двух метраў). Стравы бабровай удосталь, то, пэўна ж, і едакоў стае.

I што ж? Абшнарылі ўсё як мае быць, Шарык вынюхаў кожны надводны кусцік, вышукваючы бясконцыя падземныя хады й схоўні, аднак — хто б мог падумаць! — баброў не выявілі, усе іх селішчы пуставалі.

Іван, падобна, не ў гуморы, змушана пасміхаецца, няспешна падпальвае сярнічкаю самакрутку і кажа:

— Не трэба нам залазіць з лодкаю ў такую вось чамярэчу — усе бабры ў Сажы... Недзе троху ніжэй.

— З чаго ты ўзяў? — Бацька старанна высліньвае край газетнага аркушыка, памерам з ігральную карту, куды ўкручана не меней як шчопці з два махоркі. Нарэшце пыхкае дымам, жмурыцца і дадае: — Звер, як і чалавек, свой радзінны куток шануе... Хм, мне ўсё ясна: у гэтых катакомбах бабры ўзімку адлёжваюцца. Па-мойму, на тым баку закабан ёсць, старыца. Заўтра мы іх там і зажучым.

— Не хапала шчэ закабанаў — па лузе гойсаць не намераны! — Івану больш падабаецца ракою плысці, і каб толькі ўніз; пакідаць лодку не надта хоча, тым больш, калі трэба перацягваць яе ў суседні вадаём — лішнія напруга і пот.

— А ты хіба гойсаў калі? — Бацька ўзрушыўся, бо не любіць лішняга скалазубства. — Штой-та не прыпомню.

Іван, як ні дзіўна, не зрэагаваў на яго словы.

Схавалася сонца за лес, і ў нас канчаткова прапалі спрыт і ахвота ўвогуле чым-небудзь займацца. Лодку пакінулі ў рачулцы. Заснавалі бівак на беразе Сожа. Ужо добра было відаць зорку Венеру. Мне прыгадаўся верш Багдановіча, і я ўголас прачытаў яго.

Іван кухарыў — гатаваў вячэру. Я, да прыкладу, мог бы, калі б, здаецца, знайшоў сабе напарніка, пешкаваць у суседнюю вёску. Як далёка яна адсюль — не ведаю, бо ад рыбака-спінінгіста (спыніўся каля нас і паказаў шчупачыну вагою каля двух кілаграмаў) пачуў адно пра танцы, што кожны вечар ладзяцца ў калгасным клубе, ды прыгожых дзеўчанятак, якіх там збіраецца столькі, што недзе яблыку ўпасці, а хлопцаў мала, дык яны адна з адной кружацца ды прыпеўкі пяюць:

Вясёлы рыбак, успалошыў мяне не столькі аповедам пра дзяўчатак, як прыпеўкай. Пэўна ж, не адну ведае. Патрэсці б яго на гэты конт, але ж у мяне тут — ні часу няма, ні нават блакнота з алаўцом.

Іван пайшоў нарыхтоўваць дровы. За паўвярсту ад нас, на беразе, ляжыць тоўсты дубовы тапляк, які, падобна, яшчэ нядаўна тунеў у глыбінях рачной цемрадзі. Учора мы бачылі земснарад, яго абслуга займаецца ачысткай рэчышча. Сярод рабочых ёсць вадалазы, яны абкручваюць набрынялыя вадой старадрэвіны тоўстым тросам і пры дапамозе магутнага крана цягнуць на бераг, пад сонца і вецер. Лёс гэтай каладзякі, пэўна ж, такі самы. Адно ведаць бы — хто і з якой прычыны яе тут пакінуў. Няйнакш пару стагоддзяў таму плытагоны згубілі.

Іван збівае тапорыкам укаржэла-шэрхлую, спрэс адхлуплую ад камля кару і малымі абярэмцамі носіць да цяпельца, падсілкоўвае яго. Гарыць кара бясполымна, аднак ейны празрыста-сіні агніска да ўсполаху шчыпкі й дападна пякучы.

Я прачнуўся, калі быў згатаваны сняданак. Іван нешта ціха трумтумкаў у свае густа-шорсткія і наўздзіў чорныя вусы. Няма слоў, болабень — такога пашукаць, спрытны, бадай, не так на рукі, як на язык. Паэтычная натура, акурат. Ведае безліч салёна-ўперчаных народных паэмак, адна з якіх мае такую назву: «Як я ажаніўся». Пачула б гэты «шэдэўр» ягоная жонка (мая сястра), дальбог, сораму не абралася б. А вось для зубаскалаў яе мужанёк — жывы камедыянт: ад смеху рэдка ў якога слухача рабро за рабро не чапляецца. Зрэшты, чытальнік ён выключны, дарма не вучыўся, мог бы акцёрам стаць. Ну так, з ім не засумуеш: калі што — узвесяліць да болю ў жываце, а бывае — і ўзлуе да чорцікаў уваччу.

Я ўзяў за правіла купацца раніцай, якім бы надвор'е ні было. Адразу пасля сну — бултых у раку, з галавой. Хоць дождж, хоць вецер. Іван жа — пабойваецца вады, хоць і вырас паблізу Сожа. Рэдкі выпадак. Ці не маніць ён? Падладжуся як-небудзь пры першай магчымасці скупнуць хітруна — перакулю лодку і пагляджу, як плавае. Няўжо-ткі не ўмее?

Я раздзеўся, скокнуў з берага, нырцануў. Расплюшчыў вочы — і тут жа ўбачыў, злева, дуплястую каладзяку, пры якой стаяў, лёгка павільваючы хвастом, не менш як паўметровы шчупак. Не стаў палохаць яго — вынырнуў і вярнуўся на бераг, ухапіў спінінг, але блешні на ім не было. Ну так: Кірыла Аляк-сандравіч учора раніцай тры блешні ўтапіў.

— Шкада... Стаіць шчупак пры калодзе. Вялікі.

— Ёсць выйсце. — Іван кінуў мне да ног мяшэчак з соллю. — Вазьмі ў кулак, нырцані й пасып яму на хвост. Гы-гы-гы-ы... Уміг здранцвее — пузам кверху, і ты яго — за жабры й на бераг.

Я запіхнуў спінінг туды ж, дзе ён і быў (у гумовы бот Малініна), і, каб сагрэцца пасля купання, прыпусціў усцяж па беразе, але мусіў спыніцца, калі ўбачыў над абрывам засяроджанага вудара. Кажуць, рыбакі не любяць, калі нехта вось так, зніцяйкі, нахопліваецца і пачынае палохаць рыбу — нават калі й моўчкі будзе стаяць. Рыба чуе ўсё, што робіцца на беразе. I добрае чуе, і злое. Толькі сабраўся быў павярнуць назад, як рыбак падняўся з пляскатага вядзерца для ўлову, што, як відаць, заадно замяняла і ўслончык, паклікаў мяне:

— Падыдзі сюды, малец... Чым вы тут займаецеся?

— Баброў ловім.

— Высокі масквіч у саламяным капелюшы таксама з вамі?

— Малінін?.. Ён — начальнік экспедыцыі.

— Бачыў яго ў сельсавеце. Якісьці допуск уручыў старшыні, ды я не дачуў, каго ён тут лавіць сабраўся. — Паказаў на разасланы плашч-дажджавік: — Сядай. Гарбаты пап'еш?.. — I неяк замаруджана ўсеўся на тое ж самае цуд-вядзерца, нязграбна выструніўшы левую нагу ў стаптаным кірзачы крыху паўзбоч плашча, на якім былі тэрмас і два пакункі ў газетных абгортках.

— Гарбата... Гэта што за напітак? — пацікавіўся я, учуўшы новае для сябе слова.

— Тое ж самае, што і чай, адно з травамі.

— У нас таксама чай на сняданак.

— А ўсё ж — прашу... Мая гарбата з шасці траў. — I пасля, калі я апусціўся на крысо плашча, напоўніў па беражок накрыўку ад тэрмаса ўварыста-пахкай вадкасцю, потым узучыў мне акругла-важкі бутэрброд (луста дамашняга хлеба з двума скрылікамі палянгвіцы). — Уціхамір чарвяка... У вас, можа, іншыя прысмакі — тушонка?

— I тушонка ёсць. Заўтра Малінін бараніны прывязе. На вячэру шашлык згатуем. Прыходзьце. — Сказаў дый сам з сябе падзівіўся: чалавека толькі што ўбачыў, і ўжо так даверыўся.

— Не-е, бараніну не ўжываю... А вось ад бабровага мяса не адмовіўся б.

— Што вы!.. Баброў не ядуць.

— Не ўсе так лічаць. Некалі царкоўнікі з бабра смажаніну гатавалі. У гэтых хітруноў усё проста: калі бабёр жыве на вадзе, значыць, ён не звер, а рыба. У пост рыбу можна есці.

Я ведаў пра гэта — чуў ад Малініна. I далей сказаў пра царкоўнікаў:

— Яны кажухі бабровыя шылі й шапкі. З бабровага струмяню напоі рабілі й манашак порцілі... — Сказаў так і зацяўся: «Гэта ж, куды занесла?.. Уф!»

— Пра бабрын ведаю, — кіўнуў галавой не менш за мяне разгаворлівы рыбак, — а пра манашак — упершыню чую, што яны распусныя. Адкуль, малады чалавек, такія факты?

— Гэты самы чалавек, што ў саламяным капелюшы, рас-казваў. Ён — біёлаг-практык, пра бабра ўсё ведае. На кончык хваста гляне — і ўжо ведае пол звера.

— I як жа гэта?

— У самкі — кончык хваста з упадзінкай, а ў самца — бугорчыкам.

— Ты скажы, га?.. Буду ведаць, дзякуй.

