Ад роднае зямлі... Аповесць пра маленства і юнацтва Якуба Коласа

— Лі-са, лі-са! — заварушыўся дзядзька Карусь, паганяючы каня.

Сані лёгка пакаціліся з узгорка, і Кастусь яшчэ раз убачыў лісу, якая бегла пералескам.

— Нешта рана вы сёння прыйшлі, — прывітаў пляменнікаў дзядзька Антось.

Ён ішоў з прыгумення, несучы куль саломы.

— Дзядзька, а мы бачылі лісу,— пахваліўся Алесь.— Бегла з Раймусавай горкі на Бервянец. Эх, каб стрэльба!

Назаўтра, у нядзелю, пасля снедання, калі ўсе разышліся з хаты і толькі маці калыхала маленькага Юзіка, Кастусь прысеў ля стала. Сядзеў ён доўга, штосьці пісаў, крэсліў, думаў і толькі перад самым абедам выбег пакоўзацна на рэчку.

Неўзабаве ў хату прыйшлі дзядзька Антось з Уладзікам. Яны хадзілі на Нёман правяраць бучы і прынеслі некалькі акунькоў.

Патупаўшы каля парога, дзядзька падышоў да паліцы. Там ляжалі кнігі і збоку на цвічку віселі вучнёўскія торбачкі.

— Давай паглядзім, як нашы хлопцы пішуць…

Дзядзька любіў заглянуць у сумкі пляменнікаў. Узяў ён адзін сшытак, потым другі. Раптам з сшытка вываліўся нейкі лісток. Уладзік падняў яго і падаў дзядзьку.

— О, дык гэта нейкі вершык, — Антось падышоў бліжэй да акна: — О-о, пра лісу з пушыстым хвастом… Давай, давай, пачытаем…

Але тут у хату ўвайшоў Кастусь. Убачыўшы свае сшыткі ў руках дзядзькі Антося, ён аж затросся, падбег да яго і выхапіў лісток з вершам.

— Ого, які ты калючы, нябож! Як Рысь! Янка Андроцкі! — пагладзіў вус дзядзька. — А саромецца няма чаго. Мы толькі хацелі пачытаць, як ты напісаў…

Кастусь хуценька схаваў лісток у кішэню, выбег з хаты і пашыбаваў да крынічкі.

«ПАНОЧКУ, ДАРАЖЭНЬКІ, ДАЙі ПОРАХУ КРЫШКУ…»

Кастусь чытаў многа. Перачытаў усе кнігі, што былі ў знаёмых вучняў. Забраў у дзядзькі Базыля два Яськавы падручнікі без пачатку і канца. Самога дарэктара не было дома: ён вучыўся ў Нясвіжскай семінарыі.

У адной Яськавай кнізе Кастусь натрапіў на ўрывак з аповесці Гогаля «Тарас Бульба».

Вялікае ўражанне зрабілі на Косціка байкі Крылова. Вывучыў напамяць ён і вершы Пушкіна, Някрасава, Кальцова.

Прачытае верш — і неяк маркотна стане ў хлопца на сэрцы, хочацца дамоў: перад вачыма з’яўляецца леснічоўка, занесеная снегам; чуецца матчын голас, яе песня:

Ой, гаю мой, гаю,

Гаю зеляненькі!

Чаму на табе, гаю,

Лісцікі драбненькі?

Косцік сам спрабаваў пісаць вершы пра Альбуць, але ў яго атрымлівалася неяк нецікава…

Іншая справа байкі. Напісаў ён па-руску байку «Варона і Лісіца». Там былі яшчэ крылоўскія героі, але дзеянне разгортвалася па-іншаму: за дабро плоцяць дабром. Прачытаў яе Кастусь брату.

— Э-э, хіба ў Крылова так? — накінуўся Алесь. — А лісіца добранькай можа быць? Недарма кажуць: лісіца-хітрыца… I словы тутэйшыя ёсць! Мала цябе Корзун на смех падымаў!..

— Ну і што, калі ёсць беларускія словы? Вунь у Гогаля казакі па-ўкраінску гавораць…

— Прыраўняўся!..

«Чаму ж украінскае слова можна ўставіць, а беларускае не? — не давалі спакою Косціку думкі. — Кажуць, нават паэт Тарас Шаўчэнка пісаў украінскія вершы…»

Прыходзіў Косцік у школу і чуў, як Корзун крычаў, папраўляючы якога-небудзь вучня:

— Калі ты навучышся гаварыць па-людску? Не «птушка», а «птица», «аист», а не «бусел»! Калі я выб’ю з вас мужыцкі дух?!

Слухаў Косцік настаўніка і часам думаў:

«А мо сапраўды наша гаворка самая горшая на свеце? Усё ж такі Корзун — вучаны чалавек, семінарыю кончыў».

Але хлопчык успамінаў казкі дзядзькі Антося і цесляра Мікодыма. Не, не такая ўжо благая наша мова! Казкі цікавыя, простыя, а колькі ў іх мудрасці! А чым кепскія песні?

Косцік многа думаў пра гэта, нават хацеў пагаварыць з настаўнікам, але пабаяўся: зноў высмяе. На вялікдзень прыедуць дамоў семінарысты. Цікава ў іх запытаць, што яны скажуць?

Адказ у хуткім часе прыйшоў сам сабою.

Неяк вучань Сямён Самахвал прынёс у школу часопіс «Природа и люди». На перапынку Косцік узяў у Сямёна часопіс і стаў разглядаць малюнкі.

Адзін малюнак прыцягнуў яго ўвагу. Скрыжаванне дарог. Пад высокай бярэзінай пахілены крыж, у далечы — сцяна лесу. На пярэднім плане карчма, ля дзвярэй стаіць тоўсты карчмар у ярмолцы і пазірае на селяніна, які пусціўся ў скокі на дарозе. Аж пыл з-пад лапцей узняўся клубам… Пад малюнкам вершаваны надпіс. I які?! Па-беларуску:

Без музыкі, без дуды

Ходзяць ногі не туды.

Косцік чытаў і не верыў сваім вачам. Просценькія і не раз чутыя радкі гучалі са старонак часопіса, здаецца, неяк інакш — больш смела і напорыста. Ён углядаўся ў малюнак і знаходзіў у ім штосьці вельмі знаёмае і блізкае. Тут жа быў змешчаны і невялічкі артыкул пра Беларусь. Значыць, беларуса не забылі, пра яго пісалі ў рускім часопісе, пісалі яго роднай мовай!

Ад радасці і хвалявання хлопчык не заўважыў нават, як у клас увайшоў настаўнік.

А праз некалькі дзён Кастусь трымаў у руках лісток з вершам «Стары ляснік». Хто яго аўтар — было невядома, ды, прызнацца, Кастуся гэта мала абыходзіла. Галоўнае было ў тым, што верш быў напісаны па-беларуску! А героем яго быў — ляснік!

Перапісаў Кастусь верш у свой сшытак, а ў суботу, прыйшоўшы дамоў, прачытаў бацьку і дзядзьку Антосю:

Паночку, даражэнькі, дай пораху крышку,

Калі маеш увагу на старога Грышку!..

От ліха наляцела! Прышло на астатак:

Найлепшае заўчора з нашых жарабятак

Мядзведзь — падла… Ды й каб жа ваўкі яго з’елі!

Задушыўшы ў лесе, кінуў каля елі!..

— Глядзі ты, і пра нашага брата, лесніка, нехта сачыніў! — здзівіўся Міхал.

БАЦЬКАЎ ГАСЦІНЕЦ

Вясна ўсталёўвалася памалу.

Уночы марозік яшчэ зацягваў лужы тоненькім лёдам, але ўжо сям-там прабіваліся з-пад снегу праталіны, Сонца ласкава заглядала ў вокны сялянскіх хат і клікала дзетвару на двор. Учора разбушаваўся і рушыў Нёман, увесь луг заліло вадою, і крыгі паплылі каля самых гумнаў. Над вёскай паказаўся жураўліны ключ.

«Кур-лы, кур-лы!» — ляцелі нізка над зямлёю птушкі.

— Жураўлі ляцяць нізка — значыць, вясна блізка, — сказаў дзядзька Яўхім.

Вучні з бліжэйшых вёсак не прыйшлі ў школу, і Корзун распусціў дзяцей на тыдзень.

Кастусь з Алесем і малодшымі сястрычкамі з самага ранку забаўляліся каля леснічоўкі. Прыгравала сонца, па двары беглі ручаінкі, увачавідкі асядалі гурбы. У паветры стаяў несціханы гоман вясны: спявалі жацаранкі, шумеў Нёман, звонка булькала крынічка.

— Глядзі, на дубе ўжо шпакі! — сказаў Алесь.

Сапраўды, на высокім тоўстым дрэве, між галін з леташнім лісцем, сядзелі птушкі і выводзілі свае песні.

— Дзіва ўбачыў — шпакі! Вунь ужо і бусел кружыць, — паказаў Кастусь у бок старадрэвіны-хвоі.

Хлопцы пускалі караблікі, бегалі па беразе крынічкі. Дамоў ніхто не хацеў ісці. Маці ледзь даклікалася абедаць.

Увечары з Нясвіжа вярнуліся бацька і дзядзька Антось. Міхал, відаць, заглянуў па дарозе да цёткі Хрумы і быў у добрым гуморы.

— Ну, дзеці, вясна! Хутка канец вучобе, — сказаў ён. — Паглядзім, чым вы пахваліцеся бацьку… А ты, Костусь, што задумаўся?

— Ён, татка, напісаў вершык пра вясну! — адрапартаваў Алесь.

— Вершык? Ну, прачытай, прачытай, сынку, а мы паслухаем.

Кастусь адчуваў сябе няёмка, але выйшаў на сярэдзіну хаты.

Маці, падпёршы рукой галаву, стаяла ля печы і ўважліва пазірала на сына. Дзядзька курыў цыгарку. У яго прыжмураных вачах была лагоднасць і ўвага. Гэта падбадзёрыла Кастуся, і ён пачаў:

Сонда грэе, прыпякае,

Лёд на рэчцы затрашчаў,

Цёплы вецер павявае,

Хмар дажджлівых нам прыгнаў.

Вось і бусел паказаўся,

Гусі дзікія гудуць,

Шпак на дубе расспяваўся,

Жураўлі ужо лятуць…

Глянуў Кастусь на бацьку. Той задаволена слухаў і ківаў у знак згоды галавою.

I зіма, як дым, прапала!

Зелянее луг, ралля…

Як ад болю, ачуняла

Наша родная зямля, —

смела закончыў сын.

— Наша родная зямля… Хэ, бачыш, як складна выходзіць, — не змоўчаў Міхал. — Сам напісаў, не хлусіш? Ну і малайчына! Хадзі, сынок, бліжэй…

Бацька прытуліў Кастуся, цмокнуў у шчаку і палез у кішэню.

— Ну, адным словам, на гасцінец табе за гэта, — даў ён Косціку рубель.

ПРЫЕХАЛІ СЕМІНАРЫСТЫ

На беразе Нёмана вучні гулялі ў пікара, калі прыбег Сямён Самахвал і паведаміў:

— Семінарысты едуць!.. Семінарысты!

Хлопцы кінуліся напрасткі праз ляшчэўнік і выбеглі на вуліцу.

Насустрач ім ехала фурманка. Побач з возам ішлі семінарысты ў чырвоных сарочках, у шырокіх чорных шапках. На аглабіцы сядзеў нясвіжскі балагол, у драбінках ляжалі торбачкі, звязкі кніг, вопратка.

Каля Базылёвай хаты падвода спынілася, прысадзісты, плячысты семінарыст, узяўшы з воза свой клунак, рушыў у двор.

— Гэта ж Яська! — узрадавана крыкнуў Косцік.

Хлопцы ўбеглі ў Базылёву хату тады, калі Яська ўжо вітаўся з маткаю. Ён падрос, памужнеў, толькі з твару змяніўся мала: такі ж русявы, лабаты, такія ж тоўстыя губы і крыху натапыраныя маленькія вушы.

— О, альбуцкія шкаляры! Здаровы! — падаў семінарыст руку Косціку і Алесю.

Пасля Яська расказваў, як жывецца ў семінарыі, пра сваіх настаўнікаў, іх звычкі і дзівацтвы.

— Вучыцца цяжка ці не? — цікавіўся Косцік.

— У падрыхтоўчым і першым класах ціснуць добра… Прыходзіцца многа зубрыць, асабліва па царкоўнаславянскай мове. Але нічога, яшчэ год засталося пагараваць, а там я буду практыкантам…

— А цікавых кніг у семінарыі многа? — дапытваўся Косцік.

— Як табе сказаць? I многа і мала! Не ўсе кнігі выдаюць… Папросіш, скажам, Тургенева, а табе кажуць: «Будзеш у трэцім класе, тады пачытаеш, а цяпер бяры Загоскіна ці Данілеўскага…» Ды і чытаць няма вельмі калі… А так кніг многа. Цэлы клас, як наша хата, застаўлены паліцамі.

— Няўжо? — загарэліся вочы ў хлопчыка.

Яська змоўк, вылез з-за стала і дастаў з паліцы чорны футлярык.

— У цябе скрыпка ёсць? — здзівіўся Косцік.

— Не мая, далі толькі пайграць, — адказаў семінарыст і дадаў: — Хадзем на прызбу!..

Вечарэла. Павяваў цёплы ветрык. Каля царквы на бярозах і клёнах крычалі вароны. Дзесьці на другім краі вёскі спявалі дзяўчаты. Іх маладыя, звонкія галасы абуджалі вячэрнюю ціш. На вуліцы затарахцелі драбіны: відаць, у полі запазніўся нейкі гаспадар…

Яська ціхенька павёў смычком. Сумная мелодыя паплыла над соннай вёскай, водгулле яе пакацілася далёка-далёка, напоўніўшы гукамі ўсё наваколле. У ёй чутны былі шэлест лісцяў пад подыхам ветру, гоман нёманскіх хваль, птушыныя галасы і нейкія няясныя парыванні сэрца, якія не выкажаш словамі…

Над Церабяжамі ўзышоў месяц, асвяціў хаты, праклаў срэбную дарожку на рацэ.

Скрыпка замоўкла. Як заварожаныя, пазіралі хлопцы на Яську. У іх вачах цяпер быў не колішні баязлівы дарэктар, а вялікі музыка-чараўнік.

— Навучы, Яська, мяне іграць, — парушыў маўчанне Косцік.

— Я і сам яшчэ добра не ўмею, — адказаў семінарыст. — Алё нічога, прыходзь пасля ўрокаў…

Раптам зусім блізка пачулася песня:

Реве та стогне Дніпр широкий,

Сердитий вітер завива.

— Ідудь нашы хлопцы!.. — усхапіўся Яська.

3 таго дня Яська ў Косцікавых вачах стаў іншым чалавекам.

Неўзабаве ўсе семінарысты выраслі ў вачах сваіх аднавяскоўцаў. Пра іх загаварыла ўся Мікалаеўшчына.

Было гэта так.

