Белая муха, забойца мужчын

1. Лiхтары i бэз

Напрыканцы мінулага стагодзьдзя па Менску блукала легенда пра дзявочую банду, удзельніцы якой цёмнымі вечарамі нападалі на хлопцаў, а часам і на дарослых мужчын ды зьбівалі іх на горкі яблык.

Росквіт іхнай злачыннай дзейнасьці прыпаў на травень, час падрыхтоўкі да іспытаў і той салодкай ляноты, ад якой дапамагае толькі абліваньне халоднай вадой і добрая прачуханка. Відаць, зламысьніцы даўно не зазнавалі ні першага, ні другога – такія ўжо норавы былі ў тагачасным горадзе Менску, горадзе, што імкліва занепадаў, учадзелы, чапурысты і чысты, як перад канцом сьвету, і не было на тых дзевак ні госпада бога, ні ўчастковага.

Удзень выдатніцы, актывісткі моладзевага саюзу, пакорлівыя дочкі законапаслухмяных бацькоў, пасьля школы яны вярталіся дадому, да яшчэ ня выпраўленых у крэматорыі памяці плюшавых мядзьведзяў і пуставокіх лялек на засланых ружовым канапах, апраналіся ў мяккія хатнія касьцюмчыкі пастэльных колераў, вячэралі з татам, мамай і малодшымі братамі, мылі посуд, рабілі хатняе заданьне – каб празь некалькі гадзін выйсьці, плячо ў плячо, з зарасьнікаў густога, наркатычна-духмянага менскага бэзу дзесьці ў суседнім раёне.

Цёмных сьцежак і дзікага кустоўя ў горадзе хапала. Бэз калыхаўся, і разам зь ім калыхаўся вусаты месяц у бяззорным менскім небе. Даўгія ногі ў туфліках на высокім, але не занадта, абцасе ўпэўнена ступалі на вышчарбленую плітку, на мігатлівы водсьвет далёкага ліхтара, на бесклапотны цень будучай ахвяры. Яны рабілі сваю справу моўчкі, толькі час ад часу са страшнай цемры ахвяра чула то ззаду, то збоку бомы прыглушанага, вельмі музычнага сьмеху, таго сьмеху, які адныя жанчыны страчваюць ужо на другі дзень пасьля вясельля, а іншыя захоўваюць на ўсё жыцьцё. Вядома, што жанчынам ня надта зручна біцца ў іхным нелягічным, прыдуманым мужчынамі абутку – але біцца і біць, як вядома, ёсьць рознымі відамі спазнаньня сьвету.

Пачыналася ўсё з дакладна разьлічанага ўдару вострым мыском паміж ног – настолькі ж моцнага, наколькі й нечаканага, бо не было ніводнай ахвяры, якая б спадзявалася на такую сустрэчу. Чалавек згінаўся ад болю, быццам яму раптам скруціла страўнік – што ж, бывае, жывоцік баліць, і добрыя самарыцянкі адразу ж прыходзілі на дапамогу. Наступны ўдар туфліка цэліў у жывот, трэці – у калена, чацьверты – у зубы, і чалавек складваўся далей, робячыся ўсё меншым і меншым у памерах, быццам партатыўнасьць была ў ягонай прыродзе. Калі зьменшаная да патрэбных маштабаў ахвяра падала на сьцежку, на яе абрынаўся ўжо сапраўдны град адточаных тычкоў, трапных высьпяткаў і вытняў. «Дзяўчонкі, за што?» – хрыпата крычала істота на зямлі, закрываючы адной рукою скрываўлены твар, а другою гулкія, нібы званы, яйцы, і спрабуючы адчайнымі рухамі ягадзіцаў адпаўзьці ў кустоўе. І рэдка калі дзявочы голас адказваў: «За Кацю», ці там «За Таню», ці «За Каханоўскую» – а калі і адказваў, то вакол чулася незадаволенае шыпеньне: помста ня мусіла мець ніякага голасу, апрача сьмеху, помста мусіла ісьці зь цемры, і быць няўхільнай і безаблічнай, як сама цемра.

Зрэшты, ахвяры часьцей за ўсё і самі здагадваліся, за што. І праглыналі сваё прыніжэньне, бо каму хочацца, каб пра яго хадзіла слава зьбітага дзеўкамі недарэкі: за ўвесь час, пакуль банда шчыравала ў розных раёнах, ніводная ахвяра не паскардзілася ня тое што ў міліцыю, але нават прыяцелям. Толькі некалькі настаўнікаў былі вымушаныя звольніцца з працы і пашукаць сабе больш бясьпечнага занятку, і сярод іх быў нават адзін немалады, жанаты чалавек з трыма дзецьмі. Каму зь дзяўчат ён мог перайсьці дарогу, ды настолькі, каб давялося ставіць сабе новыя зубы? Мо і невядомай нам Каханоўскай, якую неяк назваў «тупой жырнай каровай» перад усёй клясай. Але ж ён быў чалавек у гадах, і зь іхнай вышыні мог дазволіць сабе, скажам так, пэўную вольнасьць стылю! Да таго ж ён сам ім расказваў, што ў Індыі карова – сьвятая жывёла. Магчыма, расказваў занадта часта, бо сьмех пасьля гэтых словаў чуўся ўсё радзей, а потым і зусім занік. Ператварыўшыся ў дзіўны звон, прыглушаную музыку, якая гучыць з кустоў бэзу цёмнымі менскімі вечарамі.

Што да ахвяраў маладзейшага веку, дык яны прыходзілі раніцай у школу ў гераічных бінтах і, хаваючы вочы і заікаючыся, расказвалі неверагодныя і няўцямныя гісторыі. Ну, на тое яны і хлопцы, каб хадзіць з гузакамі, супакойвалі сябе пэдагогі. Галоўнае, што ўсе жывыя. І ніхто ня піша заяваў ні ў органы правапарадку, ні ў РАНА – толькі кантрольныя і дыктоўкі. Дзяўчаты пішуць больш пасьпяхова за хлопцаў, расьце цэлае суквецьце выдатніц. Хлопцам навука даецца цяжэй, але ж на тое яны і… І наогул, да свадзьбы зажывёт. І жывот зажывёт, і ўсякая рана зарасьцёт, зуб прайдзёт, жызьнь прайдзёт, цот-няцот, цот-няцот, цот.

Можа, яно й добра, што мужчынская гордасьць не дазваляла ахвярам паўзаемнічаць міжсобку хаця б раз, каб нарэшце аб’яднацца і ўваліць крыўдзіцелькам як сьлед, вылавіўшы іх па адной. Інакш справа магла б дайсьці да самай жорсткай вайны. А можа, на тое і быў хітры разьлік банды: ведаючы асаблівасьці гэтай гордасьці, зламысьніцы былі пэўныя, што ахвяры застануцца разьяднаныя і слабыя, як пінская шляхта, і бясьсільныя, як дзеці.

Нехта ўсё ж пусьціў пагалоску пра гэтых жудасных дзевак – перашэптам, перакурамі за школьным ганкам, апасьлівымі пераказамі легенда выйшла за межы адной школы і разышлася па ўсёй сталіцы. Хоць, магчыма, пастараліся і самі бандыткі, намякнуўшы пра свае прыгоды самым балбатлівым вучаніцам і прыгразіўшы ім расправай, калі яны назавуць хоць бы адно імя.

Трэба сказаць, што бацькі ўдзельніц банды спалі спакойна: іхныя дочкі ніколі не вярталіся дахаты пазьней строга прызначанага для іх дзявочага часу. Маткам не даводзілася ўзірацца ў цёмныя двары, сьлепячы свае вочы, у якіх скакаў нязгасны тэлевізійны агеньчык, і выціраючы кроў са сваіх вечна сырых сэрцаў. І айцы сямействаў ня мусілі раўці на дачок у вузкіх калідорах, што ўжо ноч даўно і «дзе-ты-швэндаешся-прастытутка-малая». Не, роўна ў абяцаны перад сыходам на шпацыр час дзяўчаты адчынялі дзьверы сваіх кватэраў і скідвалі з ног разьбітыя туфлікі. Свае станцаваныя чаравічкі. І, пачытаўшы на ноч праграмныя кніжкі, клаліся у свае ружовыя ложкі, пад позіркамі сваіх даўно ўжо халодных плюшавых мядзьведзяў і пастарэлых лялек, пацалаваўшы ўпотай постэр з выявай вусатага, як месяц, кінаактора, які ніколі, ах, ніколі не прыедзе ў іхны горад.

Колькі іх было, тых зламысьніц? Мо дзесяць-дванаццаць, а можа і меней, можа, гэта ўсё бэз вінаваты, ён заўжды ўсё перабольшвае, непралазны менскі бэз з ачмуральным жаночым водарам, чортаў куст, які таксама ўмее сьмяяцца, калі да яго дакранешся локцем на бязьлюднай вечаровай сьцежцы; можа, гэта ягоная прысутнасьць стварала ілюзію шматлікасьці банды. А дзеўкі ў гэтай зламыснай кампаніі былі як на падбор: бляндынкі і брунэткі, пульхныя і хударлявыя, як мадэлі, маленькія, празрыстыя, як рэдкі від жабянятаў, і высачэзныя, падобныя да скандынавак жанчыны ў целе, пра якіх і ня скажаш, што яны яшчэ школьніцы, такіх у войска бяруць, не раздумваючы, і ў жонкі бяруць, і ў касманаўты, і ў міліцыю, і на цёмныя справы ў сьветла-шэрую ад брудных ліхтароў імглу.

Банда шчыравала месяцы тры, ня болей – яна так і засталася няўлоўнай, засталася белымі калготкамі на першым таполевым сьнезе. Здаецца, менавіта так, «белымі калготкамі», з жывёльным жахам перад усім жаночым, называлі мітычных прыбалтыйскіх снайпэрак расейскія акупанты на Каўказе. Напады скончыліся, нібыта і не было разьбітых вострымі абцасамі вуснаў і адточаных тычкоў пад рэбры ды трапных вытняў па самых гордых мужчынскіх месцах. Зразумела, чаму: не таму, што кожная школа некалі канчаецца, і не таму, што некаторыя жабяняты ператвараюцца ў скандынавак, а некаторыя скандынаўкі ў афрыканскіх рабыняў, і не таму, што неўзабаве зьявіліся мабільнікі, а сьвятла ў горадзе стала болей, чым бэзу. І не таму, што менскі месяц згаліў вусы – бо ў яго іх і не было, тых вусоў. А таму што кожная сапраўдная гісторыя мусіць скончыцца нічым, каб пакінуць месца для новай, яшчэ больш сапраўднай. Толькі так яна мае шанец ператварыцца ў легенду.