Слова за слова — наладзілася гаворка. I вось, я слухаю гісторыю пра двух сябрукоў: хлопчыка Ваську і калгаснага барана Бэку, якіх адно без аднаго і ўявіць было немагчыма. Васька амаль штодня ездзіў на Бэку верхам — аісурат як і старшыня калгаса на гнедай кабыліцы Эмцы. Праўда, у Ваські не было сядла — карыстаўся ватоўкай; між іншым, ён часцяком браў сваю апранаху ў дзве рукі, распасціраў — як ёсць тарэадор! — і пачынаў махаць перад вачыма ў барана, выгукваючы:

— Бэка! Бэ-эка! Бэ-э-эка!..

Баран рашуча кідаўся ў наступ. Ватоўка ў міг вока павісала на яго пакручаста-вострых і надзіва трывушчых рагах.

Неяк надвечар вярталася атара з папасу. Вядома ж, Бэка ішоў першым. Ён вёз — не без гонару! — свайго куміра Ваську. А тут — Параска Кузёла ў калгаснай бручцы рачкуе-валтузіцца: цягне з зямлі й ніяк не выцягне таўстушчы караняплод.

Чырвоны падол ейнага андарака і ўз'ятрыў Бэку на каронны ўдар. Тую ж хвіліну ахвяра ніцма абрынулася ў мяжу і ад вялікага ўлёку знепрытомнела. Дзугнуўся вобземкі — акурат ветрам знесла з мяккай ватоўкі! — і вершнік Васька Мачок: упаў на выстаўленыя наперад рукі, і адну з іх, правую, зламаў чуць ніжэй локця.

Але гэта яшчэ не ўсё пра Бэку ды Ваську. Пачалася вайна. I нахапіліся ў вёску немцы, убачылі на ўзрэччы атару, сагналі ў гурт і давай грузіць авечак у машыны. Бэка хвалюецца, уцякае ад салдатаў. Малады афіцэр узлокціўся на плот, курыць сігару. Вецер пахіствае шырокае крыссе яго бліскучай скуранкі. Васька аклікнуў Бэку і кіўнуў на афіцэра. Зрэагаваў Бэка імгненна — у адзін скок збіў акупанта з ног, але быў тут жа працяты аўтаматнай чаргой. З гарачкі баднуў зямлю раз-другі — і знерухомеў Васька знямела глядзеў на свайго бездыханнага сябра і ўвесь, бы ў ліхаманцы, дрыжаў. Не ад страху — ад злосці. Афіцэр, як толькі падняўся, выхапіў з кабура парабелум і стрэліў Ваську ў нагу.

— Адпомсціў, — мой суразмоўца ціха ляпнуў даланёй па сваім калене і дадаў: — Маладосць — дуросць... З таго часу і жыву з куляй у суставе.

Я звярнуў увагу на веласіпед, што ляжаў у траве, здзівіўся:

— Гэта ваш?

— Мой.. А без яго я — не рыбак. На ім і ў школу езджу. Педаль правай кручу.

— Вы настаўнік?

— Біёлаг... — Падаў мне руку. — Васіль Захаравіч. Нарадзіўся і вырас на Віцебшчыне, сюды накіравалі пасля ўніверсітэта. I застаўся. Мне падабаецца тут.

Прызнацца, я ўпершыню вось так, з поціскам рукі, знаёмлюся з дарослым чалавекам, таму знарок назваўся не Шурам (не дзіця ўжо, хопіць!) або Аляксандрам (не цярплю гэтае «ндр»), а менавіта Алесем. Аняго ж, і гарбату выпіў, і ад бутэрброда ні крошкі не засталося. Галоўнае, не помню, як і ўмалоў усё. Васіль Захаравіч сыпануў мне ў прыгаршні жменю нейкіх вуглавата-шпілястых нязграбчыкаў, назваўшы іх вадзянымі арэхамі. Патлумачыў:

— Арэшкі-пацешкі. Сушаныя. Тут, па азярынах, гэтай расліны багата. I на смак нішто сабе, і здароўю ў карысць. Рэлікт трацічнага часу.

I якраз ад нашага бівака — нарэшце! — пачулася гучнае: «Э-э-а-а-э-э!..»

— Гукаецеся так? — спытаў Васіль Захаравіч.

— Выбачайце, бацька кліча, мне трэба ісці. Дзякуй за пачастункі, за цікавую размову... Няхай на вашу донку дабрэнны шчупачына зловіцца!

— Учора зяць на спінінг падцяў аднаго — два кілаграмы заважыў.

Усчаўся дождж, ціхі, абложны. Сёння бацька жартаўнік і весялун. I толькі назаўтра аціхне, ападзе настроем, калі не будзе чым пахмяліцца... Мы сядзім пад шатамі волата-дуба, балюем.

Запас пітва канчаўся. Іван ужо шкадаваў, што мала ўзялі, — надта ж спадабаўся яму «Спатыкач».

Эх, не было б дажджу — ці ж мы лайдачылі б?.. А так, во, узвялі пад дубам шацёр, разаслалі брызент, уселіся. Як чакаць — дык і дзень на схоне, а дождж і не думае ўшчукаць.

— Чарачка-каток, каціся ў раток!.. — бацька выпіў апошняе каліва і паставіў конаўку на чамадан, што служыць нам за стол. Даеў свае хлеб і гурок маласольны. — Ну, гаўрыкі, дапівайце! Што вы ўсё чокаецеся, бы маладыя на вяселлі? — Кінуў Шарыку рэшткі каўбасы, а таго не бачыў, што гэта Іванаў кусанік.

-Ну во, — узбурыўся Іван. — I дапівайце. А мне закусваць кукішам?

— Можна і кукішам, а можна хвігай і нават дуляй. — Бацька пасмейваецца. — А лепей, дзетка, гурочкам замары чарвяка. — I — да Шарыка: — Табе ж гурок не пайдзёць. Правільна я кажу? — Шарык завіхляў хвастом, падпоўз бліжэй да бацькавай рукі, крануўся мысай. — Цябе я ў крыўду не дам... Мы многае што павінны разумець: і гэтых аболтусаў — кіўком галавы паказаў на нас, — і тых балбесаў, што ў берагах хаваюцца. Каб толькі дождж перастаў. Прудзіць як з вядра, іці яго пяты... Ноч во так пабарабаніць — і сушы лапці. — Бацька цепнуў параненым плячом. — Учора круціла, гняло — знаў: пачнецца гнілое надвор'е. Чуюць мае раны непагоду, свой барометр. Але ж, хлопцы, што тут казаць? Зранку нам сёння здорава ручыла — запоўніць бабрамі ўсе лавушкі за якія дзве-тры гадзіны, гэта ж нешта значыць, га?

— Значыць тое, што нам сюды трэба было адразу ехаць, — Іван яўна папікнуў бацьку, і я чакаў, што зноў між імі пачнецца спрэчка, але нечакана бацька заспяваў:

Іван пачаў насміхацца-гарэзіць:

— Ну, тата, цяпер вам толькі на вечарынку!.. Ды ў бабскі круг. Дзе і бабры дзеліся б!

Але бацька не абарваў песню, дапеў:

Я ажно падскочыў — песню ўпершыню чую. Ну і бацька! А ўпрошваў жа, помню, умольваў, калі запісваў народныя песні ад маці, каб і ён нешта прыгадаў, дык апрача «Хаз-Булата» ніводнай і не ўспомніў. I вось — такая цудоўная песня!

Іван не маўчыць — пачынае абурацца:

— Пашыеш шубачку — каб не так. Пасля і шубачкі не захочаш, не да ясных зорачак будзе... Гэта ўжо точна!

— I дзівак жа ты, дзівак, — смяецца бацька. — З песні слова не выкінеш. Значыць, яна даўняя-старадаўняя. Некалі ж, выходзіць, нашыя продкі шылі шубачкі з баброў калі ў песнях спамінаюцца. Адкуль, от, песня бярэцца? З жыцця, так?.. Бач, усё падмечана правільна: не дзе-небудзь, а пад карэннем дуба бабры вядуцца — у лугах. I шубачкі, значыць, бабровыя былі. Чаго ж тут мудрагеліць?.. Развядзём баброў, то, пабачыш, зноў мода на такія абновы вернецца — шамрэць будуць скрозь бабровыя шубачкі, вока радаваць.

— Тата, адкуль у вас песня гэтая, пачулі дзе? — перапыняю бацькавы мары.

— А хто яе знае — знеткуль жа ўзялася. З душы проста, з сяродку... Малым чуў, ад Піліпа.

— Дык вы яшчэ паспявайце. Можа, зноў нешта рэдкае выплыве.

— Не, сын... Цяпер бы, здаецца, пайграць. Адной бы рукой. I толькі — каб тут-ка, на беразе. Вы ж, от, іграць можаце, а гармоню не ўзялі, дома пакінулі. А на гуркі не забыліся. Ці ты, — звярнуўся да мяне, — купіў пстрычку гэту, фотаапарат і больш за месяц носішся з ім — усё роўна як кот з жылай, думаючы, што мяса ўхапіў: і кінуць шкада, і глытаць моташна. Ну, скажы ты мне, калі я картачкі атрымаю? — Бацька сур'ёзны. — I чаму вас у школе вучаць?!.

— А ўсяму патроху, — з посмехам адказаў я.

— Во-во! Гэта ж, каб нечым талковым заняцца: вучыся і любі нешта такое, каб надзейнае і таксама галоўным было. Хм, фотаапарат. Грошы растранжырыў. Забаўлянку купіў. А давай скрыпачку справім?!.

— Можна і скрыпку. Я не супраць.

