Ад роднае зямлі... Аповесць пра маленства і юнацтва Якуба Коласа

НЕДАБОЕЧАК

Бразнула клямка, і на ганак выбег босы хлапчук гадоў шасці.

На яго шчуплым твары з вострым носікам — шрамы. Русая галава астрыжана нажніцамі, з-пад няроўных радоў валасоў выглядае сіняваты гуз. У шэрых, яшчэ заспаных вачах — цікаўнасць і насцярожанасць. Хлапчук хвіліну-другую пастаяў, неяк смешна жмурачы вачаняты ад сонца, а потым з усіх ног памчаў роснай сцяжынкай у лес.

— Ты куды, Недабоечак? — выйшла з хлява маці.— Вярніся, Кастусёк! Вярніся! Куды цябе нясе ў такую рань?

Але хлапчук ужо не чуў матчынага голасу. Жвава скочыўшы цераз пералаз, ён схаваўся ў хмызняку.

— От, ранняя птушка… — паківала галавою маці.— Спаць ды спаць бы яшчэ, а ён успорацца ні свет ні зара…

На ўзлессі Косцік спыніўся. Тут ранішні халадок, на траве і жоўтых кветках пералётніку блішчаць кроплі расы. Лясныя жыхары поўняць абшар сваімі звонкімі песнямі.

«Птушаняткі…» — успомніў хлопчык і падаўся ў гушчар, дзе ў ядлоўцавым кусціку было гняздо берасцянкі.

Расхінуўшы калючыя галінкі, Косцік убачыў двух птушанятак. Яны сядзелі ў гняздзечку, разяўлялі жоўтыя дзюбы і ціўкалі.

— Ціха, ціха, скора будзеце снедаць… — сказаў малы і апусціў галінкі. Пасля выйшаў з хвойніку і завярнуў на ўзмежак. Ішоў асцярожна: на мяжы растуць крапіва з асотам, скрозь вострыя каменні. Не паспеў Косцік падысці да старога пня, як з-пад ног пырхнула птушачка.

— Цэк! Цэк! — трывожна закрычала яна.

— Не бойся, жаваранак, не бойся…

Пры самай мяжы навіслі сухія цымбуры пырніку, а пад імі, у ямачцы, ляжаць тры маленькія рабенькія яечкі…

Косцік стаў на пянёк. 3 коміна ідзе дым. Уладзіка і Алеся на двары яшчэ не відаць — яны, мабыць, спяць… Значыць, сняданак яшчэ не скора! I хлопчык зноў пабег у лес.

— Цюр-цюр-цюрлю-цюрлю-лю-лю! — пачулася недзе блізка.

Гэта шпачок. Ён жыве ў дупле старадрэвіны-хвоі.

Падышоў Косцік да высокага разгалістага дрэва, якое расло амаль у самым канцы поля, і спыніўся. Чорная кара на хвоі парэпана, са смаловымі нарасцямі, толькі ўверсе, дзе пачынаюцца тоўстыя галіны, яна мае мядзяны колер. Вось там угары недзе і шпачкова хата…

Хлапчук патупаў ля хвоі. Старэйшы брат Уладзік узбіраецца на гэтае дрэва, а чаму ён, Косцік, не зможа? Праўда, дабрацца да таго сучка нялёгка, але паспрабаваць можна…

Косцік абхапіў рукамі і нагамі камель і пачаў узбірацца на хвою. Спачатку справа ішла на лад, але там, дзе пачынаўся гладкі ствол, рукі слізгалі і нельга было лезці далей. Але на шчасце трапілася смаловая нарасць, ён ухапіўся за яе і пацягнуўся ўгару. Да сучка ўжо блізка…

На першым суку хлопчык рашыў адпачыць, бо балюча шчымелі ўмазаныя ў смалу рукі. Пасля, забыўшыся пра шпачкова дупло, ён лез і лез далей, аж на самую макаўку…

О, як усё адсюль выглядае хораша! Хлопчык не раз лазіў па дрэвах, але так высока не забіраўся яшчэ ні разу.

Леснічоўка здаецца доўгай і нізенькай, а акенцы маленькімі-маленькімі. Гумно таксама нізкае, а вярба, што ля калодзежа, проста кусцік. Глянуў Косцік у бок лесу і дзіву даўся… Няма канца яму і краю!

А вунь хата. На ганку стаіць маці, вось паказаліся Уладзік з Алесем. Бягуць сюды! Не, спыніліся і махаюць рукамі. Відаць, клічуць снедаць. Косцік пачаў хуценька злазіць з дрэва. Глянуў уніз. Страшна!

Калі ён прыбег у хату, маці адцэджвала бульбу, а Уладзік з Алесем сядзелі за сталом.

— Ты дзе гэта гойсаеш? — накінулася на яго маці.— Крычала, крычала, а ён паджгаў, толькі пяткі забліскалі.

Бульба сопкая, разломіш напалам, памочыш у соль — пальчыкі абліжаш!

— Ты, Недабоечак, не хапай вельмі! — штурхнуў пад бок брата Уладзік.— Маці яшчэ блінцы пякла і сала смажыла. Пакінь месца…

ДАЖЫНКІ

У канцы жніва Міхал сказаў жонцы:

— Маці, трэба, відаць, сёлета дажынкі справіць. Людзі нам памагалі, цурацца іх нельга… Дый урэшце яно цалюткі год гаруеш, гаруеш, а продыху няма. Хоць разгавецца крыху… Як ты, Антось, думаеш?

Дзеці вестку пра дажынкі сустрэлі па-свойму.

— Ну, увесь дзень не буду нічога есці,— гаварыў Уладзік.— Тады цэлы пірог з’ем…

— А я сыру з мёдам наемся… — цмокнуў задаволена Алесь.

— Госці цукерак прывязуць. Цукерак! Цукерак! — радасна падскочыў Косцік.

I вось у бліжэйшую нядзелю пачалі з’язджацца сваякі. Першы прыкаціў у размаляваным вазку дзед Юрка з бабаю Крысяю. Ушчэ ля лесу госць весела заспяваў:

Засцілайце сталы, лавы,

Едуць госці небывалы…

Дзед Юрка Лёсік — матчын бацька — выглядаў малайцом: твар чыста паголены, сівыя вусы і бародка падстрыжаны. Апрануты ён ва ўсё крамнае: белая вышываная сарочка з чорнай камізэлькай, картовыя штаны, увабраныя ў юхтавыя боты. Нават сам пан ляснічы Канстанты Сянкевіч ставіць яго высока як паляўнічага і рыбака.

Не паспеў дзед распрэгчы каня, як у варотах паказалася яшчэ падвода. Гэта прыехалі Міхалавы старэйшыя браты Пятрусь і Яўхім са сваімі жонкамі Альбінай і Антоляй.

Гасцей сустракалі гаспадары. Яны таксама сёння ўбраліся па-святочнаму. Ганна ў жоўтай кофтачцы, у доўгай спадніцы з фальбонамі, у белым фартушку, на нагах дзявочыя чаравікі. Высокі і мажны Міхал у новай леснікоўскай вопратцы, у дабротных ботах. Твар у яго загарэлы. На галаве трасецца чорная густая чупрына. Ён радасна цалуецца з дзедам, памагае злазіць з воза бабцы Крысі.

Уладзік з Алесем аціраліся тут жа ля вазоў. Дзед Юрка даў ім па цукерцы і насыпаў у кішэні семак.

— А дзе ж Кастэн? — пытаў дзед.

Косцік стаяў ля вярбы і ваўчком пазіраў на гасцей.

— Хадзі, унучак, хадзі! — клікала бабка Крыся.

Падышла маці, узяла малога за руку:

— Ідзі, сынок, прывітайся з дзедам і бабусяй… Гэта ж у нас тут чужыя людзі рэдка бываюць,— тлумачыла яна.— А так ён рухавы і непаседлівы. Увесь дзень прападае ў лесе. Прыбяжыць у хату, схопіць лусту — і толькі яго бачылі. Паабдзіраецца, лазячы па дрэвах, аж страх! Летась, здаецца, я расказвала вам, забраўся на страху гумна і шуснуў уніз. Добра, што там салома ляжала… Мы тады празвалі яго Недабоечкам. Ну, ідзі, ідзі, Косцік, падай руку дзеду…

Неўзабаве на сверанаўскай дарозе паказаўся Амброжык Дземідовіч. Калі падвода выехала з-за гумна, дзед Юрка крыкнуў так, каб і Амброжык пачуў:

— Ша, кіндэр, губернатар едзе!

Невысокі і тоўсты ляснік Дземідовіч, па мянушцы Кубел, быў сапраўды нечым падобны на губернатара. Яго жонка Тарэся — малодшая Міхалава сястра — на хаду саскочыла з воза і кінулася цалавацца з жанкамі.

Пасля прыехалі леснікі Ясь Пальчык і Міхась Радкевіч. Прыгнаў каровы дзядзька Антось. Апошнім прыплёўся на сваім дэрашы Карусь Дзівак з Магдаю.

— Што ж гэта вы позніцеся?— запытаў Міхал.

— Хіба ты не ведаеш майго нязгрэбу,— адказала сястра Магда.— Часамі як з прывязі сарваўся, першы прыпрэцца, а сёння хоць аглобляй падважвай…

— Ну, калі ласка, госцейкі, у хату! Проша, тата, проша, кумка Магда, — пачала запрашаць гасцей Ганна.

За сталом рэй вёў дзед Юрка:

— Дай божа, гаспадару і гаспадыні шчасце, долю і хлеба ўволю!

Падпіўшы, жанкі заспявалі дажынкавую песню:

Здароў будзь, пане, жыта зжаўшы,

У снапочкі звязаўшы

I ў копачкі паскладаўшы.

Табе, пане-гаспадару, дажыначкі,

А нам яшчэ па чарцы мядовачкі…

У мужчын за сталом свае справы: гаворка пра цэны на збожжа, пра зямлю і леснікову службу.

— Добра вам, службовым людзям,— казаў Яўхім, звяртаючыся да Міхала, Амброжыка і Яся Пальчыка. — Праца, яно, вядома, нялёгкая, але заробак ёсць, а мы, мікалаеўцы, душымся на пяску.

— Зайздросціць таксама вельмі няма чаго,— адказаў гаспадар.— Не ўнаровіш якому чорту — пішы прапала, загоняць у якое балота ці зусім з торбай пусцяць… Іншая рэч сваё: хоць пясок, хоць якая зямелька, але ты сам гаспадар. А тут?..

— Ну, швагер, не прыбядняйся,— прамовіў Карусь Дзівак,— кавалак хлеба і да хлеба ты маеш.

— Памятай, Карусь, — уставіў слова дзед Юрка. — Хто сядзіць на гліне, той нігды не загіне, а хто на пяску — той есць па малым куску… Пастой, браток! У цябе яшчэ поўная чарка. Пускай да Антося…

Ой, у полі ліпачка, пад ею вада.

Бедна мая галованька, што долі няма.

А дзе ж доля падзелася, ці ў агні згарэла?

Калі ў агні згарэла — ляці папельцам,

Калі ў вадзе патанула — ляжы каменцам…

— Ну, што вы, кабеткі, зацягнулі, як на хаўтурах? — запытала гаспадыня.— Яська! Давай хоць сваю музыку.

Ганна, не дачакаўшыся, пакуль Ясь Пальчык і дзядзька Антось зайграюць на грэбнях, заспявала:

Зайграйце, музыкі,

Каб я паскакала;

Купіў бацька чаравікі,

Каб я патаптала!

Не паспела Ганна скончыць, як з-за стала выбег дзядзька Яўхім і, прыпяваючы, пусціўся ў скокі з гаспадыняй:

Ой, ляцеў авадзень,

А насупраць мушка.

Прыхіліся, кумка:

Пашапчу на вушка!

Хата пайшла ходарам. Амброжык Кубел запрасіў Магду. Міхась Радкевіч — Альбіну, з Антоляй танцаваў гаспадар. Антось і Ясь, стараючыся з усіх сіл, выціналі на грэбнях.

За сталом стала прасторна. Гэтага даўно чакалі хлопцы і забраліся на покуць.

— Давайце, давайце сюды! Наллю вам кроплю,— пачаў завіхацца каля дзяцей дзед Юрка.

У хаце стаяў гармідар: хто танцаваў, хто спяваў. Ніхто не бачыў, як Костусь лыкнуў чарачку салодкай медавухі і, пусціўшыся ў скокі на ўслоне, паляцеў на дол. Падаючы, ён выцяўся галавою аб зэдлік і моцна загаласіў, заглушаючы музыкаў.

— А мой ты хлопчык, а мой даражэнькі Недабоечак… — кінуліся цёткі Магда і Тарэся падымаць Косціка.

— Зноў гузяка сядзе, ах ты маё гора. Гэта ж так расквасіць лоб… — узяла Ганна сына на рукі.

ШАПКА

Як толькі выйшлі з лесу на сцежачку, што вядзе ў Ласток, дзядзька Антось здзіўлена запытаў:

— Кастусёк, а дзе ж твая шапка?

Малы спалохана лапнуў рукою за галаву. Няма! Паставіў кошык з грыбамі і хапіўся за галаву яшчэ раз… Згубіў! Згубіў шапку! I якую! Новую! 3 гузікам! Пазаўчора толькі бацька купіў яе ў Нясвіжы. У хлопчыка пакаціліся слёзы…

— Нічога, знойдзем,— прамовіў дзядзька і павёў хлопцаў назад у лес. — Шапка — не іголка, знойдзем…

Але колькі ні шнырылі па лесе — шапкі не было. Яна нібы скрозь зямлю правалілася. Абышлі, здаецца, усе мясціны, дзе сёння збіралі грыбы,— дарэмна. Дзеці змарыліся, а тут яшчэ пачаў церусіць дождж. Антось нагледзеў густую елку, і яны прыселі на сухой ігліцы.

— Ну, хто хоча зайцавага хлебца? — хітра ўсміхнуўся дзядзька.

— Я! Я! — закрычалі пляменнікі.

— Тады сядзіце ціха! Я зараз,— дзядзька Антось падхапіў свой кош з грыбамі і адышоў убок.

Праз хвілю ён вярнуўся з торбачкаю ў руках.

— Цяпер паглядзім, што тут у зайчыка ёсць, — са змоўніцкім выглядам развязваў Антось торбачку.— Ого, хлеб, сала! Якраз тры скрылёчкі.

Падмацаваўшыся, грыбнікі рушылі дамоў.

— Што гэта вы так доўга бавіліся? — спытала маці.

— Няўдача,— адказаў дзядзька.— Косцік новую шапку пасеяў. Прыйшлося вярнуцца.

— Вось табе і маеш!— пляснула рукамі Ганна і глянула на сына.

Той стаяў ля парога, апусціўшы галаву.

— Гэта я вінаваты,— тлумачыў Антось.— Косцік не хацеў надзяваць… Я настояў.

Праз дзень дзядзька Антось з Косцікам хадзілі зноў шукаць шапку. Ды хіба яе ў лесе знойдзеш? Бацька сярдзіта паківаў пальцам, але неўзабаве купіў другую.

Усе ўжо забыліся пра згубленую шапку, толькі Косцік ніяк не мог перажыць прапажу. Пойдзе дождж, дык малы са смуткам кажа:

— Мокне недзе мая шапка...

Выпаў першы снег. Хлапчук ізноў сваё:

— Холадна маёй шапцы…

Аднойчы ўвечары сядзелі дзеці на печы. За акном лютавала завея, выў вецер.

— Дзе цяпер мая шапка?— раптам спытаўся Косцік.

— Шапка? — перапытаў дзядзька Антось.— Слухайце, раскажу вам казку пра тую шапку… Жылі сабе ў лесе дзед ды баба. Быў у іх конік, бычок-трацячок, пеўнік рабенькі і ўнучак маленькі. Пайшоў той унучак у грыбы і згубіў сваю шапку. Ляжыць шапка пад кустом дзень, другі, а на трэці ляцела мушка, убачыла шапку і пытаецца: «Бз-бз! Хто ў гэтай шапцы жыве? Бз-бз». Ніхто не адклікаецца. Муха залезла ў шапку і стала ў ёй жыць-пажываць. Праз дзень — прыг-скок — бяжыць зайчык, убачыў шапку: «Хто тут жыве?» «Муха-залатое бруха, а ты хто?»

«Я зайчык-пабягайчык. Пусці, муха, і мяне». Залез у шапку і касавокі. Пад вечар — тэм-латадэм — бяжыць ліса, заглядвае пад кусты, угледзела шапку і пытаецца: «Хто тут жыве?» «Муха-залатое бруха, зайчык-пабягайчык, а ты хто?» «Я лісіца — добрая маладзіца. Пусціце і мяне», Праз дзень — цуп-луп — прысунуўся і воўк — з-за куста хапун. Пусцілі і яго….

— А як жа ён улез у шапку? — пытае Уладзік.

— Не перабівай! — кажа дзядзька. — Трапіць вунь каліва, як макава зерне, у зямлю — і якое дрэва вырасце… Паляжала шапка і вырасла, стала, як хата… Прайшоў дзень і — сарп-сарп носам — валачэцца мядзведзь. Падышоў ён да шапкі і пытае: «Хто тут жывы ёсць?» «Муха — залатое бруха, зайчык-пабягайчык, лісіца — добрая маладзіца ды воўк — з-за куста хапун. А ты хто?» «Я зверху прыціскун, — адказаў мядзведзь. — Пусціце і мяне!» «Няма ўжо куды!» «Ну, то я зверху сяду!» — кажа мядзведзь. Ну, ну, хто будзе мядзведзем? — перапыняе казку Антось і кладзе сваю шапку, пашытую з зайцавай шкуры.

— Я! Я!

— Не-е, мядзведзем будзе Міхаліна, — кажа дзядзька і працягвае далей: — Узлез мядзведзь на шапку, прыціснуў, а тыя ходу, хто куды…

Маленькая Міхаліна кідаецца на дзядзькаву шапку, топча яе нагамі і заліваецца вясёлым смехам. Хлопцы таксама хочуць прыціснуць шапку і робяць кучку-невялічку… Уздымаецца такі смех і крык, што маці вымушана супакойваць:

— Эй, вы там, мядзведзі, печ уломіце!..

ДЗЯДУЛЯ-МАРОЗ

Так у забаўках і рабоце праходзілі доўгія асеннія і зімовыя вечарьь

Дзядзька Антось прыносіў з варывенькі вязку лыка, парыў у ночвах, садзіўся на калодцы і плёў лапці. Хлопцы церліся пад рукамі. Уладзік спрабаваў сам плесці, але ў яго нічога не выходзіла.