2. Млявыя мэлянхолiкi

Аповед пра тую дзявочую банду я пачуў ад знаёмага паэта У. Л. Мы сядзелі зь ім і ягонай жонкай-перакладчыцай у самай знакамітай менскай кавярні, яны пацягвалі віно, я – каньяк, быў вечар, і кавярня запаўнялася, як пясочны гадзіньнік. І хоць аповед быў зусім кароткі, бо гаварылі мы, уласна кажучы, зусім не пра гэта – маё ўяўленьне адразу ж дамалявала ўсе падрабязнасьці, і легенда ўспомнілася так ясна, быццам я сам быў яе ўдзельнікам. Я сапраўды чуў яе ў дзевяностых, калі праходзіў пэдпрактыку ў адной зь менскіх школаў. Школа была на самым краі гораду, і таму ўсе чуткі даходзілі да нас у апошнюю чаргу.

Я ўспомніў ня толькі гісторыю, але і самае важнае. Што ў той час, калі яна адбывалася, мне дужа карцела зрабіцца яе пэрсанажам.

Хацелася хаця б раз апынуцца на месцы ахвяраў – і адчуць боль і асалоду дзявочай жорсткасьці. Але тады я іх не зацікавіў – тых велічных і сьмяшлівых зламысьніц. Калі я вучыўся ў школе, мяне білі толькі мужчыны – і я біў толькі мужчын. Я цэліў у вочы і скулы, вырываўся, падаў, падымаўся, глытаў соплі і кроў, задыхаўся і зноў лез у бойку. А мне хацелася ляжаць, сагнуўшыся, і стагнаць. Гаварыць пра боль на ягонай мове.

А цяпер я быў ужо зусім дарослы чалавек, пазбаўлены школьных страхаў і комплексаў, мазахіст і садыст ува мне даўно здаліся на міласьць млявага мэлянхоліка – і тым ня менш, седзячы ў той кавярні, я азірнуўся ў нейкім трывожным захапленьні.

Я заўжды верыў у гэтую наіўную, настоеную на адвечных мужчынскіх страхах легенду – і цяпер абводзіў вачыма людзей навокал. Кожны зь іх мог быць у свой час ахвярай дзіўнай банды, якая некалі пайшла насуперак законам сьветаўладкаваньня і ўрэшце сышла за мяжу часу, як махноўцы за Прут, так і ня здаўшыся, так і ня стаўшы на калені, так і не запэцкаўшы сваіх белых калготак. Кожная з тых жанчын, якія сноўдалі цяпер вакол нас з келіхамі і філіжанкамі, выпадкова кранаючы рукавом маё плячо, абдзімаючы ветрам сваіх прыгожых рухаў патыліцу, магла быць там, на цёмных сьцежках Менску часоў апошняга fin de siècle, магла быць той, якая рабіла першы, дакладна вымераны ўдар. Той, якая сьмяялася ў прыцемках, з асалодаю аддаючыся сваёй празе помсты.

На нейкае імгненьне я нават адчуў, што мы ўсе тут, у кавярні, паяднаныя гэтай легендай і дагэтуль зьвязаныя клятвай маўчаньня, што мы толькі робім выгляд, што занятыя іншым, а насамрэч кожны з нас чакае, што будзе далей. Таму што мы баімся, што ўсе даведаюцца пра нашыя сапраўдныя ролі ў гэтай даўняй гісторыі. Пра тое, хто быў ахвярай, хто нападнікам, хто разносіў чуткі, а хто проста баяўся выходзіць адзін увечары ў сквэр. І жыць, як раней, будзе ўжо немагчыма. Бо ў маім узросьце пачынаеш неяк баяцца за сьвет. Ёсьць рэчы, якія лепей ня ведаць.

А яшчэ такія думкі вельмі мяне ўзбудзілі. Не маглі не ўзбудзіць – бо кожная зьмена роляў і ракурсаў заўжды пякуча хвалюе, як мужчын, так і жанчын, і варта ёй хаця б крышачку зацягнуцца, гэтай зьмене, гэтай гульні, бо гульня і ёсьць пераменай роляў – і ўзьнікне жаданьне дагуляць да канца. Ды што там ролі – адной зьмены ракурсу ўжо цалкам хапае. Мы любім глядзець на жанчын зьнізу, так яны выглядаюць зусім інакш – і ўзбуджаюць мацней, чым калі мы бачым іх зьверху, як звыклі бачыць. Мы шалеем, уяўляючы сабе белыя калготкі, мы хочам пабачыць на гэтых беласьнежных каленях брудныя пляміны. Мы баімся іх – і хочам. Нас вабіць гэтая цемра на тварах і танец злых ног, мы прагнем быць зьбітымі, бо хочам быць вінаватымі, а гэта нам забаронена.

Услухоўваючыся ў разьмераны шум галасоў, вывучаючы людзей, што нясьпешна пілі, нэрвова шаргаталі мэню, сьмяяліся і жартавалі, зь нейкай пакутай зазіраючы адно аднаму ў твары, я падумаў, што ўсё ж люблю іх. Мяне да іх цягне, а іх да мяне – быццам і праўда нас усіх зьвязвае нейкая гісторыя, і мы ня ведаем, як пазбавіцца ад яе магіі. Ня надта прыстойная гісторыя. Я глядзеў за тым, як яны пакрысе напіваюцца, як на розных хуткасьцях ап’яненьня нясуцца да паўночнай гадзіны, і халодны сівер самоты ўжо чакае іх ля ўваходу, куды яны выбягаюць пакурыць. Яны трымаюцца за парэнчы, чапляюцца за рукі каханых, яны імкнуцца не адыходзіць занадта далёка ад кавярні. Я зразумеў, усё яшчэ пад уладай той гісторыі, што нікуды мне ад гэтых людзей не ўцячы. І што я ім насамрэч зайздрошчу – іхнаму ўменьню забываць і ўдаваць, што мы ўсе жывем паасобку.

З гэтым пачуцьцём зайздрасьці, з думкамі пра менскі бэз і белыя калготкі, з каньяком, які ўсё яшчэ грэў мне кроў, я расплаціўся, разьвітаўся з У. Л. і ягонай жонкай і рушыў дадому. Той успамін пра дзявочую банду яшчэ доўга не выходзіў ў мяне з галавы.

А галава ў мяне, калі шчыра, дзіўная. У ёй увесь час глуха гучаць падслуханыя сям і там гісторыі, зь юнацтва мне мрояцца нейкія зáмкі, ды старыя мапы, ды заседжаныя мухамі фатаздымкі, ды рэчы, гаспадары якіх даўно адышлі ў лепшы сьвет, ды ўсялякія выспы, ды памерлыя мовы, ды чужыя гарады, праз туман якіх мне абавязкова трэба пабачыць сябе, інакш я не магу заснуць. Не галава, а блышыны рынак. Іншыя ў маім узросьце ўжо абавязкова чымсьці камандуюць, камусьці загадваюць – а я ўсё кудысьці не туды, і чуецца мне нешта ня тое. А зіма ўсё ніяк ня скончыцца. А рана на Йвана. А ў нас сягоньня кошка. А захочаш бегчы – няма куды. А тралейбус едзе штуршкамі, рыўкамі, а тралейбус галоднымі вые ваўкамі, а сядзеньні цьвёрдыя, быццам камень, сьпіны мяккія, як зямля…

Праз тры месяцы я захварэў на запаленьне лёгкіх і мне зрабілася не да ўспамінаў. У. Л. з жонкай зьехалі ў Вільню, кавярню купілі нейкія масквічы, і яна пакрысе апусьцела. Сьвет зноў стаў бясьпечны і знаёмы, ніякіх учора і заўтра, толькі сёньня, кожны дзень сёньня, у якім трэба было неяк захоўваць раўнавагу – на гэта ішлі ўсе сілы. Ці мог я падумаць тады, што неўзабаве мне давядзецца зноў успомніць тую гісторыю зь дзевяностых? І – хто б мог падумаць – даведацца яе працяг.

3. Падарожжа пачынаецца

З таго часу, калі дзеўкі-мсьціўцы тэрарызавалі сталіцу, мінула больш за пятнаццаць гадоў. У Менску адбылося вельмі шмат розных вялікіх і малых падзей, падзеі былі запісаныя ў кнігі, кнігі забытыя – хто цяпер чытае кнігі? Вялікія падзеі зьмянілі горад і людзей у ім. А большасьці з малых падзей сапраўды ніхто не заўважыў – бо вядома: каб на нейкую падзею зьвярнулі ўвагу, каб яна засталася ў памяці, трэба, каб яе галоўным героем быў мужчына, каб усё круцілася вакол мужчыны, каб мужчына быў яе рухавіком, прычынай або наступствам. Каб ён прынамсі валяўся пад нагамі, самы захудалы, самы нікчэмны, але валяўся – мужчыны ўсяму надаюць сэнс.

Таму ніхто, абсалютна ніхто не пераймаўся, калі аднойчы летняй раніцай, якую менскія мэтэаролягі па сваёй завядзёнцы не пасьпелі падрыхтаваць як сьлед, і яна атрымалася крыва, коса, з дробным дажджом і дурнымі прадчуваньнямі, з пад’езду аднаго з дамоў ля Палаца Барацьбы выйшла жанчына без парасона, у белай, занадта белай сукенцы, з чорным заплечнікам, і рашуча рушыла да прыпынку. На сваім шляху яна не сустрэла ніводнага мужчыны, бо, ясная рэч, усе яны былі або на працы, або на вайне, або ў гаўне. Карацей, рабілі гісторыю.

Жанчына ішла так рашуча, быццам ведала, што дождж неўзабаве скончыцца.

А сукенка была крыху ніжэй калена.

А пад мокрай сукенкай хаваліся цені бялізны, як пражылкі пад тонкай скурай.

І было холадна, і сядзеньні ў тралейбусе былі цьвёрдыя, быццам камень, сьпіны мяккія, як зямля…

Але ў той жанчыны ў белай сукенцы сьпіна была цьвёрдая. Занадта цьвёрдая. Бо на гэтай сьпіне вісеў заплечнік. І кожны, хто дакранаўся да яго – міжволі, выпадкова або наўмысна, бо для чаго яшчэ існуюць тралейбусы – кожны, хто дакранаўся да заплечніка, адчуваў дзіўны холад і цьвёрдасьць. Адчуваў пад тканінай чорны мэтал.

Жанчына з заплечнікам была чымсьці падобная да інсэкты са складзенымі крыламі. Да нейкай белай мухі з чорным верхам. Яна даехала ў тралейбусе да Дому друку, спусьцілася ў мэтро, і вось ужо ахоўнік глядзіць на яе з падазрэньнем, бо надта ўжо цьвёрдай падаецца яе сьпіна ягонаму спрактыкаванаму воку, але яна ўсё далей і далей ад яго, жанчыну ў белай сукенцы зносіць цячэньнем эскалятара, крылы намоклі ад поту, вось яна ўжо ўпырхвае ў вагон, а ахоўнік усё думае, усё разважае, ці не праверыць яе, ці не прымусіць зьняць чорныя крылы, белую сукенку, тонкую скуру і ўсё, што пад ёй. «Что в рюкзаке?» – спытаўся б ён, і яна адказала б: «Белыя калготкі». Ён хацеў бы, каб яна так адказала. Ён баіцца, баіцца і не наважваецца. Тугі, даўгі роздум, быццам гэты дзядзька заржавелы кран адкручвае.