— Дзед жа твой, знаеш, як на скрыпачцы йграў?.. Яна ў яго руках спявала і плакала, скрыпачка тая. Я, от, і думаў: разжывуся на грошы — куплю! Але вайна перайначыла ўсё — скрыпачка мне для адной рукі й не знадабілася. То хоць бы з вас хто, маіх дзяцей, заікнуўся: «Тата, купі скрыпку». Дык — ніводзін. А ты, — бацька засмучана зазірнуў мне ў вочы, — ты проста крыўдзіш мяне. Не тое што на скрыпачцы — на гармоні лянуешся граць, пілікаеш нешта сабе пад нос, курдыячыш. Не па мне такое гранне. Надзя меншая, а, глядзі, абагнала цябе — усе танцы ўжо грае. I ноты чытае.

— Што яму гармоня ці скрыпачка?.. Яму бубен і барабанка каб. А сыграе, калі што-якое, і другі хто. Ён пад гатовую музыку збарабаніць. — Іван як толькі можа падкалупвае мяне. — Бубен жа не гармоня — купляць не трэба: зловіць ката чыйго, зброду-смятаннічка. Прыдуша, аблупіць, абрые шкуру, нацягне на бячэйку, высушыць — і бубен гатоў. Проста і надзейна, — смяецца Іван.

Я таксама смяюся.

— Смешна табе? — пытае бацька. — А вот куды ты, падумай, калі школу скончыш, падасіся? На настаўніка, знаю, не пойдзеш. Дый род наш няўдашны ў гэтым плане — не нам у настаўнікі ўлягаць. От каб на ляснічага вывучыўся! А так... Падумаць толькі, школы не скончыў, а ўжо ў песні ўдарыўся, ха! З цябе бабы смяяліся: хадзіць — ходзіш, запісваеш, а гарэлкай не частуеш. Пустое гэта дзела — песні. Я, от, і думаю: трэба не слухаць матку — паступай-ка ў тэхнікум на зверавода, як Малінін кажа. У Маскве пажывеш, розуму набярэшся.

— Баброў жа я і так, без навукі, умею лавіць.

— Не вечна будзем бабрамі займацца. Пабоўтаемся троху, а там — хто яго знае, як усё пойдзе. Можа, зноў станем быкам хвасты накручваць.

— А што?.. Узучаць быка — не прападу і з быком!

— Ты, храбрэц, не кічся дужа, — зазначае Іван, прычым надзіва сур'ёзна. — Трэба на афіцэра ісці, бо нідзе такой лахвы не знойдзеш, каб і адзявалі, і кармілі, і вучылі... Эх, мне б зараз твае гады — і хвіліны не раздумваў бы: скончыў дзесяцігодку — і ў ваеннае вучылішча, у танкавае.

— А што — у ахвіцэры можна, — згаджаецца бацька. — Калі б маёрам ці палкоўнікам стаў, то, можа, хоць боты ялавыя падкінуў бы — ваенныя, носкія!

— Ды ён ужо, калі праб'ецца ў афіцэры, і гімнасцёрачку не пажадуе для роднага бацькі, і галіфэ дзігналевыя — з канцікам! — падколвае Іван, сыпле пякоткія досціпы ў мой адрас.

— Во-во! Люблю ваенныя гімнасцёркі — шыюць іх талкова. Цывільныя сарочкі, што на жываце, што на грудзях — хоць шаром пакаці: ні складачкі, ні ўпадачкі. Няхай бы кішэні ўшывалі, як у ваенных, то бензінку было б дзе насіць...

Мы доўга яшчэ гаварылі, хоць ужо і добра ўвечарэла. Вёў рэй, можна сказаць, бацька — сучыў, як нітку з кудзелі, успаміны:

— Малым я такі быў, што ў наш канец ніхто з пацанвы чужой не пройдзе. Міха Лайбік паспрабаваў — яму ў лысіну камень трапіў.

— Імя такое — Міха?

— Мішка. Але мы яго Міхам звалі. Так прасцей. I тут, значыць, Лайбічыха, матка яго, прыбегла і давай з маёй сварыцца. О-о, сечка заходзістая была. I ён, гэты самы Міха Лайбік, стаў помсціць — сабраў каманду, то мне ўжо праходу не давалі. Ну, і зрабіў я лук. Хадзіў з ім і нікога не баяўся. Ляжаць на стану свінні, падкрадуся, хвасты ім пазвязваю, а тады з лука — хрась каторай у бок. Скуголяць чушкі, як перад убоем, і задам адна да аной пнуцца — хітрыя, робяць так, каб хвасты не абарваць. Шпілька тырчыць у сале, пахістваецца. I якраз жа ўсё гэта ўбачыў Кірыла Хрыткоў, прыпудзіў за мной, каб лук адабраць. Я адбегся і — р-раз! — пусціў пазверх запасную шпільку. Ён — хваць! — хацеў злавіць, а шпілька — дзяўбень яму ў плячо. I сурган гэты й панёсся з выкам дахаты. Зноў мне наганяй: прыйшла Хрытчыха сварыцца, матка ў запале хвоснула матузамі, штурхнула ў каршэнь і — пошапкам: «Ды ўцякай жа ты, не стой паўпрыцай!»

I яшчэ. Бацька мой ужо тады, будучы падлеткам, спагадаў людзям. Па-дзіцячы, праўда, самадумна. Гэта ж, панадзіўся быў чужых коней на начлег вадзіць: убачыць каторага на пасьвішчы, за глінішчам, падыдзе — хлеба дасць, пута зніме, на шыю каню завяжа, потым аберуч учэпіцца ў загрывак, стане на пута — скок! I ён ужо — вершнік. Конь слухаецца — нясе наўгалоп, турбавацца не трэба — выйдзе акурат на табун, дзе б той ні быў: у Чарнышыне, на Узмуце або за Гальным балотам. Там жа, з канюшкамі-начлежнікамі, пасе сваіх двух коней і старэйшы брат, Піліп, які не надта ўшчуваў свавольніка, хутчэй патураў яму. Праўда, аднойчы быў агрэў пужкай за тое, што пракусіў каню (не чужому — свайму!) ніжні грыб: бач, не даўся забрытаць. Піліп ніколі не спаў ля вогнішча. I зусім не таму, што баяўся займець прапаліну ў апратцы. Проста ён мог гадзінамі моўча глядзець на агонь і нічога не чуць і не бачыць вакол сябе. А ўранні, як толькі пачынала развідневаць, ускатурхваў меншака, і яны ўжо разам вярталіся ў вёску. I калі раптам узлавана-ўз'юшаны гаспадар каня пераймаў іх дзе-небудзь у грэбельцы, ідучы ў наступ у шалёнай нестрымі з крывой сукардычынай у руках, сыплючы, бы з рога, мацюгі-праклёны ў адрас «масырскага адроддзя», Піліп і блізка не запаляўся — цярпліва слухаў, і пасля ўжо, калі гнеў гаспадара пачынаў затухаць, ён не надта каб і ўмольна ўпрошваючы, казаў: «Зразумейце правільна хлопца: здаецца ж, нічога кепскага ў яго правінку няма. Проста пашкадаваў жывёлу, адвёў на начлег — зрабіў тое, чаго вы не ў стане былі зрабіць...» I крыкун, увачавідкі астываючы, неўзабаве супакойваўся, забываў на паленіну і запрашаў юнага канюшка ў хату на перакус. А там — яшчэ і капеек даваў, бо сапраўды, грэх не аддзячыць, калі скаціна і сыта, і напоена.

Бацька:

— Піліп, калі й хадзіў на паляванне, дык без ахвоты з ружжом па лесе брындаў. Я не прыпомню, каб ён у дзікім азарце, як Мікіта, страляў па варонах ці па тых жа — няхай і шкадлівых — сароках. Ніколі. Яму і пчолы не ў галаве былі. А вось коней — бадай як ніхто з нашых любіў: і капыты рашпілем выраўняе, і падкуе, збрую падгоніць. Усё чын чынам. Аднак і без кніг таксама не мог — трызніў імі. Ляжалі стосамі паўсюль: на яго дубовым (сам зрабіў) стале і паліцах, у каморы й на гарышчы. Куды ні ехаў — кніга заўсёды з ім; з кірмашу вяртаецца — сядзіць на возе і чытае ў сваю ахвоту. Сёй-той з усохскіх лапатнікаў пасмейваўся (грамаць — не дае гамаць), але ён — чхаў на іх дрымучыя доймы, анічога не браў да галавы. Затое бацька — гэты балюча перажываў людское судаўе і сумысля, каб лішне не вярэдзіць душу, аддаляў ад сябе Піліпа і ўсё болей з Мікітам знаўся. З ім прасцей — хлопец без мух у носе: ваўкоў абкласці — з радасцю; барсука з нары выкапаць — хоць двух; крадуноў у абходзе паганяць — таксама не супраць.

— Тата, вы пасвілі авечак разам з Піліпам. То ён ужо тады, калі й пастушком быў, кніжкі чытаў?

— Змалку ўцягнуўся. Да школы. Скажу табе — не паверыш: Піліп ну роўна ва ўсім быў на дзеда Пархвена падобны. I гэтак жа, як ён, старанна вучыўся, і чытаў запойна.

— Хм... — Мяне, бы ад холаду, перасмыкнула ўсяго. — А настаўнікам не стаў.

— Не стаў. Відаць жа, вышэй сябе не скочыш. Такі лёс чалавечы: сёння ты — анёлак, заўтра — грэшнік бяскрылы.

— Мушу, тата, з вамі не пагадзіцца. Хутчэй за ўсё і цяжка нам, што якраз-такі маем за плячыма крылы. Але, праўда, кімсьці паклычаныя: хочацца паляцець, ды... няма куды.

— Мы хіба з табой седма ў запечку сядзім? Гэтулькі дарог скалясілі!.. Не-е, мы лятаем. Яшчэ як лятаем!

— Я па-сапраўднаму хачу лятаць. Як Сяргей Лук'янцаў!