Семінарыст трэцяга класа Адам Мілюк сабраўся ісці ў Негертава да сваякоў. Выйшаў ён на вуліцу і бачыць — каля хаты ўдавы Сынклеты сабраўся натоўп. Адам падышоў бліжэй. На двары галасіла жанчына і некага кляла апошнімі словамі:

— А каб вы выхварэлі ды выстагналі! А каб вы па гары хадзілі ды сонца не бачылі!.. Людцы добрыя, ратуйце!

— Што тут такое? — запытаў семінарыст.

— Што? У цёткі Сынклеты забіраюць карову за падаткі, — адказаў нехта з натоўпу.

Адам Мілюк смела ўзышоў на падворак, дзе ўраднік з соцкім спрабавалі закінуць вяроўку карове. на рогі.

— Пане начальнік, — звярнуўся семінарыст да ўрадніка. — Ці нельга пачакаць? Нашто сірот крыўдзіць?

— Звольце не ўмешвацца не ў сваё дзела! — злосна забурчэў ураднік.

— Адаська, сынок, памажы! — кінулася да яго з плачам Сынклета. — Гэта ж я дзесяць рублёў у казну не заплаціла… Прасіла-маліла — заўтра апошняе палатно прадам і разлічуся…

— Пан ураднік! — сказаў Мілюк..— Пачакайце паўгадзіны, і мы сабярэм грошы.

Семінарыст скінуў шапку, паклаў у яе свой сярэбраны рубель і абышоў натоўп:

— Хто паможа ўдаве і бедным сіротам?

У шапку ўпала некалькі грыўняў і медзякоў. Адам паклікаў астатніх трох семінарыстаў. Тыя таксама далі па рублю. Мала!

Прыйшлося абысці хаты вясковых багацеяў, заглянуць да Корзуна і карчмара Моўшы.

— Ну, расплачвайцеся, цётка Сынклета, — высыпаў Мілюк грошы з шапкі.

РЫСЬ

Неўзаметку прабег яшчэ адзін год, і хлопцы закончылі народнае вучылішча.

У Косціка ўжо даўно была свая запаветная мара — паступіць у Нясвіжскую семінарыю. Ён многа наслухаўся гаворак пра семінарыю: там ёсць вялікая бібліятэка, там вучаць нотнай грамаце, іграць на скрыпцы, семінарысты ладзяць пастаноўкі, выступаюць у хоры. У вачах хлопца семінарыя ўяўлялася нейкай святыняй, адкуль выходзяць людзі з паходняю ў руках і нясуць яе ў цёмную вёску непісьменнаму селяніну. Даходзілі да Кастуся чуткі і пра тое, што ў семінарыі вучыцца нялёгка, выкладчыкі муштруюць вучняў, але ён на гэта зважаў мала. Навука яму давалася лёгка, і страшыла толькі тое, ці ўхваліць гэты намер бацька…

Аднойчы прыехаў у вёску дзядзька Антось. Косцік з Алесем вынеслі свой куфэрак з кнігамі і пажыткамі.

— Бывай, школа! Бывай, Корзун! Бывайце, дзядзька Яўхім і цётка Антоля!

Дома хлопцаў радасна сустрэлі. Усміхаліся маці, Уладзік і сястрычкі, толькі бацька заклапочана сказаў:

— Школу кончылі, а што далей мне з вамі рабіць?.. Адзін дзяцюк ужо аціраецца каля хаты, — паказаў ён на Уладзю. — Добра, з яго будзе мой памочнік. А куды вас прыстроіць?

— Вось памаўчаў бы лепш, — умяшалася маці, ставячы мачанку на стол. — Няхай хлопцы перакусяць з дарогі…

— Вялікая дарога — адказаў Міхал. — За дзень па лесе я ў пяць разоў больш перамераю… Трэба парахаваць, як далей быць… Можа каторага ў пісарчукі, а другога на чыгунку… Вунь Агей Мілюк, пане мой, служыць на станцыі Красноўка ў Данбасе і гора не ведае. Казаў, што на пакровы зноў будзе ў Мікалаеўшчыне і можа ўзяць аднаго хлопца з сабою…

— Я хачу на чыгунку, — прамовіў Алесь, завіхаючыся ля скаварады.

— А ты, Косцік, куды? — дапытваўся бацька.

— Не, у пісары я не пайду!

— А куды ж ты пойдзеш? Свінні пасвіць? — накінуўся Міхал.

— Лепш свінні пасвіць, чым быць пісарам!.. — адказаў сын.— Вунь Пятрусь Грыхінін расказваў. Пайшоў ён у воласць, каб нейкую даведку ўзяць. Так і так, кажа ён пісару. А той гаворыць: «Не магу напісаць, мне зубы ныюць». Дагадаўся Пятрусь і прынёс паўкватэркі. Пісар тады ўзяў ручку ды кажа: «Мужык мужыком,.. Чаму б табе не здагадацца і не ўзяць хвост селядца?» Прыйшлося Петрусю ісці яшчэ і па селядзец.

— Што ж ты думаеш? Валасны пісар — гэта, брат, ого! Начальства!.. Да двух не гавары! — тлумачыў бацька. — А што ж ты ўпадабаў?

— Хачу ў семінарыю…

— Знайшоў шчасце! — махнуў рукою Міхал. — А што добрага ў жыцці настаўніка? Ні табе поля, ні агарода! Загоняць у якую-небудзь глуш, дадуць сотню дзяцей, — дзяўбі ім у галаву. А колькі тае платы? Рублёў дзесяць, ад сілы шаснаццаць! Ці зраўняцца яму з валасным пісарам? Ніколі! Не раўня ён нават тэлеграфісту! Ты бачыў Бараноўскага, што служыць на станцыі ў Стаўбцах? Бліскучыя гузікі, шапка з цэшкай, форма…

Але Косцік не здаваўся:

— Настаўнік ніколі не пакрыўдзіць селяніна. Што ні запытай, усё ведае, усё раскажа… Ліст да сына ў салдаты напіша і прашэнне, калі трэба…

— Браток ты мой|! Усялякія і настаўнікі бываюць. У Свержані некалі быў Кандраценка… Ён век у карчме кіс і пад плотам валяўся, як сабака… А трэба што да яго — без кручка не патыкайся…

— А я ўсё роўна хачу ў семінарыю! — са злосцю і чуць не з плачам крычаў Кастусь.

— Мала што ты хочаш… — сказала маці. — Там высокія парогі — не на нашыя ногі… А дзе мы табе грошай возьмем? I так ледзь канцы з канцамі сточваем.

— У семінарыі казна корміць і адзяе, — уставіў сваё слова дзядзька Антось. — Калі Косцік так надумаўся, дык хай ідзе…

3 таго дня дзядзька Антось і Уладзік жартам клікалі хлопцаў не па імені, а па будучай прафесіі:

— Эй, кандуктар, прынясі вядро вады!

— Калі ласка, пане настаўнік, есці блінцы!

Алесь ганарыўся, што яго так называюць, а Косця злаваў і агрызаўся. Яшчэ больш ён узлаваўся, калі аднойчы Алесь размаляваў яго ў чырвонай сарочцы, у шырокай шапцы, са скрьшкай і кнігамі пад пахай і зрабіў надпіс: «Семінарыст Рысь».

Косцік накінуўся з кулакамі на брата, парваў малюнак на шматкі і стаў таптаць яго нагамі.

— Што гэта ты развар’яваўся? — супакойвала маці. — Як жа ты будзеш настаўнікам такі злы? Рысь! Сапраўды Рысь!

Мімаходам кінутае калісьці дзядзькам Антосем слова падхапілі браты і мянушка Рысь надоўга прыстала да Кастуся. Яна можа не трымалася б, калі б хлопец не так злаваўся. Уладзіку і Алесю гэта падабалася, яны дражніліся, пацвельваліся на кожным кроку з братам. Колькі было смеху, калі аднойчы падышла маленькая Алена і, учапіўшыся за Кастусёву калашыну, пачала прасіць:

— Лысь, збай казку…

Косцік закрычаў на сястрычку, тая с плачам кінулася да маці.

— Што ж гэта ты, настаўнік, дзіця крыўдзіш? — смяяўся Антось.

«Гэта ліха з дзядзькі загарэлася», — успомніў Кастусь. Успомніў і стаў думаць, як яму аддзякаваць…

Магчымасць такая надарыласяг толькі восенню.

Зайшоў да іх у леснічоўку па нейкай справе Рысь — Янка Андроцкі. Патупаў у хаце ды пытаецца:

— Дзе гэта дзядзька Антось?

— Малоціць жыта, — адказаў Косцік і павёў Андроцкага ў гумно.

Мужчыны закурылі, разгаварыліся. Антось распытваў пра вясковыя навіны. А Косцік аціраўся пад рукамі, варочаў пасад, малаціў, а потым стаў на снапах куляцца цераз галаву. Дзядзька Антось не ўцерпеў і крыкнуў на пляменніка:

— Пайшоў вон, Рысь!

Крыкнуў дзядзька і сумеўся: побач сядзеў сапраўдны Рысь.

— Не злуйся, браток! — апраўдваўся Антось Перад Янкам.— Гэта мы так нашага Косціка дражнім…

Пасля таго, як дзядзька трапіў у няёмкае становішча, ён больш не называў пляменніка Рысем. I мянушка стала памалу забывацца.

«ЯШЧЭ АДЗІН МІЦКЕВІЧ…»

Два гады рыхтаваўся Кастусь да паступлення ў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю.

Праўда, калі гаварыць больш дакладна, то не два гады, а дзве зімы. Толькі сыдзе снег — і да позняй восені не было часу займацца падрыхтоўкай: хапала іншай, больш пільнай работы!

Бацька вечна заняты: то ў абходзе, то высочвае для паноў глушцоў ці лася, то вязе ў замак рыбу або качак. Мала гэтага, у апошні час ён нешта часта хварэў. У яго балела галава, ён скардзіўся, што рэжа нешта ў жываце, піў соду і нейкія лекі. Міхал ужо не заглядаў у карчму да цёткі Хрумы, хадзіў хмуры і сумны. Ссутуліўся, у чорнай густой чупрыне раптам прабілася сівізна. Усё часцей і часцей бацька садзіўся ля стала, паклаўшы пад бараду рукі, думаў горкую думу, цяжка ўздыхаў і казаў Ганне:

— Маці, нешта мне нездаровіцца. Сэрца штось нядобрае прадчувае…

— От не бяры нямаведама што ў галаву…

На службе бацьку замяшчаў Уладзік. Алеся дома ўжо не было: ён паехаў у Данбас, на станцыю Красноўка. А Косцік памагаў дзядзьку Антосю ўпраўляцца з гаспадаркаю. Абсяваў поле, касіў, вазіў дровы, ездзіў у млын — хіба мала знойдзецца работы. Прылаўчыўся нават так жаць, што мала адставаў ад маці і дзядзькі. А надарыцца вольная часіна, чытаў кнігі ці ішоў збіраць грыбы.

Затое зімою Косцік цалюткі дзень праседжваў за сталом. Рыхтаваўся ўдумліва і без прынукі. Перарашаў усе задачы не толькі з задачніка Еўтушэўскага, але і Малініна і Бурэніна. Старанна вучыў граматыку К. Говарава, у якой сумныя правілы ілюстраваліся цудоўнымі прыкладамі з вершаў Пушкіна, Лермантава, Някрасава, Кальцова, Нікіціна і многіх іншых рускіх паэтаў. Гэта былі дзівосныя радкі:

Поздняя осень. Грачи улетели,

Лес обнажился, поля опустели,

Только не сжата полоска одна…

Грустную думу наводит она.

Косцік выпісваў іх у свой сшытак і завучваў напамяць. Шкада толькі, што гэтыя вершы ў граматыцы надрукаваны не поўнасцю і абрываліся на самым цікавым месцы.

***

Усе ўжо спяць, а Кастусь сядзіць над кнігай…

Заглядае ў акно месяц, кідае на падлогу зеленаваты водбліск. Час ад часу разлягаецца на двары гучны трэск. Гэта страляе мароз.. Косцік узіраецца ў замерзлую шыбу. Пад ззяннем месяца хлеў і гумно, што схаваліся ў гурбах, нават сосны, зацярушаныя снегам, здаюцца нейкімі іншымі — маленькімі, прысадзістымі. Дрыжаць зоркі, пабліскваюць, пераліваюцца рознымі колерамі сняжынкі…

У роздуме Косцік доўга любуецца хараством зімняй ночы, і самі сабою нараджаюцца, плывуць радкі… А назаўтра перачытае ён свой верш. Не, не тое! I лісток трапляе ў печ. Так здараецца амаль кожны дзень…

А прыязджалі на зімовыя канікулы семінарысты — Косцік на два-тры дні ішоў у вёску. Цікава паслухаць навіны, можна ўзяць у хлопцаў пачытаць кнігу.

Бяда з кнігамі. Часам кажа ён бацьку:

— Папрасі, татачка, кніжак у пані Аксені… Бяры з вершамі.

Міхал то забудзецца на сынаву просьбу, то няма настрою ісці ў хату да пана ляснічага, лішні раз пападацца яму на вочы. Аднойчы пані Аксеня сама запытала, як маецца яе хрэснік.

— У семінарыю рыхтуецца. Прасіў ён у вас, дарагая панечка, кніг з вершамі… А я не адважыўся вас турбаваць…

— 3 вершамі? — здзівілася жонка ляснічага.

— Ведаеце, блазнота… Сам нешта такое сачыняе, — тлумачыў ляснік.

— Няхай, няхай піша… Можа яшчэ адзін Міцкевіч паэтам стане… Быў такі польскі паэт Адам Міцкевіч. Родам з-пад Навагрўдка, хораша апісваў нашыя мясціны, асабліва возера Свіцязь…

Прынёс у той дзень бацька Кастусю два томікі вершаў Лермантава, а таксама балады Міцкевіча на польскай мове і расказаў сыну пра размову з жонкай ляснічага.

Аднак карыстацца бібліятэкай ляснічага Кастусю доўга не давялося.

Неяк сярод лета яшчэ зусім на досвітку конна прымчаўся аб’ездчык Ксавэры і сказаў:

— Ну, Міхале, пан ляснічы наказаў нам доўга жыць…

— Няўжо?.. А божачкі! — пляснула рукамі маці.

ПАН РАКОЎСКІ

Хутка пасля смерці мужа пані Аксеня з дзецьмі выехала да нейкай радні ў Малева пад Нясвіж, а ў доме з ласіным рогам пасяліўся новы ляснічы — пан Ракоўскі.

Новы ляснічы пачаў заводзіць новыя парадкі. Цэлы дзень ён гойсаў па лесе, лаяў і бэсціў кожнага, хто пападзе пад руку. Усё было не пад яго густ і нораў: то пні высокія, то дровы не так складзены, то малады лес не так пасаджаны. Зорыў вокам усюды: заглядаў у гумны, мераў поле і сенажаць, лічыў кароў і авечак.

— Цягнеце княжацкае ў сваю кішэню, бога не нашага вы чэрці! — злосна крычаў ён.

У Альбуць пан Ракоўскі заехаў першы раз у самую касьбу. Бацька быў у лесе, а дзядзька Антось з Уладзікам і Косцікам касілі лужок каля крынічкі.