У злым, непрыветным мэтро жанчына прыяжджае на вакзал. На скрыжаваньні стаяць шафёры маршрутак, шукаюць пасажыраў: «Мир, Кореличи, Новогрудок!Мир, Кореличи, Новогрудок!» – гучна паўтарае адзін, быццам выкрыквае першамайскі лёзунг. Але жанчына ідзе далей, да стаянкі.

Там яе ўжо чакае аўтобус. Вельмі важны аўтобус. Экскурсійны аўтобус гэтай гісторыі. На лабавым шкле – рэкляма, што запрашае наведаць нядаўна адрэстаўраваны замак на захадзе краіны. Кіроўца зь цёмнай душой, у кашулі з кароткімі рукавамі, з таннай цыгарэтай у зубах. Трыста тысяч плюс грошы на абед, плюс чаявыя экскурсаводу, які чакае ў тым самым замку. Жанчына ў белай сукенцы зайшла апошняй, неўпрыкмет пераміргнуўшыся з кімсьці, зьняла заплечнік, уладкавала паміж ног, пагладзіла, як сабаку… Воляй лёсу ў гэтым аўтобусе сяджу і я. Вось я апускаю вочы ў кніжку. Нехта чхае. Уключанае на ўсю моц радыё абяцае навальніцу – і па аўтобусе, як яе прадвесьце, праходзіць ледзь чутны незадаволены ўздых.

«В восемь вечера будем дома», – з наўмыснай, перабольшанай ахвотаю адказвае на нечае пытаньне жанчына з турбюро. Яна сядзіць каля кіроўцы і ніяк ня можа нас палічыць. Раз, два, тры, чатыры… Пяць. І спачатку: раз, два, тры…

Яна памыляецца. Мы ўсе памыляемся, пасажыры дурнога, але вельмі важнага аўтобуса, які зьбіраецца выехаць дажджлівай раніцай з шэрай сталіцы. Апрача жанчыны ў белай сукенцы, якая глядзіць проста перад сабой, і ніхто пакуль што не зьвяртае на яе ўвагі. Толькі я – бо даўно пазнаў яе, але ўдаю, што бачу першы раз. Ёсьць жанчыны, якіх лепш ня ведаць.

Тое, што яна тут, не прадвяшчае нічога добрага. Яшчэ ня позна выйсьці, яшчэ ня позна вярнуцца дамоў і ня браць удзелу ва ўсім гэтым. Даць магчымасьць іншымрабіць Гісторыю. Іншым – гэта значыць мужчынам. Іх у аўтобусе хапае. Вось хаця б гэты, на выгляд – іншаземец. Ён падазрона ўзіраецца ў акно. Ён чагосьці баіцца… Аўтобус паволі выбіраецца з натоўпу нэрвовых людзей і мёртвых дамоў. Нібы навобмацак, грузнавата, але ўпэўнена аўтобус выяжджае на шашу. Аўтобус вязе нас у Замак.

Жанчына ў белай сукенцы, зьніадкуль, раптоўна, з майго цёмнага юнацтва… Адзіны знаёмы мне твар. Гэта цяпер я магу расказаць пра кожнага з пасажыраў так падрабязна, быццам яны ўсе былі ў мяне на споведзі. А тады я меў свае пляны. Блышыны рынак у галаве разгортваўся, раскладваў тавар, заляжалыя, смутныя думкі. Як толькі я заняў сваё месца, вакол маёй галавы быццам бы ўтварыўся празрысты шар, і адтуль, з глыбіні гэтай сфэры, я, прыплюшчыўшы вочы, назіраў за пасажырамі, думаючы пра сваё. Але пра мае пляны пазьней. Мы ўсе тады мелі пляны. Але толькі адзін зь іх быў увасоблены ў жыцьцё.

Потым, калі ўсё скончыцца і вінаватыя будуць пакараныя, а героі атрымаюць заслужаныя ўзнагароды і сьціплыя кампэнсацыі, нас пералічаць. Нас палічаць да апошняга, дакладна і строга, і высьветліцца, што адным цудоўным днём у замак, дзе і так хапала народу, увайшло дзевятнаццаць чалавек. А дакладней, дзесяць, бо жанчыны ўсё ж не зусім людзі, ці ня праўда? Але пакуль што яны яшчэ ня выйшлі з аўтобуса, яны яшчэ нясуцца насустрач цёпламу дню, які не прадвяшчае нічога, апрача навальніцы. Самы час прыслухацца да іхных размоваў, пагатоў замак ужо зьявіўся на даляглядзе. Яшчэ хвілін пятнаццаць, і яны будуць на месцы. Жанчыны пераважна маўчаць, мужчыны вядуць нясьпешныя размовы. Пра палітыку, пра культурна-гістарычныя каштоўнасьці, пра жывёлаў, пра грошы і, вядома, пра жанчын. Пра што ж ім яшчэ гаварыць? І пра што маўчаць?

Іх досыць шмат – але ў аўтобусе ёсьць вольныя месцы. Значыць, экскурсія па нядаўна адрэстаўраваным замку не карыстаецца шалёнай папулярнасьцю. Пасажыры круцяцца на сядзеньнях, іх цягне адно да аднаго, але пакуль што праклятая прыстойнасьць не дае ім разьняволіцца да канца. Іх можна параўнаць зь дзецьмі, гэтых людзей, якія вырашылі прысьвяціць свой выходны дзень падарожжу ў Краіну замкаў – патрацілі грошы, няшмат, але патрацілі, перакананыя, што яно таго варта. Яны ўсьміхаюцца, яны яшчэ цнатлівыя, яны яшчэ ня ведаюць, што іх чакае, але ўпэўненыя, што ўсё, усё будзе добра. Што зь іх атрымаецца? Кім яны вырастуць, падняўшыся з сваіх наседжаных пранумараваных месцаў? Кім увойдуць у замак?

Паглядзім.

А лепш паслухаем. Замак усё бліжэй. І радыё ўжо даводзіцца перакрыкваць, бо акурат цяпер на ўвесь аўтобус гучыць бадзёрая кампазыцыя, апрацоўка народнай песьні пра Ганну. Песьні, якую нельга не задушыць, не забіць, а можна толькі даслухаць да канца:

Дурнаватая, калі падумаць песьня. Ня наша. Было ў ёй нешта штучнае, нешта фальшывае. Але яе лічылі народнай, а народнае ня можа быць ні фальшывым, ні дурнаватым.

Запомні гэта, чытачу.

4. Краiна замкаý

Здалёк Замак быў падобны да агромністай галавы індзейца, якая прымружыла вочы і ашчэрыла зубы.

«Вам, пэўне, гэта ўсё нецікава, – пераконваў свайго суседа чалавек у цёмных акулярах. – Уяўляю, як вам сьмешна, хаха. Вось у вас у Аўстрыі – гэта замкі. Сапраўдныя бургі, аўтэнтыка, з фэадальных часоў! А ў нас? Усё фальшыўка, імітацыя!»

Аўстрыяк жаласьліва ўсьміхаўся і выстаўляў наперад далонь. Ён не разумеў ані слова. Ён хацеў занурыцца ў сваю брашуру, якая тлумачыла яму на мясцовым, досыць сярдзітым дыялекце ангельскай мовы, што Беларусь стала членам ЮНЭСКА ў 1954 годзе і што нацыянальнай жывёлай гэтай краіны ёсьць бізон. Апрача таго, брашура паведамляла, што захаваньне гістарычнай спадчыны – гэта абавязак кожнага грамадзяніна і найважнейшы дзяржаўны клопат.

Аўстрыяк ня ведаў, што такое ЮНЭСКА. Ён прыехаў сюды, каб знайсьці якую-небудзь недарагую рускую жанчыну і прывезьці яе дамоў да наступленьня зімовых халадоў. Зімовыя халады яго пужалі. Расказвалі, што некалі тут замярзалі жыўцом цэлыя арміі. Аўстрыяк быў уражлівым чалавекам – вось і цяпер, у самы разгар лета, седзячы ў гэтым аўтобусе, дзе ўвесь час грала аглушальнае радыё, а чалавек побач зь ім траскатаў, як бразыльскі футбольны камэнтатар, аўстрыяк уяўляў сабе бясконцую чараду ледзяных салдатаў, замерлых уздоўж дарогі. Салдатаў, якіх зацярушвае дзікая славянская завея. А недарагія жанчыны, якіх хацелі ўратаваць тыя ваяры, бегаюць паўголыя па сьнезе, рагочуць і ганяюць бізонаў. І кожная ведае, што ў 1954 годзе іхная краіна ўступіла ў гэтае загадкавае ЮНЭСКА.

Жанчыну ён, здаецца, знайшоў – толькі наконт кошту пакуль не дамовіўся. І яна, не сказаўшы пакуль ні «так», ні «не», выправіла яго сюды. Абвясьціла, што яму трэба абавязкова зьезьдзіць у іхны беларускі замак, інакш яна пакрыўдзіцца. ЮНЭСКА – сказала яна, падняўшы палец угару. Што ўсё ж значаць гэтыя шэсьць вялікіх, як праваслаўныя купалы, літар? – раздражнёна падумаў аўстрыяк. І як іх маглі туды ўзяць, у тое ЮНЭСКА, зь іхнымі бізонамі, зь іхнымі халадамі, іхным страшным альфабэтам? І што, дзеля ўсяго сьвятога, хоча ад мяне гэты надакучлівы сусед, у якога так непрыемна пахне з рота?

А чалавек у акулярах не пакідаў яго ў спакоі: «Яны кажуць: Краіна Замкаў! Ня бачылі? Так і пішуць: Беларусь – Краіна Замкаў! Хаха».

«Хаха», – паўтарыў умольна аўстрыяк, зноў выставіўшы наперад далонь – але марна.

«Краіна Замкаў! – пагардліва крэкнуў неадчэпны сусед. – А іх тут раз-два і… Ну Мір, ну Нясьвіж, яшчэ парачка, ну і гэты, куды мы едзем, не хачу называць… Усё. Кажу вам: рэальна ўсё! Дый тое, зараз пабачыце – пасьля рэстаўратараў там жывога месца не засталося. Ня замак, а, выбачайце, ахвяра аборту!»

Ён пераможна азірнуўся і абвёў вачыма іншых пасажыраў, якія старанна рабілі выгляд, што ня слухаюць.

«Дык а чаго ты на экскурсію едзеш, калі ахвяра? – нарэшце ляніва запытаўся нехта ззаду. – Сядзеў бы дома».