— Сяргей сяльпоўшчыкаў? Ну як жа!.. У-у, Сяргей — здаравяк. Пра малакроўе, нябось, і не чуў. А мы ў нішчымніцы жылі, хлебам з мякіны давіліся, шайморамі. Табе, сын, з Цімавымі хлопцамі не след раўняцца. I знаеш — не галься ты на прафесію ваеннага лётчыка, няма ў ёй нічога людскага. У авіяцыю, думаеш, каго сперш агітуюць?

— Адважных. Хто не баіцца вышыні. — Зрэшты, адкуль бацька ўзяў, што ў лётчыкі нехта некага агітуе? Тут я ўжо не лаўлю варон — адказваю ўпэўнена і ясна: — У лётчыкі ніхто нікога не агітуе — усе па сваёй ахвоце ідуць.

— Э-э не-е, — выбуркнуўся Іван. — Як толькі атрымаеш атэстат, дык ваенкаматавец тут жа і накіруе на медкамісію. Прызнаюць годным для авіяцыі, то хочаш ты ці не, а ўжо не адпусцяць.

— Як там будзе — пабачым пасля. А пакуль — не дужа рыпайся. — Бацька пасміхнуўся. — Ты, сын, не ў неба глядзі, а старайся на зямлі ўсё разглядзець. Учора з рыбаком гаварыў? Бач, здавалася б, як і я, калека — ні Богу свечка, ні чорту качарга. Дык жа ў мяне рукі няма. А з яго, аднаногага, які работнік? Ні ў лётчыкі не годны, ні ў кулямётчыкі. А бачыш, пры цвёрдым жалаванні, дарма што інвалід. Можна сказаць, ад дзяржавы дзве пайкі мае. Ды яшчэ ж соткі пры хаце, бясплатныя дровы, сена. I ўсё таму, што ён — настаўнік, яго паважаюць, цэняць. Галоўнае — часу на рыбалку стае, чалавек культурна адпачывае.

— Выходзіць, і мне трэба ў настаўнікі падавацца?

— Думай сам. — Бацька не настойвае, памяркоўна ставіцца да маіх разваг: — Бачыш, ні з твайго прадзеда настаўніка не атрымалася, ні з дзядзькі. А чаму?

— Не было як вучыцца.

— I так, і не... Проста яны не змаглі адарвацца ад сялянскай працы. Як адзін, так і другі. Што з Піліпам сталася? Спадзяваўся пасля школы ў гімназію паступіць, але ўся вучоба яго сабачым хвастом скруцілася — рэвалюцыя выбухнула, пачалася калатнеча-галеча. Туды-сюды — і маладосць зглумлена. Што тут можна сказаць? Скаціўся наш род, бы валун з крутога пагорка ў каламуць балацяную. Мы плёхаемся ў дрыгве ванючай, пускаем бурбалкі, а выйсця няма. Эх! — Бацька раз-другі смактануў свой, як маці кажа, сусал і пстрыкнуў яго ў бок прыцьмелага ўжо, але ўсё яшчэ жывога цяпельца. Прыслухаўся. — Эйш, бушуюць ваякі!

Гэта ён пра баброў. Іх у нас — з двума сяголеткамі — ажно дзевяць, і ўсе на беразе, у лавушках, акрытыя альховым голлем. Іван — з імі побач. З галавой і нагамі загарнуўся ў брызентавы полаг (жывая сардэлька!) і спіць сабе. Ведама ж, нейкія сны свае каляровыя, калі верыць яму, бачыць. Ці хоць раз, цікава, змірцілася яму жонка ў колеры? I ў якім?..

Мяне такі Анютка, аднакласніца (яна ў «А», я — у «Б»), так учора ў сне мілавала-цешыла, што на пабудку зусім не рэагаваў, і тады Іван — які дурында! — сунуў пад нос запаленую ватку. То і я ў адказ нешта ж абавязкова ўчыбучу, няхай адно ўспіцца.

Хм, Анютка... Прыснілася, так. Праз нейкія пятнаццаць дзён (спазняцца на заняткі не збіраюся), трэба думаць, сустрэнемся. Аднак чаму, калі мы застаемся адныя, я ўсяго толькі спачуваю ёй? Шкадую — і нічога больш. Хацелася б іншых адносінаў, больш цёплых — хоць бы й такіх, як ва ўчарашнім сненні. Хаця — не ўсё і тут, як кажуць, гладка: у сне бачыш вошы, а на яве маеш грошы. I — наадварот.

Анютка... Сінеча ейных вачэй — і мая стрыманасць, нерашучасць. На тое была прычына. (Учора вечарам Малінін з Іванам і бацька доўга гаварылі пра раскулачванне і высылку ў Сібір на пасяленне кулацкіх сямей, а з імі разам і ўсіх тых, хто шкодзіў савецкай уладзе. Малініна я так і не зразумеў — ён доўга і цярпліва даводзіў Івану, што сярод высланых былі й нявінныя, прытым большасць. Я слухаў і ажно лякаўся: нават старых і дзяцей гналі на выселкі? Божа, ды што ж за ўлада ў нас была, куды таварыш Сталін глядзеў?.. Кірыла Аляксандравіч без сумневу сцвярджаў: Сталін усё ведаў, але нічога не хацеў мяняць. I пра паліцаяў яны гаварылі: маўляў, вяртаюцца з турмаў пасля адсідкі з вялікімі грашыма, будуюцца, жывуць-раскашуюць, а былыя партызаны свету белага не бачаць ад працы ў калгасе за палачку-працадзень.)

Дык вось. Анютка таксама, як і я, у камсамоле, хоць і дачка паліцая. Бач, ёй не адмовілі. Можа, што вучыцца добра? Ці што — красуня, і камсамол без яе — быў бы не камсамолам?!.

Іван, зрэшты, на гэты конт так выказаўся: маўляў, калі б яе бацька не ў паліцыі служыў, а быў раскулачаны альбо расстраляны як вораг народа, не ўбачыла б яна ні білета з сілуэтам Леніна, ні з такім жа сілуэтам рубінавага значка. Выходзіць, паліцай — вораг, але не такі ўжо і страшны. Дзе ж логіка? Ен жа мог — а такі мог! — пусціць кулю ў майго бацьку, партызана, бо не проста так хадзіў з крупаўскім карабінам у начныя засады на партызанскія сцежкі.

Залетась, акурат вясною, калі цвіў бэз, Анюцін бацька, адбыўшы тэрмін пакарання, вярнуўся ў сваю сям'ю. Недзе больш за дзесяць гадоў яго не было дома. Цяпер робіць у калгасе. Упершыню я сутыкнуўся з ім мінулай восенню. Уразіў ён мяне, прызнацца, сваёй абыякава-ніякай знешнасцю: спакойна-ціхі, непрыкметны...

Мы, школьнікі, капалі бульбу. Анютка выбірала клубні з баразны й кідала ў вядзерца, якое, напоўненае ўкоптар, я тут жа адносіў да бястаркі з кашом-пляцёнкай. Яна не сказала мне, што маўкліва-апанураны возчык у шэрай, з вузкім брылем кепцы й рудой, пацёртай скуранцы, у галіфэ-шарсцяніках і вузкахалявых юхтавых ботах, які прымаў ад мяне вёдры, якраз і быў яе бацька. А ён і раз чэпка зіркнуў на мяне, і другі, нарэшце цыркнуў слінаю і прабасіў: «Як я поняў, ты — Герасімаў сын. З Ходарава што, аднарукі. Так?» Бач, сам з рукамі-нагамі, не паранены, таму, пэўна, не разумее, як балюча мне чуць шапялява прамоўленае ім слова «аднарукі». Я кіўнуў адно дзеля адчэпкі: усё так, маўляў, сын. I зацяўся. I больш не хацеў бачыць возчыка. Анютка пакрыўдзілася — напоўніла бульбаю вядро і панесла. I ўжо не вярнулася да мяне.

Кватэраваў я ў Лук'янцавых. Іх меншы сын, Мікола, мой аднагодак, вучыўся ў «А» класе, разам з Анюткаю. Ён падышоў, калі ўбачыў, што я застаўся адзін, і проста аглавушыў мяне:

— Ты хоць ведаеш, што з паліцаем гаварыў?

— Гэты возчык у паліцыі быў?

— Ён — Аньчын бацька.

— Ды ты што?!. — аслупянеў я.

— Здраднік. А ты з яго дачкой заігрываеш...

— Яна мне падабаецца.

— Закахаўся?.. — Мікола адвёў вочы ўбок і замоўк.

А я ўсё ніяк не мог супакоіцца: бацька маёй каханай — служыў фюрэру? Няма слоў — як ёсць красуня, міжволі даецца ў вочы, а гэтак абняслаўлена. Я спачуваў ёй, а разам з тым і ўжо чужыўся яе. Ды ўсё роўна Анютка падабалася мне, як, зрэшты, і Міколу, хоць ён і не падаваў выгляду.

Увечары я сустрэўся з Анюткай. I спатканне нашае — на што я вельмі спадзяваўся! — магло б закончыцца пацалункам, калі б не мой дурацкі папрок у яе адрас: маўляў, навошта было ўступаць у камсамол, маючы такога бацьку — паліцая-гарыдаўца? Анютка назвала мяне дурнем і той жа міг знікла за новай — з шалёўкі — брамкаю.

Я ўжо, відаць, і занадта заглыбіўся ў свае развагі-ўспаміны, таму не адразу ўцяміў, што бацька хоча ад мяне:

— Клаўся б і ты спаць. Не глядзі, як варожка, на вуголле.

— Што вы сказалі?

— Чым так занепакоены? Кладзіся спаць.