Шумна і весела рабілася ў хаце, калі дзядзька, сплёўшы некалькі пар вялікіх лапцей, браўся рабіць хлопцам.

— Ну, каму першаму зробім шаўровыя чаравікі? — пытаўся дзядзька і пыхкаў самасадам.

— Мне, дзядзечка, мне! — стараліся перакрычаць адзін аднаго дзеці.

Спакваля дзядзька выбіраў з начовак танчэйшае лыка, пазіраў на хлопцаў і пачынаў з Косціка.

— Давай, хлопча, здымем мерку.

Косцік некалькі разоў ставіў нагу на калодку, а дзядзька прыкідваў вокам, каб лапцікі выйшлі якраз па назе. Калі ж адзін лапцік быў гатовы, Косцік храбра маршыраваў у ім па хаце…

Пасля круцілі валокі — вяровачкі да лапцей. Маці ж прала кудзелю і ціхенька напявала:

Каля млына, каля броду

П’юць галубы сізы воду,

П’юць галубы сізы воду,

Пілі, пілі, скаланулі,

На край свету заглянулі,

На край свету заглянулі…

Часам мужчыны памагалі Ганне зматваць ручайкі. Тады ў хаце стаяў ціхі і аднастайны трэск вірка. Хлопцы пазіралі з печы, як увачавідкі растуць клубкі і танчэюць верацёны.

Днём у хаце рабілася цішэй. Хлопцы яшчэ спалі, калі, закінуўшы за плечы стрэльбу, ішоў у абход бацька.

На небе дрыжалі зоркі, суха рыпеў снег пад нагамі, мароз шчыпаў за твар, аж слязіліся вочы. Міхал хвіліну-другую гаварыў з Антосем, які тупаў ля хлява, і хваліў мароз:

— О, бярэ крапчак!

— Нічога, днём адпадзе, — казаў Антось. — Гэта перад усходам сонца ён так…

Пасля снедання Уладзік з Алесем ішлі коўзацца. Толькі Косцік сядзеў у хаце і пазіраў, як забаўляюцца на двары браты. Хлопчык прастудзіўся і моцна кашляў. «Свой бондар завёўся, глядзі, як кадушку набівае», — казаў дзядзька Антось, чуючы сухі і басавіты кашаль Косціка.

Косцік прымасціўся на лаве пры акне, адкуль відаць край лесу і ўвесь надворак. Елкі, зацярушаныя снегам і падобныя ў сваім зімовым уборы на нейкіх казачных істот, здаецца, бліжэй падступіліся да хаты. Нейкім дзівосным страшыдлам з разяўленай зяпай уяўляецца Косціку расчыненае насцеж гумно, занесенае снегам па самую страху. Маладзенькія хвойкі на ўзлессі здаваліся хлапчукамі ў кажушках, якія ішлі ў лес і завязлі ў снезе. Туды далей, над лугам, дзе рос алешнік, віселі хмары. Яны падобны на вялікую аўчынную шапку аб’ездчыка Абрыцкага. А вунь і яго сіваватыя заліхвацкія вусы, насуплёныя бровы і нават выгінастая люлька. Хлопчык доўга ўзіраецца на хмары, і на яго вачах прападае Абрыцкі, а замест яго паказваецца сівы конь з распушчанай грывай і доўгім хвастом…

— Кра-кра! Кра-а! — закрычала варона, сеўшы на маленькай вярбе ля студні.

Косціку здаецца, што птушка скардзіцца на люты мароз:

— Бяда! Бяда! Холад!

Неўзабаве маці прагнала яго на печ. Там Косцік ляжаў у цяпле, і яму здавалася, што вось ён асядлаў хмару, падобную на аб’ездчыка Абрыцкага, і паплыў над застылым ад марозу лесам, замерзлым Нёманам, над замеценымі снегам Акінчыцамі і трапіў да дзядулі-Мароза. Той ляжаў на хмарах у доўгім і цёплым, як у ляснічага, кажуху, курыў люльку, з якое замест дыму вярнуў холад. Заўважыў Косціка дзядуля і пытае:

— Што табе, дзеткі, трэба?

— Сонца, — смела адказвае хлопчык.

— Вясны захацеў, — ласкава ўсміхаецца дзядуля. — Надакучыла ў хаце сядзець… Добра, няхай будзе па-твойму…

Дзед-Мароз падымаецца, дастае з кішэні ключ, падыходзіць да вялікай ледзяной брамы, адчыняе вароты — тоўстыя зеленаватыя крыгі — і на небе адразу весела засвяціла яснае сонца…

АБ ЧЫМ СПЯВАЮЦЬ ЖАВАРАНКІ…

Праз некалькі дзён мароз адлёг, прыгрэла сонейка, і дружна закапала са стрэх.

— Ну, здаецца, нарэшце, заплакала зіма, — сказаў дзядзька Антось. — Вунь і жаваранкі паказаліся ўжо…

Косцік цішком выбег з хаты і забраўся на сваё ўлюбёнае месца на дрывотні, дзе быў зацішак і ласкава прыгравала сонца. Прысеў на старую сукаватую калоду, што ляжала пры самай сцяне, і прыслухаўся.

У ясным, бяздонным блакіце звінелі песні жаваранкаў, але саміх птушачак не было відаць. Засланіўшыся рукою ад сонца, Косцік пачаў узірацца ўгару, выглядаючы жаваранкаў. Вунь адзін… Другі!

Нібы падвешаныя на нітачцы, трымаліся на адным месцы ў паветры ледзь бачныя птушачкі. Вось адзін жаваранак перастаў варушыць крылцамі, упаў уніз, потым узняўся ўвысь, і з новай сілай разлілася ў прасторы яго песня. Здавалася, песню гэтую слухае ўся прырода: і лес, і пакрытыя снегам палеткі, і будынкі; нават кроплі падаюць са стрэх ціхутка, каб не парушыць дзівосную мелодыю.

Хлопчыку здавалася, ён разумее, пра што спяваюць жаваранкі. Тая птушачка, якая была над самай дрывотняй, спявала:

— О, сонца, сонейка яснае! Як цёпла ты грэеш і ласкава песціш нас, бедных птушак, якія ў холадзе і голадзе чакаюць вясны… Ратуй нас, дарагое сонейка, праганяй хутчэй снег і холад з палеткаў і лесу… Тады мы запяем яшчэ весялей…

Другі жаваранак скардзіўся:

— У мяне сёння і расінкі ў роце яшчэ не было. Мне так хочацца клюнуць зарнятак, а іх нідзе няма… Усё прыкрыў снег! Як я ненавіджу гэты снег, які схаваў травіцу, маё гняздзечка і зярняткі на ўзлессі!..

Чым больш хлопчык услухоўваўся ў песні жаваранкаў, тым больш яму здавалася, што першая птушачка пяе весела і радасна, а другая выказвае сваю жальбу і непакой. Косцік быў так узрушан, што пабег у камору, узяў прыгаршчы ячменю і пасыпаў каля хлява. Няхай кормяцца бедныя птушачкі!

ГРЭХ

Навакольны свет, абмежаваны сценамі леснічоўкі і полем, што ўпіралася з аднаго боку ў лес, а з другога ў княжацкую сенажаць, паволі расступаўся.

Косцік ужо ведаў, як мяняюцца поры году, мог пералічыць нават дні тыдня. Але ў яго свядомасці ўсё ўкладвалася неяк па-свойму. Нядзеля ўяўлялася яму не проста святочным днём тыдня, а шпулькай белых нітак, аўторак — фабрычным кляймом, якое хлопчык бачыў на донцы кубка, субота — смачнай мяккай булкай, што прыносіў бацька з карчмы цёткі Хрумы…

Ведаў ён і тое, што, апрача іхняй леснічоўкі, Сверанава, Акінчыц і Мікалаеўшчыны, ёсць яшчэ Нясвіж, Слуцак, а дзесьці далёка — чуць не на самым краі свету — Вільня і Мінск. У Мікалаеўшчыне ён ужо некалькі разоў быў з бацькамі. Там на пясчаным беразе вялікай ракі туліцца безліч такіх хат, як іхняя леснічоўка, а то і яшчэ горшых…

А Нясвіж здаваўся яму велізарным горадам. Уладзік, які двойчы ездзіў у Нясвіж з дзядзькам Антосем, расказваў, што мураваныя будынкі там высокія і вялікія, а адзін дык падпірае неба — вышынёй з бярозу, што расце ля іхняга гумна. Косцік не раз пасля, паглядаючы на дрэва, дапытваўся ў дзядзькі Антося:

— Няўжо бываюць такія высокія дамы?

Дзядзька паглядаў на бярозу і адказваў:

— А ліха яго ведае, можа замак і вышэйшы будзе… Вядома, вышэйшы… Вежа вунь над усім паркам уздымаецца…

Косцік паступова прывыкаў да таго, што там, у Нясвіжы, такія вялікія будынкі. Нічога дзіўнага ў гэтым няма! Там жа жыве князь, які валодае ўсімі абшарамі. Усе лясы, як кінуць вокам, княжацкія. Палеткі, што пачынаюцца ля Сверанава і цягнуцца пад Свержань, Засулле і Коласава, — княжацкія. Сенажаці таксама. Леснічоўка, у якой яны жывуць, княжацкая. Усё, усё навокал княжацкае!.. .

Адно неба, мабыць, не ягонае. I то толькі таму, што там жыве бог — самы сярдзіты, самы багаты і самы пранырлівы чалавек. Можа бог — і не чалавек, але ён, як расказваюць старыя, ходзіць усюды, усё бачыць і ўсё, калі захоча, зробіць. Паспрабуй толькі ўгнявіць ці ашукаць яго! Тады бяды не абярэшся…

Так думаў Косцік пра бога, якому штодня прымушалі маліцца і бацька, і маці, і дзядзька Антось. Садзішся за стол — маліся богу, кладзешся спаць — таксама маліся. У пост не еш скаромнага — грэх! Дзеці баяліся бога, што сярдзіта пазіраў з абразоў. Пабойваўся яго і Косцік.

Інакш часам паводзіў сябе Уладзік. Да каляд ён вучыўся ў Мікалаеўшчыне і, як казаў дзядзька Антось, пабыў у людзях. Неяк раніцай, калі перад снеданнем хлопцы за дзядзькам паўтаралі «Отча наш», Уладзік упаўголаса зацягваў:

У імя ойца, духа,

Ёсць на печы саладуха,

Трэба на печ узлезці,

Саладуху з’есці…

— Ты што гэта, грэшнік? Бач ты яго, чаму ў школе вывучыўся! — стала хвастаць маці венікам Уладзіка.

А праз некалькі дзён, у самы перадвялікодны пост, Уладзік выбег з каморы і ціхенька шапнуў:

— Дзе мама?

— Пайшла ў сверанаўскую краму…

— То хадзі сюды. Нешта дам, — прамовіў Уладзік і сунуў брату ў руку кавалак сухой каўбасы.

— Уладзя, цяпер пост, — спалохана адказаў Косцік. — Нас бог пакарае.

— Не бойся, еж, — жуючы, павучаў Уладзік. — У каморы цёмна, бог не ўбачыць… Толькі маме не кажы нічога.

Косцік адышоў у цёмны кут і пачаў есці…

У той дзень і назаўтра хлопчык хадзіў у вялікай трывозе. Што, калі сівенькі дзядок бачыў яго грэх? Ён жа сыдзе з абразоў, возьме за вуха і запытае:

— Ты чаму, нячысты дух, ясі ў пост каўбасу?

Аднак праходзіў дзень, другі, пяты — дзядок спакойна пазіраў з абразоў і не пасылаў ніякай кары. Праўда, неяк маці выйшла з каморы здзіўленая:

— Праява нейкая: вешала тры колцы каўбасы, а засталося толькі два…

Косцік зірнуў на Уладзіка, але той зрабіў выгляд, нібы і не чуў, пра што сказала маці.

Неўзабаве на Косцікаву галаву зваліўся яшчэ адзін грэх. Прыбег хлопец неяк у кусты, дзе Уладзік з Алесем пасвілі карову і авечак. Хлопцы назбіралі сухога ламачча, але не мелі чым яго распаліць.

— Збегай прынясі пару вугалькоў, — папрасіў Уладзік Косціка. — Дам табе за гэта дудачку… Во, глядзі…

— Давай! — ухапіў Косцік свісцёлку з братавых рук і пабег дадому.

Там ён выграб з пячуркі два чырвоныя вугалі, угарнуў іх у закарэлую анучу, схапіў смалякі і бяросту, што ляжалі пад прыпечкам, і падаўся з хаты. Пакуль ён бег цераз агарод, вуголле толькі прыгравала праз анучу ў рукі, але ў полі, дзе веяў вецярок, агонь ажыў. Прыйшлося ўзяць анучу за рагі. Тады вугалі сталі тухнуць. Косцік прысеў на кукішкі, палажыў на вуголле бяросту. Агеньчык засвяціўся весялей, загарэлася бяроста. Тады Косцік пусціўся бегчы з усіх сіл. Па дарозе разгарэлася ануча, і агонь стаў прыпякаць рукі. «Калі добра папрасіць бога, ён заўсёды паможа», — успомніліся Косціку матчыны словы. — Памажы, божа, данесці! Памажы, век буду цябе слухацца! — стаў прасіць бога хлопчык.

Але тут здарылася неспадзяванае: ануча ўспыхнула полымем і балюча апякла руку. Хлопчык кінуў вуголле на зямлю і са злосцю вылаяўся:

— Каб цябе трасца ўзяла, бог, як ты мне памог!

Крыкнуў і сам спужаўся. Ну, цяпер бог не даруе такое абразы! Трахне пярун, і канцы! Хлопчык стаяў і, чакаючы божай кары, паглядаў, як сіратліва затухалі вугалькі…

Але ўсё навокал было па-ранейшаму: глуха шумеў лес, нізка над зямлёю плылі хмары, недзе ля хаты брахаў Галас. Страх памалу праходзіў, і Косцік пачаў зграбаць у адно месца вугалі і бяросту. Калі зноў зацепліўся агеньчык, Косцік гукнуў:

— Уладзя! Нясі хутчэй сюды ламачча!

Праз хвілю ў лесе гарэла вогнішча, хлопцы пяклі сала, толькі ў Косціка на сэрцы было яшчэ неспакойна…

ЧОРТАЎ КАМЕНЬ

Дзядзька Антось у нядзелю з самага ранку быў у добрым настроі. Ён пагаліўся, надзеў чыстую сарочку і, разбіраючы сваё рыбацкае прыладдзе, сядзеў на калодзе ля ганка, ціхенька заводзіў любімую песню:

По синим волнам океана,

Лишь звезды блеснут в небесах,

Корабль одинокий несется,

Несется на всех парусах…

Хлопцы ўжо ведалі, што калі дзядзька заспяваў, то можна ў яго прасіць, што хочаш, ён будзе на ўсё згодны: апавядаць казкі, чытаць кнігу, нават гуляць з пляменнікамі ў пікара.

Уладзік даўно ўжо цікаваў за дзядзькам і нарэшце стаў прасіцца:

— Дзядзечка, вазьміце і мяне на рэчку…

…Не гнутся высокие мачты,

На них флюгера не шумят… —

нічога не адказваючы, спяваў сабе пад нос дзядзька, а ў яго прыветлівых вачах і на твары была такая ласка і пяшчота, што Уладзік яшчэ раз папрасіў:

— Дзядзечка, вазьміце!.

— Дзядзечка, і мяне, — азваўся Косцік.

Тады дзядзька Антось зрабіў паўзу, пасадзіў Уладзіка на адно калена, Косціка на другое і зноў заспяваў:

и молча в открытые люки

Чугунные пушки глядят…

Потым змоўк, разгладзіў вусы, усміхнуўся і сказаў:

— Не, браткі, на рэчку я не збіраюся… А вось, калі маці не супраць, можам сёння схадзіць да цёткі Тарэсі…

Лугаватая — леснічоўка Аброжыка Дземідовіча — знаходзілася пры самай дарозе са Сверанава ў Мікалаеўшчыну. 3 Ластка туды можна трапіць праз Сверанава. Перайсці ў вёсцы балотны ручаёк, падняцца на ўзгорак, і ў хмызняку пакажацца комін хаты, дзе жывуць дзядзька Амброжык і цётка Тарэся.

Мінуўшы балотца, падарожнікі прайшлі драбналессе, дзе хвойкі і елкі раслі ўперамешку з бярозкамі і асінкамі, і апынуліся ў старым сасновым бары.

Неўзабаве дзядзька Антось даў каманду адпачыць, а сам прысеў на пяньчук і закурыў казіную ножку.

На палянцы было ціха і халаднавата: лясныя гукі і спевы птушак сюды ледзь-ледзь даходзілі, чэрвеньскае сонца не прабівалася праз густы шацёр. Стаяў духмяны пах прэлай ігліцы, багуну і разагрэтай жывіцы. Там, дзе гонкія ствалы хвой уздымаліся ўгару, лес прасвечваўся далёка-далёка…

— Ну, пайшлі, — падняўся дзядзька і паклікаў пляменнікаў, якія разбегліся па лесе. — Звернем улева ці выйдзем каля Чортава каменя?

Хлопцы не раз чулі пра Чортаў камень, і ім хацелася сваімі вачыма ўбачыць яго.

— Дзядзечка, а чаму камень так называюць? — дапытваліся дзеці.

— Чаму так называюць — цяжка сказаць, — пачаў дзядзька Антось. — Адны кажуць, што некалі даўным-даўно Нёман нечым угнявіў нячысцікаў. I чэрці задумалі перапыніць раку, не даць ёй ходу. Кожны чорт днём нагледзеў сабе камень, а ноччу ўсе яны павалаклі каменні, каб загаціць Нёман. Летняя ноч кароткая, а цягнуць камень праз лес цяжка. Змарыўся адзін чорт, спыніўся ля дарогі адпачыць… А тут стала займацца на золак, у Сверанаве заспяваў певень, дык нячысцік спужаўся, кінуў камень ды ходу наўцёкі. Так расказваў мне стаўбцоўскі рыбак Янчур… А іншыя другое гавораць.