«Вот народ, всё б своё обсирать, не могу», – адразу ж сказала нейкая Жанчына ў Зялёным, не адрываючы позірку ад акна.

Над замкам вісела хмара, праколатая тонкім сонечным променем. І прамень апускаўся да самай замкавай вежы, і там, дзе ён дакранаўся да яе, лунала дзіўная сьвецень.

«А я ганаруся нашай краінай», – тонкім голасам сказаў чалавек са значком і падняўся зь месца. Нехта запляскаў, іранічна, павольна, з адцяжкай.

«Вы ў аўстрыяка спытайце!» – чалавек у акулярах паказаў пальцам на свайго суседа, які цяпер вымушаны быў жаласьліва ўсьміхацца ўсяму аўтобусу. Аўстрыяка ўважліва разглядзелі, нехта нават азірнуўся, каб паціснуць яму руку.

«А что этот австрияка? Его дедуля здесь, видать, в свое время наделал делов, – сказаў мужчына з вусамі, пра якога з дакладнасьцю можна сказаць, што ў яго ёсьць дача ў пасёлку для адстаўных вайскоўцаў. – Австрийцы тоже в вермахте служили, забыли, а? Ещё и добровольцами записывались. Семьдесят лет родину после них отреставрировать не можем. А что, не так? Пусть расскажет».

«Господа! – з дакорам прамовіла жанчына з турбюро, якая сядзела ля дзьвярэй. – Господа, вы же взрослые люди! Мы уже почти приехали!»

Цёмна-чырвоныя муры, забытыя на жоўтым узгорку, цені на іх, хуткія, бясшумныя, як манахі – падбіраюць крысьсе, апускаюць капюшоны, таропка прашмыгваюць ля самай зямлі. Кажуць, яны пражылі разам ужо шэсьцьсот гадоў: гэты замак, гэтая хмара, гэтае сонца.

Недзе мы такое ўжо бачылі. У нейкім навукова-папулярным сьне.

«Девушка, а вы одна едете? – нахіліўся да маўклівай дзяўчыны ў белым вясёлы, страката апрануты барадаты бляндын, які глядзеў на яе ўсю дарогу. – Давайте я ваш рюкзак…»

Яна зірнула яму ў вочы і ўсьміхнулася, але прамаўчала. Усьмешка яго падбадзёрыла.

«Я говорю, давайте я ваш рюкзачок того, – навісаў ён. – Того, на полочку».

«Зачем?» – спытала яна, зноў ўсьміхнуўшыся. Тонкая, застылая, пазычаная ўсьмешка, але бляндынчык падняўся зь месца, расправіў плечы, ухапіўся за паліцу дзьвюма рукамі, быццам хочучы на ёй падцягнуцца.

«Ну, а чего вы сидите, это самое, как мужик, ноги расставили, – сказаў ён, аблізнуўшы вусны. – Вам же мешает, я ж вижу. Я за вами, это самое, всю дорогу слежу, глаз отвести не могу».

«Зачем?» – зноў запыталася яна, абыякава акінуўшы позіркам ягоны мясісты, ружовы, са сьветлай шчэцьцю твар, які падсоўваўся ўсё бліжэй. Цяпер яна адчувала ягоны подых – зацікаўлены, грубы, жывы, сьвежы.

«Потому что вы на бабочку похожи, – засьмяяўся ён, агаліўшы зубы, кожны зь якіх запрашаў да агульнага сьмеху, а далей ужо как пайдзёт. – Не обижайтесь, девушка. Вас как зовут?»

«На бабочку? Почему?» – спытала яна, адвярнуўшыся, гэтым разам без усьмешкі. Яе суседка ела бляндына вачыма.

«Что вы всё зачем да почему? – пакрыўджана прамовіў ён. – Вы держитесь ко мне поближе, говорят, в Замке привидения водятся. И подземные ходы есть. Тёмные такие… Не верите, спросите у нашей главной. Эй, госпожа как вас там! Госпожа Оцецкая!»

Галава індзейца набліжалася. Вось ужо і птушак на мурах відаць, і шырока разяўлены рот – туды яны пойдуць паслухмянай чарадою, дастаючы з кішэняў і торбаў свае тэлефоны, разгортваючы далоні, як бутэрброды. Чаму індзеец, якія індзейцы? Мо таму, што прозьвішча жанчыны з турбюро і праўда – Ацецкая, амаль што Ацтэцкая, у яе на бэджы напісана, а мо таму, што назва найбліжэйшай да Замку вёскі, якую яны нядаўна праехалі, Мэскаліны – так мне прачыталіся гэтыя няшчасныя Міхаліны, белыя літары, якія мільганулі на сінім указальніку, як аблокі на кавалку абваленага неба. І навокал нейкая Ацтэччына, ацалелая ў вірах рэканструкцый і аграрных мадэрнізацый. Белыя камяні, неба колеру мачанкі, праз трыста мэтраў ужо сіняе, звонкае, бы напятае, і ўзьбітыя на яго ўзорчатыя ўзгоркі, і ўзгадкі, быццам ты тут ужо бываў некалі, у мінулым жыцьці.

«Привидения? Не забегайте вперед, вам все расскажут и покажут», – нэрвова сказала жанчына з турбюро, узіраючыся ў неспакойнае неба над замкам.

«Не хотите говорить, как зовут, буду вас Почемучкой называть», – махнуў рукой бляндын і сеў на сваё месца, драпежна выставіўшы падабродзьдзе. «Что за девушки пошли, бабочки им не нравятся, – зьвярнуўся ён да мяне. – А кто нравится? Мухи? Ничо. Все равно поймаем и определим, куда надо, в замке темных закоулков на всех хватит, скажи, Почемучка?» – і ён падміргнуў мне: як мужчына мужчыну. І я чамусьці падміргнуў яму ў адказ. Як мужчына му.

«Прывідзенія… – зноў накінуўся на аўстрыяка чалавек у акулярах, які ўважліва сачыў за размовай. – Усе вушы прагудзелі гэтай Ганнай. Вось у Баварыі я разумею – прывіды. Я быў, я бачыў. Вось, скажам, Нойшвайнштайн. А тут панавыдумляюць… Прывідзенія. Усіх прывідаў даўно бальшавікі да сьценкі паставілі. І Ганну гэтую вашую… Вось у Аўстрыі – вось там прывіды. А ў нас? Мазгі тлумяць беларусам. Каб толькі грошы плацілі ні за што. Турбюро… Не, ну скажыце ім, як еўрапеец? Вам, пэўне, гэта ўсё сьмешна, хаха».

І ён фальшыва засьмяяўся, тыцнуўшы аўстрыяка ў бок.

«Он же вас не понимает, – ня вытрымала Жанчына ў Зялёным. – Вы ему по-английски хотя бы скажите, а то совсем утомили человека».

Чалавек у акулярах пагрозьліва абярнуўся ў яе бок: «А вы мне рот не затыкайце! Я на сваёй зямлі і заўжды і з усімі размаўляю на роднай мове! А не падабаецца – едзьце ў сваю Маскву! Няма чаго швэндацца па нашых старажытных замках!»

Аўстрыяк закаціў вочы. Яму хацелася, каб гэты дзень як мага хутчэй скончыўся. Навошта яна замовіла яму гэтую экскурсію? Яны яшчэ не даехалі да Замку, а ён ужо стомлены, як пасьля месяца працы ў офісе. Мо яна працуе ў турыстычным агенцтве, яго нявеста? І проста зарабіла на ім? Дый ці можа ён назваць яе нявестай? Тут нікому нельга верыць. А сусед працягваў: незнаёмыя, хуткія, няўлоўныя, крыўдлівыя словы.

«У чалавека мова, як і маці, адна! – павучальна і строга сказаў чалавек у акулярах. – Вось так, спадарыня. Шкада, што ня ўсе гэта разумеюць! Іншых моваў нам ня трэба! Вас ніхто па-беларуску размаўляць не застаўляе! І вабшчэ: можа, ён так нашу мову вывучыць. А што?»

Тут ужо бляндын ня вытрымаў і зарагатаў, дакрануўшыся да пляча дзяўчыны ў белай сукенцы: «Представляю себе: белорусскомовный австриец! Бульба, драник, данкешон!»

Усьміхнуўся нават адстаўны вайсковец, патузаў вусы. І зірнуў употай у водсьвет на тэлефоне, заклапочана, нецярпліва.

Ніхто, апрача мяне, тады гэтага не заўважыў. А я добра запомніў ягоныя вочы: у кожным па пляне, вялікім пляне, якія трэба абавязкова зьдзейсьніць.

Ня толькі ў аўтобусе, але і ва ўсёй краіне ніхто ня ведаў, што адстаўнік працаваў на адну вельмі важную фірму ў суседняй дзяржаве. Можна сказаць, што і на саму суседнюю дзяржаву – але можна і не казаць, здаравейшы будзеш. Праца была непрыкметная, але дужа сур’ёзная. Роўна а другой у Замак прыйдзе чалавек зь Міхалінаў. Таксама дачнік – да якога ў нашага адстаўніка была важная справа. Яны мусяць спаткацца недзе ў ценю замкавых муроў, загаварыць, нібы выпадкова, пра кошты на дачы, пра надвор’е, пра рыбалку. І застацца ў прахалодным закуточку сам-насам, калі экскурсія рушыць у сутарэньні. Такі ў іх быў плян. Ім шмат трэба было абмеркаваць. І калі ўсё ўдасца і сыдзецца, заўтра а чацьвертай раніцы на няіснай, але праведзенай на мапах усходняй мяжы пачнецца рух. Ранішняя смуга запахне выхлапнымі газамі, з памежнага лесу вызірнуць вострыя насы браніраваных істотаў, самалёты перасякуць нябачны паветраны бар’ер за адну сэкунду. На шашы і тых незьлічоных дарогах, якія ўпадаюць у яе паўнаводную, бэтонную плынь, зьявяцца грузавікі з надпісам «Люди». Калі ўсё ўдасца і сыдзецца, калі Там «далі дабро», а Тут гатовыя яго прыняць – тады заўтра пачнецца вялікі, ранішні, імклівы і незваротны рух. Рух жалеза і здаровай, маладой чалавечыны. Рух на Захад.

А можа, нічога і не пачнецца. Можа, выступленьне перанясуць на восень. Ці зусім адменяць. Усё залежыць ад таго, якой будзе сёньняшняя сустрэча. Сустрэча двух непрыкметных адстаўных дачнікаў, пажылых, але маладжавых мужчын, якія пасадзілі, вырасьцілі і пабудавалі, але не парушылі прысягу.

«Што ж вы не фатаграфуеце? – зласьліва ўсклікнуў чалавек у акулярах, тыцкаючы пальцам у акно аўтобуса. – Га, спадарства? Што яны не фатаграфуюць? – ён зноў павярнуўся да аўстрыйца. – Бо ім сорамна! Стыдоба! Хіба гэта замак? Гэта ж павільён Беларусьфільму нейкі! Дзе аўтэнтыка? Зірніце на муры! Эх!»