А-а, ён кажа, каб і я ўкладваўся. Які сон? Заўтра ж мы наўрад ці будзем лавіць баброў, бо, уласна, няма чым — усяго тры лавушкі свабодныя, і можна выспацца. Малінін абяцаўся ўчора быць, пад вечар. I во — недзе затрымаўся. Не дзіва: апрача нас, у яго — яшчэ тры бабралавецкія брыгады, а машына адна на ўсіх. Бацька ўпэўнены, што Малініна няйнакш затрымаў Мікіта: ці не павёз ягоную хеўру куды-небудзь бліжэй да хаты. Як жа! Ні Мікіту, ні яго памагатым тут не падабаецца, і перш за ўсё тым, што Сож шырокі, суднаходны, і бабры пераважна ў азёрах летуюць. Пэўна ж, і Дзямід навастрыў лыжы, бо яму таксама ёсць дзе лавіць: вышэй Чэрыкава Сож — гэтакі ж, як і ля Бакава, і проста кішыць бабрамі...

Сож зачараваў мяне. Над блакітнай таемна-дрыготкай роўняддзю кучаравіцца туман, ахінае нахіленыя над ракой вербы, чапляецца за вяршаліны маладых кражыстых дубкоў. Сет-ка сонечных промняў нагадвае залатыя струменьчыкі ціхага бязгучнага дажджу, які хавае ў сабе, здаецца, ачышчальную сілу, хараство і цноту.

Неўзабаве лаўлю мерны гул маторкі. Гэты гул паступова нарастае, званчэе, пераходзіць у рокат — і чым бліжэй, тым больш рэзкі, настойліва-неадступны.

— Канчай там, чуеш, дрыжыкі калаціць! — голасна кінуў мне бацька, ідучы скрай надрэчнай гліністай стромы.

Што ж, калі ўжо загадвае так, то, трэба думаць, ёсць у яго нейкі цікавы план, і зараз, пакуль будзем снедаць, падзеліцца з намі. I мы прымем ягоны план як належнае і абавязковае. I не болей чым за паўгадзіны пастараемся быць гатовымі на любыя пераходы — гэта, калі бацька ўзбіўся на азярыну з бабрамі й трэба адпраўляцца туды без лодкі.

— Раскуляшэў нешта твой вермішэль, Іван, — заўважае бацька. — Зацірку зварыў. I халодная ўжо — студзіць не трэба.

— Дзе ж вы гэтулькі сноўдалі? — азваўся Іван, лежачы ля вогнішча. — На ўсё ёсць свая пара. — Канешне, сам ён пад'еў ужо і нават паспеў перакурыць.

Пакуль снедалі, міма нашага бівака пратарахцела лодка бакеншчыка. Рухавічком на ёй быў звычайны дызельны пускач.

Іван доўга глядзеў услед бакеншчыку, аж пакуль не страпянуўся:

— У мяне такі ж самы пускач наўвеце ёсць — у браценіка майго. Магнета б — і будзе свая маторка!

— Магнета? У нас валяецца нейкае ў паграбні. З трактара-калёсніка. Праўда, кантакты збітыя, але ж іх замяніць можна.

— Магнета ёсць?! — Іван падхапіўся, забегаў па біваку. — А вінт я сам зраблю — вылью з алюмінію. — Спусціўся да вады, прайшоў па лодцы ў карму, сеў і доўга планаваў, як і дзе пры-ладкаваць матор. Хвілін праз колькі вярнуўся да нас. — Вось што, — сказаў ён узрушана. — Адпускайце мяне двору — праз два дні матор прывязу!

— Можна... Але каб не загуляў там.

— Не да гуляў, — заключыў Іван.

Бацька, выходзіць, паверыў у Іванаву задуму, значыць, быць нашай лодцы маторкай. Бацька:

— Ужо ж і на бензін не забудзь. Там якраз і каністра ёсць, у паграбні. Убачыш.

— Дык я магу адчальваць? — Іван у нестрымі, гатовы тут жа пакінуць нас. — Вечарком дома буду. А заўтра з'езджу ў Чэрыкаў да браценіка, пускач забяру.

— Не-е... Так не выйдзе, — раптам пярэчыць бацька. — Спачатку аббамбім возера, якое тут я нагледзеў, а ўжо затым, калі Малінін пад'едзе, пабачым, што рабіць. Можа, колькі дзён і засталося пабоўтацца, то і без матора ўправімся. А ўжо налета пастараемся зрабіць лодку, прыстасуем да яе матор — і ўсе бабры нашы! Як дазнаемся, колькі на базе баброў, тады й будзем планаваць.

— Хай сабе і так. Але я ўжо не сяду за шкіпера, пакуль не пастаўлю ў лодку матор, — сказаў, як адрэзаў, Іван.

— Ну, аб гэтым пазней пагаворым, не гарачыся. А цяпер — гайда! — дае каманду бацька. — Недалёчка адсюль паром — там і пакінем лодку са шмуткамі. Малінін не абміне, калі на возеры затрымаемся. Паромшчыка папярэдзім — ён яму скажа, дзе нас шукаць. — Бацька не сеў у лодку — берагам пайшоў да парома.

Іван, здаецца, і сапраўды рашыў быць гаспадаром сваіх слоў, кажа:

— Правязі мяне сёння, а я цябе, калі пастаўлю матор, з вецярком буду катаць! Не крыўдуй, але ж па цячэнні й трэска плыве. — Ён яўна насміхаўся з мяне — ці не спадзяецца, што не спраўлюся з лодкай?

Я ўзяў вясло — не прывыкаць. Ціха, але лодку ганю. Цяжка ідзе, перагружаная. Плынь памагае. Іван сядзіць у наску, на брызенце, і не сунімаецца:

— От, пабачыш, матор я дастану! Не ўдасца пускач сабраць, дык у Яшкі Рубана тарахцелку яго забяру. Яму ўсё роўна яна не спатрэбіцца сёлета.

— А дзе яго лодка? — пытаюся ў Івана. — Была ж, здаецца, і нядрэнная.

— Была ды сплыла. За Старай Туўкачоўкай знайшоў яе з прасечаным днішчам. Нехта здорава пазругваўся. — Іван лёг на брызент, закінуў рукі за голаў. — Эх, з маторам нам тут лахва будзе!

Бацька, пакуль мы плылі, бадай што ўволю нагаварыўся з паромшчыкам. Яны сядзелі ля будана, укрытага парыжэлым сенам, курылі.

Прычаліў я там якраз, дзе паромшчык бярэ ваду. Брыж берага адхоніста-пакаты й напалову ў рацэ. Іван скочыў на бераг, лодку ўсцягнуў як можна далей на сухое, каб пры разгрузцы не так зыбалася.

Неўзабаве Іван узяўся паіць баброў.

— Можа ж, мы позна вернемся. То няхай пап'юць, парадуюцца. Вечарам, калі ўходаемся, не да паення будзе.

Пакуль Іван займаўся бабрамі, паромшчык — са шкляным вокам і бяспалай левай рукой (мясцовы «мінёр») — не знаходзіў месца ад радасці:

— Хлопцы, і надаўга вы да нас? Хуць мне, чэсна вам кажу, весялей будзе — усё-ткі ж не адзін, га? Хуць на танцы з кім будзе хадзіць... Пойдзема сянні на танцы, га, хлопцы?

— Пойдзем, — азываецца лена Іван.

Я ўпотай разглядваю паромшчыка. З левай вачніцы, дзе кругліцца шкляное вока з блакітнай «зрэнкай» і бела-матавым «бялком», штохвілінна коцяцца слязінкі — адна за адной, як пацеркі. Паромшчык цярпліва выціраецца хусцінкай, якую трымае ў руцэ, не хавае ў кішэню.

Бацька спачувальна спытаў:

— Чаго йта сляза так бяжыць? Непарадак з вокам — пакажыся, братка, дохтару.

— Абморгаецца — яму, воку майму, не раджаць, — сказаў надзіва бесклапотна і нават весела, цепнуў плячыма і рагатнуў: — Гых-ха-а... Знаеце, купацца заманулася. Бултыхнуўся з берага, а вока, шэльма, слізганула на дно, лягло, знацца, між ракавінак. Каб у якой калдобіне, дзе, скажам, стаячая вада. А ў Сажы на дне заўсёды роіла: плынь віруе, круціць пясчынкі — і нічагусенькі не разабраць. Ракавінкі блішчаць, пераліваюцца маціцай. I вока між іх. Шукаю, мацаю — нямашака!.. А тады ўсё ж удала нырнуў — натрапіў. Дастаў свой безік, гых-ха-ха-а...

Сіняе возера — бабровы рай

Яго акружалі дубы, і толькі блізка паўз бераг спорна кусцілася лаза.

— Без лодкі мы тут не дадзім рады, — апаў духам Іван. — Не-е, пацешымся толькі, ніводнага не ўхопім.

Бацька, аднак, спадзяецца на ўдачу. Ён ужо ведае, у якіх мясцінах лёжкі: Шарык выявіў ажно тры, і цяпер заставалася без шуму-гаму размеркаваць лавушкі так, каб загадзя не ўспудзіць, не ўпусціць зверукоў.

— З лодкай — гэта праўда! — і прасцячок не прамажа, — роздумна прамаўляе бацька ў адказ Івану. — А мы павінны без лодкі ўправіцца.

— У такім разе Шурку давядзецца порткі знімаць, — пасміхаецца Іван і спачувальна глядзіць на мяне.

— А я думаю, што якраз табе і не зашкодзіць скупнуцца, — не сказаў — заявіў бацька.

— Чур, я ў гэта чортава пекла і не падумаю лезці, — Іван насупіўся. — Адно што — плаваю як абух, і потым, пасткі — яго абавязак, — кіўнуў у мой бок. — Я — лодку ганю. Я — шкіпер.

— Во йта шкіпер — ляжаў у лодцы, дрыхнуў!.. — усклікнуў голасна бацька. — Бач, заявіў, што без матора не сядзеш за вясло. Адмовіўся лодку гнаць — расстаўляй лавушкі.