Дзядзька Антось спыніўся, дастаў капшук з самасадам, скруціў папяросу, выкрасаў агонь і працягваў:

— Кажуць, нібыта колісь у князя быў паляўнічы, спраўны хлопец. Без яго князь ніколі ў лес і кроку не ступаў. Падстрэліць той хлопец якога звера ці птушку, а князь выхваляецца перад панамі, што гэта ён забіў. Не ўцярпеў панскі паляўнічы і расказаў, што князь толькі на стаенніку гарцуе, а стралок з яго кепскі. Дайшла гэта пагалоска да князя, заскрыгатаў ён зубамі і загадаў хлопцу збірацца на ловы. Прыйшлі яны ў лес, князь і кажа хлопцу: «Лезь на дрэва і паглядзі, ці не відаць адсюль твая хата». Залез той на хвою і крычыць: «Не, не відаць, ясны пане!» «Ну і не пабачыць табе яе больш», — прамовіў князь і трах са стрэльбы. Хлопец зваліўся на зямлю. Пахавалі яго ў лесе, на магіле курган насыпалі. Неўзабаве ён стаў каменем, які і цяпер ляжыць пры дарозе…

Хлопцы наперагонкі кінуліся туды, дзе між кустоў ляжаў валун чырванаватага колеру. Зверху цямнела ўвагнутая бакавіна, сям-там парослая мохам, але нават па ёй можна было меркаваць, які гэты велізарны камень. Дзеці ўзлезлі на камень, пачалі коўзацца з яго.

— Бач, асядае камень, — прамовіў дзядзька Антось, аглядаючы валун. — Старыя людзі кажуць, што за іх памяццю ён быў у рост чалавека, а цяпер… Глядзі, што дзеецца ў прыродзе!

…— А мае вы госцейкі! Вось малайцы! — радасна прывітала цётка Тарэся дзяцей. — Заходзьце, заходзьце!

Гаспадыня са старэйшай дачкой Аміляй кінуліся адчыняць весніцы, якім не мог даць рады Уладзік:

— А мае вы небажаткі, а мае саколікі… Замарыліся, нябось.

Цётка Тарэся ўсаджвала дзяцей на ўслончык у цяньку пад вішнямі, калі падышоў Антось, якога дзеці пакінулі далёка ззаду.

Пачуўшы гоман на двары, выйшаў з гумна гаспадар — дзядзька Амброжык. Ён падаў руку Антосю, пасля Уладзіку і Алесю. Калі ж надышла чарга вітацца з Косцікам, зрабіў выгляд, што не ведае яго:

— А чый жа гэта хлапчына?

— Вось ішлі па лесе, — стаў хітраваць Антось, — бачым, сядзіць, як баравік, нейкі жэўжык, мы за яго — і пайшлі…

— Як жа хоць цябе зваць?

— Косцік, — нясмела адказаў малы.

— А чый жа ты ўсё-такі? Дзе ты жывеш?

— У Ластку.

— Дык гэта ты Міхала Міцкевіча сын?

— Ага.

— Ну, то здароў, чалавеча! Здароў! — падаў Амброжык Дземідовіч руку госцю.

— Здароў! — з усяе сілы ляснуў Косцік па вялікай мазолістай далоні гаспадара.

— Давай, браток, пагаворым з табою, — прысеў побач Амброжык.— Скажы ты мне, хлопча, колькі ж табе год?

— Сем скора…

— О, то малайчына! — з сур’ёзным выглядам пахваліў малога Дземідовіч. — Цяпер скажы мне, браце, як гэта ты апалонікаў лавіў у яме?

Косцік апусціў вочы і моўчкі махаў нагамі.

— Быў такі грэх, — сказаў дзядзька Антось. — У яму, дзе зімавала бульба, набегла вада. Косцік ішоў, паслізнуўся на гліне і — шабулдых у ваду. Шчасце, што дзядзька Пятрусь якраз быў блізка, пачуў крык малога і выцягнуў…

— Няхай вучыцца плаваць, матросам будзе, — сказаў Амброжык і пагладзіў Косціка па галаве.

— Матросам не матросам, а плытнікам будзе, — зрабіў вывад дзядзька Антось. — Гэта ўжо напэўна! Той не мікалаевец, хто не паспрабуе плытніцкага хлеба…

— Што вы прывязаліся да хлопца? — накінулася цётка Тарэся на Амброжыка і Антося. — Пайшлі, мае дзеткі, у хату, чым-небудзь смачным вас пачастую.

ДЗЕДАВЫ КАЗКІ

Не забыліся людзі яшчэ пра неўраджайны пазалеташні год, як неўзабаве зноў выдалася сухое і спякотлівае лета.

Сухмень 1889 года асабліва надоўга засталася ў памяці жыхароў Наднямоння. Як прайшоў пасля Юр’я спорны веснавы дождж, дык пасля амаль усё лета не ўпала з неба ні кропелькі. На ясным блакіце зрэдку паказваліся белыя хмурынкі, але да паўдня рассейваліся, і сонца проста скварыла ўсё жывое. Увечары на даляглядзе з’яўлялася нібыта смуга, ноччу цьмяныя зарніцы раз-пораз праразалі неба.

— Можа, нарэшце, збярэцца на дождж, — гаварыў тады дзядзька Антось, хоць сам добра ведаў, што далёкія зарніцы паказваюць на пагоду.

Без дажджу ўсё прападала ў полі і ў агародзе. Праўда, жыта сяк-так уцалела, але на ўмалот ніхто вельмі не спадзяваўся. Ярыну зусім запякло, і яна без пары пажоўкла. У той год бульбу не абганялі: кволы бульбоўнік пусціў некалькі лісточкаў, і тыя пачалі жаўцець…

У агародзе ўсё ляжала аблогаю: агурочнік, мак, цыбуля. Спачатку дзядзька з хлопцамі палівалі грады, але пасля махнулі на ўсё рукой…

На пагорках і сонечных палянках засыхалі кусты ядлоўцу, сталі жаўцець бярозы.

Жаўцелі і сенажаці. Павысыхала вада ў канавах, патрэскалася зямля. Там, дзе былі калісьці топкія месцы, трава была добрая, а на мурожных прудах чарнеў пасохлы дзяцельнік, малачайнік і шчацініўся рэдкі сівец. Штодня дзьмуў цёплы густы вецер. У паветры стаяў пах разагрэтай зямлі і сухой травы.

— Ратуйце! Майце літасць! — клікала на ратунак усё жывое і нежывое ў прыродзе. Але неба было няўмольнае і бязлітаснае.

Пясок за дзень так награваўся, што нельга ступіць босымі нагамі. Прахалоды ў самую спёку не адчувалася нават у лясным гушчары, і хлопцы часта хаваліся ў варывеньку.

Бацька ў тое лета зусім не прыпыняўся ў хаце. Пануры і сярдзіты, ён моўчкі абедаў і зноў на цэлы дзень ішоў у лес. Трэба было пільна сачыць, каб ніхто ў такую засуш не закінуў агню. Не давядзі бог пажару!

— Адпачыў бы хоць крыху, — прасіла Ганна, гледзячы на худы няголены твар мужа.

— Эт, маўчы, калі хочаш, каб скарынка хлеба не зводзілася са стала, — нявесела адказваў Міхал.

Неўзабаве пайшла пагалоска, што на Палессі, дзесьці за Ганцавічамі і Вызнай, гараць лясы і лютуе нейкі памор. Гінуць, як мухі, казалі, не толькі авечкі і каровы, але нібыта і людзі… Нейкая трывога і непакой апанавалі ўсіх.

Часцей сталі наведвацца ў леснічоўку старцы і галодныя людзі. Аднойчы на хутар зайшла кабета з двума маленькімі дзяўчынкамі.

— Я ўдава, жывем у Залешанах каля Клецка, — гаварыла жанчына. — Вясною карова прапала, не паспелі абсеяцца, кабылу ваўкі зарэзалі, у хаце жыта ні зернятка, мукі ні пылінкі… Прыйшлося ісці ў свет… Можа вы ведаеце, мая кумка-галубка, каму пастушкі патрэбны, — звярнулася яна да Ганны, — няхай бы дзяўчаткі дзе перакідаліся лета на ласкавым хлебе…

Маці наліла беднай удаве і яе дзецям міску крупніку і адрэзала па добрай лусце хлеба. Дзяўчаткі, якія моўчкі і палахліва стаялі ў парозе, бачачы пачастунак, адразу павесялелі, вачаняты іх засвяціліся.

— Кара гасподня прыйшла на людскія галовы. Оё-ёй! — казала Ганна і цяжка ўздыхала, пазіраючы, як завіхаюцца дзяўчаткі каля міскі.

***

— Вечар добры! Хлеб ды соль! — пачулася назаўтра, калі сям’я лесніка вячэрала.

У сенцах стаяў, абапёршыся на сукаватую палку, шчупленькі старац, абвешаны накрыж торбамі. На яго загарэлым маршчыністым твары выдзялялася сівенькая нібы наклееная бародка і гарэлі не па-старэчаму ясныя вочы, у якіх свяціўся роздум і смутак.

— Ці нельга ў вас, пане гаспадару, пераначаваць падарожнаму чалавеку? — запытаў жабрак і дадаў: — Вечар блізка, а вёскі нідзе не відаць…

Пасля вячэры мужчыны і падарожны госць выйшлі з хаты і прыселі на ганку пакурыць і пагутарыць.

Ціхі цёплы вечар паволі апускаўся на зямлю. Гублялі свае абрысы дрэвы ў лесе і зліваліся ў суцэльную сцяну, белаваты туман засцілаў сенажаць, кусты алешніку, граду маладога хвойніку. На двары і ў агародзе трашчалі конікі, недзе каля сверанаўскіх хутароў крумкалі жабы і прарэзліва крычаў драч.

— Што, чалавеча, чуваць на свеце добрага? — запытаў дзядзька Антось у старца.

— Самі ведаеце, якая сёлета жытка, — адказаў жабрак. — Бяда на бядзе едзе ды бядою паганяе… I што гэта дзеецца?.. Але нічога, дождж скора будзе…

— Будзе то будзе, але калі? — прамовіў Міхал. — 3 жыта вялікага наедку не чакай. Ярына прапала, бульба закажанела… Не пройдзе праз які тыдзень дождж, — і бульба, лічы, змарнуецца, тады ёй ужо нішто не паможа… Значыць — голад!

Пасля гаворка пайшла пра цэны на хлеб, якія раслі з кожным кірмашом, пра гандляроў збажыною, што нажываюцца на людской бядзе.

— Эх! Няма такога зла, каб з яго ды камусь не выйшла дабра, — з развагаю сказаў дзядзька Антось. — Так ужо водзіцца на свеце.

Хлопцы слухалі размову, і хоць не ўсё разумелі, але трывога старэйшых перадавалася і ім.

— Ну, малыя, спаць, спаць! — сказаў нарэшце бацька.

— Пайшлі, пайшлі, хлопцы! — стаў клікаць і старац.— У мяне поўная торба казак.

Калі ж дзядзька Антось з пляменнікамі і старац улегліся ў гумне, Косцік не вытрымаў і запытаў:

— Дзеду, а дзеду, калі казкі?

— Казкі? Што ж табе, унучак, расказаць такое? У мяне, хлопча, у торбах шмат усялякіх казак: і кароткіх, і доўгіх, пра паноў і мужыкоў, пра людзей і чарцей. Якую ж табе выбраць, каб ты памятаў дзёдаву торбу?

Дзед маўчаў хвіліну, збіраючыся з думкамі, а пасля стаў расказваць:

— Жыў-быў на свеце сярдзіты і хітры пан Беразоўскі. Меў ён багаты двор, вялікую дворню і вёску Мазалі, дзе жылі яго парабкі. Ехаў неяк праз Мазалі цар, спыніў каня і пытаецца ў мужыка Сальвеся: «Хто тут у вас самы разумны і дасціпны?» Пачухаў мужык патыліцу ды кажа: «Хто? Ну, вядома, наш пан Беразоўскі». Тады цар загадаў: «Паклікаць мне сюды таго пана Беразоўскага!» Прыбег пан, калоціцца са страху. «Адгадай, пане, тры загадкі, — звярнуўся да яго цар. — Як можна за адзін дзень аб’ехаць увесь свет? Колькі я варты? I, нарэшце, чаго я не ведаю? Заўтра я буду ехаць гэтай дарогаю назад, прыпыню коней, каб пачуць твой адказ». Цар паехаў, а пан стаіць ды божкае. Падыходзіць да яго Сальвесь і кажа: «Калі дасі мне мяшок бульбы і торбачку мукі на зацірку, дык адкажу за цябе цару на яго пытанні». «Дам усяго даволі — і хлеба, і солі», — узрадаваўся пан. «Не, паночку, вязі спачатку абяцанае, а тады будзем гаварыць», — секануў мужык. Нічога не парадзіш, прыйшлося Беразоўскаму прывезці бульбу і муку. «А цяпер пакінь мне сваю адзежу», — сказаў Сальвесь пану. Назаўтра адзеў мужык панскую апранаху, выйшаў на дарогу, сустрэў цара ды кажа: «Аб’ехаць можна так: сядай на сонца і за дзень аб’едзеш увесь свет». Цар кіўнуў галавою. «Вядома, што Юда прадаў Хрыста за 30 грошаў, — працягваў мужык. — То цар, я думаю, на грош таннейшы, значыць, варты 29 грошаў». «Ну, а трэцяе!» — у злосці закрычаў цар. Сальвесь пакланіўся і сказаў: «Цар не ведае таго, што адказвае яму не пан Беразоўскі, а мужык Сальвесь», — закончыў жабрак і змоўк.

— А што далей было? — запыталі ў адзін голас Косцік з Уладзікам.

— Далей казцы канец, — адказаў старац. — А ці ведаеце, хлопцы, якім чынам паны з’явіліся на свеце? Не? Дык слухайце!

I стары пачаў расказваць казку пра чорта, які зляпіў пана і паставіў сушыцца пад дрэвам, але якраз бег сабака і з’еў чортаву работу.

— Тады чорт узлаваўся на сабаку, схапіў яго за хвост і давай круціць. Давай круціць… Сыплюцца паны з сабакі… Хто трапіў пад бярозу, стаў панам Беразоўскім, хто пад дуб — Дубоўскім, хто за рэчку — Зарэцкім, хто пад гару — Падгорскім…

— Ну, будзем спаць, — прамовіў нарэшце дзед. — У маіх торбах казак многа, усіх не перакажаш… Не!

Назаўтра раненька прахапіўся Косцік, глянуў — дзеда ўжо няма, толькі побач з цапамі вісяць яго палатняныя торбы.

«Няўжо ў дзедавых торбах ёсць казкі?» — падумаў хлопчык і борздзенька ўсхапіўся на ногі, глянуў у адну, другую торбу, а там чэрствыя лусты хлеба, бліны… Ніякіх казак!

Тут якраз за дзвярыма пачуўся дзедаў голас, і Косцік шуснуў назад пад дзяружку.

— Ну, гаспадынька, дзякуй вам за хлеб, за соль, за бульбу і кашу ды з дабрату вашу! — развітваўся стары з Ганнай.

Пасля расчыніліся дзверы, і ў гумно ўвайшоў дзед з дзядзькам Антосем.

— Папомніш, чалавеча, маё слова, — гаварыў старац. — Папомніш, збярэцца навальніца… Усе прыкметы на гэта паказваюць: раса сёння была малая, сярэдзіна ные…

Калі стары пачаў чапляць на сябе свае торбы, Косцік высунуў галаву з-пад дзяружкі і запытаў:

— Дзеду, а чаму ў торбе няма казак?

НАВАЛЬНІЦА

У той жа дзень перад вечарам раптам грозна загуў лес. Неба стала хмурыцца, схавалася сонца, у прыродзе змоўкла ўсё жывое, толькі сярдзіта шумелі і шумелі дрэвы. На падворку ледзь-ледзь адчуваўся подых ветру, а ў лесе хісталіся верхавіны хвой.

Вярнуўся раней, чым звычайна, з абходу Міхал, наказаў хлопцам прыгнаць карову і авечак з пашы. Дзядзька Антось наліў два цабэркі вады, выкаціў з-пад паветкі бочку, паставіў пад страху некалькі ражак.

Хмара была яшчэ далёка, бліскавіцы не было відаць, але частыя раскаты грому калацілі зямлю і лес. Раптам усхадзіўся вецер, узняў на дарозе віхор пылу, некалькі спуджаных вераб’ёў шуганула пад страху гумна.

— А вы, падшывальцы, што тут аціраецеся? — крыкнуў бацька на хлопцаў. — Вячэраць і класціся спаць! Толькі не ў гумне, а ў хаце!

Пакуль дзеці вячэралі, на дварэ пачало цямнець. Бліскавіца раз-пораз пісягавала неба і асвятляла хату, а далёкія грымоты зліваліся ў суцэльны грукат, які нарастаў і набліжаўся з кожнай хвілінай.

Косцік з Уладзікам і Алесем улягліся на палацях, укрыліся. Але хіба можна было заснуць, калі дзесьці блізка ў лесе бушавала навальніца? Пярун ляскаў усё бліжэй і бліжэй, і нарэшце першыя буйныя кроплі дажджу забарабанілі па вокнах. Пасля недзе блізка зялёная страла маланкі ўпілася ў лес, і грымоты скаланулі хату, аж зазвінелі шыбы. Хлопцы са страху прытуліліся адзін да аднаго.

Калі Косцік высунуў зноў галаву, то пачуў, што за акном ліло, як з вядра, а недзе недалёка грукатаў гром. Праз паўгадзіны грымоты аціхлі. Пад аднастайны шум дажджу хлопцы пачалі засынаць. I раптам дзесьці зусім блізка так моцна ляснуў гром, што задрыжэлі сцены ў хаце і бразнуліся вобземлю вілкі ў мыцельніку.

Міхал накінуў на галаву дзяружку, выйшаў на двор.

— Ой, страшна! — загаласілі дзеці.

— Ціха! Не бойцеся! — прысеў на край палацей дзядзька Антось.— Пройдзе дожджык, усё ажыве і закрасуе на полі і ў лесе. Праз некалькі дзён мы сходзім на Воўчы грудок, а там пад елачкай, мой пане, сядзяць баравічкі…

Не паспеў дзядзька вымавіць апошняе слова, як яркая маланка асляпіла вочы, у хаце стала відна, хоць іголкі збірай, і амаль адначасова страшэнны грукат скалануў хату, аж зазвінела ў вушах. Антось хуценька ўсхапіўся і выйшаў з хаты, маці пакінула калыхаць Юзю і стала ўзірацца ў акно.