Чалавек у акулярах пашукаў, куды плюнуць, не знайшоў і зьняў акуляры, уклаўшы ў гэты жэст столькі пагарды, што ўсе і праўда абурана адвярнуліся да вокнаў.

«Вы на іх не крыўдуйце, – дабрадушна сказаў хтосьці па-нямецку, і аўстрыяк узрадавана пацягнуўся на гэты ратавальны голас. – Яны, па сутнасьці, вельмі добрыя людзі. Проста гавораць часьцей, чым трэба. Вы і праўда аўстрыец?»

Аўстрыяк павярнуўся. Добразычліва ўсьміхаючыся, на яго глядзеў тоўсты чалавек у кепцы. Яны бачыліся на вакзале, калі пакідалі сталіцу – таўстун спачатку піў піва, а потым заснуў, і вось цяпер сьвежы, румяны, заспаны, як кавалак сьвініны, ён глядзеў на аўстрыяка і прамяніста ўсьміхаўся.

«Хольгер, – працягнуў ён пульхную руку. – Хольгер Кунцэ, з Гановэру».

«Рудзі Шпэцль, – з палёгкай паціснуў руку аўстрыяк. – З Грацу. Не, усё добра. Ужо добра. Я ведаў, куды еду. Але трохі не разьлічыў сваіх сілаў».

«Прыехалі па жонку? – усьміхнуўся з разуменьнем Кунцэ. – Я так і падумаў. Першы раз я таксама прыехаў з гэтай мэтай. На жаль, ня склалася. Мяне падманулі. Так проста, быццам гэта быў такі мытны збор. Але я не расчараваны. Урэшце, мне заўжды падабаліся прыгоды, а дзе іх яшчэ шукаць? На Балканах небясьпечна, там заўжды было небясьпечна, калі едзеш адзін. У Альбаніі? Не, дзякуй! Тут бліжэй і прасьцей дамовіцца. А тое, што тут можна знайсьці харошую бабу… Магчыма, раней так і было. Але ўсё даўно ўжо зьмянілася».

«А мне казалі, што тут толькі сьвісьні», – расчаравана прамовіў Шпэцль.

«Хто казаў? Трэба сур’ёзьней ставіцца да крыніцаў, – засьмяяўся Кунцэ. – Гэта быў твой сусед? Давай на ты, ок?»

«Згода, – зьдзіўлена сказаў Шпэцль. – Так, сусед. Як ты здагадаўся?»

Дома, па той бок мяжы, ён ніколі б не дазволіў сабе вось так хутка, з паўабароту, завесьці гэткую шчырую гутарку. Нават каб пагаварыць з суседам – а той быў неблагі чалавек, з мазгамі. Шчырасьць – гэта глупства. Але тут, у аўтобусе, які запаўзаў на ўзгорак, яму раптам зрабілася лёгка і прыемна ад сваёй шчырасьці. Хацелася, каб гэты Кунцэ гаварыў, няважна што. Але ён казаў сапраўды разумныя і цікавыя рэчы.

«Я ж кажу, я тут чацьверты раз, – задаволена прымружыўся Кунцэ. – Наслухаўся гісторый».

«І праўда, гэта быў мой сусед… У яго руская жонка… Але ён прывёз яе сем гадоў таму… І ўжо разьвёўся. Цяпер яна ў Вене», – прамармытаў Шпэцль.

«Сем гадоў! – прагудзеў насьмешліва Кунцэ. – У Вене! Дураць нашага брата… А сем гадоў таму, скажу я табе, тут шмат што можна было браць голымі рукамі, калі ведаеш патрэбных людзей. А калі яшчэ гаворыш крыху па-расейску…»

«Ты ўмееш па-расейску?»

«Не ідэальна, але… – Кунцэ ўздыхнуў і паклаў руку на сьпінку крэсла Шпэцля. – Шмат што разумею і яшчэ больш магу сказаць. Натуральна, калі яны не балбочуць, як ашалелыя. Пра што тут была спрэчка, я так і не дапяў. Яны крычалі, як малпы. Калі шчыра, Шпэцль, я не прывёз адсюль бабу, але знайшоў нешта значна больш цікавае…»

«Што?»

«Ты чуў пра бізонаў?»

«Так», – няўпэўнена сказаў Шпэцль. Бізонаў ён сабе яшчэ сяк-так уяўляў, хоць і быў зьдзіўлены, што яны тут водзяцца. Пакуль ён яшчэ ня бачыў ніводнага. Яму чамусьці хацелася даведацца іншае: што азначаюць гэтыя ідыёцкія літары? ЮНЭСКА? Хольгер мусіць ведаць, калі ён тут чацьверты раз і ўсё яшчэ жывы. Але Шпэцль вырашыў пачакаць абеду. Можа, ён нават пачастуе немца півам. Прыемна ўсё ж яго тут сустрэць. Хоць адна блізкая душа. Ледзяныя салдаты на ўзбочыне пачалі раставаць.

«Тады спытаю наўпрост, – насупіўся Кунцэ. – Ты любіш паляваньне?»

«Ня ведаю, – адказаў зьбянтэжана Шпэцль. – Паляваньне? Ты маеш на ўвазе хадзіць па лесе і страляць? Трубіць у рог? Ніколі не спрабаваў. Не, я ня ведаю, што сказаць».

«Трубіць у рог! Хадзіць і страляць! Піф-паф! – зарагатаў Кунцэ, абвёўшы вачыма суседзяў, быццам яны маглі разьдзяліць зь ім ягоную весялосьць. Дзіўным чынам яму гэта ўдалося: чуючы ягоны сьмех, тоўсты, гартанны рогат, зь пералівамі, з пражылкамі, з пырскамі, уратавацца ад якіх быў ня здольны ніхто ў радыюсе трох мэтраў, немагчыма было не ўсьміхнуцца. – Хадзіць і страляць… Важна, у каго страляць, Рудзі. Асабіста я страляю толькі ў буйных зьвяроў. Я страляю па бізонах, гер Шпэцль. І яшчэ ніколі не прамахваўся. Вось так, даражэнькі. Гэта вам ня рускую бабу раскласьці на матрасе».

Ён падсунуўся да Шпэцля бліжэй, і, зьбіраючы сурвэткай пот, але не выціраючы з твару прыязнай і лёкадумнай усьмешкі, загаварыў напаўголасу: «Задавальненьне дарагое. Але яно таго варта, Рудзі. Ты можаш забраць тушу, ты можаш забраць шкуру. Я плачу наўпрост дзяржаве. Ніякіх пасярэднікаў. У кожны свой прыезд, ня лічачы першага, я прывожу адсюль мяса, рогі і па вось такой шкуры бізона. Тут яго называюць зубр. Скажы: зубр».

«Не, – пачырванеў Шпэцль. – Я не змагу. Не, прашу цябе, гэта сьмешна».

«Скажы: зубр, – настойваў Кунцэ. – Зубр. Скажы зараз жа, іначай я зраблю табе піф-паф. Проста ў тваю задніцу. Хочаш памацаць маю стрэльбу?»

Кунцэ раскінуў свае ногі ў яркіх шортах яшчэ шырэй.

«На, памацай! Што маўчыш?» Шпэцль апусьціў вочы.

«Жартую! – зароў Кунцэ. – Жартую! Але не пра бізонаў. Пра бізонаў – праўда! Я сапраўды паляўнічы на бізонаў, на зу-броў. Зубр! Зубр – гэта жывёла. Гэта вельмі вялікая і дужая жывёла. Я раскажу табе пра іх, раскажу за абедам, нам абяцалі абед, вось тая фраў з адвіслымі цыцкамі, О-цэц-кая. Па-руску гэта азначае: дачка бацькі. Бацькава. А ты трахаеш сваю дачку, Шпэцль? Ды што ты ўсё чырванееш, як баба? Жартую! У вас там што, жартаў не разумеюць? Ведаеш, Шпэцль, магчыма, я – адзіны, першы і апошні паляўнічы на зуброў у тваім жыцьці. І калі б ня гэтая краіна – ты ніколі ня змог бы расказаць свайму суседу ў Грацы, што размаўляў з сапраўдным паляўнічым на зуброў. Таму любі яе, Шпэцль, любі, магчыма, гэта апошняя краіна, у якой яшчэ можна быць мужыком…»

Шпэцль ужо сам ня ведаў, ці радавацца яму гэтаму знаёмству. А ягоны сусед у акулярах, які ўважліва слухаў іхную размову, ніяк ня мог дачакацца, калі яна скончыцца. І цяпер ён зноў загаварыў – Шпэцль паморшчыўся і пасьпешліва палез у торбу, нібыта шукаў там пігулкі ад галавы.

«Чулі, як яны рагаталі? – пераможна спытаў чалавек у акулярах. – Ясна, чаму. Я ж казаў – у культурных людзей такія, з дазволу сказаць, замкі, як нашыя, выклікаюць толькі сьмех. Вось у немцаў – гэта замкі. Нойшвайнштайн! Я быў, я бачыў! А ў нас што? Убоства!» Пачуўшы слова «Нойшвайнштайн», Кунцэ ўхвальна ўзьняў угару палец. «Я, я, ной унд швайн!» – сказаў ён, відавочна рады выканаць сваю ролю тоўстага дурнаватага немца. Я паглядзеў на яго з агідай, але ён не заўважыў. Яшчэ хвіліна – і, здавалася, аўтобус выверне, як страўнік, ад гэтай усеагульнай млосьці, але ён нарэшце спыніўся ля брамы, і чалавек са значком першы кінуўся да выхаду.

«Приехали, – крыкнула Жанчына з Турбюро, засланяючы перад ім дзьверы. – Не отходите далеко, сейчас я найду экскурсовода!»

Чалавек у акулярах, чалавек са значком, адстаўнік, Дзяўчына ў Белым, Жанчына ў Зялёным, Жанчына з Турбюро… Немцы, аўстрыякі… А як яшчэ мне іх называць? Як яшчэ мы называем незнаёмых людзей, зь якімі вымушаныя ехаць дзьве гадзіны ў аўтобусе і ведаць пры гэтым, што разам зь імі нам давядзецца ехаць назад? Цікава, хто быў для іх я цягам гэтай паездкі? Як яны ўпотай называлі мяне? «Чалавек з празрыстым шарам на галаве»? Або проста – «мужчына»? Мужчына му. Маладой. Чалавек. Калі мы кажам чалавек, мы ніколі ня маем на ўвазе жанчыну. Ніколі. Так нам загадвае мова. Любая мова з тых, якія мы ведаем. А мы крышку ведаем нямецкую. Дастаткова, каб разумець аўтобусныя размовы і жарты. А яшчэ мы ўмеем слухаць. Бляндынчык, жанчына, якая жэрла яго вачыма, гаспажа Ацецкая… Чалавек з, чалавек на, чалавек у.