— Хм, уламалі — іду на перамір'е, здаюся. — Іван кінуў асмалак цыгарэты ў ваду. — Калі б я гэтак во, як бычок, плаваў і то наўрад ці адважыўся б лезці самахоць у такую неймаверную стынь. — Пасміхнуўся: — А ваапшчэ-та, пры ўмове, што па прыездзе Малініна мне чакунца паставіце, палез бы, відаць.

— На чакунца не спадзявайся — Малінін можа і не прыехаць сёння. — Бацька старанна затаптаў свой недакурак і з прытоенай высмешкай дадаў: — I праўда, куды з такімі белымі нагамі ў ваду лезці — баброў распужаеш, чаго добрага, сухапутам у Сож матануць...

Ставіць лавушкі мне давялося. Ух жа і холад: не возера — лядоўня. Прыбярэжнае дно не гразкае, і я бясшумна, без бурбалак, падкраўся да нораў і ціха, каб дачасна не ўспалашыць баброў, стаў адну за адной апускаць лавушкі ў ваду, падводзячы кожную аж пад самы бераг, пад лазовую навісь.

Але ж і ёдка-сцюдзёная вада — проста сцінае ўсяго: выходзіць, і ў холада ёсць свая механічная сіла, не толькі ў цяпла. Возера нездарма чыстае — няйнакш крыніцы са дна б'юць. Многа крыніц!

Іван паспачуваў мне:

— Скарэй уляпётвай на бераг, не сядзі там доўга.

Ідзі-тка, клапатун, дроў назбірай ды цяпельца развядзі, — распарадзіўся бацька, а сам узяўся абсякаць лазовае вешша: шумець ужо можна — тры лавушкі (астатнія з бабрамі) на хадах. Праўда, калі ён пачуў ад мяне, што пад вадой яшчэ больш патырчак, іх ніяк не абсячы, расчаравана выдыхнуў з сябе: — Ы-ых-х... Што ж, паспрабуем гнаць.

I вынік: з пяці баброў, якіх Шарык вытурыў з толькі што абстаўленых нораў, не прамінуў пасткі ўсяго адзін.

— Э-э, хлопцы, калі ўжо ведаем, што бабры тут, то можна й лодку сюды прытарабаніць... Яшчэ б парачку абхітрыць сёння — і дос, сушы лапці. — Да Шарыка: — Як думаеш, спец?

Шарык дагодліва завіляў хвастом, памкнуўся наперад — гатовы, маўляў, пудзіць звера, не падкачае, адно не трымайце яго!

Іван так і не распаліў касцярка, і мне давялося грэцца бегам. Тым часам бацька з Шарыкам абышлі возера, але на баброў нідзе не ўзбіліся.

— Ну, што я казаў?.. — Іван нібыта і рады, бо ўсё выходзіла па-ягонаму — баброў у гэтым возеры мала: адзін-два, не больш. — Перастарак нейкі з перапуду гнёўся, лавушкі калаціў, а вам падалося, што тут іх цэлы табун. Вы гляньце на яго — большы за лавок. Такі цяльпук.

— Бяры яго і шуруй, казака, да лодкі, абед вары.

— Абед?.. — здзівіўся Іван. — Дык жа сёння не мая чарга — кухарыць Шурка.

— Слухай, работнік, такую тваю няхай стане!.. — узрушыўся бацька. — Увесь час будзеш во так пастыляцца? Я — слова, ён — дзесяць! Не-е, такія памагатыя мне не трэба.

— А вы не прымайце ўсё за чыстую манету. Мала чаго я начапушу — прывык на смалакурні з Яшкам Рубанам перабрэхвацца, і з вамі цягне падражніцца.

— Як жа не прымаць?!. Знай: закабункаў тваіх не пацярплю, вушы затыкаць не стану.

— Ды не крыўдуйце вы, — пайшоў на папятную Іван.

— Ладна, ступай да лодкі, — распарадзіўся бацька і заклапочана дадаў: — Штой-та мне паромшчык не прыглянуўся, баюся, каб там баброў не павыпускаў.

Іван пайшоў.

Мы яшчэ раз абышлі возера, і зноў тое ж самае: бабры як растварыліся ў вадзе. Проста загадка нейкая. Няйначы у глыбінныя норы пахаваліся, у свае ціхія заглушы. Таксама і ў суседнім азерцы, удвая меншым, што непадалёк ад Сожа, Шарык не выявіў баброў.

Паабедаўшы, мусілі плысці ўніз, да першай вёскі, каб там ужо і заначаваць. Ля парома заставацца з бабрамі не рашыліся: хто ні едзе, хто ні плыве — і абавязкова спыняецца, каб пабачыць звера. Лішні клопат і тлум, што якраз і раздражняе бабра-нявольніка — пачынае матлэшыць лавушку, да крыві збівае нос і ламае зубы-разцы.

Пакуль мы бавіліся на возеры, хтосьці сцібрыў наша вясло. Можа, якраз сам паромшчык і прыхаваў: ясеневае, лёгкае, зручнае — Сомаў рабіў.

Іван адарваў з парома шалёўку, зрабіў такую-сякую апочыну — і вось, гоніць лодку, грабе патроху...

Неўзабаве сустрэўся нам рыбак — насаты, пажылы дзядзька. Сядзіць у старой пласкадонцы, і нос яго далёка відзён — вудаю тырчыць, адно без лёскі.

Бліжэй падплылі, параўняліся. Нос дзядзькаў схілены ўлева. Шчокі ўпалыя, такія, што нібы знутры, у роце, склееныя адна з адной.

Дзядзька загаварыў:

— О-о-у, хлопцы, як жа вы такой ламачынай грабяце?.. — Наблізіўся, зазірнуў да нас у лодку. — Гэта што ж вы такое запаймалі?

— Запаймалі тхароў, — пажартаваў Іван.

— Гм... Бабры. — Не прыняў жарту дзядзька. — Як жа вы іх чэрпаеце з вады?

— Гэтымі во снасцямі, — паказаў я на дзве незанятыя лавушкі, што ляжалі споверх укрытых сенам баброў.

— Пералавілі б вы іх усіх, а то рыбу ядуць, пражоры, зводу на іх няма, выблідкаў гэтых.

— Няпраўда, бабры не ядуць рыбу, — я ўзлаваўся на дзядзьку.

— Няўжо не ядуць?.. А што ж яны, па-твойму, ядуць?

— Бабёр — грызун, ён любіць кару лазы, асіны, траву... Рыбу выдры ды норкі ядуць. — Субяседніка майго ані не здзівілі гэтыя довады, ён глядзеў на мяне, як на няўцямца, недарэку.

— Нешта ж вы так, га?.. — перавёў недаўменны позірк на Івана. — Як можна без вясла на вадзе? — I — спачувальна-дагодліва, зычліва: — То, значыцца, вы мяне вымушаеце сваё вам аддаць.

— Напраўду можаце уступіць нам вясло? — зацікаўлена спытаў Іван. — Вы нас здорава выручыце.

— А закурыць дасцё?

— Махорка ёсць. — Я дастаў з чамадана васьмушку табакі (бацькаў запас) і аддаў дзядзьку, а той у сваю чаргу ўручыў Івану вясло. I што? Тут жа ўзяў са дна лодкі новае, запасное, зрэшты, такое ж нягеглае, як і гэтае, што ўжо стала нашым.

Іван паспрабаваў грэбці — можна, хоць з непрывычкі й нязручна: вясло крываватае, хіліць гэтак жа сама, як і дзядзькаў нос-рубільнік, улева. Лявак нейкі, а не чалавек.

Толькі падумаў я так, як тут жа пачуў:

— О-оу-у!.. — гугнява, у нос, прадудзеў дзядзька. — Табакі мне мала — вясло дубовае, крэпкае, а вы ўсяго адной васьмушкай адрабіліся. Што ў вас яшчэ ёсць? Можа, якіх пару рублёў даклалі б у прыдачу?

Мы натрэслі з кішэняў недзе капеек з трыццаць. Дзядзька палічыў манеткі й ваўкавата буркнуў:

— Мала... Вы начаваць у нашай вёсцы думаеце?

— А яна далёка адсюль? — спытаў Іван, гатовы прыналегчы на вясло і размінуцца нарэшце.

— Блізка, за паваротам... Вы каля трэцяй па ліку лазні прычальвайце — гэта мая. Магарыч мне паставіце. А я рыбкі пастараюся на закусь налаташыць.

I тут мы пачулі гуд машыны й трубны голас Малініна:

— Э-э-э-а-а-э-э!.. — крычаў ён непадалёку.

Бацька быў наперадзе нас, адгукнуўся на зовы, прытым акурат гэтак жа, як і Малінін, — па-тарзанску.

Дзядзька-рыбак перад тым, як развітацца, зняў сваю бывалую шапку з пакамечаным казырком, зачэрпнуў вады й напіўся.

З Малініным прыехала да нас незнаёмая жанчына. Шарык забрахаў, ускочыў у лодку — як жа, баброў ён аддаваць не хацеў.

— Пабрашы на іх, задай прыязджанам страху! — навучае бацька Шарыка і пасміхаецца. Затым да нас звярнуўся: — Баба нейкая з кабіны вылазіць, бачыце?.. З чаго б гэта?

Тыя падышлі, сталі вітацца. Шарык, няспешна з'еўшы Пецькаў пачастунак — ладны кавалак смажанай пячонкі, лёг і заспакоіўся: маўляў, вы там гаварыце, а мне баброў сцерагчы трэба.

Неўзабаве ўсе мы сядзелі на беразе Сожа, і Малінін гагатаў, нібыта гусак:

— Го-о, тут бы лета правесці, га?!.