— Хадзіце ўсе, новы ляснічы кліча, — прыбегла Юзя.

За шула быў прывязаны чорны жарабок, запрэжаны ў размаляваны возік з мяккім высокім сядзеннем. Сам Ракоўскі сядзеў на ўслончыку ў цяньку і выціраў хустачкай твар.

— Што загадаеце, паночку? — пакорна схіліўся дзядзька Антось.

— Налавіце рыбы! Прэндзэй! На ёднэй нодзэ! Бо я не мам часу!..

Хлопцы здалёку разглядалі пана ў белым касцюме. У яго вялікі, як начоўкі, жывот, круглая лысая галава з адвіслым валляком і маленькім гузічкам-носам, пад якім тырчэлі доўгія, але рэдкія (можа пяць валасоў) вусы.

Дзядзька Антось дастаў рыбацкую снасць, і праз некалькі хвілін нашы рыбакі боўталіся ў Нёмане. А тут, як на тое, рыба не лавілася! Прайшла добрая гадзіна, а ў торбе мо з фунт акунькоў і маленькі шчупачок. На шчасце, трапіўся свержанскі рыбак Янчур. Ён з самага ранку быў на рацэ і нёс ладных язёў і плотак.

— Браток, выручы! — папрасіў яго Антось. — Прадай рыбу, прывязу воз сухога беразняку… Гэта ж ляснічы загадаў налавіць яму рыбы. Трэба ж дагадзіць ліхой скуле…

— О, добра, о, бардзо слаўна рыба! — павесялеў пан Ракоўскі, калі дзядзька Антось падаў яму торбачку. — Пшыносьце мі кожды чвартэк такон рыбэ!..

Калі ляснічы адвязаў жарабка і яго возік затарахцеў па мосціку, дзядзька плюнуў і пачаў клясці пана:

— А каб ты бокам ездзіў, Рачок! Кажды чвартэк захацеў рыбы?! А смалы з дзёгцем! А ражна табе!

Цяпер толькі ўсе леснікі зразумелі, які добры і памяркоўны чалавек быў нябожчык Канстанты Сянкевіч. Праўда, калі ўдадуць аб’ездчыкі Арцюшэўскі ці Абрыцкі, то не без таго — ён пакрычыць, але без дай прычыны леснікоў не крыўдзіў ніколі.

Новы ляснічы зрабіў Фабіяна Арцюшэўскага обер-аб’ездчыкам, той са скуры вылазіў, падкусваў кожнага, абы толькі дагадзіць Ракоўскаму.

— Вось настала жытка, каб на іх немач! — цяжка ўздыхаў Міхал. — Трэба шукаць нейкай рады… Кінуў бы, рынуў бы ўсё!..

— А дзе ты дзенешся? — пытаў Антось.

— Вось уся бяда, што свет шырокі, а дзецца няма куды… Неяк трэба думаць, каб прыдбаць кавалак зямлі, паставіць сваю хату. Інакш век будзеш гібець…

Аднойчы першымі замаразкамі па дарозе ў Мікалаеўшчыну заглянулі ў Альбуць леснікі Ясь Пальчык і Амброжык Дземідовіч. Міхал якраз быў дома.

Слова за слова, мужчыны разгаварыліся пра тое, што ім набалела, і пра таго, хто насаліў.

Косцік уважліва слухаў размову леснікоў. Ён добра ведаў сумную гісторыю, якая здарылася з лесніком Станкевічам. Пра гэта ўжо не раз расказваў бацька.

У абходзе Станкевіча нехта ссек дубок. Убачыў ляснік пень, вакол якога ляжалі верхавіна і голле, паківаў галавою… Прыйшлося самому замятаць сляды. Зрабіў ён усё чын чынам і пайшоў сцежачкай дамоў. Прайшоў з паўвярсты, аж тут насустрач обер-аб’ездчык на кані. «Ха-дзем, я табе нешта пакажу!» — злосна крыкнуў ён Юзіку, на якога даўно тачыў зуб. Ляснік адразу здагадаўся, што Арцюшок бачыў ду-бовы пень. На тым месцы, дзе калісьці стаяў малады дубок, аб’ездчык забегаў, як ганчак. Нідзе ніякага следу, пень як скрозь зямлю права-ліўся… Каді ж ён знайшоў нарэшце пень пад зялёным мохам, дык накінуўся з кулакамі на лесніка. А той не змоўчаў і так даў здачы, што Арцюшэўскі тры дні не паказваўся на людзі…

— Што Арцюшку папала па самую завязку — добра, не шкодзіць, — сказаў Амброжык. — Але Юзіку бяды не абярэшся… Дзё ты цяпер, на зіму гледзячы, якую працу знойдзеш? Ляснічы загадаў, каб праз тры дні і духу яго не было ў Давідовічах… Вось дык задача! А дзе дзецца? Паскачаш дроздзіка…

— Трэба сваю зямлю купляць, — выказаў Міхал думку, якая даўно ўжо не давала яму спакою. — Тады ніякі лысы чорт з-пад цёмнай гвязды не будзе страшны.

— Так то яно так, але дзе, браце, таго купіла ўзяць? — спытаў, памаўчаўшы, Амброжык.

ПАДРЫХТОЎЧЫ КЛАС

За дзень перад пачаткам заняткаў бацька прывёз Косціка ў семінарыю.

Каля вялікай двухпавярховай камяніцы з высокімі вокнамі ўжо стаяла некалькі фурманак. Вясковыя хлапчукі, такія ж навічкі, як і Кастусь, тупалі каля вазоў і баязліва паглядалі на будынак, дзе ім прыйдзецца вучыцца чатыры гады. На падворку важна расхаджвалі семінарысты старэйшых класаў, праз расчыненыя вокны чуваць было, як нехта іграў на раялі.

Бацька пайшоў у канцылярыю, а Кастусь застаўся на возе і ад хвалявання грыз саломінку. На сэрцы ў яго былі радасць і неспакой. Мара яго збылася: ён — семінарыст! Яму скора дадуць чырвоную кашулю, шырокую чорную шапку, кнігі, скрыпку… Пакажацца ён летам у Мікалаеўшчыне — ніхто не пазнае! Будзе ісці вуліцаю, а якая-небудзь кабета запытае ў суседкі: «Чый гэта такі спраўны хлопец?»

«Вунь той семінарыст?» — перапытае Еўка ці Ульяна ды скажа: «Сын Міхала Міцкевіча…» Ад такіх думак станавілася весела.

Але радасць змянялася страхам. А што, калі ён не справіцца з вучобаю? Ці па дыктоўцы схопіць «кол»? Тады яго выганяць з семінарыі, ён вернецца дамоў, а бацька скажа: «Ну што ж, бяры прыс і пагоніш плыты ў Коўну — будзе больш карысці…»

Каб прагнаць такія думкі, Кастусь стаў углядацца, ці не ідзё бацька. Не, нешта доўга няма!

Побач, каля свайго воза, стаяў даўганосенькі шчуплы хлапчук, відаць, Кастусёў аднагодак. Семінарысты разгаварыліся.

Пакуль вярнуўся бацька, Кастусь ужо ведаў, што шчупленькага дзецюка завуць Канстанцін Болтуць, родам ён з Крывошына — вёскі дзесьці за Ляхавічамі.

— Усё ў парадку! Пайшлі ў бурсу.

Бацька ўзяў куфэрак, Кастусь астатнія клункі. Мінуўшы чысценькі падворак, яны завярнулі за рог семінарыі, дзе пад клёнамі і ліпамі стаяла старая цагляная будыніна, падобная на манастыр. На ганку іх сустрэў вартаўнік — сівенькі стары на кавяле. Міхал на хаду ў цемнаватым калідоры шапнуў вартаўніку на вуха пару слоў і сунуў у руку саракоўку.

— Калі ласка, вось сюды! — стары адчыніў дзверы.

У вялікім пакоі стаяў доўгі пафарбаваны стол, а па абодва бакі яго выстраіліся жалезныя ложкі розных колераў і фасонаў. Справа і злева ля стала красаваліся дзве круглыя грубкі, абабітыя чорнай бляхай, а ў кутку пад пустой вешалкай узвышалася гара табурэтак. У пакоі было ўбога і няўтульна, але досыць чыста.

— Ідзі, хлопча, сюды… — загрукаў па падлозе драўлянаю нагою вартаўнік. — Каля акна бывае холадна, а вось тут самы раз. Печка блізка і сяннік добры…

Не паспеў хлопец добра агледзецца, як у пакой увайшлі яшчэ два семінарысты: той цёзка, з якім Кастусь пазнаёміўся ля воза, і нейкі здаравенны хлапчына.

— Здарова, браты! — весела прывітаўся здаравяка і пачаў скідаць з плячэй торбу. — Пакуль пешкі прыджгаў з-за Слуцка, трохі змарыўся. Піліп Аляшкевіч! — падаў ён руку Міхалу і маладым семінарыстам.

Абодва Кастусі з цікавасцю і здзіўленнем пазіралі на Аляшкевіча. Перад імі стаяў сапраўдны асілак: высокі рост, шырачэзныя плечы, каркавіна, як у вала, доўгія рукі. 3 твару падобны на цыганчука: загарэлы, чорная капа валасоў на галаве, толькі вочы блакітныя…

Кастусь правёў бацьку і толькі сабраўся ісці назад, як пад’ехалі землякі Сямён Самахвал і Алесь Сянкевіч, з якімі ён два гады назад вучыўся ў школе. Адразу стала весялей: са сваімі хлопцамі не прападзеш!

Землякі размясціліся ў адным пакоі з Кастусём. Нагаварыўшыся, яны развязалі свае торбачкі і прыселі ля стала. Кастусь запрасіў палуднаваць Аляшкевіча і Болтуця.

— Не, дзякую, хлопцы! Я перад самым Нясвіжам рабіў папаску,— адказаў Піліп, а Болтуць дастаў слоік мёду і сеў разам з новымі знаёмымі.

Але раптам у пакой уваліліся тры старэйшыя семінарысты. Убачыўшы на стале мёд, адзін з іх, нейкі рыжы дзяцюк, грозна крыкнуў:

— Эй, вельзевулавы дзеці, вытрасай торбачкі! Усё салодкае і смачнае давай сюды!..

Хлопцы спалохана пераглянуліся і не ведалі, што рабіць: аддаваць шкада, і пярэчыць старшакласнікам боязна… Рыжы ўжо працягнуў руку да слоіка, і тут здарылася неспадзяванае: спакойна падышоў Аляшкевіч і выставіў няпрошанаму госцю пад нос пудовы кулак.

— Толькі зачапі, дык я з цябе дух вытрасу!..

Рыжы збянтэжана пачаў адступаць, а потым борздзенька шуснуў у дзверы…

***

У клас, дзе насцярожана сядзелі навічкі, увайшлі дырэктар семінарыі — стацкі саветнік Павел Дзмітрыевіч Меліяранскі і два настаўнікі: адзін нізенькі, лысаваты, а другі — худы і высокі.

Кастусь упершыню так блізка бачыў дырэктара. Гэта даволі прыгожы мужчына гадоў пад сорак пяць, у меру таўставаты, высокі і стройны. Апрануты ён у чорны касцюм з матыльком, на грудзях зіхацелі ордэны Уладзіміра, Станіслава і Ганны. Меліяранскі ўважлівым позіркам акінуў вучняў і сказаў:

— Панове семінарысты! Вы ўступілі ў храм навукі… Храм гэты з’яўляецца верным аплотам праваслаўнай веры на шматпакутных спрадвечна рускіх землях, дзе падымае галаву гідра лацінянства, непаслушэнства і смуты…

Дырэктар гаварыў доўга, узнёсла, прыгожа, але незразумела. У яго прамове былі словы аб патрэбе адукацыі, аб грамадскім прызванні і абавязку настаўніка, аб польскіх інтрыгах сярод народа Паўночна-Заходняга краю…

— Дыплом, які дасць вам наша семінарыя, адкрывае перад вамі шчаслівую магчымасць ісці сцязёю ваяўнічага, сапраўднага хрысціянства, вернага служэння бацюшку-цару і нашай дарагой айчыне…

Кастусь з вялікай увагай слухаў прамову дырэктара, але красамоўныя і гучныя словы ўляталі ў адно вуха і выляталі праз другое, а ў галаве заставаўся нейкі тлум…

На шчасце, афіцыйная частка закончылася, і Меліяранскі пачаў знаёміць вучняў з выкладчыкамі:

— Ваш класны настаўнік калежскі саветнік Леў Кляменцьевіч Лычкоўскі, ён жа выкладчык фізікі, арыфметыкі, землямерыі і лінейнага чарчэння… Прашу любіць і шанаваць…

Нізенькі, кругленькі настаўнік у форменным віц-мундзіры з шырокімі пагонамі і ордэнамі Станіслава і Ганны ў пятліцы неяк смешна падняўся на пальчыкі і крутнуў лысай галавой.

— Выкладчык рускай славеснасці і царкоўнаславянскай мовы Мікалай Сямёнавіч Багаяўленскі…

Высокі па-ваеннаму стукнуў абцасамі і сагнуў у паклоне спіну.

…Пасля перапынку Багаяўленскі ізноў прыйшоў у клас. Разваліўся на крэсле і з нейкай лянотай, не спяшаючыся, пачаў выклікаць па спіску. Кожны падымаўся з-за парты, настаўнік яго разглядаў хвіліну-другую, а потым рабіў узмах рукою, што азначала: «Сядай!»

Скончыўшы гэту цырымонію, ён прайшоўся па класе з глыбакадумным выглядам, трымаючы рукі за спіною. Потым падышоў да стала, павярнуў крэсла, асядлаў яго, палажыў худыя, доўгія рукі на спінку, пагладзіў рукою твар і сярдзіта сказаў:

— Устаньце, хто з вас быў дарэктарам…

Падняўся амаль увесь клас.

— Добра! Сядайце! Вось ты скажы мне, калі ласка, колькі гадоў быў дарэктарам…

— Тры зімы, — бойка адказаў хлапчук, да якога звярнуўся Багаяўленскі.

— Раскажы, браток, як ты вучыў…

— Ну, як? — хлапчук разгублена пачухаў галаву, няроўна астрыжаную нажніцамі. — Вучыў чытаць, пісаць, складаць і адымаць. Вучыў малітвам…

— А як ты вучыў складаць?

— А так: два ды два — чатыры, чатыры ды два — шэсць, шэсць ды два — восем… — наіўна тлумачыў вучань.

— Хі-хі! — пырснуў смехам настаўнік.— Цяпер раскажы ты мне, ці ведаеш верш Лермантава «Барадзіно»? Ведаеш? Добра. Там стары салдат гаворыць:

Да, были люди в наше время,

Не то, что нынешнее племя,

Богатыри — не вы!

Настаўнік задаволена пагладзіў рукою твар і запытаў:

— А як ты разумееш слова «богатырь»?

— Ну, гэта той, што мае многа зямлі, многа кароў і добрую хату, — смела секануў вучань.

Багаяўленскі зайшоўся ад рогату, але вучні маўчалі: яны, сыны беларускай вёскі, па-свойму разумелі гэтае рускае слова. Тады настаўнік тыцнуў пальцам у бок Аляшкевіча:

— Хадзі к сталу!