Так мы і ехалі да замку, праз усе гэтыя Мэскаліны, Мачу-пікчы, Ацтэччыны, Маі, Інкі, Кетцалькаатлі і проста Кацапавічы. Гаваркія істоты і тыя бязмоўныя стварэньні жаночага полу, для якіх у мяне нават азначэньняў не знайшлося і якія ўсю дарогу хавалі насы ў тэлефоны. Я стараўся не глядзець на жанчыну ў белай сукенцы, а галава сама паварочвалася ў яе бок. Каб ня выдаць сябе, я пачаў прыглядаўся да ціхай пары, якая сядзела на самым заднім сядзеньні. Муж і жонка. Цікава, што іх прымусіла паехаць сюды? Жаданьне прыабшчыцца к культурэ? Адкрыць для сябе сваю краіну – якая так хоча падавацца сапраўднай Краінай Замкаў? Жонка сядзела, як на іголках, прагна ўслухоўвалася ў размовы, зь цікаўнасьцю пазірала на замежных гасьцей. Яна нават адкрывала рот, каб нешта сказаць, але – «Молчи!» – бубніў яе муж, «Молчи!» – раздражнёна кідаў ён праз плячо, «Тебя спрашивали?» – і яна пакорліва апускалася, асядала, як пыл, сьціскала вусны.

І мне гэта падабалася. Падабалася гэтая ўлада чалавека над ёй. Думаю, мы ўсе былі ўдзячныя яе мужу. Бо калі б тут пачуўся хаця б яшчэ адзін голас – гэта было б ужо занадта. Нас усіх бы званітавала – ад траскай дарогі, ад неабходнасьці быць спакойнымі і ветлівымі, ад нецярплівага чаканьня. І толькі кіроўцу, здавалася, было напляваць, што адбываецца, чым пахне сыр-чабор – напэўна, калі б мы захацелі ў аўтобусе зладзіць суд Лінча, яго паклікалі б у старэйшыны, як самага справядлівага.

І вось мы выходзім з аўтобуса і ідзем да адкрытага рота індзейскай галавы. Ужо высьветлілася, што нямецкамоўная экскурсаводка, якую замаўляла турбюро, памерла. Або захварэла, або звольнілася – або ператварылася ў саляны слуп, якая розьніца, яе не было ў замку, і бедны Шпэцль застаўся безь перакладчыка. Ужо прагучала над галовамі пытаньне гаспажы Ацецкай, ці ня ведае хто з экскурсантаў нямецкай, і ўсе адмоўна і дружна закруцілі галовамі, і з найбольшай ахвотаю круціў тоўстай галавой Кунцэ. Ужо высьветлілася, што з намі ад самай сталіцы ехаў кітаец, якога ніхто не заўважыў. Усе рагаталі, паглядваючы на гэтага разгубленага чалавека ў пакамечаным пінжаку. Мы махалі рукамі і ляпалі яго па плячы, мы, група абмежаваных, эгаістычных, прагавітых расістаў, распусьнікаў, рассаднік дробнай хлусьні і зайздрасьці, прывезены са сталіцы статак паўдуркаў, якія ня здольныя нікога палюбіць па-сапраўднаму.

Мы ўваходзім у адкрыты рот галавы, дзевяць чалавек і дзесяць жанчын. Безыменная непрыгожая маладзіца з торбаю і Жанчына з Турбюро, экскурсаводка Люба, чалавек са значком, чалавек на значку, чалавек у акулярах, у кожным шкельцы па адным такім чалавеку, і ў кожным шкельцы кожнага – яшчэ па двое. Шпэцль і Кунцэ, і жанчына ў зялёным, я, адстаўнік, дзяўчына ў белай, занадта белай сукенцы, а за ёй бляндынчык, і кітаец, і сямейная пара, і яшчэ адна безыменная, худая, як манэкеншчыца, дзяўчына, і жанчына, якая працягвала пажыраць вачыма бляндынчыка, і яшчэ адна дзеўка, малая, тоўстая, з вачыма, як у старога «Масквіча».

Запомніце іх усіх. На першы-другі… Іх ня так ужо шмат. Сярод іх ёсьць лішнія, але так ужо ўладкаваны сьвет. Іх сотні, тысячы, мільёны, і ўсе яны едуць у свае Замкі, думаючы, што ўсё будзе добра. Ацтэччына прымае гасьцей.

Мы дастаем фотакамэры і тэлефоны, мы разгортваем і жуем прастору. Мы ня ўмеем фатаграфаваць. Мы бяздарныя людзі, якія прыехалі да вас з пасьлязаўтра. Экскурсаводка Люба пачынае гаварыць, і ўсе глядзяць на яе пакорліва і тупа, як авечкі.

Я гляджу на неба, я бачу прамень, я стаю проста пад хмарай, я палонны Замку. Я думаю пра белыя калготкі.

5. Босая ведзьма

Як жывая стрэлка на каменным гадзіньніку, нашая стракатая група абышла па коле другі паверх замку, паўсюль пакідаючы недарэчнае рэха.

Здавалася, кожнаму хацелася засьведчыць тут сваю прысутнасьць, надрапаць узбуджаным голасам у музэйным паветры: «Тут быў…» – і паставіць дату. Асабліва шчыравалі мужчыны. Калі мы ўваходзілі ў наступную з усіх гэтых гулкіх, выстуджаных заляў, недзе далёка за намі яшчэ стаяў рогат нястрымнага Кунцэ, хаця сам ён ужо даўно маўчаў, зь дзіцячай непасрэднасьцю калупаючыся ў носе. Чалавек у акулярах і цяпер не пакідаў свайго клопату пра беднага аўстрыяка, экскурсія праходзіла пад ягонае няспыннае бубненьне, зь якім усім давялося зьмірыцца. «Ну хіба гэта экспанаты? – чулася то з аднаго, то з другога кута. – Вось у Амстэрдаме…» Аўстрыяк з асуджаным выглядам ківаў, тужліва паглядваючы на пустыя нішы са сьвежымі падцёкамі фарбы.

Экскурсаводка Люба крыху хвалявалася і чамусьці ўвесь час глядзела на мяне – мне было яе шкада, і я ўдаваў на твары перабольшаны інтарэс. Распавядаючы пра насатых князёў зь відавочнымі прыкметамі выраджэньня і іхных жонак, падобных да лысых, ружовых кактусаў, яна раз-пораз зазірала ў свой нататнік – там было шмат вясёлых малюнкаў асадкай, зробленых, відаць яе рукой у нудныя хвіліны жыцьця, і я падумаў, што Люба, напэўна, вельмі добры чалавек, зь якім няблага было б пагаварыць пра нешта іншае, а не пра ўсю гэтую гістарычную лухту. Што яна, жанчына, можа ведаць пра Замак?

Іншая рэч – я…

Людзям на партрэтах мы відавочна не падабаліся: нізкалобыя арыстакраты з вачыма крымінальнікаў пагардліва сачылі, як мы махаем сваімі тэлефонамі, рукамі і падбародзьдзямі, арыстакраткі пазіралі хітра, як цыганкі. У аднаго з партрэтаў быў такі выраз твару, быццам ён зараз загадае адвесьці нас на стайню і ўсыпаць кожнаму бізуноў. Я вельмі хутка стаміўся ад сваіх занадта жывых спадарожнікаў, ад паўсюдных сьлядоў нармальнага менскага эўрарамонту, па-майстэрску ўпісаных у мураваную кладку. Хацелася выйсьці на замкавы двор, да сонца, да чырвоных камянёў, хацелася кавы і пакурыць.

Сонца вісела проста над замкам, калі мы апынуліся ў прасторнай залі, пасярод якой стаяў вялікі стол – тут уладары замку вырашалі ўсе важныя пытаньні: ад лёсу служак да лёсу сьвету. А сьвет канчаўся за найбліжэйшым лугам. Праз акно былі відаць край зубчаты бору і жоўтая дарога, па якой мы прыехалі. З замкамі як зь людзьмі: здалёк яны сымпатычнейшыя, чым пры блізкім знаёмстве. Люба замоўкла, каб набраць паветра, і я сустрэўся вачыма з той самай жанчынай у белай, занадта белай сукенцы. У іх гарэў дзіўны агонь. Няўжо ёй падабаецца Гісторыя? – падумаў я зьдзіўлена. Жанчынам ня мусіць падабацца Гісторыя. Надта ўжо часта яны ў ёй былі ў ролі закладніц. Закладніц, наложніц, нажніцаў, якімі мужчыны рэзалі сабе палатно, каб выціраць чужую кроў са стала для сваіх баляваньняў.

Калі мы ішлі сюды празь цёмны і цесны пераход, я крыху адстаў ад групы і мімаволі затрымаўся каля адной зь нішаў. Высьветлілася, што адстаў ня толькі я. Уціснуўшыся плячыма ў камяні, у нішы стаяла знаёмая мне жанчына ў белай сукенцы. Чорны заплечнік яна трымала ў руках – а перад ёй тырчаў знаёмы мне бляндынчык. Ніша была досыць вузкая, і бляндынчык загароджваў жанчыне ў белай сукенцы праход.

«А если подумать? – пачуў я ягоны бадзёры голас. – А если хорошо подумать? А, Почемучечка?»

Жанчына ў белай сукенцы заўважыла мяне – я адвярнуўся і кінуўся даганяць экскурсантаў. Як мужчына му.

Цяпер мы ўсе стаялі вакол стала ў позах рэвалюцыйных матросаў і тупа глядзелі на чырванашчокую Любу. Хамы, якія ўпіваліся сваёй уладай. Уражаньняў нам ужо хапіла – але гэта была толькі палова экскурсіі.