— На будучы год мяне ўключыш у састаў брыгады Герасіма Андрэевіча, — смеючыся, гаварыла Вольга Раманаўна, якая, аказваецца, была ў Малініна за бухгалтара. — Я і кухарыць умею, і з лодкай магу ўпраўляцца. На байдарцы першае месца заняла на раённых спаборніцтвах. Вопыт такі-сякі маю.

— Чуеш, Андрэевіч? — Малінін падміргнуў бацьку. — Яшчэ адзін нахлебнік на тваю галаву, — усцешна рагатнуў і заціх на хвілю. Потым сказаў узбурана: — От, можна ставіць палатку і жыць!.. Трэба ж, такое месцейка здобнае. Тут жа рыбы-рыбы, а я, здаецца, блешні не ўзяў. Ну так, забыў на базе.

— Не доўга б ты пажыў у сваёй дзіравай палатцы — дажджы прагналі б у Маскву, — заўважыла Вольга Раманаўна. — Лічы, восень ужо, раздолле скончылася.

— Ой, Раманаўна, ды куплю я новую палатку, уцепленую, адно дай згоду хоць дзён пяток пабыць тут разам са мною. Шчупакамі абкармлю! — Малінін пасміхнуўся, ласкава гледзячы ў блакітна-мройныя вочы жанчыны, потым як бы спахопліваецца і кажа нам: — Хлопцы, усе гэтыя бабры пойдуць звыш плана... Закончаны ловы. Мікіта з Дзямідам ужо разлік атрымалі, адно вы засталіся. — I — да бацькі: — Гэта праўда, Герасім, што вы тут у падземным возеры бабра ўзялі?

— Што шчэ за возера — падземнае?.. — здзівіўся бацька.

— Тое самае, дзе вы былі. Блізка адсюль. Калі верыць паромшчыку, дык яно злучаецца з Сожам глыбінным тунэлем. — Малінін здзіўлены да непаразумення. — Ну як жа так, Гёрасім? Не чуў пра падземнае возера?.. Гэты раз бабры здорава цябе надурылі. Месцейка ў іх тут — лепшага не трэба!

Праз гадзіну наша машына была ўжо на шашы. Мы вярталіся ў Чэрыкаў на базу.

Бядоты бабровага племені (Замест эпілога)

Беларусь — край блакітных азёраў, крыштальна-чыстых рэк, крутыя берагі якіх густа ўсеяны лазой і вярбою, дубняком і вольхаю; гэта край шматлікіх балот і балотцаў з паўсюднымі рачулкамі, крыніцамі й раўчукамі, дзе багата прынаднай спажыўнасці: чароту, аеру, трыснягу, белых і жоўтых гарлачыкаў, вадзянога арэха, а таксама асіны, кара якой для бабра амаль што далікатэс.

Увогуле ж, па харчаванні ў баброў няма канкурэнтаў. Хіба толькі андатра. Але яна зусім не пражорлівы звер, і нярэдка яе пасяленні можна бачыць непадалёку ад бабровых.

Як правіла, там, дзе жывуць бабры, водзіцца многа ўсялякай рыбы, бо мясціны гэтыя вельмі зручныя для нерасту, маюць безліч хадоў, у тым ліку і старых, забытых, куды рыба найчасцей і заходзіць на днёўку. Зімою ў бабровых азёрах рыба ніколі не прытхаецца, праз берагавыя лёхі-прадушыны вада ў любыя маразы дыхае — папаўняецца кіслародам.

Калі мала корму або вадаём забруднены, там бабры надоўга не затрымліваюцца. Бывае, што ў пошуку прыдатных умоў яны рашаюцца на многакіламетровыя вандроўкі сухапутам. I хаця ў бабра надзвычай востры слых, тонкі нюх і не абы-якая кемлівасць, ён, бывае, рызыкуе сабой: непаваротлівы ціхаход, безабаронны й лёгка даступны для нападу, уразлівы — трапляе часам на закусь ваўку, рысі, а то і ў рукі браканьера.

Стыхійнае рассяленне баброў немагчыма без значных страт. Зрэшты, колькасны рост пагалоўя звера ў перанаселеных раёнах рэзка скарачаецца, што само па сабе зразумела. Да таго ж яшчэ, бабры цэлымі сем'ямі ўступаюць у працяглыя «войны», наносячы адзін аднаму смяротныя траўмы, — і толькі з-за таго, каб не пусціць чужака ў свае ўладанні, на абжытую вотчыну.

Звычайна там, дзе нізкія берагі, што па вясне поўнасцю затапляюцца вадой, бабры будуюць сабе так званыя хаткі, прытым шматпавярховыя, з комплексам утульных «пакояў», усцеленых адмысловым паркетам — сухімі лазовымі стружкамі. Памеры хатак залежаць ад вясновай вады: чым вады болей, тым хаткі вышэйшыя. Пры гэтым старыя бабры (бацькі) не гоняць сваіх дзетак на неабжытыя ўгоддзі — уступаюць ім сваё абжытае селішча, а самі, калі адпавядаюць прыродныя ўмовы, паблізу ўзводзяць новую хатку ці проста пашыраюць старую (у рэках і азёрах з высокімі берагамі капаюць норы), каб разам з дзецьмі выходзіць уначы на прагулкі, аберагаць іх.

Бабры здзіўляюць чалавека і такімі складанымі збудаваннямі, як плаціны для ўтрымання вады, якія часта можна бачыць на балотах з невялікімі рачулкамі. Плаціны, зробленыя з паленцаў і гразі, надзейна перакрываюць раку і ўсё лета падтрымліваюць неабходны для баброў узровень вады.

Тое, што бабёр, калі параўнаць яго з іншымі грызунамі, высокаразвіты, яшчэ не значыць, што яго можна лёгка прыручыць, скажам, як сабаку ці ката. I ўсё ж — гэта бадай адзін з самых блізкіх да хатніх жывёл і адзін з самых гаспадарлівых звяроў. Ён імкнецца зберагчы свае кармавыя ўгоддзі, што знаходзяцца ў раёне пасялення. I толькі малыя бабраняткі маюць права на пэўную раскошу — адшчыкнуць сакаўную галінку вербалозу ля свайго селішча і паласавацца ёй.

Часам даводзілася бачыць і такія дзівосы, калі падгрызеная бабрамі асіна чаплялася голлем за суседняе дрэва і завісала. Што ж рабілі бабры? Ва ўсякім разе, не адступалі й распачатай справе надавалі далейшы ход — падразалі дрэва з камля, як дастаць, зноў. I працавалі да тае пары, пакуль кучмастая вяршаліна не падала долу. Так і хочацца верыць, што гэтая іх рацыяналізацыя — самы звычайны разлік, а не прыродны інстынкт, як сцвярджаюць вучоныя.

Людзі здаўна надавалі бабру асаблівую ўвагу. Адных ён вабіў тым, што футра яго заўсёды ацэньвалася значна вышэй за сабалінае. Другія ж — бачылі ў ім разумную істоту. Нярэдка прыручаных бабранятак індыянкі кармілі ўласным малаком — акурат як і сваіх грудных дзяцей.

Сярод рускіх памешчыкаў і беларускай шляхты было прэстыжным разводзіць побач з маёнткамі — у азёрах ці нават сажалках — баброў з чорнай афарбоўкай. Так прынцэса Альдэнбургская, напрыклад, у 1886 годзе завезла ў сваё родавае памесце Рамонь, што было ў Варонежскай губерні, пяць беларускіх баброў. Багацейка захаплялася не толькі паляваннем — яна трымала багаты звярынец з рэдкімі звярамі й птушкамі. Прывезеных баброў загадала выпусціць у невялічкае возера, якое папярэдне абнеслі частай металічнай сеткай. Ды бабры не пажадалі жыць за кратамі й падчас паводкі ўцяклі з няволі — перайшлі ў раку Усманку і паступова пачалі абжываць бліжэйшыя вадаёмы.

У Расійскай імперыі паляванне на бабра афіцыйна лічылася забароненым. Але толькі афіцыйна — употайкі бабровыя гоны вяліся няспынна на працягу многіх стагоддзяў. Каштоўны звер катастрафічна знішчаўся паўсюдна, бо ўсе, хто меў магчымасць упаляваць бабра, вышуквалі яго зімой і летам. За бабровае футра замежныя камерсанты плацілі чыстым золатам.

Выміраючы прамысловы звер — такі прысуд быў вынесены бабру. Пад канец XIX стагоддзя засталося ўсяго некалькі бабровых калоній на Беларусі ды на Паўночным Урале. У нас — з прычыны непраходных балот, адсюль і маладаступнасцю да бабровых хатак; на Паўночным Урале баброў аберагалі мясцовыя жыхары, прыезджых прамысловікаў не дапускалі на бабровыя тоні.

Вядома, што раней, чым дзе, бабра не стала ў Англіі, якая з гэтай прычыны ператварылася ў аднаго з актыўных пакупінікоў бабровага футра — гэтак жа, як затым і Францыя, і шэраг іншых краін. I толькі Амерыка працягвала пастаўляць футра канадскага бабра на міжнародны аўкцыён вялікімі партыямі. У Канадзе, зрэшты, былі таксама і белыя бабры, якія мелі выключны попыт у Еўропе, што і абумовіла іх поўнае вынішчэнне як віду. А між тым яшчэ ў 1820 годзе французскія камерсанты ацэньвалі вычасаны з белага бабра пух па 18 франкаў за фунт, у той час калі столькі ж ад еўрапейскага каштавала ўсяго б франкаў. I не дзіўна — многія рускія гандляры падмешвалі ў бабровы пух каціную поўсць, менавіта з гэтай прычыны цэны на іх тавар былі занадта нізкія.

Адразу ж, як толькі знікла з рынку футра белага канадскага бабра, першынство перайшло да еўрапейскіх (рускіх) баброў з чорнай афарбоўкай.