Піліп нясмела выйшаў і стаў перамінацца з нагі на нагу.

— Глядзі! Вось багатыр!

— Які я багатыр! — здзівіўся здаравяка. — У майго бацькі толькі дзве дзесяціны, адна карова, а конь вясною здох…

— Што?! Сядай, дубіна! — вызверыўся настаўнік і грукнуў кулаком па стале. — Я выб’ю з вас хамскую, мужыцкую мову! Паступіў у семінарыю, хочаш стаць настаўнікам, — забудзь, як гавораць у тваёй вёсцы, як гавораць маці і бацька! Яны ў школу не хадзілі, кніг не чыталі… А вы прыйшлі сюды, каб навучыцца культурнай мове, якую панясеце пад сялянскія стрэхі…

Багаяўленскі з вялікай злосцю крычаў на семінарыстаў, здзекліва высмейваў беларускія словы і выразы. Косцік слухаў яго і думаў: «I тут ёсць свой Корзун…»

А з якой зласлівасцю настаўнік нашпіляў па першай дыктоўцы амаль палавіне вучняў калоў і двоек! Навічкі-семінарысты не былі асаблівымі грамацеямі, а тут яшчэ выкладчык падабраў цяжкі і мудрагелісты тэкст…

— Аляшкевіч! — раздаваў Багаяўленскі сшыткі. — Бяры… Чатыры!

Піліп задаволена ўсміхнуўся і адгарнуў сшытак. Двойка!

— О, пакажы, пакажы! — з зайздрасцю кінуліся хлопцы глядзець Аляшкевічаў сшытак.

— Цва-ай! — прамовіў Піліп і паказаў два пальцы.

— Філіповіч! Пяць…

— Самахвал! Два!

— Міцкевіч!..

У Кастуся замерла сэрца… Настаўнік гартаў сшытак:

— Два…

Кастусь не сваімі рукамі ўзяў разгорнуты сшытак. Чатыры!..

Неўзабаве вучні дагадаліся, як трэба разумець балы: у Багаяўленскага ўсё было навыварат.

Вучні неяк адразу не залюбілі Багаяўленскага, не паважаў яго і Кастусь. Асабліва ўзрасла непрыязнасць пасля аднаго здарэння.

У Нясвіжскай семінарыі было заведзена, што на выкладчыка рускай славеснасці ўскладаліся абавязкі бібліятэкара. Ён выкладае літаратуру, то няхай і выдае кнігі семінарыстам. Яму гэта з рукі!

Кастусь і іншыя ахвотнікі пачытаць ужо на першым тыдні вучобы не раз падыходзілі да дзвярэй, на якіх вісела таблічка з надпісам «Бібліятэка». Пацягнуць за ручку — на замку! Толькі ў кастрычніку, нарэшце, адчыніліся дзверы бібліятэкі.

Глянуў Кастусь — і вочы яго загарэліся. Гэтулькі кніг! Яська гаварыў праўду: цэлы пакой быў застаўлены паліцамі з кнігамі.

— Ну, што пазіраеш? Гэтую кнігу чытаў? — працягнуў Багаяўленскі тоненькую кніжачку Івана Даніліна «Перад святам».

— Не, не чытаў… А каб што іншае…

— Вось бяры ды ідзі! Чытака такі знайшоўся!

Малады семінарыст за вечар прачытаў кнігу, якая яму не вельмі спадабалася, і прынёс назаўтра здаваць.

— Мікалай Сямёнавіч, дайце мне вершы… Цютчава ці Майкава.

— Гм, пііт знайшоўся… — незадаволена замармытаў бібліятэкар.— А ты ўрокі вывучыў? Няма чаго глупствам займацца! На лепш гэтую чытай! — кінуў настаўнік «Гістарычныя аповесці» Чысцякова.

Аднак Кастусь настаяў на сваім і выпрасіў у прыдачу яшчэ кнігу вершаў Кальцова.

На другі дзень Багаяўленскі выклікаў Кастуся і пачаў ганяць па граматыцы. Пакуль настаўнік задаваў пытанні па фанетыцы і марфалогіі, хлапец адказваў добра: выручала кніга Говарава, якую Кастусь ведаў на зубок. Калі ж перайшоў на сінтаксіс, справа пагоршала.

— Што, Міцкевіч, не ведаеш? А кнігі розныя чытаеш… Падавай яму па-а-эзію! Вось я табе зараз вымалюю гусака…

Праўда, настаўнік не паставіў гусака-двойку, але ў Кастуся на сэрцы залягла крыўда: што ж тут кепскага, калі ён любіць чытаць кнігі! Што?!

Затое прамой працілегласцю Багаяўленскаму быў класны настаўнік Лычкоўскі — чалавек мяккага і лагоднага характару. Ён неяк асцярожна ўваходзіў у клас, ласкава ўсміхаўся і, пагладжваючы лысіну, пытаўся:

— Ёсць да мяне якія прэтэнзіі?

Справа ў тым, што класны настаўнік не толькі адказваў за паспяховасць і паводзіны семінарыстаў, але і распараджаўся іх стыпендыяй. Казна кожнаму вучню выплачвала ў год 95 рублёў, якія атрымліваў настаўнік роўнымі часткамі — у пачатку кожнай вучэбнай чвэрці. Атрымаўшы 23 рублі з капейкамі на чалавека, класны палову сумы адразу ўносіў у семінарскую арцель, якая займалася сталаваннем… За астатнюю суму трэба абмундзіраваць вучня, адзець і абуць, ды некалькі рублёў пакінуць у запас — на непрадбачаныя выдаткі. Для правільнага ўліку ў кожнага семінарыста мелася на руках асобная прыходна-расходная кніга, куды класны ўносіў свае запісы і па іх рабіў справаздачу ў канцы года перад дырэктарам. Увогуле гэта быў нялёгкі і даволі турботны абавязак…

У першы ж дзень вучобы Лычкоўскі павёў сваіх выхаванцаў на прымерку да краўца Хаўкіна і шапачніка Гольдвасара. Праз некалькі тыдняў цяжка было пазнаць навічкоў. Замест зрэб’я і шарачку на іх красаваліся чырвоныя сацінавыя касавароткі, сінія суконныя штаны, чорныя шапкі з круглым верхам, а на шырокім клямары пояса зіхацелі літары «НС» — «Нясвіжская семінарыя».

— Ну, дык няма ка мне ніякіх спраў? — дапытваўся Лычкоускі. — Добра, пачнем урок…

Семінарысты кепска вучылі арыфметыку, геаметрыю і фізіку, якія выкладаў Лычкоўскі ў падрыхтоўчым класе, і каб адцягнуць апытанне Пятрусь Жук ці Васіль Хмялеўскі падымалі руку:

— Леў Кляменцьевіч, а што гэта ў вас за медалі?

Вучні ведалі ад старшакласнікаў, што іх класны не можа нацешыцца ордэнамі Станіслава і Ганны трэцяй ступені, якія атрымаў за шматгадовую службу, і любіць пахваліцца сваім чыноўніцкім рангам. I Лычкоўскі з вялікім запалам і гонарам расказваў, за што ён удастоіўся ўзнагароды, вылічваў па пальцах, калі атрымае ордэн Уладзіміра і стацкага саветніка…

Так праходзіла хвілін пятнаццаць. Тады настаўнік спыняў размову і глядзеў у журнал:

— Аляшкевіч! Ідзі раскажы нам тэарэму.

Слуцкі здаравяка выходзіў да дошкі, неяк смешна моршчыўся, лыпаў вачыма і… маўчаў.

— Ну, што ты згорбіўся, як свіны тата? Бяры крэйду і дакажы тэарэму… Не вывучыў?

— Я-я… спужаўся,— адказваў Піліп пад гучны рогат семінарыстаў, якія добра ведалі прычыну «пярэпалаху» Аляшкевіча: яго выклікалі ўчора, і да сённяшняга ўрока ён не рыхтаваўся.

НЯСВІЖСКАЯ БУРСА

Беглі дні, ішлі месяцы, і вось — экзамены. Вучні падрыхтоўчага класа займаліся без продыху: па 6—8 урокаў, пасля абеду восенню і вясною — практычныя заняткі па садоўніцтву і агародніцтву; узімку — гімнастыка, музыка і сталярнае рамяство… Кастусь увесь год чакаў нечага незвычайнага, урачыстага, цікавага і загадкавага, што звязвалася ў яго ўяўленні з семінарыяй. А тут на кожным кроку панавала шэрая будзёншчына, моцна адчуваўся суровы дух і бурсы, і манастыра, і салдацкай казармы. Манастырскаму рэжыму малады семінарыст Міцкевіч знаходзіў апраўданне: дысцыпліна, вядома, патрэбна, інакш у семінарыі не будзе ніякага ладу і парадку… Аднак ён не мог зразумець, чаму так груба і зняважліва адносяцца педагогі да сваіх выхаванцаў — будучых настаўнікаў. Быдла, ёлапень, балбес, лапатнік, турак, фармазон — якія толькі мянушкі не сыпаліся на галовы бедных семінарыстаў!

Добранькім лічыўся той, хто быў пакорлівы і ліслівы, умеў добра трымаць рукі па швах, здалёку скідаць шапку, не толькі гаварыць за кожным словам «соизвольте», «покорнейше благодарю», «честь имею кланяться», але і шапнуць на вуха…

Аднойчы Кастусь нават чуў, як дырэктар спавядаў Лычкоўскага:

— А што гэта вы, баценька, за панібрата з мужыкамі? Трэба іх, парасят, трымаць во тут! — сціснуў Меліяранскі кулак.

Аднак Кастусь яшчэ не зусім расчараваўся ў семінарыі. Ён цешыў сябе тым, што так зневажаюць прапаранду — вучняў падрыхтоўчага класа, а далей будуць іншыя адносіны. Была яшчэ надзея, што ў старэйшых класах і вучэбныя прадметы пойдуць цікавейшыя: педагогіка, дыдактыка, псіхалогія, логіка, батаніка, заалогія, анатомія, гігіена, мінералогія. Але прыйшоў у першым класе Меліяранскі на ўрок псіхалогіі і пачаў сыпаць замежныя словы:

— Імкненне да цывілізацыі, жывы і ясны інтэлект, імпульсіўная воля, здаровы рацыяналізм, а з другога боку, іронія побач з экзальтацыяй, скептыцызм і легкавер’е, індыферэнтызм і рэвалюцыйны дух, які апошні час, як эрозія, раз’ядае маральныя ўстоі грамадства, прагрэс індустрыі і фізіялогіі — усё гэта вядзе да крызісу псіхічнага адзінства нацыі…

Семінарысты цішком сядзелі, слухалі, паразяўляўшы раты і наставіўшы вушы, але да іх свядомасці нічога не даходзіла…

Яшчэ горш з законам божым. Урокі папа Бонч-Багданоўскага былі кожны дзень. У настаўніцкай семінарыі дэталёва вывучаліся гісторыя ветхага і новага заветаў, катэхізіс, царкоўны статут, руская царкоўная гісторыя і кароткая гісторыя хрысціянскай царквы. Асноўным падручнікам па закону божаму быў «Праваслаўны катэхізіс», складзены мітрапалітам Філарэтам у пачатку XIX стагоддзя.

Кастусь і іншыя семінарысты дома і ў пачатковай школе зубрылі кнігу Філарэта «Начаткі хрысціянскага праваслаўнага вучэння». «Начаткі» не аднаму сядзелі ў вантробах: перш чым адолець іх, давялося шмат праліць слёз, не раз паспытаць бярозавай «кашы», папастаяць на каленях у куце на гароху ці грэчцы…

Аднак посныя і чэрствыя «Начаткі», біблейскай мудрасцю якіх настойліва дурманілі настаўнікі дзіцячы розум, здаваліся ў параўнанні з «Праваслаўным катэхізісам» просценькай і лёгкай кнігай. Катэхізіс жа Філарэта — гэта цёмны і дрымучы лес з карчамі-вываратнямі і глыбокімі ямінамі, кудою гналі семінарыстаў з завязанымі вачыма. Для чаго іх гналі праз гэты лес — ніхто не ведаў. Ведалі ўсе толькі адно: трэба зубрыць гэтую бессэнсавую і незразумелую пісаніну — інакш не атрымаеш стыпендыі, а ў канцы навучання — дыплома настаўніка. Прабіцца праз гушчар архаізмаў і цяжкіх незразумелых царкоўнаславянскіх выразаў, бясконцых цытат з бібліі не памагалі семінарыстам ні два таўшчэзныя тамы Салярцінскага (яго ў семінарыі называлі Сарцірскі), ні падручнік Рудакова…

Прасядзеўшы дзень на ўроках, а ўвечары начытаўшыся філарэтаўскага мудрагельства, семінарысты сланяліся па пакоі, асабліва ў часе падрыхтоўкі да экзаменаў, як тручаныя тараканы; іх галовы, нашпігаваныя папоўскай цвіллю, памалу тупелі.

Некаторыя з вучняў не вытрымлівалі такога жыцця і кідалі навуку, другія, набраўшыся цярпення, пакорна неслі цяжкі крыж, і толькі маленькая жменька найбольш здольных і моцных духам хлопцаў ішла сваёй дарогай…

Кастусю вучоба давалася лёгка, ён шмат чытаў, многія вершы рускіх паэтаў ведаў напамяць. Гэта часта памагала і выручала. Ён нават знаходзіў час забрацца дзе-небудзь у пусты клас і пісаць вершы. Праўда, з-пад пяра нараджаліся невясёлыя, як і само семінарскае жыццё-быццё, радкі:

Душно, мрачно за стенами,

Утомили они взор.

Надоело за скамьями;

Душа рвется на простор.

Не абыходзілася без юначага сваволля. Аднойчы Кастусь, яго цёзка Болтуць, Сямён Самахвал, Алесь Сянкевіч і Піліп Аляшкевіч згаварыліся зрабіць ноччу вылазку ў горад. Як толькі ў іхнім пакоі ўсе заснулі, хлопцы вылезлі праз акно (ля дзвярэй сядзеў бязногі Мінька) і ціхенька падаліся цераз сад на вуліцу.

Цёплая майская ноч п’яніла галовы духмяным пахам квецені — сама што цвілі сады. На цьмяным блакіце неба ззялі зоркі, чарпак Вялікай Мядзведзіцы вісеў над княжацкім паркам і касцельнымі вежамі.

Гарадок спаў. Семінарысты перасеклі плошчу, дзе побач з камяніцай колішняй ратушы выстраіліся ў шарэнгу яўрэйскія крамы, і рушылі да замка. На нясвіжскіх вулічках было ціха і бязлюдна, толькі дзе-нідзе чуўся шэпт закаханых.

Вясна! Вясна!

Хлопцаў ахапіў нейкі ўзбуджаны і радасны настрой, хацелася спяваць і жартаваць. Подых вясны акрыляў, клікаў кудысьці ў нязведаныя і прывабныя далі. Можа радаснае адчуванне прыйшло таму, што яны сарваліся з семінарскай прывязі на прастор і ніхто з настаўнікаў не бачыць, як разгульваюць перад самым экзаменам пяць нікчэмных «фармазонаў»? А можа проста гэта рвалася і прасілася на волю маладосць, якая знебылася ў душных сценах семінарыі…

Хлопцы, мінуўшы касцельны мур, звярнулі прысадамі направа, прайшлі крыху, а потым прыселі ля дарогі.

