Багуслаў Радзівіл - читать бесплатно онлайн полную версию книги автора Ірына Данеўская (ч. notes)

Примечания

1

Княжацкі род, які паходзіў ад кіеўскага князя Уладзіміра Альгердавіча (?—1398).

2

Праз прадстаўніка (лац.).

3

Г. зв. «Сандамірскі рокаш» (1606–1609) супраць Жыгімонта III Вазы (1566–1632), караля польскага і вялікага князя літоўскага з 1587 года, караля шведскага ў 1592–1599 гадах.

4

Даніэль Набароўскі (1573–1640) — польскі барочны паэт, лекар і сакратар князя Януша Радзівіла (1579–1620).

5

Не ведаю, ці варта было слухацца гэтай парады (ням.).

6

Гэтага яшчэ не хапала… Хто сам сябе сцеражэ, таго і бог беражэ! (ням.)

7

Што гэта было? (ням.)

8

Багуслаў Радзівіл, з ласкі божай герцаг на Біржах, Дубінках, Слуцку і Капылі, князь Свяшчэннай Рымскай імперыі (лац.).

9

Добрая зброя!.. А салдаты, напэўна, найлепшыя ў свеце! (ням.)

10

Няхай бог беражэ вашу высокасць! (ням.)

11

Віленскае прадмесце.

12

Гастон Жан Батыст Французскі, герцаг Арлеанскі (1608–1660) — малодшы сын караля Францыі Генрыха IV (1553–1610).

13

Арыяне — прыхільнікі арыянства — плыні ў хрысціянстве, якая існавала ў IV–VI стагоддзях у Александрыі. Назва вучэння паходзіць ад імені Арыя (256–336) — святара з Александрыі. У Рэчы Паспалітай у канцы XVI — першай палове XVII стагоддзя арыянства трансфармавалася ў сацыніянства (па імені філосафа Фаўста Соцына). Яго паслядоўнікі называлі сябе ўнітарыямі (лац. Unitarii) або польскімі братамі (лац. Fratres роlоni), але ў народзе былі вядомыя як арыяне. Сацыніяне лічылі, што крыніцай ісціны з’яўляецца Святое Пісанне, але толькі тады, калі яно не супярэчыць розуму; адмаўлялі дагмат Тройцы, сцвярджалі, што Ісус Хрыстос быў чалавекам. Адмаўлялі існаванне першароднага граху і наогул псаванне маральнай прыроды чалавека праз грэхападзенне першых людзей; не прызнавалі сакрамантаў, малітваў за памерлых, культу святых, абразоў, адпрэчвалі ўсю знешнюю царкоўную абраднасць, шанавалі суботу.

14

Супярэчнасць (лац.).

15

Каралявец, Кёнігсберг (цяпер Калінінград) — у XVII стагоддзі сталіца Усходняй Прусіі, у 1525–1657 гадах была ў васальнай залежнасці ад Рэчы Паспалітай.

16

Гэта значыць упраўляючым двара.

17

Маці бацькі Багуслава, князя Януша Радзівіла, была Кацярына Астрожская, дачка «некаранаванага караля Русі», князя Канстанціна Васіля Астрожнага (1526–1608).

18

Цяпер Расейняй.

19

Цяпер Каўнас.

20

Ювенал Дэцым Юній (каля 60 — каля 127 года) — рымскі паэт-сатырык.

21

У здаровым целе — здаровы дух (лац.).

22

Аўтар мае на ўвазе старабеларускую мову. — Рэд.

23

Белагаловыя — іранічная назва жанчын; у сярэднявеччы жанчыны насілі на галаве белую намітку. Гэтае слова так трывала ўвайшло ў польскую мову, што ўжывалася і тады, калі звычай накрываць галаву наміткай застаўся ў мінулым.

24

Барбара Радзівіл (1520–1551) — жонка вялікага князя літоўскага і караля польскага Жыгімонта ІІ Аўгуста. Рамантычная гісторыя іх кахання лягла ў аснову шматлікіх мастацкіх твораў.

25

Жан Кальвін (1509–1564) — рэлігійны рэфарматар, заснавальнік кальвінізму.

26

Падкаморы — суддзя ў Рэчы Паспалітай, які займаўся размежаваннем уладанняў. Быў ураднікам земскага шляхецкага суда.