— Што там, мама? — спалохана падняў галаву Косцік.

— Нічога, сынку! Спі, не бойся, — адказала маці. — Скора хмара пяройдзе…

Неўзабаве ўвайшлі ў хату Міхал з Антосем.

— Ну, што там? — запытала маці.

— Недзе ў лесе джвагнула, — адказаў Міхал. — У тым баку, за гумном, дзе старыя бярозы…

Дождж ліў усю ноч і раніцу і сціх толькі каля паўдня.

БАБКА БАЛАНДЗІХА

…Пасля той навальнічнай ночы Косцік раптоўна захварэў. Твар яго гарэў, нібы ў агні, ноччу хлопчык трызніў, усхопліваўся з пасцелі, клікаў да сябе старэйшых.

— Ціха, мой саколік, ціха, родненькі! — супакойвала сына Ганна.— Дай памяняю кампрэсік… А можа ты зёлак вып’еш? Выпі, мой галубок!..

— Калі ж бо яны, мамачка, надта горкія…

— А дзе ж ты бачыў, мой сынок, каб зёлкі былі смачныя? Яны заўсёды горкія…

Раненька, яшчэ на досвітку, дзядзька Антось запрог каня і прывёз з Мікалаеўшчыны шаптуху бабку Баландзіху, якая славілася на ўсю ваколіцу.

Гэта была худзенькая, згорбленая бабуля, якой, казалі, пераваліла ўжо за сотню. Жыла яна адна ў маленькай і старэнькай, як і сама, хаце, збірала ў полі і лесе розныя травы… Баландзіха ніколі не разлучалася з вялікім мехам, унутры якога былі нашыты асобныя кішэнькі для кожнай зёлкі. Гэтым мехам мікалаеўшчынскія мацяркі страшылі сваіх непаслухмяных дзяцей.

Калі шаптуха ўвайшла ў хату, Ганна завіхалася ля печы, а Кастусь піў чай, настоены на ліпавых кветках і сухіх малінах.

Убачыўшы згорбленую постаць старой, хлопчык хуценька схаваўся пад посцілку: ён не так спалохаўся Баландзіхі, як яе мяшка…

Пасля бабка сядзела на зэдліку ля Кастуся, гладзіла шурпатай далонню яго па галаве і шаптала бяззубым ротам:

— Далёка-далёка, недзе за марамі, за гарамі, за лясамі і лугамі, куды воран і костачкі не занясе, расце дрэва, а з-пад таго дрэва выцякаюць тры ручаёчкі. У адным вада жывучая, у другім гаючая, у трэцім — бессілачая… На гэтым свеце нічога няма маццей вады, бо яна патушыць хоць які агонь і абмые хоць якую мурзатую морду, адно толькі нё можа абмыць грэшнае душы…

Баландзіха дастала са свайго меха маленькую бутэлечку з вадою і тройчы пырснула хлопчыку на твар і грудзі:

— Вада гаючая, вада жывучая! Ганіце хвор на сухі бор!

Потым Баландзіха «выганяла» перапуд, ліла над галавою хлопчыка растопленае волава ў місачку з халоднай вадой, давала нюхаць нейкія духмяныя краскі.

На развітанне шаптуха дастала са, свайго меха тры пучкі зёлак і, палажыўшы на стале, сказала Ганне:

— Вось вам, дачушка, рамонак, верасок і пералётнік. Запарце ўсё разам і давайце па лыжачцы. Верасок і пералётнік можна і асобна піць…

Старая стала збіраць свае манаткі ў мяшок і, адыходзячы, наказвала Кастусю:

— Ну, папраўляйся, гарбузянятка маё!

— Пачакайце, бабуля. Вось вам за фатыгу, — сказала Ганна, падаючы ёй скрутак. — Антось зараз каня запражэ.

— Не, мае дзеткі, я пайду сама… Па дарозё розную траўку і краскі буду збіраць. У лесе адпачну, пасяджу дзе на імху, паслухаю, як птушачкі шчабечуць, як ветрык лісцё калыша…

Праз некалькі дзён Кастусь, як нічога не бывала, бегаў па двары, памагаў Уладзіку і Алесю пасвіць каровы і авечкі.

— Бач, а ўсё ж такі Баландзіха памагла, — сказала Ганна.

— Хто яго ведае, — уставіў слова дзядзька Антось. — Можа і Баландзіха вылечыла, а можа прыйшла пара ачуняць хлопцу…

БЯРЭЗІНКА

Восень у той год выдалася халодная і дажджлівая. Як пачаліся дажджы ў жніво, дык цягнуліся да самых прымаразкаў. Жыта папрарастала ў снапах, атава пагніла ў пракосах…

Сонца зрэдку прабівалася між цёмных хмар, якія хутка плылі па небе. Халодны дождж спачатку ліў, а пасля імжыў і імжыў бясконца… Не было яму ўпынку ні днём, ні ноччу.

— Нешта насланое пайшло па свеце, — казала часам Ганна. — Улетку пякло і сушыла неміласэрна, а цяпер лье і такі халодны вецер…

Найгорш такой парой пастуху. Калі толькі холадна, дык паўбяды: адзеў стары бацькаў кажух, заваліўся ў разору ці пад куст і ляжы. Яшчэ лепш раскласці агеньчык дзе-небудзь у зацішку, засыпаць у прысак бульбу — і не згледзіш, як праходзіць дзень. Калі ж дождж, дык няма нідзе ратунку: ні сесці, ні легчы, і агонь мала памагае.

У дождж хлопцы пасвілі каровы, мяняючыся: зранку Уладзік, пасля абеду Косцік з Алесем.

Неяк Алесь штосьці занядужаў, і Косціку прыйшлося аднаму калець у полі. Ён прамок і змёрз, як цюцька.

— Скідай лахманы і на катову горку! — распарадзіўся дзядзька Антось, як толькі пляменнік увайшоў у хату.

На катовай горцы, як называў дзядзька печ, Кастусь укрыўся коўдрай, сагрэўся і адразу павесялеў. «Вось каб гэта можна было, седзячы на печы, пасвіць каровы», — падумаў ён.

— Дзядзечка, колькі дзён яшчэ трэба пасвіць? — запытаўся пасля Косцік.

— Колькі дзён? Цяжка сказаць, мо месяц, а можа і больш…

— А ўсё ж? — дапытваўся пляменнік.

Дзядзька пакінуў нізаць тытунь, глянуў у акно і адказаў:

— Бачыш, вунь каля хлява стаіць бярэзінка. Дык вось, калі на ёй не будзе ні аднаго лісточка, тады канец — можна будзе закідаць пугу да вясны…

Косцік бачыў з печы дрэўца, пра якое гаварыў дзядзька. Бярэзінка была жоўтая, але сям-там пракідаліся і зялёныя лісточкі. О, яшчэ доўга прыйдзецца мерзнуць у полі! Хлапчук задумаўся, прытаіўся ў цяпле і задрамаў. Прыснілася яму, што з бярэзінкі асыпаліся ўсе лісточкі і стаіць яна такая сумная-сумная…

Пасля размовы з дзядзькам Косцік кожны дзень паглядаў на дрэўца. Лісточкі асыпаліся мала, хоць з кожным днём жаўцелі ўсё больш і больш. Надвор’е таксама рабілася ўсё халаднейшае.

— Недзе, мабыць, снег выпаў, — казала маці.

Аднойчы Косцік загнаў каровы ў хлеў, глянуў — нікога няма на двары і падаўся да бярэзінкі…

— Падымайся! Падымайся! — стукаў назаўтра скаварадою аб прыпек дзядзька Антось. — Пара выганяць каровы.

— Не, дзядзечка, канец ужо! — высунуўся з-пад коўдры Косцік. — Можна пугі закідаць… Усе лісты з бярэзінкі асыпаліся. Усе!

— Што, што? — здзівіўся дзядзька і, не верачы сваім вачам, падышоў бліжэй да акна, паглядзеў на бярэзінку, засмяяўся і сказаў: — Эйш, жэўжык, як ацерабіў. Але не, браце, усё роўна прыйдзецца яшчэ пасвіць каровы. Хітрыкі твае не памогуць!

ПЕРШАЯ КНІГА

Мужчыны прыехалі з кірмашу прыцемкам.

У леснічоўцы іх даўно чакалі. Хлопцы ведалі, што бацька і дзядзька Антось прывязуць з Нясвіжа гасцінцы, і каторы раз выбягалі на ганак паслухаць, ці не грукочуць калёсы. Але ў лесе было ціха, і дзеці зноў лезлі на катову горку.

Кастусю не цярпелася. Бацька абяцаў яму сёння прывезці кнігу з вялікімі літарамі і малюнкамі.

Як толькі на падворку заляскацелі драбіны, хлопцы мігам скаціліся з печы і рынуліся ў дзверы. Неўзабаве Уладзік тарабаніў у хату вясла абаранкаў, Алесь вязку тараноў, а Косцік нёс, прыціскаючы да грудзей,. буквар.

У той вечар для Косціка, апрача кнігі, нічога не існавала на свеце, Уладзік з Алесем і малая Міхаліна завіхаліся ля абаранкаў, а ён сеў на камінку, дзе гарэла газоўка, і разглядаў кнігу. Якія прыгожыя малюнкі! Тут і конікі, і зайчыкі, і птушачка ў клетцы, і дзеці катаюцца на саначках з гары… «Эх, каб навучыцца хутчэй чытаць, што тут напісана», — думаў хлапчук, гартаючы буквар.

— Ты там памалу, чытака, — газоўку патушыш! — перасцерагала маці.

— Паглядзім, на колькі часу ў яго ахвоты хопіць, — прамовіў бацька. — Можа і ён, як Уладзік, хутка нацешыцца…

— А што я? — запытаў Уладзік.

— Нічога, аплятаеш абаранкі добра,— умяшаўся дзядзька Антось, — аж нос упрысядкі скача… Паўзімы прасядзеў у школе, а чытаць, шэльма, не навучыўся.

Нясі, Косцік, кнігу, будзем вучыць літары…

Хлопчык прысеў на лаве ля дзядзькі.

Антось перанёс газоўку на стол і пачаў чытаць:

Буря мглою небо кроет,

Вихри снежные крутя;

То, как зверь, она завоет,

То заплачет, как дитя…

Усе слухалі, як дзядзька Антось чытаў верш. Нават маці перастала мыць міскі і прыслухалася. А дзядзька, загарнуўшы кнігу, працягваў далей па памяці:

Встает заря во мгле холодной;

На нивах шум работ умолк;

С своей волчихою голодной

Выходит на дорогу волк…

За акном сярдзіта завываў асенні вецер, і, здавалася, што ў яго шуме і посвісце сапраўды чуваць далёкія воўчыя галасы…

— Ну, а цяпер, хлопча, давай мы з табою ўдвух пачытаем, — звярнуўся Антось да Косціка.— Глядзі, вось гэты кружок, выцягнуты ўгару, будзе «О». Паўтарай за мною: О!

— О!

— Добра! А цяпер глядзі сюды, — паказваў дзядзька, — тут напісана «А. С. Пушкин». Гэта значыць, Аляксандр Сяргеевіч Пушкін. Так звалі вялікага рускага паэта, які напісаў гэты верш, што мы чыталі… Дзве палачкі, якія падпіраюць адна адну, з папярэчкай пасярэдзіне — гэта літара «А». Паўтарай! А!

— А!

— А вось гэты сярпок без ручкі — Эс!

— Эс!

— Памятаеш, якія вароты ў дзядзькі Амброжыка? Адно шула справа, другое — злева, а наверсе бервяно. Ну, дык гэтая літара, падобная на такія вароты, будзе — пэ!

— Пэ! — старанна паўтараў Косцік.

— Малайчына! — пахваліў дзядзька.

Так у Кастуся з’явіліся свае клопаты — што б там ні стала навучыцца чытаць! Ён увесь дзень не разлучаўся з кнігай. Клаўся спаць, — кніга была пад падушкай. Знайшоў кавалачак грыфельнай дошкі, пісаў на ёй літары, маляваў чалавечкаў і леснічоўку з комінам, з якога валіць дым…

— Мама, а як гэта літара называецца? — пытаўся ён у маці. — Тры палачкі і перакладзіна ў самым нізе?

— Мой сынку, я табе ўжо не раз казала, што не ведаю. Не хадзіла я ў школу і чытаць не ўмею…

Тады Косцік бег у гумно, дзе малаціў дзядзька Антось, і пытаўся:

— Як называецца пузатая літара, падобная на самавар?

— Пакажы, пакажы ў кнізе… Гэта? Эф!

— Эф! Эф! — паўтараў, каб не забыцца, хлопчык, і зноў пытаў: — А гэта, як чарачка на адной назе?

— У! — адказваў дзядзька.

ПАСАДЗІЛІ ЛІСТОЎНІЦУ

Аднойчы Міхал прынёс з Акінчыц маленькую прыгожую елачку. Была яна не зялёная, як звычайныя елачкі, што раслі ў лесе, а нейкая іншая, нібы асыпаная інеем.

— Якая дзіўная елачка! — захапляліся дзеці.

— Гэта не елачка, а лістоўніца, — растлумачыў бацька. — Трэба яе дзе ў добрым месцы пасадзіць…

— Давайце пасадзім на нашым полі, наўзмежку, — сказаў Косцік.— Я буду яе даглядаць.

— Правільна! — падтрымаў пляменніка Антось. — Месца там прыдатнае.

У той жа дзень лістоўніцу пасадзілі за агародам, на мяжы, дзе была крушня і вялікі струхлелы пень старадрэвіны-хвоі. Якраз між крушняй і пнём дзядзька Антось выкапаў ямку, хлопцы прынеслі з канавы тарфяніку, і елачка засталася зімаваць на новым месцы.

— Глядзі, Косцік, за елачкай, — асцярожна прытопваючы зямлю, сказаў дзядзька Антось. — Гэта будзе тваё дрэўца…

— Елачка мая, мая! — скакаў з радасці на адной назе Косцік.

— Вялікае шчасце елка, — шморгнуў носам Уладзік. — У мяне ёсць дзічка…

— А ў мяне сліва, — хваліўся Алесь. — А што елка? Шышкі есці не будзеш…

— А есці я буду суніцы і чарніцы, якія растуць на маім грудку, — адказаў Косцік.

У хлопцаў усё было «сваё»: не толькі дрэвы ў агародзе, але і маліннік у лесе, пагоркі, дзе раслі суніцы, кусты арэшніку…

— Нічога няма свайго ні ў вас, ні ў вашага бацькі, — са смуткам сказаў Міхал.— Усё тут княжацкае — і хата, і зямля, і мы з вамі… Але елачка няхай расце!

Кожную раніцу хлопчык прыбягаў адведваць елачку, аглядаў яе кволыя лапкі. Неяк раз прачнуўся Косцік, глянуў у акно, а там усё ў бялюткім убранні.

— Снег! Снег! — радасна закрычаў ён.

Прыбег на ўзмежак. Стаіць там лістоўніца, зацярушаная снегам, і, здаецца, дрыжыць ад холаду. Косцік атрос лапкі, адгроб снег. Убачыў дзядзька Антось, як хлопчык завіхаецца, падышоў ды кажа:

— Елачка не баіцца снегу, ён, як коўдрай, прыкрывае дрэўца ад марозу.

Сняжок з кожным днём церушыў усе больш і больш, а лістоўніца хавалася і хавалася пад белую посцілку і зусім знікла.

Сядзеў Косцік на печы, чытаў буквар і пытаўся ў дзядзькі Антося:

— Можа нашаму дрэўцу цяжка пад снегам?

Адшумелі зімовыя завеі, прайшлі траскучыя маразы, часцей стала паказвацца сонца.

Ішла вясна. Выглянула з-пад снегу елачка. Зноў Косцік кожную раніцу бегаў глядзець дрэўца…

Не ведаў яшчэ ён, што хутка прыйдзецца развітацца з елачкай і ехаць на новае месца.

АЛЬБУЦЬ

— А божачка міленькі! А матачкі родненькія! — галасіла Ганна і выцірала слёзы фартухом. — А чаму ж на нашу няшчасную галаву звалілася такая бяда? За які грэх такія пакуты? Чаму гэта доля нас мінае? Чула штось нядобрае маё сэрца…

На парог леснічоўкі прыйшла бяда: трэба было перабірацца на новае месца… Кінуць-рынуць гаспадарку, наседжаны кут, дзе было ўкладзена гэтулькі працы, і пачынаць зноў усё спачатку. Трэба ехаць… Але куды? У Альбуць, у балота, дзе зямлі, як старой бабе сесці, а леснічоўка, як іхні хлевушок…

— Чаму гэта іншыя людзі звякуюць на адным месцы? — плакала Ганна. — Глядзі, вунь леснікі Калкоўскі ці той, скажам, Астахновіч ужо другі дзесятак на тым самым месцы… А тут ганяюць чалавека, як Марку па пекле. Ох! Ох! Няма горшай ямы, як Ласток, але ж мы тут крыху абабіліся… На адным месцы і камень мохам абрастае. Колькі мы тут не даспалі, не даелі, адзін бог ведае!..

— Пакінь, Ганна, — супакойваў Антось. — Думаеш, Міхалу соладка ад гэтых пярэбараў? Што ён, сам набіваўся? Альбо правініўся ў чым, што яго гоняць на новае месца? Служыў верай і праўдай, дагаджаў, а што з гэтага мае? Гулю асмаленую! Яго і ў Падзеру глушцоў высочваць, яго і ў Дзяніскавічы паляваць на мядзведзя, яго і рыбу лавіць, яго і качак страляць… Што ж, такая доля наша… Калі б мелі свой кавалачак зямлі, то трасцу ніхто не пароў бы, з месца не гнаў бы. А так… няшчаснаму Івану няма нідзе талану! Нічога не парадзіш — будзем збірацца ў Альбуць…

Міхал сядзеў на лаве, курыў самасад і маўчаў.

— Ну, кончыла споведзь? — звярнуўся нарэшце ён да жонкі.— Цяпер я скажу. Плач, не плач, — усё роўна нічога не паможа. Амброжык Дземідовіч едзе на наша месца ў Ласток, а на яго месца ў Лугаватую Гілярык Скварчэўскі… Трэба збірацца, я ўжо наказаў у Мікалаеўшчыну сваякам, каб прыехалі…

…I вось прыйшоў дзень, калі зноў у Ласток з’ехаліся фурманкі, сабраліся сваякі: дзед Юрка, Карусь Дзівак, дзядзькі Пятрусь і Яўхім.