У краінах Заходняй Еўропы доўгі час трымалася мода на бабровыя капелюшы, якія называліся касторавымі (на лацінскай мове бабёр — каstоr). Вырабляліся капелюшы з бабровага пуху, і той, хто насіў такі галаўны ўбор, нібыта ніколі не пакутаваў ад мігрэні, меў чэпкую трывалую памяць.

Палявалі на бабра не толькі з-за яго адменнага футра. На так званы бабровы струмень быў яшчэ пільнейшы попыт. Гэты «цудадзейна-лекавы» сродак прадавалі на вагу золата, бо лічыўся панацэяй ад многіх хвароб, у тым ліку ад істэрыі й старасці. У 1865 годзе доктар Марыус выдаў кнігу «Кастаралогія», у якой надаваў струменю проста легендарную гаючасць. Па яго рэцэптах каля пяцідзесяці лекаў былі папулярнымі больш за стагоддзе. Адзін кілаграм струменя ад рускіх баброў па тым часе каштаваў у Германіі 1100 марак, ад канадскіх — усяго толькі ад 80 і да 240. I ўсё ж такі знайшоўся вучоны, які рашуча выступіў супраць лекавых уласцівасцей бабровага струменя і прапанаваў пазбавіць ад яго ўсе аптэкарскія арсеналы. Гэта быў прафесар Манка. Сваёй кнігай «Асновы тэрапеўтыкі» (1896) ён зрабіў бадай што пераварот у медыцыне. Бабровы струмень адразу ж абясцэніўся, і толькі ў народнасцей табольскай Поўначы — вагулаў, асцякоў, ненцаў — ён па-ранейшаму шырока прадаваўся, але ўжо не як лекавы сродак, а прымянялі яго выключна ў бытавых і рэлігійных абрадах.

У наш час бабровы струмень асвоены парфумнай прамысловасцю — яго спіртавы экстракт значна ўмацоўвае стойкасць паху духоў, робіць іх высакаякаснымі, што, уласна, і надало струменю новыя магчымасці. Калі раней знакамітыя французская і англійская парфумныя фірмы выкарыстоўвалі для вырабу вышэйшага гатунку духоў мускус кабаргі, спермацэт кашалота, а то і штучныя сурагаты з блізкім да мускусу пахам, то цяпер бабровы струмень з'яўляецца незаменным рэчывам у гэтай справе.

На Беларусі вось ужо каторы год вядзецца промысел баброў Так, час выстаўляе свае патрэбы: і бабёр, і выдра, і норка, і куніца ды іншыя звяры з добрым футрам — усё гэта мяккае беларускае золата, якое пры правільнай арганізацыі пушной гаспадаркі можна здабываць пастаянна і ў вялікай колькасці. Беларусь, калі можна так сказаць, — бабровы мацярык, вялікая бабровая зямля. I каму ж, як не нам, беларусам, на поўным сур'ёзе заняцца ўзнаўленнем нацыянальнага промыслу — бабровымі гонамі! Усё для гэтага ёсць. Нестае адно сапраўднага гаспадара, які ўзяў бы на сябе такі далікатна-адказны, нялёгкі абавязак. Як відаць, лясгасы з гэтым не спраўляюцца, бо сярод леснікоў, якія бадай усе маюць стрэльбы, браканьераў удвая болей, чым сапраўдных ахоўнікаў прыроды.

Здавалася б, ну навошта сёння леснікам стрэльбы? Адно каб лесапарубшчыка застрашыць?.. Нехта, можа, і застрашыць, а пасля з лёгкай душой заб'е бабра і яго каштоўнае футра завязе на пражэрліва-непераборлівы расейскі рынках.

Сапраўды, з бабрамі ў нас усё яшчэ няма парадку — хто іх толькі не знішчае, хто не нажываецца за кошт бабровага каштоўнага футра. Прычасныя да гэтага і шматлікая армія браканьераў, і несумленныя, выпадкова трапіўшыя ў прамысловікі паляўнічыя, а найбольш — раўнадушныя да роднай прыроды кіраўнікі, высокія тытулы якіх нярэдка шэрай мярэжай засцяць ім белы свет.

Да нядаўняга часу бадай ці не каторы год запар працягвалася інтэнсіўная асушка беларускіх балот, выпрамленне рачулак і знішчэнне прыбярэжных хмызнякоў. А між тым у гэтых вадаёмах і хмызняках на працягу тысячагоддзяў знаходзілі сабе заўсёдны прыстанак самыя розныя звяры й птушкі. Шматлікія насельнікі балот змушаныя былі пакінуць свае крэўныя мясціны, а большасць з іх проста пагінулі.

Успомнім так званае «акультурванне» лугоў усцяж Сожа ад Слаўгарада і да вёскі Гайшын — якраз на тэрыторыі буйных пасяленняў чорнага бабра. Меліяратары дзейнічалі ў шырокіх маштабах і самай сучаснай тэхнікай: авіяцыяй і ядахімікатамі. Усё тое кустоўе, што замінала, і тое, што нікому не мазоліла вока, як сказаў бы тутэйшы чалавек, бо расло па берагах Сожа і вакол азёраў, пажоўкла і высахла. Глядзіш — і жуда бярэ: скрозь, на колькі можна скінуць вачыма, абступаюць раку дзве чорныя палосы мёртвых лазовых кучараў...

Тэлефон тагачаснага старшыні Слаўгарадскага раённага таварыста паляўнічых не змаўкаў:

— Іван Мікалаевіч, га?

— Ён самы... Што ў вас?

— У нас тут — бяда... — У трубцы трывожны голас пастуха. — На тэй во кругловіне, ля Лысае гары што, акурат у кусціках лазы, на бабра наткнуўся. Ніцма ляжаў. Здаравушчы, і чорны — ажно блішчыць. А другі — далей троху. I таксама чорны. Гэты мордачкаю да вады ляжыць. Я падумаў, што ўцякаць ад мяне сабраўся. Падышоў — не, мёртвы... Хто пабіў? Кажуць, тута два дні таму самалёт над лугам лётаў. Ага, наш. Кукурузнік. Атруту на кусты ліў. То, пэўна-ка, бабры сербанулі атруты... От, мы сядзім, мужыкі, і гадаем, куды дзяваць гэтых баброў, каго штрафаваць, га?..

Абследаванне паказала, што ўсе знойдзеныя бабры атруціліся лазовай карой, палітай гербіцыдамі.

Недзе гэтак жа праводзілася «ачышчэнне» і Кісялевіцкага балота, што на Бабруйшчыне. Здавалася б, там не хапала аднаго — аўтарытэтнай шыльдачкі, на якой было б сказана, што балота заселенае бабрамі й асушаць яго катэгарычна забараняецца. На жаль, ніхто ў свой час не падумаў аб тым, што добра арганізаваная прыродная бабровая зааферма магла б даваць намнога больш прыбытку, чым выцерабленае гала, парадкам выветранае і даўно неўрадлівае. А колькі падобных запаветных мясцін безаглядна зглумлена і ўжо навечна страчана для беларускай прыроды.

Праблемы, праблемы...

I ўсе яны па-свойму складаныя і балючыя, такія, што мы часам стараемся проста не заўважаць іх. А шкада.

Возьмем, да прыкладу, браканьераў, якія спецыялізуюцца па дабычы бабровага футра. Як я зразумеў, іх асабліва багата аціраецца сярод гандляроў шапкамі ды каўнярамі на Камароўскім рынку.

— Аднойчы мне давялося на свае вушы чуць такую размову:

— Не ведаеш, як вадзянога браць?.. Хе-э! Прасцей простага: на маторцы, з фараю, насцігаеш і — васцямі!

— Не загінай — васцямі бабра не доймеш.

— Навылёт пратыкаю!.. У мяне восці на два зубы. I само сабой — з завусенцамі, каб не зрываўся. Абы пацэльна варсануць, а там — ушчамлю ў дно, патрымаю хвілін пяток — ён і гатоў...

Вось так і чыніцца браканьерства, плывуць лёгкія грошы ў кішэні тарбахватаў. I са свету, і сваіх. Сапраўды, да якога ж часу і па якім такім праве шматлікія мінскія «моднікі» будуць беспакарана фарсіць у саматужна пашытых бабровых шапках ды каўнярах?!.

Зрэшты, і не толькі мінскія.

Заўсёды, калі бываю летам у сваёй роднай вёсцы, я часта выпраўляюся золкам на суседняе бабровае возера, саджуся там на беражок, заціхаю і неўзабаве слых мой ловіць да шчымлення ў сэрцы знаёмае цялёпканне па гразі, пасля чую таропкае, але халастое скрыганне бабровых разцоў — вострыць! — і нарэшце раздаюцца рыпліва-гулкія, зацяжныя пагрызы.

Потым — зноў тое ж цялёпканне...

Рассейваецца морак, і нарэшце я заўважаю бабра. Ён ужо на ўспеску, трымае ў пярэдніх лапках галінку лазы й спаважна, як чалавек, азірае наваколле. Хвіліна — і звер на вадзе, плыве да сваёй хаткі, каб там, спакойна паснедаўшы, легчы на спачын. Дзіўна, але іменна так: перад сном бабёр снедае, а пасля сну — вячэрае, бо спіць ён увесь дзень і толькі надвечар зноў выпраўляецца на жыроўку.

Я доўга не пакідаю возера. Вось бачу адразу двух баброў. Адзін з іх няспешна караскаецца на край хаткі, другі — застаўся ў вадзе. Углядаюся пільней. Той, што ў вадзе, пачынае цягаць з возера ліпкія камякі глею. Яго напарнік набірае гэтых камякоў, як панесці, падымаецца на верх хаткі й доўга трамбуе глей між густа ўторкнутых паленцаў. Па ўсім відаць, руплівыя гаспадары ўмацоўваюць адну з верхніх лёжак. Я назіраю за імі — і мяне гэта суцяшае: бабры жывуць!