27

Лізавета Элеанора мелася выйсці замуж за сына электара Саксоніі.

28

Пётр Магіла (1596–1646) — украінскі палітычны і царкоўны дзеяч Рэчы Паспалітай, асветнік, архімандрыт Кіева-Пячэрскага манастыра з 1627 года, мітрапаліт Кіеўскі, Галіцкі і ўсяе Русі з 1633 года. У 1996 годзе кананізаваны.

29

Намёк на Барбару Радзівіл (1520–1581) — каралеву польскую і вялікую княгіню літоўскую.

30

Гэта значыць подкупам, хабарам.

31

Папярэджаны — значыць, узброены! (лац.)

32

Стэфан Баторый (1533–1586) — польскі кароль, вялікі князь літоўскі (з 1576 года).

33

Юрый Радзівіл па мянушцы Геркулес (1480–1541) — заснавальнік біржайска-дубінкаўскай галіны роду Радзівілаў, дзяржаўны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага, першы гетман польны літоўскі (1521–1531), гетман вялікі літоўскі ў 1531–1541 гадах, ваявода кіеўскі ў 1511–1514 гадах, кашталян віленскі ў 1527–1541 гадах. Праславіўся перамогамі ў трыццаці бітвах.

34

У стылі Людовіка XIII (фр.).

35

Сойм, які склікалі пасля смерці манарха для падрыхтоўкі выбараў новага караля і кіравання дзяржавай у перыяд бескаралеўя.

36

Дэўлінскае перамір’е — перамір’е, заключанае ў вёсцы Дэўлін 1 снежня 1618 года паміж Маскоўскім царствам і Рэччу Паспалітай тэрмінам на 14,5 гадоў, згодна з якім да Рэчы Паспалітай адыходзілі Смаленская і Ноўгарад-Северская землі, а ўладар Рэчы Паспалітай атрымаў афіцыйны тытул маскоўскага цара.

37

Гэта сапраўды ты, прынц? Я адразу цябе і не пазнаў (ням.).

38

Арман Жан дзю Плесі, герцаг дэ Рышэлье (1585–1642) — кардынал рымска-каталіцкай царквы, арыстакрат і дзяржаўны дзеяч Францыі. Кардынал Рышэлье быў дзяржаўным сакратаром з 1616 года і кіраўніком урада («галоўным міністрам караля») з 1624 года да сваёй смерці. Імкнуўся зрабіць уладу манарха абсалютнай, жорстка расправіўся з апазіцыяй знаці і задушыў палітычную ўладу французскіх пратэстантаў-гугенотаў. Каб знішчыць палітычную гегемонію Габсбургаў у Еўропе, падтрымліваў шведскага караля Густава Адольфа і нямецкіх князёў-пратэстантаў у барацьбе супраць Аўстрыі і ў 1635 годзе прывёў Францыю да ўдзелу ў Трыццацігадовай вайне.

39

Карл І (1600–1649) — кароль Англіі, Шатландыі і Ірландыі з дынастыі Сцюартаў.

40

Фрыдрых Генрых Аранскі (1584–1647) — штатгальтар (кіраўнік) Галандыі, Зеландыі, Утрэхта, Гельдэрна і Оверэйсела з 1625 года.

41

Фрыдрых V (1596–1632) — курфюрст пфальцскі (1610–1623), кароль Чэхіі. Атрымаў кплівую мянушку «Зімовы кароль», паколькі кіраваў Чэхіяй толькі адну зіму (1619–1620).

42

Абараняйся! (фр.)

43

«Не пралюбадзейнічай!» — сёмая запаведзь з дзесяці асноўных божых законаў.

44

Ад «mon prinse» — «мой князь» (фр.).

45

Чорная воспа (лац.).

46

Па народных забабонах, хворага на воспу адзявалі ў чырвоную кашулю, каб «хвароба выйшла вонкі».

47

Воспа звычайна шкодзіла слізістую абалонку носа, таму хворы губляў здольнасць адрозніваць пахі.

48

Браты-блізняты, па рымскай міфалогіі сыны Марса. Ромула лічаць заснавальнікам Рыма.