Мы ішлі згодна са стрэлкамі – жаночымі пальцамі, раздрукаванымі на прынтэры, паўсюдна разьвешанымі на белых сьценах. «Працяг экспазыцыі» – чыталі мы ўголас, чамусьці нам вельмі падабалася чуць свае галасы ў такой сур’ёзнай абстаноўцы. Мы пабачылі пакоі, дзе ўладары замка спалі і кахаліся, мяшаючы ў правільных прапорцыях дынастычную кроў – на дзіва маленькія, амаль дзіцячыя ложкі зь неверагоднымі балдахінамі. Мы пабачылі пакоі, дзе яны елі – цяпер у іхны посуд за люстранымі загародкамі было налітае толькі сонца, пасыпанае пылам. Калі б мне прапанавалі выпіць з такога, я б адчуў гідлівасьць. Мы пабачылі пакоі, дзе яны чыталі – цяжкія кнігі ў вокладках з чалавечай скуры. Мы пабачылі пакоі, дзе яны музыцыравалі: паркет маўчаў, ён быў зусім новы, ён пахаваў пад сабой усе жывыя гукі, а новых пакуль не нарасло. Мы пабачылі галерэі і паглядзелі па чарзе ў байніцы, мы наступалі адно аднаму на ногі і адхіналіся ад чужых ног на вузкіх пакручастых лесьвіцах. Мы пачулі колькасныя лічэбнікі, якія не застануцца ў памяці, і гады жыцьця, якія нічога нам не сказалі. Мы паслухалі гісторыю пра тутэйшы прывід – маладую сялянку, якую некалі спаліў, прывязаўшы да дрэва, мясцовы фэадал, і цяпер кожная ноч, якая апускаецца на замак – гэта яе тая самая ноч, якая паўтараецца ўжо трыста гадоў. Расказваючы пра гэта, Люба старалася ўкласьці ў свой голас як мага больш рамантыкі, а я думаў пра тое, што кожны мужчына, які чуе гэта, уяўляе сябе на месцы фэадала, а кожная жанчына – на месцы той сялянкі, і інакш ніколі не было і ня будзе. Мы гвалцім і аддаемся гвалту нават тады, калі ня маем да гэтага ні волі, ні ахвоты. Сялянку звалі Ганна, здань таксама – «Однофамилицы», гучна сказаў бляндынчык, і ўсе засьмяяліся, і я разам з усімі.

«А зараз мы пройдзем уніз, – усьміхнуўшыся, сказала мне Люба, і ўсе пакорліва ўздыхнулі. – Сходы, якія мы бачым за гэтымі дзьвярыма, вядуць у пакой аканома, а адтуль – да памяшканьняў, дзе захоўваліся замкавыя прыпасы…»

«Не, – сказала раптам жанчына ў белай, занадта белай сукенцы. – Не, Люба, мы туды ня пойдзем».

«Як гэта ня пойдзем? – зьдзіўлена ўскінула бровы Люба. – Вы павінны. Экскурсія яшчэ не…»

«І ніхто туды ня пойдзе, – прамовіла жанчына ў белай сукенцы строга і стомлена. – Ніхто. Усе застануцца тут, Люба, і будуць уважліва слухаць, што ім скажуць. Дзякуй вам за цікавую экскурсію».

Чорнага заплечніка на гэтай нахабнай, занадта нахабнай жанчыне відаць ужо не было. Затое ў руках зьявілася нешта, падобнае да зброі. Чорнай і недвухсэнсоўнай зброі. Такую я трымаў у руках апошні раз на вайсковых зборах ва ўнівэрсытэце.

«Что это у вас, девушка, за фаллическій символ в руках? – засьмяяўся нехта з мужчын. – Дайте-ка мне…» Ён зрабіў два хуткія крокі і тут жа спалохана адступіў назад. Фалічны Сымбаль у руках жанчыны ў белым нарабіў столькі шуму, што Люба заплакала, а ў Жанчыны ў Зялёным пачалася гістэрыка. Аўстрыяк зьбялеў, а Кунцэ ўхвальна засьмяяўся. «Приключэние!» – падняў ён угару вялікі палец. Жанчыну ў Зялёным пасадзілі за стол, Любу пагладзілі па галаве, але яна заплакала яшчэ гучней.

Гэта і праўда быў стрэл. У тынкаванай сьцяне цямнела дзірка зь няроўнымі, быццам намаляванымі краямі, а ў паветры запахла вясёлай сьмерцю.

Аглушаны, я стаяў і глядзеў на жанчыну ў белым. На вялікае акно, на сонечны прамень, які ў той самы момант, калі я зірнуў на яго, распаўся на некалькі вясёлкавых зьмеек. На непрыгожую маладзіцу з нашай групы, якая адышла да адных дзьвярэй, і на іншую, хударлявую, якая стала каля сходаў, што вялі ў пакой аканома. У іхных руках таксама былі яны – Фалічныя Сымбалі. На кітайца, які расшпіліў пінжак і аказаўся пласкагрудай дзяўчынай зь невялікім пісталетам у руках. На тоўстую дзеўку з вачыма, як у старога «Масквіча», якая дастала свой Фалічны Сымбаль і падышла да акна, памахаўшы камусьці рукой.

«Што будзем рабіць з гэтымі, Босая?» – запыталася ў жанчыны ў белым непрыгожая маладзіца.

«Зачыніце іх пакуль што тут», – сказала Босая, прысела перад Любай на кукішкі і пагладзіла яе па шчацэ.

«Усё будзе добра, – сказала Босая задуменна. – Магчыма. А можа, і не. Гэй, Аленькі Цьвяточак, прасачы, каб усё было ў парадку. І зьбяры ў іх тэлефоны, а то зараз званіць кінуцца. І фотаапараты хай здадуць, а то я іх ведаю…»

Непрыгожая маладзіца кіўнула, з усьмешкай пазіраючы на бледных мужчын і жанчын, што хапалі ратамі паветра, як рыбіны. Босая падышла да акна, задаволена прымружылася і шпаркім крокам рушыла да дзьвярэй.

«Что с нами будет?!! – залямантавала зьнянацку жонка бурклівага мужчыны. – Мужчины, что вы смотрите? Сделайте что-нибудь!»

Ніхто не зварухнуўся. Босая спынілася і падышла да жанчыны. Усе з апаскаю праводзілі позіркамі Фалічны Сымбаль у яе голых руках. Рукі трымалі Сымбаль цьвёрда, як камень трымае зямную вось. Пад уважлівым позіркам Босай жанчына змоўкла, як і не было нічога.

«Што будзе? – прамовіла Босая. – Пабачым. А пакуль што… Пакуль што Замак у стане аблогі. Не хвалюйцеся, гэта зь ім ужо здаралася, і ня раз. Скажу, каб вам прынесьлі зьнізу каву і нешта перакусіць».

І ўсе неяк адразу супакоіліся. Толькі ў пажылога адстаўніка напяліся вены на руках ды вочы наліліся крывёй. Аленькаму Цьвяточку давялося досыць груба тыцнуць руляй свайго Фалічнага Сымбаля у ягоную сьпіну, каб той паслухмяна паклаў тэлефон на стол, а за тэлефонам рукі, вялікія, пакрытыя сівым валосьсем і суворымі татуіроўкамі.

«Ну, не сумуйце тут», – сказала Босая, думаючы пра сваё, і выйшла, і яшчэ доўга было чуваць, як грукаюць па сходах абцасы яе туфляў.

6. Кропкi над Б

Дырэктарка замкавага комплексу Галіна Вітольдаўна Бабец займала ў ім такую стратэгічную пазыцыю, якой пазайздросьціў бы любы фэадальны военачальнік.

Яе кабінэт мясьціўся ў правай замкавай вежы: адсюль, падышоўшы да аднаго з вузкіх і высокіх вокнаў, яна магла бачыць, як на далоні, усё навакольле – і ад яе пільнага, падведзенага сінім вока ня здольны быў схавацца ніводзін рух. Скасіўшы другое бяссоннае, як запаленая газьніца, вока долу, Галіна Вітольдаўна мела магчымасьць назіраць і за тым, што дзеецца ў замкавым двары. Выдатная пэрспэктыва.

А ў двары магло адбыцца што заўгодна. Ці ня зладзілі яе супрацоўніцы злачыннага перакуру? ці не размалёўваюць дзеці спакусьліва белыя сьцены ўнутраных, псэўдаантычных порцікаў канца ХVIII стагодзьдзя? ці не фатаграфуюцца экскурсанты ў занадта непрыстойных позах? А галоўнае, ці не пралез за чырвоныя замкавыя муры нейкі журналісьцік, каб напісаць пра іх штосьці разьвязнае і хлусьлівае?

Апошняе асабліва злавала Галіну Вітольдаўну: даручаны ёй аб’ект яна любіла аддана і палка, і нават думала пра яго зь нейкім прыдыханьнем, бо думкі, як вядома, таксама ўмеюць дыхаць – і пакідаць запацелымі вочы таго, хто наважваецца іх думаць. Кожная мысьль матэрыяльная, не стамлялася паўтараць Галіна Вітольдаўна сваім падначаленым, а значыць, усё, што вы падумалі, пакідае дзесьці свой сьлізкі сьлед. А выціраць – нам. І калі нейкая непісьменная маладая курыца… нейкая стрыжаная недавучка… нейкая прышчавая школьніца лічыць, што яна мае права пісаць пра Замак што захоча, што яна мае права мець пра Замак нейкія ўражаньні, усяго толькі і зрабіўшы ў жыцьці, што выпіўшы кавы ў замкавым бістро – дык Галіна Вітольдаўна лічыла сваім абавязкам супрацьстаяць гэтаму.

Для таго яе тут і паставілі – супрацьстаяць і абараняць.

Гэты дэвіз Галіна Вітольдаўна Бабец напісала б на сваім фамільным гербе, калі б ён у яе быў. Але гербу ў яе не было. Быў стол, на якім тырчаў нягнуткі, нягеглы сьцяжок, побач са сьцяжком паблісквала шкляная мадэль сярэднявечнага замка, падарунак калег з Аўстрыі. А над сталом вісеў партрэт прыгожага вусатага мужчыны, дзяржаўнага мужа. Вісеў і глядзеў у кампутар, на экране якога аднойчы…

Так, у той дзень Галіна Вітольдаўна з раніцы сядзела і злавалася, пазіраючы на кубак з толькі што запаранай гарбатай, тот самый чай, на паверхні белая выспачка пены – быццам хто плюнуў. Журналістачкі. Крыўда дырэктаркі была яшчэ сьвежая, як тынк на сьценах. Адна сталічная штучка – хітрая погань, прыкінулася звычайнай турысткай – прабеглася тут нядаўна, нарабіла здымкаў і напісала пра Замак такое, што валасы на галаве ўсталі дуба. Галіна Вітольдаўна не адразу паверыла, што гэта здымалі ў яе Замку. Гэтая, прасьціце за выражэніе, журналістка зьляпіла нейкі паскудны пасквіль, яе, бачыце, не зацікавілі ні калекцыя зброі, ні мэбля, якой, між іншым, дзьвесьце гадоў, ні партрэты, кожны зь якіх абышоўся міністэрству культуры ў круглую суму. На фота былі толькі нейкія вуглы, шпалеры, унітазы, скуластыя твары супрацоўніц, скамечаныя пакеты… А подпісы якія пахабныя. Калі ўсё гэта зьявілася на сьвет божы, Галіна Вітольдаўна знайшла ў сеціве выяву гора-журналісткі, загадала раздрукаваць і раздаць усім супрацоўнікам. Пры апазнаньні – затрымаць. Дырэктарка патэлефанавала ў газэту, ёй сказалі, што тая дзевачка – звычайны фрылансэр.

«Я так і думала, – горка і зларадна пасьміхнулася Галіна Вітольдаўна. – Што і трэба было даказаць. Правяралі б, каго бераце на работу».