На двары стаяў гармідар, як на кірмашы. Мужчыны ўвязвалі вазы, жанкі складалі розную дробязь. Калі зайшлі ў хату прысесці апошні раз за стол і выпіць на шчасце па чарцы, Ганна залілася слязьмі.

— Годзе, Ганна! От кабета! — накінуліся ўсе на гаспадыню.— На новым месцы не будзе горш!..

Кастусь у гэты час пайшоў развітацца з дрэўцам, што расло на мяжы:

— Будзь здарова, елачка! Расці вялікая… Хацеў я цябе забраць з сабою, але дзядзька Антось не дае… А мне цябе шкада… Бывай!

***

Новая мясціна адразу прыйшлася хлопцам да спадобы. Такое вакол раздолле, столькі ўсяго новага і цікавага. Вунь там, за вербалозавымі кустамі, плыве Нёман. Раздольна коціць рака сваю плынь, сям-там выйшла з берагоў, разлілася па лугавінах. Ля самай лесніковай сядзібы ў кустах бруіцца невялічкі ручаёк. Ён плыткі — берагі яго зараслі аерам і алешнікам, але пабоўтацца з кашом можна будзе. Рыбка тут водзіцца: хлопцы самі бачылі печкуроў…

Аднак самае прывабнае і цікавае ў Альбуці — гэта стары гасцінец, які выходзіў на мінскі тракт. Тут для хлопцаў, якія ў Ластку рэдка бачылі чужога чалавека, адкрываўся нябачаны дагэтуль свет. Ад раніцы да вечара па дарозе цягнуліся сялянскія падводы і вазы балаголаў. Часам імкліва нёсся панскі фаэтон ці ехалі конна салдаты або цыганы стаўлялі ў лесе свае буданы.

Аднойчы жандары гналі пехам арыштантаў, сялян-палешукоў. Аброслыя, худыя мужчыны і дзецюкі з торбамі за плячыма прыселі адпачыць каля дубоў і папрасілі напіцца. Уладзік мігам прымчаў вядро вады. Пасля сяляне закурылі, а адзін плячысты паляшук з сінім шрамам на твары, пазіраючы на Косціка, сумна прамовіў:

— Як там мой Ігнатка маецца…

Доўга потым гаварылі ў лесніковай хаце пра арыштаваных.

— Няйнакш, як пану пеўня пусцілі… — гаварыў Міхал.

Праз некалькі дзён хлопцы хадзілі на рум, дзе завіхаліся плытнікі каля высокіх ярусаў бярвенняў.

— Р-р-разам! — крычалі мужчыны, падважваючы бомамі цяжкія калоды.

Хлопцы аж падскоквалі ад захаплення, калі вялікае бервяно падала ў Нёман, уздымаючы ўгару пырскі.

Вясна ішла дружным ходам, і хлопцы не прыпыняліся ў хаце. Яны ўвесь дзень прападалі на двары, хадзілі ў лес, пускалі караблікі.

У Косціка была яшчэ і свая забаўка: ён цалюткімі днямі выседжваў дзе-небудзь у зацішку, прыслухоўваючыся да спеваў лясных жаваранкаў. 3 першага разу, калі толькі ён пачуў іх песню ў Альбуці, хлопчыку здалося, што тут гэтыя птушачкі спяваюць неяк крыху інакш, як у Ластку. У чым гэта розніца, Косцік спачатку не мог улавіць. Але чым больш услухоўваўся ён у іх песні, тым больш выразна чуліся яму напевы ручаінак, звон пчолак і конікаў, шолах траў, ціхая скарга елачкі, што засталася ў Ластку…

Косцік углядаўся ў ясны блакіт, і яму здавалася, што ў песнях гучыць заклік:

Вясна! Вясна! Вясна!

Ідзі малы! Ідзі стары!

Віншуй вясну! Віншуй вясну!

Песня гэта разрасталася, напаўняла ўсё наваколле: лес, поле, паплавы. Водгулле яе адбівалася ў дзіцячым сэрцы, будзіла няясныя парыванні і мары…

***

Жыццё на новым месцы паволі ўваходзіла ў сваю каляіну.

Міхал дома прыпыняўся мала. Раней, калі ў Альбуці лесніком быў Скварчэўкі, мікалаеўшчынцы секлі дровы, травілі сенажаці, як самі хацелі. Спрабавалі яны гаспадарыць у лесе і пры новым лесніку, але ў Міхала не вельмі разгуляешся. Як прыпаялі двум гаспадарам з Мікалаеўшчыны штраф, адразу цішэй стала ў лесе. Праўда, неўзабаве сустрэў дзядзька Антось аднавяскоўца Петруся Стому, які пачаў выгаворваць:

— Што гэта твой браценік так выдыгае перад начальствам? Не глядзіць ні вока, ні бока, няма яму ні землякоў, ні сваякоў…

Антосю таксама хапала працы. Пакуль зямля падсыхала, ён тупаў каля хаты, парадкаваў у хляве і гумне, а пасля браўся за плуг і сявеньку.

Не было канца-ўпынку і матчынай рабоце. Трэба каля печы ўправіцца, жывёлу дагледзець, пара і гарод сеяць…

— Алесік, мой галубок, збегай, сынку, у Свержань, — папрасіла маці. — Купі солі і запалак.

— І я пайду, мамачка, — пачаў прасіцца Косцік.

— Добра, ідзіце ўдвух… Знаеце як ісці? Ідзіце цераз Свержанскую Граду, потым выходзьце на гасцінец, а там і Свержань блізка.

Хлопцы ўзялі акраец хлеба і з радасцю рушылі ў дарогу. Прайшлі яны з паўвярсты, а потым Алесь кажа:

— Хадзі, Косцік, я табе гняздзечка пакажу.

Звярнулі браты на лясную сцежачку, мінулі дуб з сухой макаўкай. Тады Алесь падышоў да густога ядлоўцавага куста, разгарнуў калючыя лапкі, а там гняздзечка з пер’я і моху.

— Цім! Цім! — крычала на дубе нейкая птушачка з доўгім хвастом.

— Пайшлі, — сказаў Косцік, — гэта, мабыць, яе гняздо…

Хлопцы пратупалі па лесе яшчэ крыху, а як ісці на Свержань, не ведалі. Добра, што здалёку відаць быў дуб з буслянкай, што рос ля іхняй хаты. Павярнулі яны да дуба.

— Мама казала граду нейкую перайсці, — успомніў Косцік.

— Ну, то я ведаю, — адказаў Алесь. — Гэта тую, што дзядзька на капусту ўзараў.

Перайшлі хлопцы адзін раз, другі раз цераз граду, дзе ляжалі чорныя, як сажа, скібы, і вярнуліся дахаты.

— Дзе ж вашы запалкі і соль? — запытала маці.

— А мы ў Свержань не папалі, — прызнаўся Косцік. — Перайшлі граду два разы, але Свержаня нідзе не бачылі…

Тут якраз увайшоў у хату дзядзька Антось.

— Што гэта вы, жэўжыкі, капусную граду мясілі?

Маці дагадалася, у чым справа і расказала са смехам дзядзьку, як хлопцы «хадзілі» ў Свержань. Дзядзька весела рагатаў, махаў рукою, а потым стаў тлумачыць:

— Эх вы!.. Свержанская Града — гэта малады лясок вунь там, за дубамі. А яны палезлі на грады! Каб вы здаровы былі!

ТУТ НЕДЗЕ СТРУК ХОДЗІЦЬ

Пасля таго здарэння са Свержанскаю Градою старэйшыя не пускалі хлопцаў у грыбы. Месца незнаёмае — яшчэ заблудзяцца ў лесе.

Затое ў нядзелю ішлі ў лес чуць не ўсёй сям’ёю. Перад тым, у суботу толькі і гаворкі ў іх было пра гэта. Зборы ў грыбы пачыналіся зранку: Кастусь клаў у свой маленькі кошык лусту хлеба, бліны, самаробны ножык-сцізорык з драўлянымі тронкамі. У каторы раз хлопцы, якія спалі ў гумне, напаміналі дзядзьку Антосю:

– Дзядзька, вы ж не забудзьце разбудзіць нас. Толькі стукніце ў дзверы, і мы мігам…

— Добра, добра, — суцяшаў пляменнікаў дзядзька Антось і казаў: — Вось нясіце лапці, можа трэба падплесці, бо ў лесе ламачча, ногі паколеце…

Увечары за сталом зноў пачыналася размова пра грыбы. Уладзік, даведаўшыся, што без яго ўжо вырашана, каму ісці заўтра ў лес, пачынаў хныкаць:

— Усё мне ды мне пасвіць… Нават і ў нядзелю продыху няма… Не паганю ды ўсё, няхай яны паздыхаюць…

— Будзеш, бальшун, далей енчыць, па лабаціне лыжкай трэсну, — сярдзіта адчытваў сына бацька.

Уладзік клаў лыжку і хацеў ісці з-за стала, але бацька кідаў такі позірк, што нехаця будзеш сядзець і сёрбаць зацірку… Убачыўшы, што сын пакрыўдзіўся, маці прамовіла:

— Няхай і Уладзік ідзе… Я папасу каровы.

Назаўтра, чуць толькі паказалася сонца, хлопцы шыбавалі ў лес. Ішлі яны ўтрох наперадзе, пакінуўшы далёка ззаду бацьку з дзядзькам Антосем. Тыя былі яшчэ ля Кліна. Звярнуўшы з дарогі на лясную сцяжынку, хлопцы рассыпаліся па лесе, пачалі крычаць. Уладзік свіснуў у два пальцы, аж рэха азвалася недзе за Бервянцом.

— Вы што так галёкаеце?— крыкнуў бацька, які не проста ішоў у грыбы, а на службу — у абход.

У яго была свая звычка: як увойдзе ў лес — пастаіць, пільна ўслухаецца. Мо дзе глуха стукае сякера, ціха шастае пілка, дробненька ляскаюць драбіны? Калі хлопцы супакоіліся, Міхал прыслухаўся да лясных гукаў. Нічога падазронага не чуваць, толькі недзе раз-пораз дзяўбе дзяцел.

Прайшоўшы крыху глухой сцяжынай, звярнулі направа, на пакрыты мохам і верасам грудок. Хлопцы першыя шуснулі ў гушчар, дзе пад старымі елкамі быў паўзмрок.

— Баравік! — весела крыкнуў Косцік, убачыўшы карычневую шапачку, што прытаілася пад галінай елкі.

Неўзабаве ў Кастуся былі свае ўлюбёныя мясціны, куды ён часта бегаў адзін. Бывае, усхопіцца на досвітку, адрэжа лусту хлеба, кошык у рукі, і — толькі яго бачылі! Садзяцца дзеці за стол снедаць, а Косціка няма.

— Дзе ж Кастусь? Ідзі, Міхалінка, пакліч,— кажа маці.

Дзядзька Антось толькі ўсміхнецца ў вус:

— Ды ён ужо колькі гадзін, як па лесе гойсае… Зараз поўны кошык баравікоў прытарабаніць…

А Косцік лёгкі на ўспамін. Кошык амаль даверху напоўнены. Адны баравікі і падасінавікі.

Неяк раз пайшоў ён раненька і прапаў. Сям’я паснедала ўжо, маці ўхадзілася каля печы, Уладзік каровы з поля прыгнаў, а Косціка няма і цяма.

— Можа заблудзіўся дзе хлопец у лесе? — пачала непакоіцца маці.

Косцік у той дзень напаў на вельмі грыбное месца. Куды ні ступі — баравікі! Ды якія! Адзін у адзін! Нагнешся падымаць, а пад кустом цэлая сямейка. Чык, чык!.. Толькі шастае ножыкам. Вось яшчэ два, а вунь трэці! За якую гадзіну назбіраў поўны кошык, а грыбоў на гэтай мясцінцы было яшчэ многа. Прыйшлося вывернуць кошык, паадразаць ножкі і пакінуць толькі шапачкі. Праз хвілін дваццаць — зноў поўна ў кошыку! Пусціўся Косцік дамоў. Ідзе нацянькі, хочацца заглянуць яшчэ ў адну мясціну. Там на тым тыдні ён пакінуў падрастаць маленькія баравічкі… Разгарнуў кошыкам калючыя лапкі, зірнуў і за галаву схапіўся. Матачкі! Уся зямля ўкрыта, хоць касою касі! Што рабіць? Другі раз прыйсці? Не! Косцік скінуў сарочку, звязаў каля шыі — атрымалася торба. Давай ладаваць… Вось было дома здзіўлення, калі ён прывалок столькі грыбоў!

Праз які тыдзень Косцік зноў прыйшоў на тыя мясціны. Але грыбоў не было. Кінуўся ён туды-сюды, — прапалі баравікі! Трапілася колькі штук старых, чарвівых — і ўсё! Трэба ісці блукаць па лесе. Сорамна ісці дамоў з пустым кошыкам. Хоць лісічак набраць, ці што… Доўга хадзіў ён па лесе, але толку не было. Збіраў бы можа яшчэ, але сустрэліся нейкія тры жанкі з кашамі і спалохана запыталі:

— У цябе, хлопча, білет ёсць?

— Не, няма, — адказаў Кастусь.

— Ну, дык уцякай! Тут недзе Струк ходзіць. Пападзешся — грыбы забярэ і вушы паабрывае! Бяжы, пакуль не позна!

Спалоханыя кабеты павярнулі ў гушчар і падаліся ў бок Мікалаеўшчыны…

Косцік ведаў, што гэта бацькаў абход, і хадзіў смела, аднак на гэты раз і ён спалохаўся. Можа які аб’ездчык ці ляснічы паказаўся ў лесе і напалохаў цётак? Пахадзіў ён трохі па лесе і пайшоў дахаты.

За сталом бацька завіхаўся ля чыгунка з бульбаю.

— Ну, пакажы, грыбнік, што ты сёння назбіраў? — запытаў ён сына.

— Нешта ж скора ты вярнуўся, — уставіў слова і дзядзька Антось.

— Скора… Мікалаеўшчынскія цёткі сказалі, што нейкі Струк па лесе ходзіць, грыбы забірае і вушы абрывае, дык я ходу… — адказаў Кастусь.

Пачуўшы сынаў адказ, бацька папярхнуўся, а дзядзька гучна зарагатаў.

Калі бацька выйшаў з хаты, дзядзька Антось, смеючыся, сказаў Кастусю:

— Хіба ж ты не ведаеш, што гэта твайго бацьку мікалаеўцы Струкам празвалі?..

ЗВЯРЫНЕЦ

Як ні быў дзядзька Антось заняты на гаспадарцы, ён усё ж такі знаходзіў час і для рыбацкіх спраў. Раз, а то і некалькі разоў на тыдзень Антось з хлопцамі шыбаваў на Нёман.

Наперадзе важна ішоў Алесь з вудамі, Косцік нёс бляшанку з чарвякамі, а ў торбачцы для прынады рыбы — бульбу і гарох. Дзядзька Антось з Уладзікам валаклі сетку.

— Хоць адна выгода ў Альбуці — Нёман блізка, — часта гаварыў Антось.

Дзядзька быў рыбак адмысловы. На рыбу ен меў нейкі асаблівы спрыт. Антось ведаў усе бухты, віры і азярыны на Нёмане, як свае пяць пальцаў. Ён добра разбіраўся, дзе трэба паставіць пострыжні на шчупакоў, дзе бучык на плотак, дзе венцер на лінёў, а дзе і вудай можна выцягнуць язя фунты на тры-чатыры.

Часам дзядзька адкладваў убок рыбацкую снасць і вёў хлопцаў у грыбы, чарніцы або парэчкі. Праўда, у парэчкі хлопцы самі ведалі дарогу. У Альбуці было столькі парэчак, што збірай усё лета — не пазбіраеш усе. Вакол крынічкі рос густы зараснік, дзе скрозь блішчэлі празрыстыя і ружовыя ягадкі.

Пойдзеш з Антосем у лес — пачуеш і даведаешся многа цікавага. Ён не толькі завядзе на мясцінку, дзе чарніцы адна ў адну, але па дарозе шмат чаго і пакажа. Толькі ўвойдуць хлопцы ў гушчар, як адразу сыплюцца пытанні:

— Дзядзечка, глядзеце, глядзеце! Вунь на каліне птушачка туркоча… — пачынае Косцік.

— Жоўтая, з валляком? — перапытвае дзядзька. — Гэта, браток, жаўна-разбойніца. Яна вулей можа распатрашыць…

— Піць! Піць! — кораценька свістала жаўна, а пасля, убачыўшы людзей, узмахнула крыламі і закрычала: — Лык! Лык!

Ступілі яшчэ некалькі крокаў, дзядзька спыніўся і падаў каманду:

— Ціха! Не шапчыцеся! Слухайце!..

Хлопцы замерлі. Улетку лясны гушчар повен усялякіх дзіўных гукаў. Да Косцікавага вуха далятае блізкі звон чмяля, які кружыцца над кустом дзядоўніку, стук дзятла і пералівісты свіст:

— Цюх! Ці-мох! Кі-я-ям! Кі-я-ям!

— Слухайце добра-добра! — гаварыў Антось. — Чуеце, як выцінае дрозд? Цімох схаваўся ў мох ды не схаваў ног! Ото ж дам кіем, кіем. Мах! мах! па нагах! па нагах!

— Ха-ха! Ну і праўда ж, здорава выціліньгвае пра Цімоха!.. — смяяліся хлопцы, прыслухоўваючыся да песні дразда.

— Дзядзечка, што гэта за трава расце на купіне ў моху? — пытаецца Алесь.

— Гэта, нябож, расічка, ці мацярдушка, — адказвае Антось. — Бачыце, усюды раса высахла, а на расічцы і цяпер блішчыць… А вунь тая каля папаратніку, з жоўтымі і чырванаватымі кветачкамі — пералётнік. Ім Баландзіха лячыла ў Ластку нашага Кастуся…

***

У першае ж лета ў Альбуці Антось з хлопцамі заклалі свой звярынец.

Пачалося ўсё гэта так.

Сабраўся аднойчы дзядзька Антось у лес, закінуў стрэльбу за плечы, гукнуў Таксу. Адышоў лясной сцяжынкай не так далёка ад леснічоўкі, як раптам Такса забрахала і кінулася ў кусты. Дзядзька скінуў стрэльбу з пляча і падаўся ў гушчар. Выбег ён на палянку і ўбачыў, што Такса пагнала лася.