49

Калегія сарака мужоў — выбарны орган гарадскога самакіравання Львова, які кантраляваў фінансавыя справы магістрата. Створаная ў 1577 годзе з прычыны судовай спрэчкі гарадской абшчыны і цэхаў Львова з мясцовымі ўладамі з-за самавольнага накладання магістратам падаткаў і іншых злоўжыванняў.

50

Альтмаркскае перамір’е паміж Швецыяй і Рэччу Паспалітай было падпісана 26 верасня 1629 года тэрмінам на 6 гадоў і паклала канец вайне 1600–1629 гадоў.

51

Лівонія (Ліфляндыя; Інфлянты) — гістарычная вобласць на поўначы Прыбалтыкі. Лівонскія валоданні Рэчы Паспалітай звычайна называлі польскімі Інфлянтамі (ад скажонага ням. Livland).

52

Лячы падобнае падобным (лац.).

53

Так праходзіць зямная слава! (лац.)

54

Мікалай Радзівіл па мянушцы Руды (1512–1584) — брат каралевы Барбары Радзівіл, падчашы літоўскі ў 1544–1551 гадах, лоўчы літоўскі ў 1546–1554 гадах, ваявода троцкі ў 1550–1566 гадах і віленскі ў 1566–1584 гадах, вялікі гетман літоўскі ў 1553–1566 гадах і з 1577 года, вялікі канцлер літоўскі ў 1566–1584 гадах. Яго стрыечны брат Мікалай Крыштаф Радзівіл па мяшушцы Чорны (1515–1565) быў маршалкам, вялікім канцлерам літоўскім, віленскім ваяводам.

55

Нервовая хвароба (лац.).

56

Выдатна! (фр.)

57

Пажывём — пабачым (фр.).

58

Гэта жыццё (фр.).

59

Божа мой! (фр.)

60

За мной, панове! (фр.)

61

Клод д’Аво — французскі дыпламат, у 1634–1636 гадах знаходзіўся пры польскім двары.

62

Іспанска-аўстрыйская каралеўская дынастыя.

63

Гутарковае. З лац. membrana — пергамент.

64

Штумсдорфскі мір тэрмінам на 26,5 гадоў быў заключаны 12 верасня 1635 года паміж Швецыяй і Рэччу Паспалітай каля вёскі Штумсдорф у Прусіі.

65

Гаворка ідзе аб пахаванні лютэранскай цёткі караля Уладзіслава Ганны Вазы (1568–1625), якое зладзіў князь Крыштаф, ператварыўшы гэтую падзею ў з’езд пратэстантаў Рэчы Паспалітай, Прусіі і нямецкіх княстваў.

66

Пра гэта абурана пісаў князь Альбрэхт Радзівіл у вядомым «Дыярыушу».

67

Рэферэндарый — службовая асоба ў Польскім каралеўстве і Вялікім Княстве Літоўскім. Рэферэндарый займаўся прыёмам скаргаў ад прыватных асоб і даводзіў іх да ведама канцлера, які, у сваю чаргу, знаёміў з іх зместам караля і вялікага князя. Пасля вынясення рашэння рэферэндарый абвяшчаў яго зацікаўленай асобе.

68

Намёк на чэшскае паўстанне 1618–1620 гадоў, з якога пачалася Трыццацігадовая вайна 1618–1648 гадоў. Паўстанне было выклікана наступам Габсбургаў на палітычныя і рэлігійныя правы насельніцтва Чэхіі, якая яшчэ захоўвала некаторую самастойнасць у складзе Габсбургскай імперыі. 23 мая 1618 года чэшскія патрыёты паказальна выкінулі з акна Пражскага граду габсбургскіх «намеснікаў» у Чэхіі — каталікоў Я. Марцініца і В. Славату.

69

Урачысты каталіцкі гімн, які выконваецца падчас святочных падзей.

70

Люблінская унія (1 ліпеня 1569 года) — пагадненне паміж Польскім каралеўствам і Вялікім Княствам Літоўскім, паводле якога яны аб’ядноўваліся ў адзіную дзяржаву Рэч Паспалітую.