3-за шпіля замкавай вежы паказваўся акраец месяца, і ўсё наваколле залілося серабрыстым святлом. Асвяцілася люстраная гладзь возера, грозныя і велічныя сцены замка, векавыя дубы і клёны, што маляўніча абступілі помнік сівой мінуўшчыны.

Недзе блізка закрычала сава, потым на замкавай вежы празваніў гадзіннік.

— Бо-о-ом! Бо-о-ом! — далёка панеслася водгулле ў начной цішыні.

Семінарысты моўчкі любаваліся цудоўным краявідам. Яны без слоў разумелі адзін аднаго, разумелі тую песню, што гучала ў іх сэрцах.

— Глядзіце! Світае! — паказаў Кастусь на ўсход, дзе радзела цемра і тухлі зоркі.

Калі першыя праменні сонца пазалацілі замкавыя вежы і вяршыні дрэў, хлопцы рушылі назад у бурсу.

ПРОСЬБА КУДРЫНСКАГА

Забаўляліся часам семінарысты і ў бурсе.

— Поеліку-паколіку… Цьфу! Так можна ачмурэць! — Аляшкевіч шпурляў пад ложак ненавісны катэхізіс, садзіўся на падаконнік, падставіўшы калені пад бараду, і з нейкім асаблівым пачуццём заводзіў:

Каб то мне зранку-у

Гарэліцы шклянку-у

I тытуню люльку-у,

Дзяўчыну Ганульку…

Перадыхнуўшы, Аляшкевіч працягваў песню на ўсю моц свайго голасу:

Гарэліцу піў бы,

А люльку курыў бы,

Ганульку маладзеньку

Да сябе туліў бы…

Гэта быў сігнал кідаць урокі. Семінарысты падыходзілі да акна, дзе сядзеў Піліп, і спявалі хорам:

Ды ты цешча, ты цешча мая,

Ды не солена капуста твая,

Не солена ды не квашана,

Нічым яна не закрашана…

Потым хлопцы праспявалі бессэнсоўную, але вельмі папулярную семінарскую песню:

А ў млынара дзве дачкі…

Герцум, берцум, цудра дрэйцум,

Цумбар, бумбар, дзве дачкі…

— Ну, зацягнулі ўжо мужыцкія прыпеўкі, — закруціў носам Стась Бароўскі.

— Мы ўсе мужыкі. А ты, Стах, хто такі? — пытаўся Кастусь у цыбатага семінарыста з доўгімі вушамі і адвіслай губою.

— Я? Я — шляхціц, дваранін!

— Ты дваранін? — тыцкаў Кастусь пальцам у худыя грудзі Бароўскага. — Каб адкапаў з магілы твайго дзеда, то ў яго яшчэ і лапці не згнілі…

Хлопцы ведалі, што Стасяў бацька — бедны хутаранец з-пад Сваяціч — быў заядлы католік, а маці праваслаўная. Каб паступіць у семінарыю, іх сыну прыйшлося ацурацца касцёла і пайсці з маткай да споведзі ў царкву. Аднак у Стахавым куфэрку па-ранейшаму ляжалі кантычкі: ён стараўся дагадзіць Ісусу і пану Езусу.

— Давайце «Доміна», — прапаноўваў Самахвал, і семінарысты зацягвалі песню, якую вельмі не любіў Бароўскі:

Д-омі-на! До-омі-на! —

цягнуў басам Аляшкевіч.

Усе хорам весела падхоплівалі:

Скок баба з коміна,

А дзядок за касу:

«Дай, баба, каўбасу!»

— Ціха, блюзняры! — стукаў у дзверы вартаўнік Мінька.

Але хлопцаў было цяжка стрымаць. Яны пераходзілі да другога нумару праграмы: расказвалі анекдоты, жарты, смешныя гісторыі.

— Пачынай, Стары,— уступаў Аляшкевіч месца на падаконніку Кастусю Міцкевічу, якога ў семінарыі так празвалі за тое, што ён любіў са старэчаю развагаю гутарыць пра народнае жыццё і сялянскую долю. — Давай што-небудзь такое, каб ажно пуп развязаўся…

— Жыў у Мікалаеўшчыне Сёмка Дземідовіч… — пачынаў Кастусь.— Было з ім такое здарэнне. Зжаў ён ярыну. Ячмень звязаў у снапы, а авёс разлажыў на прост. Пайшоў дождж, змачыў увесь прост і снапы. Назаўтра выглянула сонейка, Сёмка павярнуў прост і развязаў снапы, Адкуль ні вазьміся — дождж! Зноў намачыў прост і яшчэ ў прыдачу снапы. Узяла Сёмку злосць: «Эх, каб злавіў таго бога, ды каб адшалёстаў пугаю пяты і спісягаваў яшчэ нешта, каб сесці не мог, то знаў бы, валацуга, як псаваць людзям збожжа…»

Хлопцы зарагаталі.

— Ну, Стары, яшчэ што-небудзь!

— Пытаецца поп у вучня: «Колькі ёсць багоў?» А той добра не расшалопаў, пра што ідзе гаворка, яму здалося бабоў, дык ён кажа: «Была поўна каробка, але Пракопава свіння, трасца яе галаве, з’ела!..»

— Вось Стары, дык Стары! — засмяяўся і багамольны Стах. — Гэ-та ж трэба прыдумаць… Пракопава свіння з’ела!..

— Цяпер слухайце яшчэ адну гісторыю, — увайшоў у сваю ролю Кастусь. — Чуў я яе ад цесляра Мікодыма Кухарчыка… О, браткі, ведаў чалавек розныя казкі, не раўня мне! А яшчэ старац адзін заходзіў у нашу леснічоўку… Дык у яго казках заўсёды мужык наверсе, заўсёды перахітруе пана… Чакай, чакай, не падганяй, цёзка, зараз успомню… Ага!

Хлопцы сядзелі хто на стале, хто на ложку; у дзвярах стаялі семінарысты з суседніх пакояў.

— Было гэта на Палессі. У лесе сярод балота прытулілася сабе вёска. Паставілі ў гэтай глухой вёсачцы царкву. Прыехаў поп служыць першую абедню, сабраў людзей ды кажа: «Глядзіце ж, браткі, як стану правіць службу, каб вы толькі тое рабілі, што я буду рабіць…» От поп моліцца, а дзяк раздувае кадзільніцу і неяк укінуў вугаль папу за халяву. Прыпёк вугаль, дык поп туп нагою! I ўсе тупнулі. Поп другі раз тупнуў — і людзі за ім. Потым бацюшка бурдэнц на падлогу — і ўсе мужыкі паселі… Поп задраў нагу ўгару і давай дрыгаць, і ўсе дрыгаюць… А вугаль, на яго ліханька, і не думае выпадаць. Пачаў поп разувацца, а за ім і людзі. «Годзе, дурні!» — крыкнуў бацюшка. «Годзе, дурні!» — паўтарылі мужыкі. Калі сяк-так кончылася служба, дзяк шапнуў папу на вуха: «От, бацюшка, мы з вамі сёння спартачылі абедню». Прайшоў з таго часу без малога год, і сяляне дапытваюцца: «А калі гэта, айцец, будзе тое свята, што нагамі дрыгаюць — у пятніцу ці суботу?..»

***

Паступова стала звычкай, што семінарысты ў суботу пад вечар збіраліся ў пакой, дзе жыў Кастусь, і чакалі, калі ён пачне расказваць жарты і казкі з народнага жыцця.

Нехта з хлопцаў дастаў парык, Болтуць зрабіў з аўчыны вусы і бараду, Аляшкевіч прывёз з дому старасвецкую магерку. Семінарыст Міцкевіч надзяваў усе гэтыя прычандалы, накідаў на плечы Мінькаў кажух, распальваў люльку, якую недзе выпараў Самахвал, і ў пакоі паяўляўся фацэтны гаваркі дзядок. Ён станавіўся на лаве і, мяняючы голас, перадаваў размову з глухім кумам:

— Здароў, кум!

— Барана, бач, прадаў…

— А дома як маюцца?

— Тры рублі ўзяў.

— Ну, бывай здароў!

— А што зрабіць, калі больш не даюць…

Прастарэкаваў так аднойчы Кастусь і не заўважыў, як увайшоў у пакой Лычкоўскі, схаваўся ціхенька за спіны семінарыстаў, стаіць і слухае. Першы ўбачыў класнага настаўніка Алесь Сянкевіч і хацеў ужо крыкнуць Кастусю, але Леў Кляменцьевіч даў яму знак: «Маўчы!» Паслухаў Лычкоўскі казку пра мужыка, які разгадаў царскія загадкі, і сказаў:

— Хто ж гэта так вычварае? Няўжо Міцкевіч?

Збянтэжаны фацэтны дзядок хуценька саскочыў з лавы і стаў скідаць парык і бараду.

Неўзабаве ўсе настаўнікі семінарыі ведалі, што Канстанцін Міцкевіч пацяшае семінарыстаў беларускімі казкамі. Неяк у скорым часе пасля таго, як наведаўся ў бурсу Лычкоўскі, затрымаў Кастуся на калідоры выкладчык рускай літаратуры Фядот Андрэевіч Кудрынскі і павёў у бібліятэку. Новы настаўнік — малады чарнявы мужчына гадоў трыццаці з вусікамі і ў пазалочаным пенснэ — толькі нядаўна, вясною 1900 года, прыехаў з Ніжняга Ноўгарада ў семінарыю: Багаяўленскаму далі павышэнне і перавялі ў Ломжу.

— Ад каго вы чулі, Міцкевіч, казкі, што расказваеце хлопцам? — дапытваўся настаўнік.

Кастусь з недавер’ем пазіраў на Кудрынскага. Невядома, з якім намерам ён гэта выпытвае. Можа яму Бароўскі нагаварыў, што Кастусь не раз высмейваў бога і папоў?

— Не бойцеся! — Фядот Андрэевіч па-сяброўску палажыў руку семінарысту на плячо. — У мяне, братка, чыста навуковы інтарэс… Я сам крыху пісаў пра народную славеснасць у «Киевской старине» і ў «Ру-ском архиве»… Хочацца бліжэй пазнаёміцца з жыццём беларусаў, іх звычаямі, мовай і вуснай творчасцю…

Кастусь глянуў на Кудрынскага. Ён упершыню бачыў чалавека, які цікавіўся жыццём і мовай блізкіх і дарагіх Кастусю людзей. Ці не збіраецца і ён высмейваць беларускую мову, як гэта рабілі Корзун і Багаяўленскі.

Фядот Андрэевіч скінуў пенснэ і шчырымі, ласкавымі вачыма пазіраў на семінарыста. «Не, такому можна верыць!» — падумаў Кастусь.

— Мой дзядзька Антось умее расказваць… Чуў яшчэ я шмат казак ад леснікоў, ад цесляра Мікодыма Кухарчыка…

— Ёсць у мяне да вас, Міцкевіч, вялікая-вялікая просьба… Запішыце вы мне, калі ласка, у час летніх канікул найбольш цікавыя казкі, прыметы, прыказкі, якія расказваюць у вашым сяле… Згода?

— Добра, Фядот Андрэевіч, зраблю, — кіўнуў Кастусь галавою. — Але як вам запісваць — па-руску ці так, як у нас гавораць?

— Вядома, толькі так, як у вас гавораць… Пастарайцеся ўсе фанетычныя асаблівасці захаваць… Гэта вельмі важна… Я яшчэ некаторым хлопцам дам такое заданне. Цікава будзе параўнаць…

«ВОСЬ ВАША САПРАЎДНАЕ ПРЫЗВАННЕ»

Перад ад’ездам з Нясвіжа на канікулы Кастусь зайшоў у краму да Тэвеля і купіў на тры капейкі добрай паперы. Дома, у Альбуці, парэзаў паперу, зрабіў тры сшыткі. На вокладцы аднаго сшытка ён старанна, як вучыў іх на ўроку чыстапісання настаўнік Костка, вывеў загаловак: «3 беларускага жыцця», а з правага боку ўнізе напісаў: «Запісы вучня II класа Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі К. Міцкевіча».

Адгарнуў Кастусь вокладку і задумаўся: «3 чаго пачаць?»

За акном ліў дождж, ціхі і цёплы грыбасей. У хаце нікога не было, толькі дзядзька Антось на парозе ў сенцах стукаў малатком — падбіваў абручы на дзежцы.

— Дзядзька, — звярнуўся пляменнік да Антося, — назавіце прыметы на дождж… Мне трэба запісаць.

— Што ты, хлопча, павучыўся два гады ў семінарыі і забыўся? Слухай!..

«Пчолы рана садзяцца — на пагоду; рана вылятаюць — на дождж. Кусаюцца — ізноў на дождж, — запісваў Кастусь. — Калі карова закіне на спіну хвост — будзе дождж. Парыць — на навальніцу. Рэха па лесе ідзе — на пагоду. Жаўна крычыць — на дождж і вецер».

— Увогуле запішы так, — перастаў стукаць Антось. — Дождж заўсёды кажа: «Не пайду туды, дзе просяць, а туды, дзе косяць; не пайду, дзе ждуць, а туды, дзе жнуць».

— А цяпер якую-небудзь казачку раскажыце, — узяў Кастусь другі сшытак,

— Казку, кажаш? Усякія бываюць казкі: адны выдумка, а другія — быль… Раскажу я табе казку-праўду… Згубіўся ў чалавека вол. Шукаў ён яго, шукаў, строс увесь лес — нідзе няма! Бяда чалавеку. Дома работы па вушы: трэба араць, сеяць, дый час праходзіць. Кепска! «Калі знойдзецца вол, то дам у цэркаў саракоўку», — кажа сам сабе чалавек. Аж тут бачыць — стаіць вол! «А каб цябе ваўкі задушылі! Гэта ж трэба! Чуць саракоўкі, як у печ, не ўкінуў!» Узяў ён паплеціну ды калі пацягне ёю вала: «А дадому, каб ты здох, каб ты!»

Малады семінарыст не толькі запісваў тое, што стварала вякамі народная мудрасць. Ён складаў і ўласныя творы. Пісаў на беларускай мове і па-руску. Аднак усё больш схіляўся да думкі, што роднае слова хутчэй дойдзе да сэрца і душы непісьменнага селяніна, да свядомасці яго дзетак.

Кастусь добра пераканаўся ў гэтым, калі чытаў які-небудзь твор з хрэстаматыі Філонава сваім сястрычкам Міхаліне, Юзі і Аленцы. Дзяўчаткі з цікавасцю слухалі апавяданні Гогаля ці вершы Някрасава, але многія-многія словы і выразы ім былі незразумелыя. Іншая справа, калі прачытаеш дзецям запісы беларускіх казак і жартаў. Якім жывым аганьком і весялосцю загараліся тады іх вачаняты!