Дзядзька ступіў пару крокаў і сумеўся. Побач стаяла ласяня і пазірала спалоханымі вачыма. Антось асцярожна падышоў бліжэй і пагладзіў яго. Ласяня падняло мызу, лізнула руку,

— Эх ты, блазнота дурненькая!..

Дзядзька закінуў ласяняці на нагу папругу, а другі канец яе прывязаў да маладога дубка. Пасля адышоўся і прыслухаўся. Такса яхкала недзе зусім блізка. Ласіха, відаць, кружыла каля таго месца, дзе пакінула ласяня. Жартачкі будуць дрэнныя, калі раз’юшаны звер наскочыць на чалавека. Дзядзька борздзенька ўзабраўся на дрэва.

Ласяня тупала каля дубка, наравіла сарвацца з прывязі, трывожна пазірала па баках, шукаючы сваю маць. Голас Таксы пачаў аддаляцца…

Антось злез з дрэва, адвязаў ласяня і павёў яго дадому.

А праз дзён колькі Уладзік прынёс маленькую сарначку — дзікую козачку.

— Трэба зрабіць нам звярынец, — сказаў дзядзька Антось, — Наш будзе не такі вялікі, як у Ёлаве, але ж — няхай дзеці цешацца.

Антось зрабіў за ручайком загарадку з жэрдак, скідаў маленькі хлевушок, каб можна было заганяць звяроў нанач.

Не толькі дзеці, але і старэйшыя не маглі нацешыцца ласянём і сарначкай. Яны хутка прызвычаіліся да жыцця ў няволі, сталі рахманыя. Смела бралі з рук траву і галінкі лазы, пілі пойла, забеленае малаком. Наеўшыся, ласяня весела падбрыквала, спрабавала борацца з сарначкай, якая неяк смешна адскоквала ўбок.

Часам ласяня трывожна тупала ў загарадзі, падымала галаву, спрабавала рыкаць…

— Просіцца, беднае, на волю, — заклапочана і неяк вінавата гаварыў дзядзька Антось. — Каб ведаў, што яно знойдзе сваю матку, адпусціў бы ў лес…

Прайшлі тыдні тры. Аднойчы заглянуў у Альбуць аб’ездчык Абрыцкі. Пыхкаючы люлькай, ён конна праехаўся вакол сядзібы, заглянуў у звярынец, нічога не сказаў пра ласяня, толькі загадаў прывезці рыбы ў замак…

А назаўтра раптам прыехаў Кандрат Пальчык з пісулькай ад ляснічага, каб Міхал аддаў ласяня ў Ёлава.

Дзеці паднялі крык і плач.

— Татачка, татачка міленькі, не аддавайце ласяняці, — выціраючы слёзы, прасіў Косцік.

Бацька нічога не адказаў і павёў Кандрата ў звярынец. Памчаліся туды і хлопцы. Косцік прыбег першы, абняў ласяня за шыю і з плачам закрычаў:

— Не аддам, не аддам!

Бедная жывёліна шурпатым языком лізала Косціку руку, нібыта адчувала штосьці нядобрае.

— Косцік, перастань! — крыкнуў Міхал. — Думаеце, мне хочацца аддаваць… Але на тое панская воля. Супраць яе не пойдзеш!

Кандрат звязаў ласяняці ногі і палажыў яго ў палукашак з сенам…

— Годзе плакаць! — падышоў да дзяцей дзядзька Антось. — Мы калі-небудзь сходзім адведаць ласяня… А ты, Кандрат, не давай у крыўду нашага гадаванца.

Вечарам, кладучыся спаць, Косцік запытаў у дзядзькі Антося:

— Дзядзечка, а жаваранкі, што спяваюць у лесе, таксама княжацкія?

— Ты к чаму гэта, хлопча?

— Лес княжацкі, поле княжацкае, ласяня княжацкае… Усё, выходзіць, княжацкае. А як жаваранкі?

— Эйш, куды завярнуў, — усміхнуўся дзядзька і, памаўчаўшы, дадаў: — Калі б з іх песень можна было рабіць чырвонцы, то былі б, напэўна, княжацкія, а так яны — вольныя птушкі…

СТО ГУСЕЙ

Косцік, нахіліўшы галаву набок і высалапіўшы язык, выводзіць пяром літары.

Побач за сталом сядзіць Алесь. Ён штосьці чытае, водзіць пальцам па кнізе, шэпча сабё пад нос, круціцца на ўслоне і штурхае Косціка.

3 другога боку стала прымасціўся Уладзік з грыфельнай дошкай. Як заўсёды, задачка ў яго не выходзіць, ён шморгае носам і кідае грыфель.

— Не выходзіць!

— Чаму не выходзіць? — падсоўваецца да яго бліжэй дарэктар Яська.

Вось ужо амаль месяц, як Яська — сын Базыля Міцкевіча — прыехаў з Мікалаеўшчыны ў Альбуць. Гэта невысокі русагаловы хлапчук з шэрымі вочкамі і кірпатым носам. Ён быў нейкім далёкім сваяком сваім вучням, а Уладзік дык з ім нават знаўся.

Гады тры таму назад, калі яшчэ жылі ў Ластку, Уладзік паўзімы хадзіў у Мікалаеўшчынскую школу і там пазнаёміўся з Яськам. Хата дзядзькі Яўхіма, дзе жыў Уладзік, стаяла недалёка ад сядзібы Базыля Міцкевіча, і Яська часта прыбягаў у Яўхімаву хату рабіць урокі: дома яму перашкаджала цэлая чарада братоў і сясцёр. Яська не толькі вучыў свае ўрокі, але памагаў і Уладзіку, які ленаваўся і неахвотна браўся за навуку. Падганяць хлопца не было вельмі каму: дзядзьку Яўхіму і цётцы Антолі не ў галаве, чым Уладзік займаецца, а Міхал і Ганна рэдка наведваліся ў вёску. Таму Уладзікава вучоба абарвалася без пары, а Яська — малайчына, вучыўся добра і сёлета вясною закончыў народную школу. Мікалаеўшчынскі настаўнік Корзун раіў Яськаваму бацьку рыхтаваць хлопца ў Нясвіжскую семінарыю, але Базыль згадзіў улетку сына ў пастухі, а зімою — у дарэктары. Усё адным едаком менш у хаце!

— Паглядзі, як ты, Уладзя, памножыў, — тлумачыць Яська. — Колькі будзе чатыры на восем? Успомні табліцу множання…

— Колькі? Сорак восем!

— Добра падумай!

— А-ай! — чухаў Уладзік патыліцу і пазіраў у акно. — Мне ўжо надакучыла гэта задача… Хадзем лепш пакоўзаемся і пакормім коз у звярынцы.

— От дзе звадыяш! Май ты цярпенне! — умешвалася маці. — Пасядзі хоць да абеду над задачкамі, а то Косцік хоць малы, але скора цябе дагоніць…

Уладзік нешта мармытаў сабе пад нос, сціраў рукавом грыфельную дошку і зноў браўся рашаць задачу.

Яська падыходзіў да Косціка, уважліва разглядаў яго сшытак і казаў:

— Напісаў добра… Цяпер пачытай вось тут.

Косцік спачатку разглядаў малюнак: са снежнай гары з’язджаюць на саначках дзеці. Адзін хлапчук, што мчаў наперадзе, вываліўся з санак і трапіў у гурбу снегу.

Вот моя деревня;

вот мой дом родной;

вот качусь я в санках

по горе крутой, —

чытае Кастусь.

Пасля абеду хлопцы разам з дарэктарам бягуць коўзацца.

На двары снегу яшчэ мала. На лузе і ў лесе ён нібыта і прыкрыў зямлю белай пялёнкай, але на дарозе і ў полі чарнеюць мёрзлыя груды. Мароз моцна патрэсквае ў лесе, шчыпле за вушы. Але хлопцы джгаюць у алешнік, дзе ручаёк моцна скуты лёдам. Якая любата, які разгон! Пусцішся — і можаш імчацца па гладкім ільду аж да самага мосціка.

Хлопцы коўзаліся, дужаліся. Уладзік паваліў дарэктара.

— На лёдзе слізка, — апраўдваўся Яська. — Вось калі-небудзь у хаце мы з табою пабораемся… Паглядзім тады, хто каго…

Увечары зноў садзіліся за стол і гадзіны дзве-тры займаліся старанна. У хаце тупаў бацька. Паспрабуй толькі пікнуць, ён тады спуску не дасць: падыдзе і скубяне за валасы ці балюча пакруціць за вуха.

— Ты глядзі мне, дубіна, а то табакерку расквашу!

Аднак бацька не заўсёды быў такі сярдзіты. Ён часам садзіўся за стол, павольна пагладжваў вусы, пяшчотна ўсміхаўся і казаў:

— Ну, дарэктар, прыймай яшчэ аднаго пісаку…

Бацька нязграбна, неяк усёй пяцярнёй, браў ручку і выводзіў: «Михаилъ» Мицкевичъ». Напісаўшы, хацеў яшчэ па-заліхвацку крутануць завітушку, як гэта робіць пан ляснічы ў подпісу на асігнаце, але заскрыпела пяро, і на паперы засталася пляма.

— О, якую тата булку пасадзіў! — засмяяўся Уладзік.

— Што ж ты хацеў ад свайго таты!.. У яго ўжо не гнуцца пальцы для такой работы, — адказаў Міхал. — Вось пакажы, хлопча, лепш, як у цябе задачкі выходзяць…

Падыходзіў бліжэй дзядзька Антось, і мужчыны наладжвалі вучням і дарэктару «экзамінт». Пыталіся, як пішацца тое ці іншае слова, правяралі, ці ведаюць Алесь з Уладзікам табліцу множання, як чытае Косцік.

— Малайчына! Чытае, як рэпу грызе, — хваліў малодшага сына Міхал. — Цяпер задачка для ўсіх… Вёз чалавек дровы. Запыніў яго пан і пытаецца: «Куды вязеш, чалавеча?» «Вязу прадаваць», «А колькі ты за іх хочаш?» «20 грошаў», — адказвае чалавек. «На што яны табе?» «Трэба пяць грошаў доўг аддаць, пяць пазычу, пяць у гаршчок пакладу, а пяць у ваду ўкіну». Што гэта значыць? Хто скажа?

Усе маўчалі. Хлопцы пазіралі адзін на аднаго, на Яську, але і той нічога не мог прыдумаць.

— Дзядзечка, а што той чалавек хацеў сказаць? — разбірала цікавасць дарэктара.

— Антось-то ведае, але вы вось памазгуйце, — гаварыў Міхал. — Ну? Ніхто не скажа?.. Слухайце. Доўг аддаць — гэта значыць бацькам даць, пазычыць — дзецям даць, у гаршчок пакласці — на свой пажытак трэба, у ваду ўкінуць — падатак заплаціць…

— О, хітра нехта прыдумаў, — выказаў сваю думку Яська.

— А цяпер хто скажа, для чаго бог стварыў бульбу? — спытаў Міхал.

— Для таго, каб было што людзям есці! — выскачыў дарэктар.

— Так то так! — зорыў вокам бацька.— Але гэта не ўсё!.. Усе дзяруць скуру з мужыка, дык няхай ён хоць з бульбы здзярэ! Вось для чаго на свеце бульба!

Маці дастала лямпу, якую запальвалі на свята, павесіла над сталом. За акном завывала завіруха, а ў леснічоўцы было цёпла і ўтульна.

— Цяпер я дам вам задачку, — сказаў дзядзька Антось. — Ну, Яська і Уладзік… Ляцелі гусі, убачыў іх пастушок і кажа: «Здаровы, сто гусей!» «Нас не сто, — адказваюць гусі. — Калі б было яшчэ столькі, ды яшчэ палавіна гэтага ліку, ды яшчэ чвэртка і ты з намі, то тады б нас было сто»… Колькі ляцела гусей?

Яська адразу ўзяў грыфельную дошку і пачаў вылічваць. Трэба неяк ратаваць сваё дарэктарскае званне! Што падумаюць старэйшыя і вучні? Хлапчук хваляваўся, чырванеў, цёр лоб, прыкідваў так і гэтак.

Задумаўся і Міхал.

— Не, не з маёй граматай, — прызнаўся, нарэшце, ён.

Яська ўздыхнуў весялей: значыць, ніхто не вылічыў!

— Што скажа нам дарэктар? — у вачах Антося скакалі агеньчыкі.— Маўчыць нешта… А ты, Уладзя? I не браўся нават? Эйш, які хітры... Давайце талакою вылічым… Нясі, Ганна, фасолю сюды.

Хлопцы прынялі са стала кнігі, дзядзька сеў на лаву.

— Пачнем рахаваць так. Усе памятаеце ўмову задачкі? Усе! Добра... Вылічым, колькі было чвэртак. Адна чвэртка, у палавіне — дзве… Так ці не, Яська? Значыць, тры. У цэлым статку гусей — чатыры, яшчэ столькі — яшчэ чатыры… Усяго выходзіць адзінаццаць чвэртак…

Дзядзька адлічыў сто фасолін, разлажыў на адзінаццаць кучак. Выйшла па дзевяць штук у кучцы і адна фасоліна лішняя.

— Гэта той пастух… Цяпер адкінем адну чвэртку, палавіну і тое, што складала «яшчэ столькі»… Колькі засталося?

— Было трыццаць шэсць гусей! — радасна крыкнуў Яська.

— Во-во! — адказаў дзядзька.

ПАЖАР

Не паспелі абжыцца на новым месцы, як праз год прыйшла бяда.

Чалавек хутка прывыкае і да добрага і да благога. Здавалася, ужо і леснічоўка не такая маленькая і цёмная, і хлеў не такі стары, і зямлі не так мала, і Альбуць — не зусім балота…

Прывыкалі, абжываліся, надумалі перасыпаць леснічоўку. На два-ры ляжала з дзесятак бярвенняў — зімою прывезлі з лесу. Наважыліся змяніць ніжнія вянцы, паправіць вокны, перакрыць страху. Але неспадзявана ў сярэдзіне мая здарылася няшчасце.

Бацька з Уладзікам у той дзень пайшлі ў лес: адзін да адбору, дзе чакаў аб’ездчык Абрыцкі, а другі — у абход. Неўзабаве і дзядзька Антось паехаў уздзіраць стары папар на грэчку. У хаце толькі маці завіхалася каля печы і наглядала за малымі дзяўчаткамі.

Алесь і Косцік пасвілі каровы ў кустах каля Халаімаўскіх сенажацей. Вецер гнаў па небе нізкія хмары. У лесе не чуваць было птушак, толькі глуха шумелі верхавіны хвой ды дзесьці на дубах крычалі вароны,

Каровы скублі мурожную траву, а хлопцы сядзелі каля агню. Пяклі сала на ражэнчыку, бегалі па чарзе дамоў піць бярозавы сок, потым Алесь рабіў «стойку». Кастусь, падкурчыўшы ногі, сядзеў на купіне і падкідаў у агонь сухія галінкі.

Раптам Алесь усхапіўся і закрычаў:

— Глядзі! Глядзі! Што там?..

Слуп дыму ўзняўся над лесам якраз у тым баку, дзе была іхняя сядзіба.

Хлопцы з усіх ног кінуліся туды, дзе над лесам стаяў дым. Выскачыўшы з кустоў, убачылі, што гарыць іхняя хата. Кастусю перашкаджаў бегчы доўгі матчын сачак. Ён на хаду скінуў яго сярод поля і ля дубоў дагнаў брата.

На падворку, нема галосячы, мітусілася маці з малымі дзецьмі.

Убачыўшы хлопцаў, маці, нарэшце, прыйшла да памяці і пачала выцягваць з хаты дамашні набытак. За маткай смела кінуліся ў хату і хлопцы. Алесь выбіў нагою акно і пачаў выкідаць на агарод пасцель і вопратку. Кастусю ж чамусьці прыйшло ў галаву ратаваць гарохавінне, пасланае ў ложку. Схапіўшы поўнае бярэмя, ён бегаў па хаце і ніяк не мог патрапіць у дзверы.

— Кінь, сынку, гэтую пацяруху! — клікнула Кастуся маці. — Памажы скрыню выцягнуць.

Кастусь кінуўся памагаць маці. Але хіба пад сілу было адной кабеціне і дзіцяці зрушыць з месца цяжкі старасвецкі куфар? Ад роспачы і бяссілля маці з плачам адчыніла акаванае вечка і пачала выкідаць праз акно палатно і дзяружкі, якія Кастусь адносіў далей.

А тым часам на страсе бушавала полымя, трашчалі кроквы, у сенцах падалі талавешкі і абгарэлая салома. Маці з усіх сіл завіхалася ля скрыні, ратуючы дабро. Выбегла яна з сянец толькі тады, калі пачала ўвальвацца страха.

— А божачка мой, божа! Людцы даражэнькія, за што на нас такая кара? — зноў залемантавала яна.

Пачуўшы матчын плач, загаласілі Юзя з Аленай. Яны дагэтуль ціхенька стаялі ў агародзе і спалоханымі вачанятамі пазіралі, як вецер нёс агонь далёка ў поле.

Бачачы, што хату ўжо не ўратуеш, Косцік з Алесем кінуліся на страху хлява. Адтуль зверху хлопцам было добра відаць, як агонь ахапіў сенцы, пасля перакінуўся на варывеньку. Вецер, на шчасце. дзьмуў у поле, на Свержанскую Граду…

Калі дагараў зруб, верхам на кані, трымаючы ў руках пастронкц прымчаў дзядзька Антось. Але ратаваць ужо не было чаго…

МІКОДЫМ КУХАРЧЫК

Вясновыя халады і прымаразкі скончыліся. Усюды ў Альбуці буяла зеляніна, толькі лесніковая сядзіба выглядала нявесела. Сумна тырчэла печ на пажарышчы, валяліся абгарэлыя бярвенні, вецер раздзьмухваў попел на падворку…

Пасля пажару маці з малодшымі дзецьмі — Міхалінай, Юзяй і Аленай — з месяц жыла ў Мікалаеўшчыне.

Тут жа, у Альбуці, на агародзе ля хлява вырасла невялічкая зямлянка. У ёй гаспадарыў дзядзька Антось. Новая будыніна падабалася хлопцам лепш нават, чым хата.