71

У Вялікім Княстве Літоўскім — ганаровая прыдворная пасада, вядомая з сярэдзіны XV стагоддзя. Стольнік, які кіраваў сервіроўкай стала і абслугоўваннем трапезы вялікага князя, меў падначаленых — падстоліяў. Пазней пасады стольніка і падстолія сталі намінальнымі, гэта значыць не звязанымі з выкананнем пэўных абавязкаў.

72

Размаўляеце па-нямецку? (ням.)

73

Так, размаўляю (ням.).

74

Назва срэбных манет, якія былі ў абароце на тэрыторыі Свяшчэннай Рымскай імперыі. Талеры ўтрымлівалі ў сярэднім 29,5 г срэбра. Няцяжка падлічыць, што падарожжа Радзівіла каштавала нямала.

75

Герман Урангель (1587–1643) — шведскі фельдмаршал, генерал-губернатар шведскіх Інфлянтаў.

76

Чорт пабірай! (швед.)

77

Граф Карл-Густаў Урангель (1613–1676) — знакаміты шведскі адмірал і фельдмаршал, удзельнік і пераможца шэрагу бітваў часоў Трыццацігадовай вайны і польскага «Патопу», генерал-губернатар шведскай Памераніі (1648).

78

Што здарылася? Кажы! (ням.)

79

Аўстрыйцы!.. Там сапраўднае пекла! (швед.)

80

Так называлі харвацкую кавалерыю (размоўнае).

81

Ісус, Марыя… (ням.).

82

З намі бог (ням.).

83

Альбрэхт Венцэль Айзебіус фон Вальдштэйн, больш вядомы як Валенштэйн (1583–1634) — герцаг Фрыдландскі і Мекленбургскі, князь Саганскі, генералісімус, адзін з галоўнакамандуючых войскаў Свяшчэннай Рымскай імперыі падчас Трыццацігадовай вайны.

84

Прыдворная пасада Януша Радзівіла, якую той займаў у 1633–1643 гадах.

85

Гальярда (ад італ. «весела») — вясёлы прыдворны танец раманскага паходжання XVI–XVII стагоддзяў, выкананне якога патрабавала ад кавалераў лёгкасці і спрыту. На балях падчас выканання гальярды танцоры часта спаборнічалі паміж сабой у майстэрстве.

86

Ад лац. febris — ліхаманка.

87

Гэтыя ўладанні заставаліся ўдаве пасля смерці мужа і складалі яе асабістую ўласнасць.

88

Гэты ліст стаў асноўнай крыніцай для напісання раздзелу.

89

Ці гэтая шлюха са сваім байструком убіраецца прэч з палаца, ці я неадкладна вяртаюся ў Вену! (ням.)

90

Гаворка ідзе пра казацкае паўстанне пад кіраўніцтвам Паўлюка (1637). Пасля яго паражэння шмат паўстанцаў, ратуючыся ад крывавай расправы, перасялілася ў Маскоўскую дзяржаву, у прыватнасці, на Дон.

91

Украінай у XVII ст. называлі землі Кіеўскага, Брацлаўскага і Чарнігаўскага ваяводстваў Рэчы Паспалітай.

92

Ням. Schlafrock (паходзіць ад слоў schlafen — спаць і rock — камзол) — хатні халат.

93

Брат Крыштафа Арцышэўскага, вайсковец і інжынер.

94

Справа, па якой князя Крыштафа Радзівіла абвінавачвалі ў намеры пасадзіць на польскі трон французскага прынца Гастона Арлеанскага (1626). У ёй фігуравалі лісты радзівілаўскага рэзідэнта ў Францыі К. Арцышэўскага і П. Кахлеўскага. Большасць гісторыкаў схіляецца да думкі, што абвінавачванне сфальсіфікаваў палітычны праціўнік Радзівіла — вялікі гетман літоўскі Леў Сапега.

95

Равелін — дапаможнае фартыфікацыйнае збудаванне трохкутнай формы, размешчанае перад ровам крэпасці паміж бастыёнамі, якое служыла для прыкрыцця крапасных сцен ад артылерыйскага агню, нападаў праціўніка, а Таксама для збору войскаў гарнізона перад вылазкай.

96

Дэмілюн — паўкруглае або падковападобнае збудаванне перад курцінай або бастыёнам для абароны хадоў або рова. Пасля трансфармавалася ў равелін.