Пераконвалі і надавалі веры ў сілу і моц роднага слова дзве маленькія кніжачкі, якія падараваў семінарысту Іван Міцкевіч — колішні дарэктар Яська, а цяпер настаўнік народнай школы дзесьці за Мінскам.

Іван наведаўся ў Альбуць, каб разам са сваім былым вучнем схадзіць у грыбы. Кастусь узяў кош і з радасцю павёў Яську на знаёмыя грыбныя баравіны. Хлопцы перайшлі лагчынкаю на Доўгі Лужок, потым праз ельнік зрэзалі на Млыновішча, заглянулі ў бярэзнік, дзе некалькі год таму назад дзядзька Антось трапіў на неруш і нарэзаў сявеньку баравікоў. Але грыбоў было мала, і Кастусь з Іванам павярнулі на Ліпава. Неўзабаве яны выйшлі на дарогу, што вяла ў Ласток.

— Давай заглянем да Амброжыка-Кубла, — прапанаваў Кастусь.

Амброжык Дземідовіч, які цяпер гаспадарыў у Ластку, з радасцю сустрэў гасцей, пачаставаў іх медавухай, павёў на ўзмежак, дзе расла лістоўніца. Дрэўца цяжка было пазнаць: яно паднялося ўгару, распусціла густое голле...

Вяртаючыся дамоў, хлопцы прыселі ў цяньку адпачыць. Разгаварыліся пра вучобу ў семінарыі, пра настаўніцкія справы.

— Помню, убачыў я цябе, Іване, у семінарскай форме, — зайздросна стала… А як выручылі вы ўдаву Сынклету, дык, браток ты мой, я тады сказаў сабе: «Пайду вучыцца на настаўніка»… А вось правучыўся два гады ў семінарыі і знаеш… пічкаюць галаву ўсялякай філарэтаўскай дрэнню, ад якой моташна робіцца…

— Так то яно так, Косця, але без навукі таксама нельга. Трэба вучыцца і не падаць духам… Праўда, Сянкевіч гаварыў мне, што ты нос не вешаеш, а весяліш хлопцаў мікалаеўшчынскімі казкамі і здарэннямі… Прыходзь ка мне, дам пачытаць беларускую кніжачку, «Тарас на Парнасе» яна называецца… Па-беларуску напісана. Так смешна — жывот падарвеш.

Кастусь у той жа дзень пайшоў з Іванам у Мікалаеўшчыну і прынёс дзве кніжачкі: паэму «Тарас на Парнасе» і зборнік вершаў нейкага Сымона Рэўкі з-пад Барысава «Смык беларускі», надрукаваны лацінкай у Пазнані.

— Павячэрай, сынку, — запрашала маці. — Няма чаго сушыць мазгі кнігаю… Вунь паблажэў нават…

— Мамачка, такая кніга, каб ты ведала... Паслухай толькі:

Узяўшы хустачку, Венера

Пайшла мяцеліцу скакаць,

Прыгожа, стройна цераз меру,

Пяром не можна апісаць.

Чырвона, тоўста, круглаліца

I вочы, як на калясе;

Як жар, гарыць яе спадніца,

І стужкі ўплецены ў касе…

Многа цікавага было і ў зборніку «Смык беларускі». Праўда, Кастусь горш разбіраў лацінку, але скора прызвычаіўся. Усю ноч прасядзеў ён над кнігай, па некалькі разоў перачытваў вершы Сымона Рэўкі. Хто ён такі, гэты Рэўка, што асмеліўся пісаць па-беларуску? Дзе ён жыве, калі друкуе вершы аж у Пазнані? Відаць, недалёка, недзе тут, на Беларусі, бо добра ведае жыццё тутэйшага селяніна…

Чаму цёмны, мужычок?

— Бо пад цёмным сяджу.

Чаму бяздомны, мужычок?

— Бо чужога гляджу.

Чаму хіцёр, мужычок?

— Бо дурны, як варона.

Чаму ўмёр, мужычок?

— Уцякаў ад «закона»!

Чытаў Кастусь гэтыя простыя і праўдзівыя радкі, і яму самому хацелася напісаць пра сялянскае жыццё, пра цяжкую леснікову службу…

***

Пасля летніх канікул на першым жа ўроку рускай літаратуры Фядот Андрэевіч Кудрынскі сабраў у вучняў другога класа сшыткі з запісамі народных песень і казак. Здаў настаўніку свае запісы і Кастусь.

Прыйшоў ён назаўтра ў бібліятэку, а Фядот Андрэевіч кажа:

— Чытаў, чытаў, Міцкевіч, я вашы сшыткі… Цудоўна! Такія жамчужыны народнай мудрасці! I запіс добры… Рука ў вас набітая. Ці не пішаце вы самі што-небудзь — вершы або апавяданні? Прызнайцеся… Я па стылю бачу, што пяром валодаеце. Пішаце трохі? Ну, я так і думаў. Давайце, Канстанцін, бярыце свае вершы і сёння ж прыходзьце да мяне на кватэру. Дамовіліся?

Кастусь не пайшоў бы да Кудрынскага: няёмка ісці на кватэру і боязна паказваць сваю пісаніну, але настаўнік прыслаў пасланца — Уладзіміра Міцкевіча, які вучыўся ў першым класе.

— Ідзі, Кастусь, цябе Фядот Андрэевіч чакае. Ён сказаў, каб ты не забыў узяць сшыткі.

Кудрынскі жыў недалёка ад семінарыі, на Клецкай вуліцы. Маленькі драўляны домік, які здымаў настаўнік, стаяў на водшыбе ад вуліцы, у садзе, між яблынь і бэзавых кустоў.

— Вось мая келля, — адчыніў Фядот Андрэевіч дзверы ў пакой, дзе было паўнютка кніг. — Давайце пачытайце, ці не, лепш я сам…

Кастусь сеў на краёчак крэсла і з хваляваннем чакаў, што скажа Кудрынскі.

— Ну, Міцкевіч, прачытаў я вашы байкі… Някепска, ёсць у вас божая іскра, але вельмі ж моцна адчуваецца Крылоў… Ён задае вам тон, вы часам пераймаеце яго… Трэба шукаць сваю дарогу, свой голас… А ці няма ў вас беларускіх вершаў?

— Ёсць… Адзін называецца «Вясна», а другі «Бедната», — падняўся Кастусь з крэсла. — Я іх сам прачытаю…

Ідзе вясна ўжо, дзякуй богу,

Згінуў снег з сырой зямлі.

Парсавала гразь дарогу,

Перавалы загулі.

Усё расце, ўсё ажывае:

Вярба, кветкі, трава, дуб….

Адзін мужык ані не мае:

Няма нічога ані ў зуб.

У гумне ні каплі сена,

У засеку — ні снапка,

На дрывотні — ні палена,

Няма хлеба ні куска.

— Добра, добра! — ківаў галавою Фядот Андрэевіч.

У пакой зайшла паслухаць Кастусёвы вершы жонка Кудрынскага — ветлівая маладая жанчына з русымі косамі. Семінарыст трохі збянтэжыўся, але працягваў чытаць:

Дзе ты, праўда, запрапала?

Куды заляцела?

Ці ты ў воду камнем пала,

Ці ў агні згарэла?

Ў грошах праўда прападае,

Ў грошах запрапала.

I хто грошай многа мае

Ў таго праўды мала.

— Знаеце, што я вам скажу, Міцкевіч? — узрушана прамовіў Кудрынскі. — Беларускі верш — вось ваша сапраўднае прызванне! Тут ёсць жывасць, шчырасць і — калі хочаце ведаць — вастрыня, нават смеласць! Можа радок яшчэ не зусім гладкі, але важкі — думка ёсць… Працуйце! Я з радасцю паслухаю беларускае слова...

СЕЛЯНІН 3-ПАД ГЛУСКА

Восенню ў Нясвіжы збіраюцца вялікія кірмашы. На плошчы, непадалёк ад настаўніцкай семінарыі, выстройваюцца сялянскія падводы, купецкія фуры, рэсорныя каламажкі засцянковай шляхты. З’язджаюцца сюды людзі з усяе ваколіцы: з-пад Снова і Паланечкі, Бабоўні і Цімкавіч, Гарадзеі і Сваяціч. Калі глянуць у такі дзень з акна другога паверха семінарыі на рыначную плошчу, дык здаецца, што гэта нейкі мурашнік.

Шум, гоман. Пішчаць парасяты, крычаць гусі. Расстаўляюць свой тавар ганчары, крыху далей расхвальваюць цабэркі, дзежкі і кадушкі бондары. Тут тупаюць больш жанчыны. Мужчыны таўкуцца з таго краю, дзе навязана жывёла. Важна расходжваюць афіцэры артылерыйскай брыгады, раскватараванай у Нясвіжы. Ля коней, кароў і вазоў, дзе задаволена рохкаюць гладкія «ягамосьці», аціраюцца рухавыя нясвіжскія мешчанчукі. Яны не купляюць і не прадаюць, але памагаюць людзям збываць тавар з надзеяй, што і ім перападзе сякі-такі магарыч.

Усюды на вазах паўнютка садавіны, але гандаль ідзе слаба. Нейкі жартаўнік раз-пораз крычыць:

— Грушы, яблыкі садавыя, хто ўкусіць, той завые!

Семінарысты любяць хадзіць між вазоў. Цікава паглядзець на людзей, паслухаць размовы, пачуць навіны. А часам сустрэнеш земляка, які прывёз паклон ад бацькоў і торбачку-падмацунак да поснага семінарскага харчу.

Кастусь любіў яшчэ заглянуць на той край кірмашу, дзе збіраюцца старцы-лірнікі, жабракі, калекі. Тут рыпаў гармонік, пілікала скрыпка, хто-небудзь напяваў псалмы ці сумныя песні аб сялянскай нядолі. Убачыўшы семінарыстаў, сівенькі дзядок-лірнік пасоўваўся ўбок і, круцячы корбу, пачынаў напяваць:

Ой, я граю на леру,

Ой, я ў бога не веру…

Потым ён смешна падміргваў хлопцам і зацягваў:

У імя ойца, сына…

Ехаў дзед з Кнышына,

Ішла баба з Альшанкі,

Узяў дзед бабу на санкі…

Хлопцы рагаталі, кідалі дзеду пару капеек і ішлі далей.

Сёння іх увагу прыцягнуў малады селянін-паляшук. Ён, відаць, прыехаў здалёку. На ім запыленая світка з саматканага сукна, падпяразаная каляровым поясам, спраўныя лапці з аборамі да каленяў, на галаве — магерка.

— Вось бы табе, Кастусь, такую апранаху на сённяшні вечар… Га? Нічога сабе было б? — цмокаў Алесь Сянкевіч.

Кастусь сёлета другі раз будзе ўжо выступаць на семінарскім вечары.

Першы раз ён, апрануўшы вартаўнікоў кажух і прычапіўшы бараду, дэкламаваў урывак з паэмы «Тарас на Парнасе» і прачытаў некалькі жартоўных сцэнак. Асабліва добра перадаў Кастусь размову сялян:

— Чалавеча!

— Эге!

— У цябе люлька е?

— У каго?

— У цябе.

— У мяне?

— Але.

— Е! — выняў ён з кішэні люльку і так задыміў, што настаўнікі, якія сядзелі на пярэднім радзе, закашляліся, а дырэктар крыкнуў:

— Ты, Міцкевіч, не дымі вельмі, а то семінарыю спаліш!

Сёння ў Кастуся новая праграма, — хацелася б і вопратку іншую мець.

На шарай гадзіне, калі Мінька, стукаючы кавялой, хадзіў па пустым калідоры і запальваў лямпы, прыбег Алесь Сянкевіч.

— Хадзем хутчэй! Дастанем вопратку селяніна з-пад Глуска. Той паляшук, што мы бачылі на кірмашы, нейкі далёкі родзіч маёй цётцы Макрыдзе. Ён пазычыць на вечар табе сваю адзежу.

…У зале было паўнютка. На пярэдніх радах сядзелі гарадскія тузы, афіцэры з жонкамі, настаўнікі, а далей семінарысты, вучні прагімназіі, гарадская моладзь.

Пасля аднаактоўкі аб’явілі:

— Цяпер выступіць селянін з-пад Глуска, які прыйшоў да нас у семінарыю. Ён раскажа некалькі беларускіх жартаў і свой верш.

3-за заслоны паказаўся заклапочаны селянін-паляшук сярэдніх год. Світка расхлістана, валасы ўскудлачаны, у руках вуздзечка. Чухаючы патыліцу, прайшоўся сюды-туды, потым спыніўся і звярнуўся да гледачоў:

— Людцы добрыя, вы ведаеце, куды я іду? Не? Дык я скажу. Іду я ў панскі двор… А ведаеце, чаго? Э, адкуль вам ведаць! Гэта ж я сёння павёў пасвіць каня на ўзмежак, на той самы, дзе расце старадрэвіна-хвоя, у якую летась ляснуў пярун. Спутаў гэта я каня, а сам прылёг і, не пры вас кажучы, трохі даў храпака. Прачнуўся, а каня няма! Мяне страх апанаваў: што, як ваўкі напалі? Іду і клічу: «Кось, кось, воўчае мяса!» Аж ідзе насустрач сусед Ляксей і кажа: «Твой дэраш у панскі авёс быў убіўся. Убачыў пан і сказаў парабкам злавіць каня і ў хлеў запёрці». Што ж мне цяпер рабіць? Скажыце, родненькія!.. Не хочаце памагчы беднаму чалавеку? Тады я сам сабе памагу! Пайду ў двор!..

Тут расчынілася заслона. На сцэне высокі ганак, а на ганку ў мяккім крэсле сядзіць Алесь Сянкевіч і заўзята дыміць люлькай. Селянін ідзе і, быццам не бачачы «пана», размаўляе сам з сабою:

— Калі наш пан з вялікіх паноў, то так аддасць каня, а калі з шарачковай шляхты ці мужыкоў, то злупіць рубля… А, ясны пане! Дзень добры, паночку! — пакланіўся Кастусь пану ў ногі. — Аддайце, будзьце ласкавы, майго коніка…

— Забірай сваю падлу, — адказаў пан. — Ідзь, пся крэў, да д’ябла!..

Дружныя воплескі ўскалыхнулі залу.

— Брава! Брава! Біс! — крычаў нейкі вусаты штабс-капітан.

Праз хвіліну хлопцы зноў былі на сцэне. Алесь — заможны селянін, у юхтавых ботах, у камізэльцы, на грудзях ланцужок ад гадзінніка. Кастусь — падарожны хлопец-паляшук, на галаве ссунутая набакір магерка, за плячыма торбачка на кійку.

— Адкуль ты, хлопча? — пытаецца селянін.

— 3-за Гомля.

— I там людзі е?

— Е, але дробненькія, як цвічкі…

— А куды ты ідзеш?

— У Сякерычы.

— Што ты там робіш?

— У папа служу.

— А ці перакусіў бы ты?

— Дай адно.

— А ці еў бы ты капусту?

— Аёй! Абы тлусту! — затупаў папоў слуга.

— А гарох?

— Ох, ох! — падскочыў парабак і хапіўся за жывот.

— А ці піў бы піва?

— Ото дзіва!

— А ці знаеш пацеры?