Асабліва прыгожа было каля зямлянкі ўвечары, калі дзядзька Антось раскладаў агонь і яркае полымя асвятляла твары дзяцей. Тады ўсё навокал было нейкім іншым, цудоўным, незвычайным. Сцяна лесу, дубы каля крынічкі, кусты, дзічка-груша ў садзе, нават хлеў і гумно здаваліся Косціку прывідамі, якія абступілі іх зямлянку і пазіраюць на іх аганёк, што трапеча, пераліваецца і адганяе страхі. У паветры ціш, і толькі на грэблі тарахцяць вазы, а недзе каля Нёмана падае голас бякас:

— Бэ-э-эц! Бэ-э-эц!

— Эк, эк, эк! — крычыць з перапынкамі глушэц і мяняе тон: — Эк, эк! Чшы! Ч-ш-шы! Чш-шы!

Косцік услухоўваецца ў таемныя гукі, і цішыня знікае. Дзесьці ў дубах гудзе сава, каля Караліны высвіствае салавей.

— Цюр-р! Цюр-р-р! Цю-ю-х! Цю-ю-х! — даносяцца яго трэлі.

Дзядзька Антось папраўляе агонь, здымае скавараду з чыгунка, у якім варыцца бульба, і звяртаецца да хлопцаў:

— Што прытаіліся цішком? Чуеце, як салавейка шчабеча? Чуеце? Цыган, цыган, цыган сала пёк, пёк, пёк, а яно кап, кап, кап. Цюр!

…Неўзабаве каля зямлянкі стала шумна і весела. Увесь дзень стукалі сякеры, шастала піла, а вечарам стаяў мужчынскі гоман: у Альбуці ставілі новую леснічоўку…

Калі ляснічы даведаўся пра пажар, ён злосна вылаяў Міхала, пагражаў нават выгнаць са службы, але ўсё абышлося добра.

3 кожным днём рос зруб… Працы ўсім хапала. Не толькі старэйшым, але і дзецям. Кастусь пасвіў кароў і авечак, даглядаў сястрычак. Маці вярнулася з Мікалаеўшчыны: трэба было варыць яду цеслярам, палоць грады.

Вечарком усе збіраліся каля агню, дзе весела клекатала вада ў чыгунках. Хлопцы звычайна прымошчваліся побач з цесляром Мікодымам Кухарчыкам, які, паклаўшы пад бок світку, ляжаў на смалістых трэсках, курыў і думаў нейкую сваю думу.

Мікодыму гадоў пад пяцьдзесят. На шырокім васпаватым ягоным твары красаваліся заліхвацкія рыжыя вусы, а ў крыху прыхмураных вачах заўсёды свяціліся хітрыя агеньчыкі і смех. Мажная прысадзістая постаць, нізка пасаджаная на плячах галава з кудлатымі валасамі вогненнага колеру, дужыя загарэлыя рукі рабілі яго нейкім мядзведзяватым і непаваротлівым. Але Мікодым Кухарчык быў самы жвавы і вясёлы цесляр: яго жарты, смех і песні гучалі ўвесь дзень.

Мікодым нарадзіўся дзесьці на Палессі, каля Рэчыцы, многа бадзяўся па свеце, ведаў шмат розных гісторый, здарэнняў, паданняў, казак і песень. Ва ўсіх яго казках і незвычайных прыгодах нязменнымі героямі былі чэрці, ведзьмы, папы, ксяндзы і рабіны.

— У адной вёсцы слабы быў заработак у папа і карчмара, — пачынаў Мікодым. — Карчма стаяла непадалёк ад царквы. Надзеў карчмар ярмолку, прыходзіць да папа і кажа: «Так і так, бацюшка, кепска красуе наша пшаніца… Давай нешта прыдумаем, каб у цябе грошы былі і да мяне свежая капейка ішла. Зрабі, каб абразы абнавіліся. Да цябе будуць людзі валіць на імшу, а да мяне частавацца заходзіць…» «Мудрая ў цябе галава, — адказвае поп. — Так і зробім». I пайшла пагалоска па свеце, што абнавіўся абраз маткі боскай. Пацягнуліся людзі з усяе ваколіцы, пачалі збірацца калекі. I ў царкве паўнютка народу, і ў карчме завозна. Прыйшоў здалёку хворы мужык, царква яшчэ на замку, заглянуў у карчму і пытаецца: «Ці чуваць, каб памагала каму-небудзь матка боская?» «Ото дзіва! — адказвае карчмар. — Двум памагло, дык памагло! Гэта я добра ведаю…»

— Што ты, дзядзька Мікодым, грэшыш богу? — гаварыла Ганна, дастаючы чыгунчык з агню.

— Які тут грэх, калі я праўду кажу.

— Дзядзечка, яшчэ што-небудзь раскажыце, — прасілі хлопцы.

Яны маглі ўсю ноч не спаць і слухаць казкі.

— Ехаў Трахім дамоў з кірмашу. Купіў абразы маткі боскай і святога ўгодніка Мікалая-цудатворца, — расказваў Кухарчык далей. — Ад’ехаў крыху, захацелася яму папалуднаваць, зірк ён туды-сюды — няма кайстры. Спыніў каня, падкінуў травы, сказаў угодніку Мікалаю: «Ты паглядзі тут, браток, каб воўк каня не спудзіў…» Адышоўся мужык вярсты са дзве, — ляжыць сярод дарогі торбачка. Трахім за яе ды назад, к возу, а там воўк каня задушыў. Мужык плюнуў у жменю, выламаў добрую палку, падышоў да ўгодніка Мікалая ды кажа: «Я аддаў за цябе столькі грошай, што ты са сваімі вантробамі таго не варты… Прасіў жа, як чалавека, наглядай за канём, а ён, падла, бач, губы развесіў, вочы вылупіў ды глядзіць, абармоціна, як воўк каня душыць. Ах ты»… I Трахім стукнуў па ўгодніку, аж шчэпкі з абраза паляцелі…

Дзеці зарагаталі.

— Годзе выскаляцца! — крыкнула маці. — Ідзіце лепш вячэраць.

За сталом Кухарчык звярнуўся да Косціка:

— Казкі ты любіш слухаць, а чытаць, браце, умееш?

— Умею, але кнігі пагарэлі.

— О, ён у нас самы ахвотнік да кнігі! — прамовіў дзядзька Антось.— Нічога, я куплю яму новыя…

ВЕРШ ПРА БУСЛА

Дзядзька Антось сваё слова стрымаў.

У нядзелю ён быў у Нясвіжы, ездзіў купляць цвікі, шкло для вокнаў, яшчэ розную дробязь і прывёз Косціку дзве кнігі: «Родное слово» Ушынскага і «Басни» Крылова.

Хлопчык цэлымі днямі праседжваў над кнігамі, браў іх з сабою ў пастушкову торбачку. Ходзяць каровы па палянцы ці на ўзлессі, дзе добрая трава, а Косцік, забраўшыся ў цянёк, чытае:

У лукоморья дуб зеленый;

Златая цепь на дубе том;

И днем и ночью кот ученый

Все ходит по цепи кругом…

Чытае ён, і яму здаецца, што тут апісваецца іхняя Альбуць. Вунь аж да Нёмана раскінуўся бяскрайні луг, на ім стаяць велічныя зялёныя дубы. Ці не там гэта ходзіць той кот-казачнік?

Перад вачыма старая бяроза, голле яе апусцілася ледзь не да зямлі. Можа гэта не голле, а русалка расчэсвае свае доўгія валасы?

А вунь у вішняку відна і хатка без акон і дзвярэй… Гэта цесляры канчаюць зруб іхняй леснічоўкі. Там недзе тупае дзядзька Мікодым — жартаўнік і гаварун.

Вось каб запомніць усе казкі, якія расказаў Мікодым. Адкуль ён іх столькі ведае? Мабыць, сам прыдумвае. Як гэта навучыцца іх самому складаць? Казкі, відаць, няцяжка прыдумаць, калі іх столькі ведаюць Мікодым і дзядзька Антось. Скласці ж вершык, напэўна, цяжэй. Трэба запытацца ў Мікодыма і Антося, ці ўмеюць яны складаць вершыкі.

Хлопчык утаропіўся ў далечыню. Там, у блакіце, плывуць белаватыя хмаркі. Плывуць чарадою і Косцікавы думкі…

Косцік любіць, прыслухоўваючыся да ляснога шуму і птушыных спеваў, марыць у адзіноце. Тады неяк лёгка і раздольна думаецца і разумееш стогн лесу, песню жаваранка, адчуваеш, як расце трава і звініць сонечны прамень, што прабіўся праз густое голле дрэў на зямлю…

…А што было б, каб ён, Кастусь, навучыўся складаць вершы? Пра што ён напісаў бы? Ну, вядома, пра лясных жаваранкаў. Яны ў Альбуці спяваюць вельмі прыгожа. Напісаў бы пра вясновы лес, калі распускаюцца першыя кволыя лісточкі. Пра Нёман і квяцістыя лугі, калі на іх выходзіць раць дужых касцоў. Пра казачнае ўбранне дрэў узімку…

Трэба было б напісаць таксама і пра тое, як дзядзька Антось варыў клёцкі з бярозавага соку, як хлопцы хадзілі ноччу паляваць на барсука, як Алесь расправіўся з задачнікам… Але ўсе кажуць, што па-беларускуу на той мове, на якой гавораць простыя сяляне, верша не напішаш. Няўжо сапраўды гэта так? Людзі на гэтай мове гавораць, казкі складаюць, песні спяваюць, а чаму ж вершы нельга напісаць?

Хлопчык так задумаўся, што не заўважыў, як Красуля і цялушка-пярэзімак убіліся ў шкоду.

— Гэй, Косцік! — пачуўся недзе блізка Алесеў голас.

Пасля браты пасвілі ўдвух, гулялі ў ножыка, перад захадам сонца пагналі паіць кароў у Нёман.

Тут, непадалёк ад берага, расла старадрэвіна-хвоя з бусліным гняздом на макаўцы. Бусел стаяў на адной назе і аглядаў прасторы.

— Слухай, Алесь, скажу табе верш пра бусла, — прамовіў Косцік і, крыху падумаўшы, дадаў:

Стаіць бусел на сасне,

Пазірае на мяне…

Не паспеў Косцік сказаць пачатак свайго верша, як бусел узмахнуў крыллем, павольна паплыў над лугам і апусціўся на верхавіну дуба.

— Бусел жа на дубе, а не на сасне, — прыдзіраўся Алесь да Косцікавага верша.

— Чакай, зараз прыдумаю інакш, — адказаў Косцік. — А цяпер слухай:

Стаіць бусел на дубе

I пытае, дзе Якубе…

— Э, — не здаваўся Алесь, — ніякага тут Якуба Мацюты няма, ён недзе ў Мікалаеўшчыне печы робіць…

— Я зусім не пра муляра хацеў сказаць. А так для складнасці…

— Тады сам ты Якуб, — вывеў Алесь і, скачучы на адной назе, стаў пацвельвацца і дражніцца з братам: — Якуб! Якуб!

ПЯЛЕСТАК ПАПАРАЦЬ-КВЕТКІ

Вечарэла. Над лугамі і ручайком падымаўся туман, засланяў сваёю наміткаю кусты алешніку. Ціхая летняя ноч апускалася на зямлю. Толькі неўгамонныя конікі аднастайяа трашчалі ў траве, ды недзе за ручайком у балоце кракталі жабы.

Міхал з Мікодымам цішком сядзелі ля зруба на бервяне і курылі. Тут аціраўся і Косцік. Маці клікала яго спаць, але хлопчыку хацелася дачакацца дзядзькі Антося і старэйшых братоў. Яны пайшлі правяраць бучы і пострыжні на Нёман. У Косціка быў намер: бацька зараз пойдзе спаць, а тады можна будзе папрасіць у дзядзькі Мікодыма, каб расказаў казку…

Раптам на другім беразе Нёмана на высокім пагорку ля Караліны забліскалі агеньчыкі, потым выбухнула вялікае полымя, Начную цішыню абудзіла песня:

Там, у лесе, стаяла хаціна,

Над хацінай шумела ляшчына,

Над ляшчынай чорны воран крача,

Над магілай сіраціна плача.

— Купалле ж сёння, ідуць каралінскія дзяўчаты на раку вянкі пускаць… — прамовіў бацька і дадаў: — Ну, Косцік, пайшлі спаць.

— Я, татачка, крышку пасяджу…

Калі Міхал пайшоў у зямлянку, Мікодым устаў, згроб у кучу сухі мох, лёг і сказаў:

— Лажыся і ты, хлопча!

Косцік умасціўся на мяккі мох і прытуліўся да цёплага плечука цесляра. Той колькі хвілін ляжаў і задуменна пазіраў у неба, дзе мігацелі зоркі.

— Косця, спаць не хочаш?

— Не, дзядзечка!.. Хоць адну казачку…

Мікодым паварушыўся, палажыў рукі пад галаву і пачаў:

— Жыў-быў у адной вёсцы дзяцюк, звалі яго Яська. Спачатку ён пасвіў свіней, пасля ганяў скаціну ў поле. А як падрос, пайшоў парабкам у двор. Дык вось неяк прапала пара панскіх валоў. Паслаў аканом Яську шукаць тых валоў. Хадзіў хлопец гадзіну па лесе, хадзіў другую. Нідзе няма валоў. «Можа, ваўкі іх ужо зарэзалі?..» — падумаў Яська, але пабаяўся ні з чым варочацца ў двор: аканом скуру здзярэ. Хоць сонца ўжо было на захадзе, але ён смела пайшоў у гушчар. Кожная сцяжынка яму была знаёма: калісь ён тут пасвіў каровы. Ідзе ды ідзе хлопец, стане, прыслухаецца. Ціха, толькі сосны шумяць. Пачало змяркацца. Хацеў Яська павярнуць назад, але пачуў, як нешта затупацела і затрашчала ў кустах. «Валы», — узрадаваўся ён і кінуўся туды. Бяжыць Яська ды бяжыць, але ніяк не можа дагнаць валоў: яны таксама бягуць, толькі кусты шамацяць і трашчаць галінкі. Бег так Яська, бег, ажно дух заняло. Прысеў ён на пяньчук і тады толькі агледзеўся, што зусім сцямнела. Адпачыў крыху хлопец, сабраўся з думамі і пайшоў у той бок, дзе павінна быць іх вёска. Ідзе ды ідзе ён, а лесу няма канца-краю. Крычаць, аж заходзяцца нейкім немым голасам совы; кусты і вываратні здаюцца страшыдламі; бліскаюць агеньчыкі, нібы воўчыя вочы; у лесе — глухі тупат і шум. Яську нават здавалася, што нібыта нехта час ад часу хапае яго за палу, не пускае ісці далей. Нарэшце хлопец зусім змарыўся, прысеў на мяккую купіну і прыслухаўся. Недзе далёка-далёка, як пад зямлёю, спявалі дзяўчаты. «Гэта ж сёння Купалле», — успомніў Яська і азірнуўся. Кругом стаялі не сосны, а вялікія папараці. «Можа гэта толькі здаецца?» — працёр хлопец вочы. Не! Папараці, але не кусты, а вялізныя дрэвы. Падняўся Яська, ступіў некалькі крокаў, але ад стомы закружылася галава, і ён паваліўся ля камля высокага папаратніка. Спаў Яська і не дагадваўся, што папараць, пад якой ён прылёг, сёння апоўначы зацвіце агністай кветкай. Аб гэтым ведалі ўсе нячыстыя сілы. Яны пільнавалі кветку папараці — кветку шчасця — ад зайздроснага чалавечага вока. Нячысцікам сёння быў вялікі пярэпалах: пад папараццю, што вось-вось зацвіце, спаў бедны парабак Яська. Што будзе, як ён прачнецца і сарве кветку шчасця? Нячысцікі наказалі галоўнаму ведзьмару, які ўмеў пасылаць моцны сон на чалавека. Прыляцеў той вядзьмар і стаў шаптаць Яську на вуха: «Спі! Прэсная душа, спі…»

Мікодым змоўк. За Нёманам чуваць быў звонкі дзявочы голас:

Сёння Кулала, а заўтра Ян.

Ой, будзе, хлопцы, ліха вам,

Ой, будзе ліха ліхое:

Пажанеце свінні ў поле…

— Змораны парабак спаў і не бачыў, як апоўначы бліснуў агеньчык на дрэве і асвяціў увесь лес, — працягваў цясляр. — Гэта зацвіла цудоўная папараць-кветка: заззяла пяць залатых пялёсткаў і пасярэдзіне вялікае агністае вочка. Калі ж заспяваў першы певень, кветка бліснула вочкам, і пялёсткі пачалі згортвацца. I тут здарылася неспадзяванае: адзін пялёстак сарваўся з агністай кветкі, упаў Яську ў правы лапаць і заваліўся за анучу. Узняўся старшэнны гармідар у лесе, загаласіў на ўсе лады галоўны вядзьмар, аж рэха пайшло ва ўсе канцы, і чэрці сталі разбягацца… Прачнуўся Яська, працёр вочы, агледзеўся. Успомніў, што трэба ісці шукаць валоў. Ступіў ён некальчі крокаў — і на табе! Стаяць валы пад старой асінай і спакойна жуюць жвачку. Выламаў хлопец добрую арэшыну і пагнаў валоў у двор. Гоніць гэта парабак валы і думае: «Эх, каб хаця пару бліноў цяпер!..» Не паспеў Яська падумаць, як бачыць — на суку торбачка вісіць, а ў ёй яшчэ цёпленькія бліны. «Вось каб і грошы так знайсці!» — прамовіў парабак і зірк — а пад нагамі скураны кашалёк. Глянуў ён, а там золата… «Не ведае аканом, — скула яму ў бок, — як мне пашанцавала», — сказаў сам сабе Яська. А ў гэты час два чарты перакінуліся ў панічоў і выскачылі на дарогу. «Гэй, чалавеча!» — гукнулі яны Яську. Бачыць хлопец, стаяць два панічы і трымаюць у руках боты. «Давай, хлопча, мяняцца!» — кажуць яны. Глянуў парабак на свае падраныя лапці: «Што ж, давайце!» Прысеў Яська на зямлю, стаў раскручваць аборы і не заўважыў, як кашалёк вываліўся з кішэні. Толькі ён паспеў разуцца, адзік паніч схапіў лапці, другі — кашалёк… Раптам гучны рогат пакаціўся па лесе, аж пасыпалася лісце з дрэў. Яська спалохана азірнуўся. Панічы зніклі, нібы скрозь зямлю праваліліся. Глянуў ён на боты, аж гэта два асмаленыя карчы… Хапіўся за кішэню — няма і кашалька… Прыгнаў ён валоў у двор, а там яму кажуць, што захварэў аканом, села таму скула на баку…

Цясляр закончыў казку і ціхенька запытаў:

— Не спіш? Вунь нашы рыбакі ўжо ідуць…

— Не! — адказаў Косцік і ў роздуме дадаў: — Калі б я знайшоў той пялёстак, дык папрасіў бы кніг… Яшчэ папрасіў бы, каб навучыцца разумець, аб чым пяюць жаваранкі, салаўі, шпакі…

— Бач, чаго захацеў!..