97

Горнверк (ням. Hornwerk — «рагавое ўмацаванне») — у бастыённай сістэме фартыфікацый знешняе дапаможнае ўмацаванне, якое служыла для ўзмацнення знешняй абароны крэпасці і складалася з бастыённага фронту і двух крылаў (эпалементаў), высунутых у бок саперніка перад галоўным крапасным валам.

98

Кронверк (ням. Kronwerk — «каронападобнае ўмацаванне») — знешняе дапаможнае ўмацаванне, якое складаецца з бастыёна і двух паўбастыёнаў на флангах і павінна перашкодзіць варожай атацы на галоўную крапасную вежу. Кронверк узводзіўся насупраць крапасных курцін і звычайна злучаўся з крэпасцю двума доўгімі бакамі.

99

Як сябе адчуваеце? (ням.)

100

Лукас Ворстарман Старэйшы (1595–1675) — выбітны фламандскі гравёр майстэрняў Рубенса і ван Дэйка.

101

Рэмбрант Харменс ван Рэйн (1606–1669) — выбітны галандскі мастак і гравёр.

102

Гаворка ідзе пра вядомы верш Даніэля Набароўскага «Вочы англійскай каралеўны» (1609).

103

Руперт Пфальцскі, герцаг Камберлэндскі (1619–1682) — рэйнскі пфальцграф, вядомы англійскі арыстакрат, палкаводзец, палітычны дзеяч і вынаходнік. Браў актыўны ўдзел у каланізацыі Канады, дзе яго імем названа вобласць, рака і порт. Увайшоў у гісторыю пад іменем прынца Руперта.

104

Трэкварт — тып суднаходных каналаў, якія з’явіліся ў Галандыі ў XVII стагоддзі. Для руху судоў выкарыстоўвалі коней, якія цягнулі баржы па сушы. Гэты спосаб даваў магчымасць не залежаць ад ветру і арганізоўваць рэгулярныя міжгароднія зносіны па раскладзе. Канал паміж Амстэрдамам і Гарлемам быў пабудаваны ў 1634 годзе.

105

Падзяка стымулюе дабрадзействы! (лац.)

106

Зараз Неймаген.

107

Літаральна «герцагскі лес» (нідэрл.).

108

Дон Амброджа Сынода-Дорыя, маркіз дэ Лос-Бальбасас, герцаг (1569–1630) — іспанскі палкаводзец, камандуючы армій Габсбургаў на заключным этапе Васьмідзесяцігадовай вайны.

109

Гэта значыць 22,5 м (ступня як мера даўжыні роўная прыкладна 30 см).

110

Гэта значыць 2,1 м (локаць складаў прыкладна 60 см).

111

Фасебрэя (фр. Fausse-braie — фальшывы насып) — дадатковы паніжаны вал паміж ровам і галоўным крапасным валам. Тыповы элемент галандскіх крэпасцей XVII стагоддзя.

112

Равелін — фартыфікацыйнае збудаванне трохкутнай формы, якое служыла для агнявой падтрымкі суседніх бастыёнаў.

113

Капанір (фр. caponniere — ніша) — збудаванне для вядзення флангавага агню ў процілеглых кірунках.

114

Чалавек мяркуе, а бог робіць! (лац.)

115

Дызентэрыя.

116

Лье — старафранцузская мера даўжыні; у 1674 годзе была роўная прыблізна 10 тысяч п’едаў (даўжыня ступні нагі), або 3,248 км.

117

Экю — французская залатая (да 1640 года) манета вагой 3,375 г.

118

Малітва перад ежай.

119

Франсуаза Берто, больш вядомая як мадам дэ Матвіль (1621–1689) — фрэйліна французскай каралевы Ганны Аўстрыйскай. Яе «Мемуары», дзе аўтар ярка апісвае прыдворнае жыццё эпохі Людовіка XIII, неаднаразова служылі матэрыялам для сусветна вядомых гістарычных раманаў («Тры мушкецёры» Аляксандра Дзюма) і некаторых раздзелаў гэтай кнігі.