— Не лезь, смала, у вочы, — пачаў адступаць падарожны.

Калі хлопцы закончылі жартоўную сцэнку, нехта з семінарыстаў крыкнуў:

— Стары, прачытай вершык!

Задумаўся «папоў парабак», паправіў торбачку за плячыма, узмахнуў рукою:

Годзе плакаць, надаела,

Слёз не набяруся.

Каб жа, доля, ты згарэла —

Ось жа засмяюся.

У зале запанавала цішыня. Толькі на першых радах нехта нездаволена закашляў у кулак.

— Хвацка, хвацка гаварылі вы пра нашага брата, мужыка, — моцна паціскаў Кастусёву руку селянін з-пад Глуска, які таксама трапіў на семінарскі вечар. — Вось каб нам кніжачку з такімі вершамі.

— Будуць і кнігі, — упэўнена адказаў Кастусь.

РУДЫ ПАНЬКО I КАРУСЬ ЛАПАЦЬ

Перад зімовымі канікуламі ў другім класе семінарысту Міцкевічу не пашанцавала. Захварэў як на тое Іцка Хаўкін і не кончыў шыць Кастусёва паліто. Але гэта, думалася, паўбяды: можна надзець старое. Горш з абуткам: боты разваліліся ўшчэнт, а шавец Каплан пацяшаў-пацяшаў, што к ад’езду пашые новыя, але не паспеў.

А тут — заўсёды так бывае, — дзе коратка — там і рвецца! Перад самымі калядамі раптам стукнуў такі мароз, што ў старым, кароценькім паліто і падраных ботах боязна было высоўвацца на двор, не то што выбірацца ў дарогу. Каб ведаў, што так атрымаецца, то можна было б наказаць дамоў, каб прыслалі кажух і валёнкі, але цяпер позна. Хочаш не хочаш — прыйшлося Косціку застацца ў бурсе. Добра, што дамоў на канікулы не ехалі Болтуць, Аляшкевіч і Самахвал.

— Затое кніг папачытаю! — пацяшаў сябе Кастусь.

Ён прымасціўся ля цёплай грубкі і ўзяў у рукі «Вечары на хутары паблізу Дзіканькі» Гогаля. Чытаў Кастусь кнігу і ніяк не мог адарвацца: усміхаўся, рагатаў, перачытваў смешныя мясціны і ў захапленні гаварыў:

— Эх, і добра пісаў Гогаль! От хіба была галава! Як скажа што, усё роўна, як наш муляр Мацюта глінаю ў сцяну ўлепіць! Паслухайце толькі!

I Кастусь чытаў хлопцам урыўкі, поўныя іскрыстага гумару і весялосці, напісаныя яркай мовай. Перад вачыма, як жывыя, стаялі прыгажуня Параска, лагодны Салопі Чаравік, крыклівая і злосная Хіўра.

У той вечар Кастусь позна лёг спаць: не мог расстацца з кнігаю. Назаўтра ўзяўся чытаць спачатку; чытаў, не спяшаючыся, нібы ўзважваючы кожнае слова, прыслухоўваючыся да яго звону.

За што б ні браўся Кастусь, пасля кнігі Гогаля ўсё здавалася яму шэрым, нуднім і нецікавым…

«А калі і мне паспрабаваць напісаць што-небудзь такое смешнае і вясёлае пра людзей і падзеі, якія я ведаю? — думаў ён. — Але ці будзе гэта цікава?.. Можна яшчэ выкарыстаць казкі, якія апавядалі дзядзька Антось, старац, Мікодым Кухарчык. розныя смешныя мікалаеўшчынскія здарэнні… А чаму толькі смешныя? Чаму не апісаць сялянскае жыццё, скажам, Мікалаеўшчыны? Праўдзіва, так, як яно на самай справе ёсць… Ну, прозвішчы сялян можна памяняць…»

Думкі не давалі Кастусю спакою. Сон не браў яго… 3 галавы ніяк не выходзіла думка паспрабаваць напісаць пра сялянскую нядолю, пра жыццё-быццё беларуса.,

Як жа назваць кнігу? «Наша сяло»? Не, лепш няхай будзе так: «Наша сяло, людзі і што робіцца ў сяле». Хоць доўгая назва, але адразу відаць, пра што і пра каго ідзе гаворка… Гогаль пісаў ад імя пчаляра Рудога Панька, а ад чыйго імя мне пісаць? Таксама трэба прыдумаць нейкае смешнае імя і прозвішча. Напрыклад, Карусь. А прозвішча? Гарох? Чапяла? Дзяркач? Не, не тое! Абора? Лапаць? Во, во! Карусь Лапаць! Добра! Дальбог, добра гучыць!

Кастусь усхапіўся з пасцелі, апрануўся, падсунуў бліжэй лямпу.

3 чаго ж пачаць, каб было праўдзіва, смешна і цікава? Задумаўся і глянуў у акно, распісанае мастаком-марозам. Што ж, было ні было, пачнем у добры час!

«Можа хто прачытае, што я напісаў, і няхай паглядзіць, што быў за пісака Карусь Лапаць. А ўрэшце, што тут дзівіцца? Ёсць жа гэтакія людзі і з нашага брата, што пішуць кнігі, і ў мяне на карку не капуста, а галава…»

На двары страляе мароз. У акне дрыжаць зоркі. Асцярожна пахаджвае па калідоры вартаўнік Мінька, стукаючы сваёй дзеравяшкай. Спяць хлопцы, толькі Аляшкевіч размаўляе з некім у сне…

«Наша зямля ўся пустая, толькі дзе-нідзе пападаецца кусок добрага поля, а то ўсё горы, каменні ды пясок… А хлеба рэдка ў каго хватае на год. Можа знойдзецца ў сяле не болей як пяць гаспадароў, што не купляюць хлеба. Ох, бедна наша Мікалаеўшчына, і бедныя нашы людзі, і кепска ім жывецца!»

Далей Кастусь напісаў пра жыццё братоў Андроцкіх, іх бесперапынныя бойкі, успомніў, як адсудзіў багаты Яўхім зямлю ў беднага Мацея. «Здзекуюцца багатыя з бедных. Нявесела робіцца на душы, слухаючы гора і няшчасце», — закончыў Кастусь.

Назаўтра ён перачытаў свае запісы. Нішто, здаецца, але вельмі ж сумна! Трэба ўставіць нешта вясёлае. Што? Расказаць пра якое смешнае здарэнне ці казку… Ну, хаця б тую, што расказваў Пятрусь Грыхінін.

«Вот хіба мы з дзедам сваім добра жылі. Мне было дзесяць гадоў, як дзед мой нарадзіўся, а бацькі майго на свеце шчэ не было. Пасеялі мы з дзедам гарох. Як зарадзіў той гарох, божа ты мой мілы! Пайшлі мы касіць. Скасілі, высушылі, злажылі ў стог. Адкуль ні ўзялася мыш. Як дасць яна па стагу хвастом, абярнула наш стог. А каб цябе воўк з’еў! Ну, мы злажылі ізноў, хоць складвалі тры дні. Увосень прывезлі ў гумно. За шэсць нядзель мы змалацілі. Ого! дай божа ўсякаму гэтак — ажно тры гарцы!»

Цягнуліся сумныя семінарскія будні… Кастусь кожны дзень сядзеў над сваім першым празаічным творам… Пісаў начамі, пісаў у нядзелю,— калі толькі выпадзе вольная часіна… Часам чытаў хлопцам некаторыя мясціны…

Вясною, як на дрэвах паказаліся жаўтлявыя кволыя лісточкі, а ў паветры запахла цяплом і квеценню, Кастуся пацягнула дамоў. Вучоба ў галаву не лезла, пісаць таксама не хацелася, ён сноўдаўся з кута ў кут, не знаходзячы супакою…

— Нешта наш Карусь Лапаць зажурыўся, — гаварылі сябры.

У суботу Кастусь Міцкевіч узяў пад паху скрыпку і пешкі пайшоў у Альбуць. Хоць да Гавезны ўдалося пад’ехаць, але прыйшоў ён у Новы Свержань позна ўвечары. Мінуўшы Свержанскую Граду, ён прысеў на пенчуку ў знаёмым лесе…

Ноч была цёмная, толькі дзесьці над Мірам раз-пораз бліскала маланка. Глуха шумеў лес. Ля Нёмана, на Русакоўскіх сенажацях, крычалі дзікія гусі, бухаў бугай, а недзе зусім блізка падаваў голас кулічок… Кастусь услухоўваўся ў начныя гукі, адчуваў знаёмы духмяны водар лесу, зямлі, першых вясновых красак… Сядзеў ён, зачараваны блізкімі і знаёмымі з маленства гукамі. Усё тут такое роднае і дарагое: кожная сцяжынка, кожнае дрэва, кожны пянёк… А праз год прыйдзецца развітацца з гэтымі мясцінамі і ехаць на новае месца, дзе яго сустрэне шумлівая дзетвара…

Спачатку па грэблі, а потым па мосце гулка затарахцела фурманка… Кастусь падняўся і рушыў на дарожку, што вяла цераз пералаз у леснічоўку.

Дома спалі. За хлявом забрахала, а пасля, пазнаўшы Кастуся, кінулася лашчыцца Такса. Кастусь падышоў да акна, хацеў пастукаць, але перадумаў. Сеў на жэрдку-перакладзіну, дастаў з футляра скрыпку…

Іграў доўга, пакуль у сенцах не грукнула засаўка і не пачуўся голас дзядзькі Антося:

— Гэта ты, Кастусь, тут пілікаеш?

У адказ Кастусь рэзнуў марш.

— А то думаю, — выйшаў на ганак дзядзька, — чаму Такса забрахала і сціхла… Не іначай свой сямейнік ідзе, цюкнула мне…

***

На летніх канікулах Кастусь усё пісаў пра Мікалаеўшчыну і яе людзей, па-ранейшаму запісваў народныя казкі і песні…

Дома глядзелі на семінарыста, які праз год стане настаўнікам, як на госця і паніча. Яму нібы ўжо і не выпадае займацца гаспадарчымі справамі. Калі ён браў касу ці сякеру, маці гаварыла:

— Адпачыў бы, сынку! Мы і без цябе ўправімся…

Але Кастусь не зважаў на матчыны ўгаворы: з ахвотаю завіхаўся на дрывотні, абганяў сошкаю бульбу, ездзіў на начлег, часта падмяняў пастушак — сясцёр Юзю і Алену. Калі надыходзіла касьба, ён разам з дзядзькам Антосем і Уладзікам ішоў з касою на луг…

Кастусь з маленства любіў прыпар — час пільнай і гарачай сялянскай працы. Люба і весела было глядзець на Халаімаўскія і Русакоўскія сенажаці, на Доўгі Лужок, дзе мільгалі белыя кашулі касцоў, бліскалі на сонцы косы. Тады ажывалі ціхія наднёманскія абшары, гучэлі галасы жанок і дзяўчат, якія сушылі сена і складалі стагі. А ўвечары на беразе Нёмана ля кастроў адпачывалі пасля цяжкай працы касцы. Збіраліся гуртам, курылі, апавядалі розныя прыгоды, спявалі:

Як мы любіліся,

Зялёныя дубы схіліліся;

Як мы перасталі,

Зялёныя паўсыхалі…

Водгулле звонкіх дзявочых галасоў неслася тады далёка над лугамі, рэхам аддавалася ў лясных абшарах і Кастусёвым сэрцы. Ён садзіўся на калодзе, што ляжала ля плоту, услухоўваўся, як адыходзіў на спачынак працавіты летні дзень. Ля крынічкі аднастайнае «піць-палоць!» заводзіла перапёлка, стракаталі конікі ў траве, гулі мыцкі над вухам, у паветры стаяў духмяны пах сена і сырадою.

…Неяк у самы разгар касавіцы прыехаў на бераг Нёмана пан Ракоўскі з усім сваім вывадкам і нейкім сваяком-чыноўнікам. 3 пугаю ў руках прыйшоў у леснічоўку панскі фурман Рыгор.

— Ну, Міхале, уставай! Цябе, чалавеча, Рачок кліча…

Але бацьку нездаровілася, дзядзька Антось паехаў у млын, Уладзік быў у абходзе, і прыйшлося — хочаш не хочаш — ісці Кастусю ўслугоўваць ляснічаму.

Пад дубам, у цяньку, на каляровай коўдры ляжаў у трусіках пан Ракоўскі, побач сядзела яго жонка — таўшчэзная рыжая кабеціна з залепленым паперай носам, каб не загарэў. На мураве бегалі дзве дзяўчынкі ў матросках, за альховым кустом плюхаўся ў рацэ сваячок ляснічага. Тут жа, пад дубам, стаяў вялікі кошык і пузаты самавар.

Кастусю загадалі рабіць будан з алешніку, а Рыгор узяўся распальваць самавар. Кастусь сек кусты і зырыў вокам на паноў. А тыя даставалі з кошыка талеркі, відэльцы, чаркі, бутэлькі. Неўзабаве вылез з вады паніч, і пачалося баляванне.

У гэты час на другім беразе Нёмана з-за алешніку паказалася чалавек дзесяць касцоў. Роўным шнурам раць працавітых людзей набліжалася да таго месца, дзе баляваў пан ляснічы. Роўныя пракосы слаліся ім услед. Падышоўшы да берага ракі, касцы прыселі закурыць, некалькі чалавек пачалі купацца…

— А мужычкам і нядрэнна жывецца на свеце, — сказаў сваяк пана ляснічага, пазіраючы на сялян. — Папрацуюць уволю, паабедаюць з апетытам, заўсёды на чыстым паветры… I клопатаў ніякіх не ведаюць…

Кастусь, пачуўшы гэтыя словы, ледзь утрымаўся, каб не кінуцца ў спрэчку з панічом. У сэрцы яго бурлілі гнеў, нянавісць і крыўда… Сядзяць самі ў цяньку, п’юць віно, ды яшчэ і насміхаюцца з селяніна. Эх ты, панскае адроддзе! Няма на цябе паморку!

Многа вынес народ гора,

Многа горкіх слёз праліў,

Каб сабраць іх, было б мора,

Усіх паноў бы патапіў, —

самі нараджаліся гнеўныя радкі…

А ўвечары Кастусь ад імя Каруся Лапця зрабіў такі запіс у сшытку:

«Калі хочаш ты знаць жыцця сялян, то яшчэ мала таго, што будзеш пазіраць ты на іх работу…

Не! Калі хочаш якраз ты знаць мужыка, адзенься ў мужыцкую адзежу, еж мужыцкую яду, рабі яго работу, вазьмі ўсе яго думкі, прымі мужыцкую душу, як ёсць, зрабіся мужыком. Калі ўсё гэта ты возьмеш, як мае быць, блізка к свайму сэрцу, то пашкадуеш ты беднага мужыка… Мужык, можа, дзесяць раз лепш за якога-небудзь важнага пана. Пажыві з мужыком бліжэй, то ты будзеш знаць, чаму ён цёнгле ўсё нешта думае і болей маўчыць; будзеш знаць, чаму ў іншых старых песнях гэтак многа невясёлага, што можа заплакаць усякі, у каго ёсць чалавечае сэрца…

Ласне не пекла мужыцкае жыццё на зямлі? Усё якраз, як пекла. Агонь — сонца; смала — гарачы, змешаны з гразёю і пылам пот. А чарцей, то і ў пекле не ўгледзіць гэтулькі мужык, колькі іх ёсць на зямлі. Усякі багаты, усякі пан нашаму брату — найлепшы чорт»…

БЫВАЙ, СЕМІНАРЫЯ!