ШКОЛА

У вёсцы Мікалаеўшчына на Стаўпецкай вуліцы, недалёка ад царквы, стаяла вялікая прысадзістая хата на два канцы. Падобна была гэта будыніна на карчму ці, лепш сказаць, на стадолу, якія будуюцца звычайна пры карчме. Хата, відаць, некалі была пакрыта гонтамі. Пасля гонты згнілі, страха пацякла, і адзін бок прыйшлося перакрыць саломай, а другі — толькі залатаць. Мала таго, пры хаце з боку агарода вырасла прыбудоўка. Яна зрабіла будыніну яшчэ больш нязграбнай.

— Бачыце хату з трыма комінамі? Гэта школа… У прыбудоўцы настаўнік жыве, а там класы, — з выглядам знаўцы і бывалага чалавека тлумачыў малодшым братам Уладзік.

Неяк вярнуўся бацька з Мікалаеўшчыны крыху пад мухай і кажа хлопцам:

— Вучыў вас Яська, але яму з вамі, шэльмамі, цяжка было даць рады… Цяпер няхай трохі памуштруе Корзун. Там вы паскачаце дроздзіка… Дагаварыўся я, што ўтрох пойдзеце ў школу:..

— I я? — адразу насупіўся Уладзік.

— А што ты, цаца вялікая?.. На ўсіх лесніковых пасад, браток, не хопіць. Можа, і бацьку вашага яшчэ выганяць… Трэба, каб грамату зналі, дык тады ў горад ці на чыгунку можна будзе падацца…

У суботу Антось прывёз хлопцаў з усімі манаткамі ў Яўхімаву хату, а сёння яны першы раз ішлі ў школу. Праўда, першы раз ішлі толькі Алесь з Косцікам, а Уладзік ведаў тут усе хады і выхады.

Косцік крыху хваляваўся. Яго даўно ўжо вабіла школа, але бянтэжыла вёска. Ён за свой кароткі век прывык да цішыні і адзіноты, а тут, у Мікалаеўшчыне, гоман, крык, людзі таўкуцца, як у ступе. Няма табе ні таго прастору, ні раздолля, лес далёка. Правёў хлопчык толькі адзін дзень у вёсцы і адразу засумаваў. Часта прыходзіла думка: «Як там дзядзька Антось? Што ён цяпер робіць? Ці прыйшоў з абходу бацька? А маці, мабыць, сястрычак корміць…» I сумна было яшчэ без ляснога гоману і крыку шпачкоў, якія чародамі лёталі над палеткамі…

Ноччу снілася маці, маленькая Аленка, а дзядзька Антось нібыта ўсё чытаў байкі з той кніжачкі, што купіў Кастусю ў Нясвіжы:

Старик-Крестьянин с Батраком

Шёл под вечер леском

Домой, в деревню, с сенокосу,

И повстречали вдруг медведя носом к носу.

— Глядзіце, вунь Мікалай Феафілавіч пайшоў, — перабіў Косцікавы думкі Уладзік.

— А хто гэта? Настаўнік? — у адзін голас запыталі браты.

— Ага, Корзун. У школе так яго трэба называць, — навучаў Уладзік. Калі хлопцы ўвайшлі ў браму, школа ўжо шумела, як устрывожаны пчаліны вулей. Некалькі хлапчукоў у новых кужэльных кашульках і зрэбных портках нясмела стаялі з торбачкамі цераз плячо каля разбуранага ганка.

— Пайшлі! — храбра адчыніў Уладзік дзверы ў клас.

Першае, што кінулася ў вочы Косціку, гэта доўгія нефарбаваныя парты, якія стаялі ў два рады. Між парт гойсалі вучні, кідаліся шапкамі, ля класнай дошкі, як пеўнікі-асеньчукі, падскоквалі адзін да аднаго два дзецюкі.

— Кучка-невялічка, яшчэ аднаго чалавечка! — пераступіўшы парог, адразу рынуўся Уладзік, падмінаючы пад сябе двух навічкоў.

3 многімі вучнямі ён быў ужо знаёмы раней, яго таксама ведалі.

— Гэй, Струк! Стручок! — кінуліся на Уладзіка нейкія хлапчукі. Рослы і дужы Уладзік зваліў у кучку-невялічку яшчэ трох вучняў, асядлаў іх і свіснуў у пальцы. 3 сянец рынуліся сюды дзеці, сцягнулі Уладзіка на падлогу, павалаклі ў кучку нясмелых навічкоў. Падняўся страшэнны крык, плач, нехта балюча выцяў Косціка па галаве торбачкай з кнігамі.

— Настаўнік! Настаўнік! — пачуліся галасы.

***

Косцік памаленьку прывыкаў да школы і жыцця ў вёсцы.

Чытаў ён бегла, пісаў і задачкі рашаў няблага, і настаўнік пасадзіў яго ў другі клас, разам са старэйшымі братамі.

Уладзіку было сорамна і крыўдна сядзець у адным класе з малымі, і ён праз тыдні два ўцёк дахаты ў Альбуць. Там яго бацька адлупцаваў і сказаў:

— Не хочаш, дубіна, вучыцца, сядзі дома! Будзеш свінні пасвіць…

Косцік з Алесем засталіся ўдвух.

Косцік вучыўся добра: ціхенька сядзеў на ўроку, уважліва слухаў настаўніка. Корзун нават некалькі разоў пахваліў хлопчыка.

Аднойчы настаўнік выклікаў да дошкі Петруся Дзямешку і, звяртаючыся да вучняў, сказаў:

— Вы, дзеці, не пішыце пакуль што ў сшыткі. А ты, Пятрусь, слухай…

«В деревне волки церковь съели»,— вывеў крэйдай на дошцы вучань.

Косцік ужо ведаў, што настаўнік любіць задаваць мудрагелістыя пытанні.

— Хто паправіць дзве памылкі? — спытаў настаўнік.

Косцік падышоў да дошкі:

— Слова «волки» трэба напісаць з вялікай літары, а «съели» раздзельна, бо тут ідзе гаворка пра елку…

— Малайчына, Міцкевіч! — пахваліў Корзун.

Аднак настаўнік не толькі хваліў Кастуся, ён хутка і высмеяў яго.

Пісалі апавяданне па малюнку. На дошцы была карціна: змучаныя, абарваныя мужыкі цягнуць баржу. Косцік кідаў вокам на малюнак і старанна пісаў. Мікалай Феафілавіч тупаў па класе, пазіраў, каб вучні не спісвалі адзін у аднаго.

— Што гэта за слова? — сярдзіта тыцнуў ён пальцам у Кастусёў сшытак.

— Валэ…

— А што гэта, пане мой, такое? — аж затросся ад злосці і гневу настаўнік.— 3 чым яго ядуць?

Корзун быў сынам засцянковага фальваркоўца з-пад Капыля. Бацькі яго стараліся гаварыць па-польску, усяляк зневажалі мужыка і мужыцкую мову. Дамашняя шляхецкая закваска выстаялася і ў сценах Нясвіжскай семінарыі, дзе выкладчык рускай славеснасці на кожным кроку высмейваў і здзіраў мясцовае шалупінне, як ён казаў, з мовы будучых настаўнікаў. Прыехаў Корзун у Мікалаеўшчыну заядлым праціўнікам беларускай мовы, асабліва рэзала яго вушы тутэйшая гаворка:

— Што гэта за валэ, снапэ, панэ? Хіба нельга навучыцца па-людску гаварыць — валы, снапы, паны? Або гавечка, гавёс, галадка… Эх, цемната!

ХТО ВІНАВАТЫ?

Над урокамі Алесь сядзеў мала: трохі павернецца ў хаце — ходу на вуліцу.

Косцік яшчэ чытае кнігу ці рашае задачкі, а брат ужо стукае ў акно:

— Хадзі хутчэй сюды!.. Каля Моўшы Карусь Дзівак ляжыць.

Хлопцы пабеглі да Нёмана, дзе пры дарозе ў Свержань стаяла Моўшава карчма. Там ужо збіраўся натоўп, снавалі дзеці, без якіх не магло абысціся ні адно здарэнне. Карусь ляжаў ніцма сярод вуліцы і нешта спяваў сабе пад нос.

— Давай, Карусь, мацней, а то не чуваць твае песні! — крыкнуў нехта з натоўпу.

П’яны заварушыўся, паспрабаваў устаць, але ногі не слухаліся яго, галава цягнула ўніз, і ён зноў асунуўся ў пясок. Пасля сеў, асалавелымі вачыма глянуў на людзей і сіпла зацягнуў:

Ой, па рэ-э-чцы, па бы-ы-стра-а-й

Станавы-ы ехаў пры-ы-стаў…

Потым перадыхнуў і працягваў:

А за ім пісьмавадзіцель —

Страшэнны грабіцель…

Раптам ён заспяваў на другі лад:

Ішоў Тодар з Тадораю,

Знайшлі лапаць з абораю,

Ой, ты — Тадор, я — Тадора,

Табе — лапаць, мне —абора,

спяваў Карусь і ў такт песні прытопваў нагой.

Невядома, дакуль цягнулася б гэтае прадстаўленне, але прыйшла цётка Магда — Карусёва жонка.

— Ах ты, абармоціна ліхая! — схапіла яна мужа за каўнер. — Латруга ты няшчасны… Даўбешка ты дурная!.. Ужо зусім з глузду з’ехаў, пустадомак!

Натоўп рагатаў, пацяшаўся з Каруся і цёткі Магды.

У вёсцы мелася яшчэ адно месца забавак, куды часта збіраліся людзі і дзе ўжо колькі разоў былі Косцік з Алесем. Месца гэта было на Свіной вуліцы, каля хаты, у якой жылі браты Сцяпан і Янка Андроцкія. Былі яны нізенькія ростам, абодва злыя і задзірыстыя, як чэрці. Толькі адна розніда: Сцяпан глухаваты, а Янка слепаваты, Сцяпана дражнілі Шолам, а Янку — Рысь.

— Малыя, як гарбузэ, а злосці поўныя косці, — гаварылі пра іх суседзі.

Андроцкія пацяшалі сваіх аднавяскоўцаў вельмі часта: жанкі пасварацца — Сцяпан з Янкам за грудкі бяруцца, дзеці не паладзяць — зноў патасоўка.

Смех і грэх было глядзець, як браты ні пра што ні праз якое качаліся па зямлі, спускалі адзін аднаму кроў ці нават мерыліся ўзяцца за калы.

Косцік прыходзіў дамоў, лажыўся спаць і доўга думаў: «Чаму так напіваецца Карусь? Ды ці адзін толькі Карусь? Хто вінаваты ў гэтым?»

Часам Косцік з Уладзікам у нядзелю ці ў святочны дзень ішлі на вечарынку. Праўда, у хату, дзе пілікала скрыпка і грукаў бубен, іх яшчэ не пускалі. Яны, як і іншыя хлапчукі, аціраліся на двары, пад вокнамі.

Кастусь некалькі разоў заглядаў праз акно ў хату, дзе танцавалі хлопцы і дзяўчаты. Яго цікавілі музыкі. Высокі і худы дзядзька ў камізэльцы з лысай галавою і сівымі кароткімі вусамі стаяў ля печы. Косцік не зводзіў з яго вачэй, сачыў за кожным рухам: у руках лысага была скрыпка, ад голасу якой разлівалася па сэрцы то іскрыстая весялосць і раздолле, то смутак і неспакой… Слухаючы скрыпку, Кастусь успамінаў Альбуць, спевы жаваранкаў, шум лесу, бульканне ручаёчка, чмяліны звон…

— Эй, хлопцы, пайшлі паглядзім, што Баландзіха робіць, — прапанаваў нехта.

Загуменнем рушылі туды, дзе ў цемры блішчэў, як воўчае вока, агеньчык. Па дарозе хлопцы ўбіліся ў сухі дзядоўнік, пералазячы праз нейчы плот, зламалі жэрдку.

— Ціха вы, чэрці, — прамовіў Пятрусь Дзямешка. — Вунь хтосьці ідзе…

Наперадзе віднеліся дзве постаці, чуваць былі ціхія жаночыя галасы. Жанчыны звярнулі на сцежку да хаты старой Баландзіхі. Хлопцы цішком пасядзелі на мяжы, а калі бразнула клямка ў дзвярах, падышлі пад акно Баландзішынай хаты.

На прыпеку гарэлі смалякі, бабка Баландзіха мяшала лыжкай у чыгунку і шамкала бяззубым ротам:

— …А ці не ён гэта, каб яму сяк ды так, ды каб яго тое ды сёе, казаў, што я ведзьма?

У парозе стаялі дзве маладзіцы: адна ў кажуху, другая ў доўгім, відаць, мужавым суконным пільчаку.

— Што вы, цётачка? — апраўдвалася тая, што ў кажуху. — Мой жа Парфіль такі цямця-лямця. Ён ніколі так не скажа на вас… Можа гэта другі які Парфіль так казаў.

Дзверы з хаты ў сенцы былі не зачынены, і хлопцы праз хвілю пачулі голас Баландзіхі:

— Наслінь палец, абвядзі кругом балючага месца і кажы: «Добры дзень, лішай, ідзі свінням памяшай!» Кладучыся спаць, рабі тое самае, але кажы: «Дабранач, лішай, ідзі свінням памяшай!»… А ты чыя, мая саколка? Што табе баліць?

— Душа баліць, — адказала другая маладзіца і заплакала.

— Яна дачка дзядзькі Марціна, што ў суд за сведку насіў дубовае палена… — тлумачыла маладзіца ў кажуху. — Дык вось у Наталлі два сынкі ў адзін год памерлі… Ёй лягчэй было б, калі б яна галасіла ці плакала, а то паціхеньку душою ные..

— На ўсё божая воля, — суцяшала старая. — Годзе табе, мая галубка, ныць… Яшчэ невядома, якая доля іх чакала б на гэтым свеце. Можа, яны шчаслівейшыя за нас, грэшных…

— Я ведаю, цётачка, што проціў божай волі не пойдзеш, але чаму ён такі несправядлівы? У мяне цяпер на душы такі цяжкі камень.

Позна ўвечары вярнуўся Косцік дамоў. У Яўхімавай хаце сядзелі Пятрусь Грыхінін і Базыль Міцкевіч — бацька дарэктара Яські.

— Якое тут можа быць жыццё нашаму брату-мужыку? — гаварыў Базыль. — Колькі тае зямлі ў кожнага з нас? Вузенькі шнурок, як барану пацягнуць… А што за зямля? Адзін пясок… А плыты пагоніш — таксама заробак мізэрны. Дзе ні кінь, дык клін!

Слухаў Косцік гаворку мужчын, і ў яго вушах гучалі словы няшчаснай маці: «Душа баліць…»

«Чаму? Хто вінаваты ў гэтым? Хто?» — не давалі спакою думкі.

«ЯКІ ТЫ КАЛЮЧЫ, НЯБОЖ!»

Косціку з Алесем пашанцавала. Толькі ўзышлі яны на Сярэднюю гару, як з вёскі хтосьці выехаў і накіраваўся на свержанскі гаецінец.

— Ну, Костусь, мы, здаецца, сёння пад’едзем,— павесялеў Алесь.

3 Мікалаеўшчыны да Альбуці добры кавалак дарогі — вёрст пяць.

Усю раніцу мяло, каляіна не працёрта, і пешшу ісці па снегавой цаліне цяжка.

Хлопцы спыніліся.

Кастусь, які ішоў наперадзе, азірнуўся. У лагчыне між снежных гурбаў выгіналася і знікала за дрэвамі вуліца. Маленькія хаткі з падслепаватымі акенцамі і саламянымі стрэхамі, прысыпаныя снегам, выглядалі яшчэ меншымі і мізарнейшымі. Збоку вуліцы ўроскідку, як грыбы, стаялі пакрыўленыя гумны. Сям-там чарнелі вербы і клёны. Толькі на пагорку, у цэнтры вёскі, узвышалася царква, а над ёй вежа званіцы з зялёным бляшаным дахам. Злева блішчэла пакрытая лёдам рака. Мясцінамі рэчышча замецена снегам, і Нёман там можна пазнаць толькі па лазовых кустах, што раслі паўз берагі.

Буланы конік жвава бег па дарозе. Вось сані мінулі Церабяжы — невялічкі ўзгорак з пахілымі драўлянымі крыжамі.

— Дык гэта ж Карусь Дзівак! — радасна крыкнуў Алесь. — Ён дамчыць нас да самай хаты…

Конь запырхаў і спыніўся. 3-за каўняра кажуха выглядаў сіняваты нос дзядзькі Каруся.

Хлопцы хуценька ўмасціліся на саломе, і Карусь сцебануў каня.

— Ну, Алесь, «гасцінчыка» ў лапу табе Корзун не дае? — пытаў дзядзька Карусь. — А ты, Косцік, як вучышся?

— Яго настаўнік хваліць, — сказаў Алесь.

Косцік пазіраў на дзядзькаву спіну, на яго стары дзіравы кажушок, шарачковыя порткі з латкамі на каленях, і яму хацелася запытацца ў Каруся, чаму ён так бедна жыве. «Відаць, таму, што многа п’е гарэлкі», — падумаў хлопчык.

Неўзабаве ўехалі ў лес. Паабапал дарогі стаялі дрэвы ў зімовым убранні. Яловыя лапкі стомлена сагнуліся пад цяжарам снегу. Нават асіны і бярозы выглядалі незвычайна прыгожа: нейчая старанная рука шчодра ўкрыла кожную галінку белым пухам. Часам з галінкі зрываўся камячок снегу і рассыпаўся ў паветры іскрыстымі парушынкамі.

У лесе было зацішна, браўся марозік, і хлопцы цесна туліліся да дзядзькавай спіны.

Раптам з кустоў ядлоўцу выбегла ліса. Павярнула вострую мордачку на каня і, махнуўшы хвастом, схавалася між маладых елак.