120

Варфаламееўская ноч (фр. Massacre de la Saint-Barthelemy) — масавая каталіцкая разня пратэстантаў-гугенотаў, якая адбылася ў Парыжы ў ноч на 24 жніўня 1572 года (дзень св. Варфаламея) і пракацілася па французскіх гарадах. Па розных ацэнках гісторыкаў, тады загінула да 30 тысяч чалавек.

121

Галоўная рэзідэнцыя французскіх каралёў.

122

Літаральна «палац кардынала» — галоўная рэзідэнцыя кардынала Рышэлье; пасля смерці міністра перайшла ў спадчыну да каралеўскай сям’і і атрымала назву Пале-Раяль («каралеўскі палац»).

123

«Бургундскі гатэль» (Hotel de Bourgogne, з фр. Hotel — рэзідэнцыя) — парыжскі драматычны тэатр, створаны ў 1548 годзе. Назву атрымаў у спадчыну ад былой рэзідэнцыі герцагаў Бургундскіх, памяшканне якой займаў.

124

Вядомыя куртызанкі.

125

Карл ІХ (1550–1574) — французскі кароль з дынастыі Валуа; яго праўленне «адзначылася» шматлікімі рэлігійнымі войнамі і «Варфаламееўскай ноччу» — сумна вядомай разнёй гугенотаў.

126

Катрын дэ Вівон, маркіза дэ Рамбуе (1588–1665) — уладальніца вядомага парыжскага літаратурнага салона эпохі Людовіка XIV. «Артэніс» (Arthenice) — анаграма яе імя.

127

Да маркізы Рамбуе пакоі звычайна дэкаравалі ў чырвона-карычневых колерах.

128

Венсан Вуацюр (1597–1648) — французскі паэт XVII стагоддзя, вядомы прадстаўнік літаратуры барока.

129

Месца зняволення Яна Казіміра.

130

Франсуа дэ Басамп’ер, маркіз д’Аруе (1579–1646) — маршал Францыі, адзін з самых вядомых французскіх прыдворных XVII стагоддзя. У час, пра які вядзецца ў кнізе, ужо чатыры гады сядзеў у Бастыліі.

131

Жэдэон Талеман дэ Рэо (1619–1692) — гугенот, французскі літаратар з акружэння мадам дэ Рамбуе. Яго кніга «Арыгінальныя гісторыі» (упершыню апублікавана ў 1834–1835 гадах) з’яўляецца адной з самых папулярных кніг пра французскае свецкае жыццё XVI–XVII стагоддзяў.

132

Мярзотнік! Я табе вушы адрэжу! (фр.)

133

О, божа! Пашкадуйце, месье, злітуйцеся! (фр.)

134

Пачакайце, пачакайце! Падумайце, што вы збіраецеся рабіць, панове! Гэта герцаг Арлеанскі! (фр.)

135

Парыжская турма.

136

Кумская сівіла — у грэчаскай міфалогіі легендарная варажбітка, што жыла ў мястэчку Кумы паблізу Неапаля ў 500-х гадах да н. э.

137

Гаворка ідзе пра вядомую аблогу Ла-Рашэлі ў 1627–1628 гадах.

138

«На нарадзе мае сілу язык, а ў бітве — правая рука». (лац.)

139

Дзюнкерк — порт на беразе Ла-Манша, у XVII стагоддзі быў прадметам спрэчкі паміж французамі, англічанамі, іспанцамі і галандцамі, якія імкнуліся ім завалодаць. У часы, апісаныя ў рамане, належаў Іспаніі, якая ператварыла горад у ваенную базу ў вайне супраць Аб’яднаных Правінцый. Тут базаваўся шматлікі пірацкі флот, які меў задачу нападаць на судны варожых Іспаніі краін. Яго падтрымліваў прызначаны ў Мадрыдзе губернатар.

140

3 лац. albus — «белы».

141

Мары Эмэ дэ Роган-Манбазон, герцагіня дэ Шэўрэз (1600–1679) — прадстаўніца французскай арыстакратыі, адна з вядучых фігур у віры палітычных інтрыг Францыі першай паловы XVII стагоддзя.

142

Карл IV (1604–1675) — герцаг Латарынгіі з 1625 года (фактычна — ў 1624–1634, 1641 і 1659–1670 гадах). Яго інтрыгі супраць Францыі і кардынала Рышэлье прывялі да акупацыі Латарынгіі французскімі войскамі і, урэшце, да яе далучэння да французскай кароны ў 1662 годзе.