Неяк у канцы жніўня Кастусь пайшоў у Мікалаеўшчыну да Алеся Сянкевіча, каб дамовіцца пра дзень ад’езду ў Нясвіж. Алесь нічога пэўнага не мог сказаць, і сябры наведаліся ў Негертава, дзе жыў Сямён Самахвал.

Стомлены Кастусь надвячоркам, не спяшаючыся, вяртаўся дамоў.

У лесе было цёпла, звінелі птушыныя галасы, але нейкі няўлоўны подых блізкай восені ўжо адчуваўся ў прыродзе. Не па-летняму выглядала неба, па-іншаму шумелі дрэвы. На пясчаных пагорках сумна тырчэла сухая мятліца, сям-там цвіў верас…

Восень! Яшчэ адзін год вучобы ў семінарыі, а там жыццёвыя пуцявіны павядуць на новыя незнаёмыя сцежкі. Куды закіне яго доля — у блізкія ці далёкія мясціны — яшчэ невядома, але адно толькі ведае ён — усім сэрцам і душою будзе заўсёды служыць прыгнечанаму селяніну, роднай Беларусі. Гэта было глыбокае і непахіснае перакананне…

У трэцім, выпускным, класе семінарысты адчувалі сябе больш незалежна і вольна. Годы абрыдлівага зубрэння бібліі і філарэтаўскага катэхізіса, калі не было часу ні самастойна думаць, ні пачытаць цікавую кнігу, нарэшце, скончыліся. Цяпер у цэнтры ўвагі былі методыка і практычныя заняткі.

Хлопцы ўжо не проста сядзелі на ўроках у Пятра Сямёнавіча Косткі — настаўніка пачатковай школы, якая была пры семінарыі, а спрабавалі свае сілы і здольнасці.

Колькі перахваляваўся семінарыст Кастусь Міцкевіч, калі ішоў на свой першы ўрок! Як на тое, выпала яму даваць урок не па рускай мове і чытанню, а па арыфметыцы. Праўда, усё абышлося добра, нават вельмі добра.

Практыка акрыліла семінарыстаў, падбадзёрыла іх, вярнула весялосць. «Фармазоны», чалавечую годнасць якіх доўга прыніжалі настаўнікі, ізноў адчулі сябе людзьмі. Хлопцы пачалі часцей наведвацца ў Нясвіжскі гарадскі клуб, знаёміцца з дзяўчатамі…

За практычныя заняткі семінарысты браліся без прынукі, з вялікай ахвотай і жаданнем. Гэта давала свае добрыя вынікі…

Ва ўсіх трэцякласнікаў з’явілася раптам шмат часу. Адны з іх накінуліся на кнігі і чыталі Тургенева, Льва Талстога; іншыя сталі часцей галіцца і глядзелі, каб цішком шмыгануць з бурсы ў горад.

Некаторыя пачалі вытвараць розныя штукі. Піліп Аляшкевіч адгадаваў заліхвацкія закручастыя вусікі, як у майскага жука. За гэтыя вусы яго ў семінарыі празвалі «Дзед Хрушч». Адам Вайцяхоўскі адпусціў шырокую рыжую бараду-лапату, выстрыжаную пасярэдзіне…

У Кастуся былі свае турботы. Ён многа пісаў, яшчэ больш чытаў. Браў кнігі не толькі з семінарскай бібліятэкі, але і ў Фядота Андрэевіча. Семінарыст Міцкевіч даўно ўжо стаў сваім чалавекам у сям'і Кудрынскага.

Паліна Іванаўна — настаўнікава жонка — заўсёды радасна сустракала Кастуся, частавала чаем, жартам скардзілася на Фядота Андрэевіча, што ён за сваёй пісанінай свету не бачыць. Сапраўды, Кудрынскі ў апошні час змясціў шмат артыкулаў у часопісах «Жизнь», «Русская школа», «Вестник воспитания», «Русский архив», пісаў карэспандэнцыі пра гарадское жыццё ў віленскія і мінскія газеты. Семінарскае начальства коса паглядала на журналісцкую дзейнасць настаўніка, які быў повен творчай энергіі і планаў. Ён выступаў з лекцыямі ў клубе, падаў у гарадскую ўправу праект арганізацыі нядзельнай школы для рамеснікаў і наладжвання народных чытанняў у чайной…

— Міцкевіч, зайдзіце ка мне, — сказаў аднойчы Фядот Андрэевіч. — Ёсць у мяне для вас цікавая кніга…

Кастусь схадзіў да Кудрынскага і прынёс «Кабзара» Тараса Шаўчэнкі — кнігу, якую ён даўно ўжо марыў пачытаць. Некалькі дзён ён чытаў творы вялікага ўкраінскага паэта і хадзіў, як у сне, зачараваны дзіўнай музыкай кабзаровай песні.

Сонце заходить, гори чорніють.

Пташечка тихне, поле німіэ,

Радіють люди, шо одпочинуть.

А я дивлюся… і серцем лину

В темний садочек на Украіну.

Простыя, задушэўныя і шчырыя радкі, поўныя смутку і жальбы, змяняліся мужнымі і гнеўнымі словамі, у якіх бурліла нянавісць да прыгнятальнікаў, адчувалася вялікая вера ў сілы працоўнага чалавека:

Поховайте та вставайте,

Кайдани порвіте

I вражою злою кров’ю

Волю окропіте.

Усё тут было блізкае Кастусю: і любоў да простага чалавека, і скарга на яго цяжкую долю, і пачуццё замілаванасці да роднага краю…

У тыя дні, калі Канстанцін Міцкевіч знаходзіўся пад уражаннем паэзіі Тараса Шаўчэнкі, Фядот Андрэевіч даў трэцекласнікам дамашняе заданне — напісаць сачыненне «Чаму я паступіў у настаўніцкую семінарыю і што яна мне дала».

Некалькі вечароў у пакоі, дзе жыў Кастусь, бушавалі спрэчкі наконт таго, што дала вучоба ў семінарыі. Погляды рэзка разыходзіліся. Селівон Пыж — адзін з самых старанных вучняў трэцяга класа — з запалам даводзіў:

— Семінарыя зрабіла нас людзьмі… Праз год кожны з нас, пане мой, атрымае пасаду…

— I сурдут з бліскучымі гузікамі, а захочаш, можаш надзець і шапку з какардай, — перабіваў Селівона семінарыст Пятрусь Жук. — А скажы ты мне, чалавеча, што яна дала для тваёй галавы?! Я тут вучыўся, вучыўся і нічому не навучыўся!

— Ну, ну, ты, Пятрок, перагінаеш палку, — умяшаўся ў спрэчку Аляшкевіч. — Давай лічыць па-парадку… Навучыўся ты тут, у семінарыі, курыць і выпіваць? Навучыўся! Раз! Навучылі цябе ленавацца? Навучылі! Значыць, два! Вучылі пакоры і ліслівасці? Вучылі! Праўда, падлізнікам ты не стаў…

— Успомні, Пятрусь, як ты прыехаў у семінарыю,— не здаваўся Селівон. — Хадзіў у шарачку, нават чытаць добра не ўмеў… А цяпер паглядзі на сябе… I не прыбядняйся, за чатыры гады крыху набраўся нечага… Як, па-твойму, Стары?

— Скажу па шчырасці, — прамовіў Кастусь, — я ішоў у семінарыю з вялікімі надзеямі, а канчаю з расчараваннем… Праўда, чатыры гады вучобы для мяне не прайшлі без следу… Яны, вядома, садзейнічалі майму развіццю… Сёе-тое дала і семінарыя, навучыла дысцыпліне, прывяла ў сістэму веды, але яшчэ больш далі сябры, семінарская бібліятэка і сам час… Прыйшоў сюды кожны з нас хлапчуком, а пакідае дарослым чалавекам, — гэта многае значыць! Сядзеў бы я нават у сваёй леснічоўцы, дык і то бясследна чатыры гады не прайшлі б, а тут тым больш… А ўвогуле семінарыя дала такія-сякія веды, а жыць не навучыла…

— Стары праўду кажа, — падтрымаў Кастуся Алесь Сянкевіч. — Хутка закончым семінарыю, атрымаем прызначэнне, нібыта сталымі людзьмі робімся, а неяк часам страшна становіцца… А як жа жыць, што рабіць, якой дарогаю ісці? Як хто, а я цяпер ужо магу сказаць, што не ўседжу ў сваёй школе, не здолею толькі заляцацца да пападзянак, гуляць у карты, пакланяцца зялёнаму змію… Мая душа рвецца да нечага больш высокага і патрэбнага… А чаго — я і сам добра не ведаю…

Семінарысты доўга, відаць, яшчэ спрачаліся б, але разважлівы Сямён Самахвал сказаў:

— Даволі, віціі, пераліваць з пустога ў парожняе. Пара брацца за сачыненне!.. Паслязаўтра здаваць Фядоту Андрэевічу, а ў нас нічога яшчэ не напісана.

Праз гадзіну ў пакоі стала ціха — хлопцы селі за сачыненне. Пад столлю толькі гулі мухі, ды скрыпелі пёры…

«…Бацька прапанаваў мне паступіць на службу на чыгунку, — пісаў Кастусь.—Аднак запаветнай маёй мараю было імкненне трапіць у семінарыю… Я бачыў ветлівыя адносіны семінарыстаў да свайго брата, селяніна, зайздросціў ім, як людзям адукаваным: што ні запытай, яны скажуць, растлумачаць. Мноства кніг, скрыпка, канькі, камертон, — усё гэта спакушала мяне. Я стаў ахвотна рыхтавацца, і справа закончылася ў карысць майго жадання… і к абману маіх надзей».

Кастусь задумаўся. Напісаць ці не, што яшчэ вабіла стаць настаўнікам? Што будзе, то будзе, а выкажу ўсю праўду! I ён працягваў:

«Мяне крыўдзілі да глыбіні душы пагарда, з якой адносіліся да сялянскага саслоўя вышэйшыя слаі грамадства, адносіны да сялян іх непасрэдных начальнікаў: станавых, пісараў, ураднікаў, а таксама сельскай інтэлігенцыі і г. д. Думка, што сяляне ніколькі не горшыя, а яшчэ ў многіх адносінах і лепшыя за іншых, і што яны знаходзяцца ў такім стане па прычыне сваёй неадукаванасці і няведанню свайго «я», заўсёды прыгнятала мяне. Жаданне праліць, так сказаць, святло на іх становішча, даць адчуць ім сваё значэнне — было прычынаю майго паступлення».

***

I вось надышоў той дзень. 13 чэрвеня 1902 года. У актавай зале адбылося ўрачыстае ўручэнне настаўніцкіх дыпломаў выпускнікам Нясвіжскай семінарыі.

Меліяранскі на гэты раз раскашэліўся і наняў вайсковы духавы аркестр. Хлопцы яшчэ сабралі па саракоўцы, і капельмайстар паабяцаў іграць усю ноч.

Выпускнікі прыадзеліся і з нейкім асабліва радасным пачуццём на сэрцы сядзелі на пярэднім радзе. У зале было людна: прыйшлі бацькі некаторых выпускнікоў, семінарысты малодшых класаў, вучаніцы прагімназіі.

На сцэне за сталом, устаўленым букетамі кветак, чынна размясціліся выкладчыкі ў бліскучых віц-мундзірах і ганаровыя госці: камандзір артбрыгады генерал-маёр Слёзкін, гарадскі галава Сідаровіч, чыноўнік асобых даручэнняў Віленскай вучэбнай акругі Кулагін.

Пасля ўступнага слова дырэктар семінарыі ўзяў у рукі кнігу загадаў — вялікі журнал у чорным пераплёце і пачаў чытаць:

— На аснове артыкула № 2406 зводу законаў Расійскай імперыі, том XI, частка другая, выдання 1893 года прысвоіць званне настаўніка пачатковага вучылішча наступным семінарыстам:

— Міхалоўскаму Паўлу…

Аркестр грымнуў туш.

— Пыжу Селівону…

— Міцкевічу Канстанціну…

Кастусь ад хвалявання не чуў, як іграў аркестр. Ён толькі бачыў, што надзімаюцца шчокі ў вусатага салдата-трубача. Бачыў яшчэ, як, усміхаючыся, апладзіраваў Фядот Андрэевіч.

— Сянкевічу Аляксандру…

— Філіповічу Вікенцію…

— Самахвалу Сямёну…

— Болтуцю Канстанціну… — чытаў Меліяранскі. — Параграф другі. За выдатныя поспехі ўзнагародзіць Міхалоўскага і Пыжа кнігамі Гогаля і Тургенева… Міцкевіча Канстанціна — поўным зборам твораў Мікалая Васільевіча Гогаля…

Ізноў грымнуў аркестр.

— Ідзі, цябе клічуць!.. — штурхнуў Кастуся локцем Філіповіч, які сядзеў побач…

— Шаноўныя панове госці і выпускнікі! — распараджаўся дырэктар. — Прашу на ўрачыстую вячэру!..

У суседнім пакоі былі па-святочнаму прыбраныя сталы, ярка гарэлі лямпы…

Далёка за поўнач звінелі бакалы, гучалі прамовы і тосты, іграла музыка. Захмялеўшы, Лычкоўскі цалаваўся на развітанне са сваімі выхаванцамі…

Кастусь некалькі разоў піў за паспяховае заканчэнне вучобы, за поспехі на літаратурнай ніве. Аднак на сэрцы было нявесела. Яго бянтэжылі крык і шум, нястройныя галасы песень, музыка. Неяк цяжка было даць веры, што вучоба ў семінарыі скончана і наперадзе яго чакаюць невядомыя сцежкі, якія павядуць у жыццё… Хацелася хутчэй у Альбуць, каб там у адзіноце, пад аднастайны гоман елак і хвой сабрацца з думкамі.

— Што, Стары, павесіў нос? — падышлі да Кастуся Алесь Сянкевіч і Сямён Самахвал.

— Хадзем, хлопцы, паходзім! — прапанаваў Кастусь.

Землякі спыніліся ў канцы калідора ля расчыненага акна.

Павяваў свежы ветрык. На небе ярка гарэлі зоры. Недзе ў цемры глуха шумелі дрэвы.

— Косцік і Сямён! Паклянёмся заўсёды быць сябрамі! — парушыў маўчанне Алесь, які быў крыху пад хмяльком і ў радасным настроі. — Паклянёмся, што будзем даражыць дружбай, дзяліцца сваім шчасцем і горам. Клянёмся яшчэ служыць народу, змагацца за яго лепшую долю.

— Клянёмся! Клянёмся! — паўтаралі семінарысты.

На ўсходзе, за Слуцкай брамай, палавела неба, недзе ў бок Клецка бліскалі далёкія зарніцы…

Нараджаўся новы дзень…