143

Уолтар Мантэгю (1603–1677) — англійскі дыпламат.

144

Томас Вентворт, першы граф Страфард (1593–1641) — англійскі дзяржаўны дзеяч, адзін з бліжэйшых дарадцаў караля Карла І.

145

«Мемуары» прынца Тарэнта леглі ў аснову некалькіх раздзелаў гэтай кнігі.

146

Злучаныя Правінцыі атрымалі адзінага кіраўніка (генеральнага штатгальтара) толькі ў 1747 годзе. У часы, апісаныя ў рамане, штатгальтарамі былі: Фрыдрых-Генрых Аранскі (1584–1647), кіраўнік правінцый Галандыі, Зеландыі, Утрэхта, Гелдэрленда і Аверэйсела, і Генрых Казімір Насаў-Дзіц (1612–1640) — штатгальтар Фрысландыі і Гронінгена.

147

Рэнэ Дэкарт (1596–1650) — французскі філосаф, фізік, фізіёлаг, матэматык, заснавальнік аналітычнай геаметрыі. Падтрымліваў шматгадовую перапіску з Лізаветай Багемскай, якая цікавілася яго філасофскімі працамі. Некаторыя даследчыкі прыпісваюць гэтай пары рамантычныя адносіны.

148

Жывая вада (лац.), г. зн. гарэлка.

149

Прынц Морыц Насаў-Зіген (1604–1679) таксама доўга не пратрымаўся ва ўладзе — ужо ў красавіку 1642 года пасля шэрагу ваенных няўдач яго адклікалі ў Галандыю, а ў 1662 годзе пасля доўгай і знясільваючай барацьбы з партугальцамі Галандыя канчаткова страціла Бразілію.

150

Галандскі флейт — марское паруснае транспартнае судна Нідэрландаў XVI–XVIII стагоддзяў.

151

Пінас — паруснае трохмачтавае, пераважна гандлёвае судна (XVI–XVIII стагоддзі).

152

Фелука — невялікае судна пад касымі ветразямі, самай вялікай перавагай якога была хуткаходнасць і манеўранасць.

153

Яны былі прамымі нашчадкамі польскага караля Казіміра IV Ягайлавіча (1427–1492).

154

Па палітычных матывах Габсбургі звычайна заключалі шлюбы з блізкімі сваякамі. Гэта абярнулася трагедыяй для дынастыі, паколькі яе прадстаўнікі часта мелі фізічныя і псіхічныя хваробы.

155

Дон Гаспар дэ Гусман і-Пімэнтал, граф Аліварэс, герцаг Санлукар-ла-Маёр, вядомы як граф-герцаг дэ Аліварэс (1587–1645) — іспанскі дзяржаўны дзеяч, фаварыт караля Філіпа IV. Меў фактычна неабмежаваную ўладу ў краіне.

156

Гаворка ідзе пра г. зв. «Вайну жняцоў» — вызваленчы рух каталонцаў супраць іспанскага абсалютызму, у выніку якога Каталонія на 12 гадоў (1640–1652) аднавіла сваю дзяржаўнасць.

157

Прыбытак пахне прыемна, і ўсё роўна, адкуль ідзе той водар (лац.).

158

Ван Дэйк (1599–1641) — вядомы фламандскі жывапісец і графік, майстар прыдворнага партрэта і рэлігійных барочных сюжэтаў.

159

3 намі бог! (ням.)

160

Я вытрымаю! (фр.)

161

Немец? Здаешся? (ням.)

162

Вечны супакой даруй ім, Госпадзе… (лац.)

163

Эй, зямляк! Няўжо гэта ты? (ням.)

164

Іаган фон Хавербек (1606–1682) — вядомы прускі дыпламат, пасол Брандэнбурга ў Варшаве ў 1631–1682 гадах.

165

Юрый Асалінскі (1595–1650) — польскі дзяржаўны дзеяч, у 1643–1650 гадах — вялікі каронны канцлер.

166

Ад Іе Grand — «Галоўны» (фр.)

167

Гаворка ідзе пра Канчына Канчыні (1575–1617), які ўвайшоў у французскую гісторыю пад іменем маршала д’Анкра. Быў забіты па загадзе караля Людовіка XIII.

168

Г. зн. Льва Сапегі.

169

Без закона і гонару (лац.).

170

Вітаю вас, пане! Ці не хочаце, каб мы з прыяцелем трохі развеялі вашу сумную адзіноту і падзялілі выдаткі на вячэру? (ням.)

171

Пераклад І. Данеўскай.

172

Размоўнае. Ад фр. Ia robe — сукенка.

173

«Прымі знакі дару святога Духа» (лац.).

174

Людовік дэ Бурбон-Кандэ (1621–1686) — французскі палкаводзец, вядомы як «Вялікі Кандэ», у 1646 годзе насіў тытул герцага Энгіенскага.

175

Мой анёл! (фр.)

176

Аўтар мае на ўвазе старабеларускую мову. — Рэд.

177

Куранта (фр. courante, іт. corrente) — папулярны ў XVII стагоддзі французскі танец.

178

Мой дарагі дружа (фр.).

179

Дзякуючы мемуарам Шаваньяка падрабязнасці пра гэты выпадак дайшлі да нашых дзён.

180

Кашалёк або жыццё? (ісп.)

181

Нам яшчэ рана на нябёсы (ісп.).

182

Добра (ісп.).

183

Беражыся! (фр.)

184

Куды вас чорт нясе? (фр.)

185

Хто першы — той і мае рацыю! (лац.)

186

Інфамія (ад лац. infamia — ганьба) — пазбаўленне шляхецкага гонару, якім суправаджаўся прыгавор пра баніцыю — пазбаўленне грамадзянскіх праў і дзяржаўнай абароны за здзяйсненне асабліва цяжкіх злачынстваў.

187

Олівер Кромвель (1599–1658) — англійскі дзяржаўны дзеяч, палкаводзец, кіраўнік Англійскай рэвалюцыі, у 1643–1650 гадах — генерал-лейтэнант парламенцкай арміі, у 1650–1653 гадах — лорд-генерал, у 1653–1658 гадах — лорд-пратэктар Англіі, Шатландыі і Ірландыі.

188

О! Добра! (фр.)

189

Жозэф дзю Трамбе (1577–1638) — французскі палітычны дзеяч, быў на дыпламатычнай службе ў кардынала Рышэлье.

190

Двор цудаў (фр. La Cour des Miracles) — у Сярэднявеччы назва некалькіх кварталаў Парыжа, заселеных жабракамі, разбойнікамі і прастытуткамі.

191

Ох, панове! Вы мяне выратавалі!.. Дазвольце мне падзякаваць вам… (фр.)

192

Месье… я не зрабіў нічога такога, чаго б не зрабіў любы шляхціч на маім месцы, вы нічым мне не абавязаныя (фр.).

193

Фронда (фр. Ia fronde — «прашча») — шэраг антыўрадавых паўстанняў у Францыі ў 1648–1652 гадах. Атрымала сваю назву дзякуючы паўстанцам — тыя, узброіўшыся прашчамі, разбівалі вокны прыхільнікаў Мазарыні.

194

Карл Латарынгскі стрымаў слова — яго шлюб з Беатрысай Кюзанс адбыўся ў 1657 годзе.

195

Каралевіч Жыгімонт Казімір Ваза — адзіны сын караля Уладзіслава Вазы і каралевы Цэцыліі Рэнаты — памёр 9 жніўня 1647 года.

196

Пасля французскага зняволення і няўдалага ваеннага паходу на аўстрыйскай службе схільны да меланхоліі каралевіч Ян Казімір ў 1643 годзе вырашыў зрачыся свецкага жыцця, уступіў у ордэн езуітаў і стаў кардыналам.

197

Рускае ваяводства — у 1434–1772 гадах адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка Кароны Польскай у Рэчы Паспалітай з цэнтрам у Львове. Было створана на аснове зямель Рускага каралеўства.

198

Леапольд Вільгельм Аўстрыйскі (1614–1662) — эрцгерцаг Аўстрыі, імперскі фельдмаршал (1639), 46-ы вялікі магістр Тэўтонскага ордэна, у 1647–1656 гадах — штатгальтар Нідэрландаў.