Карэспандэнтка больш не паказвалася, але наведнікаў хапала. Усім хацелася пабачыць велічны старажытны Замак, які атрымаў новае жыцьцё. Але як дырэктарка Галіна Вітольдаўна Бабец была ня надта гэтым задаволеная. Ёй патрэбныя былі не галадранцы нейкія, хай бы і са сталіцы, а сапраўдныя замежныя турысты. Менавіта іх чакала рэстарацыя «Пан або прапаў», крама сувэніраў, менавіта па іх душу стаяў сумны фатограф каля разьвешаных у фае старасьвецкіх строяў, менавіта ім быў адведзены пакой для віпаў у левым крыле, які можна было зьняць на суткі за суму, эквівалентную гадавому заробку Галіны Вітольдаўны.

Але людзі з далёкіх замежжаў ня надта рваліся ў Замак. А тыя, што прыяжджалі – толькі хмурыліся, пілі чамусьці адну ваду і елі прывезеныя са сталіцы бутэрброды. І гэта – іншаземцы?..

Галадранцы адны. І там, і тут.

Пан прападаў, параваркі стаялі халодныя, як сьпісаныя паравозы ў дэпо, блішчалі непрыстойна яркія і пукатыя, як прадукцыя інтым-шопу, сувэніры, сумны фатограф нядаўна звольніўся, а ў пакоі для віпаў кожны дзень мянялі некранутыя прасьціны, быццам тут начаваў прывід…

Трэба было нешта рабіць.

Дзьверы ў дырэктарскі кабінэт раптам паволі адчыніліся і замерлі, быццам прапускаючы кагосьці наперад. Галіна Вітольдаўна ўздрыгнула і падняла падведзеныя сінім вочы. Ніякіх гасьцей яна сёньня не чакала. Дый не маглі яны завітаць вось так зьнянацку. Яна пачула б спачатку крокі на лесьвіцы, яна заўжды іх чула. Але да гэтага моманту ў вежы было ціха – толькі з двара даносіўся дзявочы віск экскурсаводак.

І вось – гэты скрып.

Дырэктарка паднялася, падышла да дзьвярэй, вызірнула ў вузкі калідор. Нікога. Яна зачыніла дзьверы і падышла да акна. Яшчэ адзін аўтобус пад’ехаў. Выходзяць… Цікаўныя, азіраюцца, глядзяць, мружачыся, на муры, на вежу, на браму… Глядзяць – а яе, Галіну Вітольдаўну, ня бачаць. Так і мусіць быць. Улада павінна заставацца магутнай і непрыкметнай. Галіна Вітольдаўна Бабец была тут у Замку вышэйшая за ўсіх. Адзіныя, хто быў упоравень зь ёю – гэта хмара, што насунулася на Замак з раніцы, ды лянівае сонца. Хмара і сонца. І мужныя ваяры, прыгожыя вобразы якіх жылі тут паўсюль. Галіна Вітольдаўна верна служыла ім і дзяржаве. Разам яны былі сілай. Галіна Вітольдаўна Бабец, князі Якуцкія і дзяржаўныя мужы, уладары цяперашняй Краіны Замкаў. Усе разам яны і ёсьць – Гісторыя.

Крак. Крак. Крак.

А вось цяпер па калідоры дакладна нехта ішоў.

Нясьпешна, нібы навобмацак, нібы выбіраючы месца для кожнага наступнага кроку. Як варона каркае. Гэта было ўжо ня першы раз. А лесьвіца ўнізе чамусьці маўчала. Дырэктарка прыслухалася. Крокі былі нягучныя, але выразна чуліся зусім блізка, за сьцяной кабінэту. Што за халера?

…Пакручастая лесьвіца, што вяла ўгару па вузкім нутры каменнай вежы, была таксама вялікім плюсам – Галіна Вітольдаўна спадзявалася, што старыя супрацоўніцы ня будуць злоўжываць візытамі ў дырэктарскі кабінэт. Але калектыў ёй трапіўся на дзіва малады. Адны незамужнія, чырванашчокія дзеўкі, якія зь любой нагоды ўзьляталі па крывых прыступках, як быццам гнаўся хто. «Галіна Вітольдаўна, Галіна Вітольдаўна!» Крычалі так, быццам іх рэжуць жыўцом. Ніякай пачцівасьці да гістарычнай памяці. Яна хутка навяла тут парадак, патлумачыла, што гэта за месца працы, якая адказнасьць на іх ляжыць. Прыціхлі, перасталі швэндацца дзе папала. Ня дзеўкі, а нейкія скразьнякі ў спадніцах… І тут дзьверы ў яе кабінэт зноў павольна і неяк шматзначна адчыніліся. Галіна Вітольдаўна бачыла ў пройме сьцяну калідору, асьветленую праціснутым скрозь вузкія вокны сонцам – а на сьцяне дрыжэў дзіўны трохкутны цень. Быццам жаночая постаць прытаілася збоку і чакае, калі яе запросяць увайсьці. Галіна Вітольдаўна адставіла ўбок кубак з гарбатай, рашуча падышла да дзьвярэй і грымнула імі з усяе моцы.

«Якаўлевіч, – набрала яна нумар заўхоза. – Зайдзіце да мяне, як зможаце, ручка ў дзьвярах боўтаецца. І праверце там заадно, чым занятыя нашы пцічкі».

Галіна Вітольдаўна Бабец не любіла жанчын. Галіна Вітольдаўна Бабец любіла людзей.

Жанчыны выклікалі ў ёй пачуцьцё пратэсту. Асабліва маладыя. Было ў іх нешта такое… Ну вот как вам сказаць. Такое хітрае і двухсэнсоўнае. Яны нават выглядалі ўсе неяк няправільна. Ну што гэта такое, на самам дзеле: усе гэтыя цыцкі, губкі, лыткі, завушніцы, усьмешачкі… Навошта гэта ўсё? Хто гэта прыдумаў? Вось, напрыклад, гэтая новенькая, Люба. У першы ж дзень падышла: «Галіна Вітольдаўна, а я веру, што ў нашым Замку жыве гэты прывід!» – і вочы, як у дзіцяці.

«Што? У што ты верыш, дзіця маё?»

«Што прывід нашай Ганны, той, якую спалілі – сапраўды існуе!»

«Добра, што мы ня плацім ёй зарплату, – змрочна адказала тады дырэктарка. – Дый за што плаціць? Дзе вынікі? Дармаедка твая Ганна. Ідзі, працуй, і паменей разгавораў! Помні, што мысьль – матэрыяльна!»

Жанчыны зусім не пасавалі Замку – гэта было мужчынскае месца, і мужчыны даверылі Галіне Вітольдаўне захаваць яго такім. І Галіна Вітольдаўна не магла ня выканаць мужчынскага загаду.

Пра тое, што Галіна Вітольдаўна і сама належыць да касты непаўнавартасных, яна старалася ня думаць. Гэта была чыстая выпадковасьць. Галіна Вітольдаўна была не такая. Галіна Вітольдаўна шанавала мужчын. Тых, што кіравалі тут трыста гадоў таму, і тых, хто кіраваў цяпер. Галіна Вітольдаўна любіла, калі на яе крычалі мужчыны. І яны крычалі: мацюгаліся, камандавалі, гразіліся, грукалі кулаком па стале. І тады Галіну Вітольдаўну апаноўваў такі жар, быццам яе прывязалі і яна ня можа паварушыцца, прывязалі й паднесьлі да самага нізу жывата расплаўленае жалеза…

Галіна Вітольдаўна апусьціла галаву і сьцішана зараўла.

І тады праклятыя дзьверы адчыніліся трэці раз.

«Якаўлевіч, ручку паглядзі, разбаўталася», – прамовіла дырэктарка, не падымаючы галавы.

«Галіна Вітольдаўна? – спытаў незнаёмы, стомлены жаночы голас, які не абяцаў нічога прыемнага. – Памагай бог, добры дзень».

Дырэктарка рэзка падняла галаву. У пакой увайшлі адразу дзьве даволі маладыя жанчыны, адна невысокая, у белай сукні, з твару – скончаная мярзотніца, а разам зь ёй – худая і даўгалыгая, як сьмерць, якая адразу пачала шныраць вачыма па кабінэце.

«Так, вы хто такія? Журналісткі? Чаму без папярэджаньня?»

Жанчына ў белай сукенцы ўсьміхнулася: «Не, мы не журналісткі, Галіна Вітольдаўна. Мы, хутчэй… Скажам так, маладыя мастачкі…»

«Ага. Рэстаўра-а-атаркі…», – прашыпела злавесна хударлявая.

«Адкуль вы ведаеце, як мяне завуць?» – падазрона спытала Галіна Вітольдаўна, намацаўшы рукой цяжкі шкляны замак на стале.

«На дзьвярах напісана», – суха адказала тая, што ў белай сукенцы. Яе вочы, вялікія, як у мухі, глядзелі проста на дырэктарку, быццам Галіна Вітольдаўна была звычайным крэслам. Пустым крэслам пад партрэтам вусатага мужчыны.

«А Якаўлевіч – гэта, відаць, той мужычок з інструмэнтам, – прамовіла худая. – Ён яшчэ і пісталетам махаў, дурань, страляць зьбіраўся».

«Напэўна, ён любіць мёртвых жанчын. Вось жа ізврашчэнец, – кіўнула тая, што ў белым, і зноў павярнулася да дырэктаркі. – Якаўлевіч прасіў перадаць, што затрымаецца. Дні на тры», – дадала яна зьедліва.

«Чаго-чаго? – нахмурылася Галіна Вітольдаўна, набіраючы нумар Якаўлевіча. – Якія яшчэ тры дні?»

«Якія яны будуць, залежыць толькі ад нас з вамі», – уздыхнула дзеўка ў белым і падміргнула сваёй прыяцельцы.

Якаўлевіч чамусьці не адказваў, і гэта было вельмі, вельмі падазрона.

«Так, што вам тут трэба, спадарыні? Я занятая,» – гістэрычна выгукнула Галіна Вітольдаўна, адчуваючы, як расьце ўнутры млосьць. Дзьве дзеўкі, маладыя, здаровыя, стаяць так блізка, што яна адчувае іх подых, адчувае, як пахнуць іх па-летняму адкрытыя целы.

«Мы праводзім у вас, хм… – задумалася тая, што ў белым. – Скажам так, мастацкую акцыю. Тры дні пажывем тут у вас, а потым паглядзім».

«Што значыць пажывем? – паднялася, бліснуўшы сінявою, з-за стала Галіна Вітольдаўна, схапіўшы шкляны замак і сьціснуўшы яго ў руцэ. – Папрашу вас, дзевушкі, пакінуць мой…»

«Джэк Патрашыцель, расстаў, калі ласка, усе кропкі над і, – ласкава зьвярнулася жанчына ў белай, занадта белай сукенцы да сваёй таварышкі. – Займіся пунктуацыяй, дарагая. Ты гэта любіш».

У руках хударлявай зьявіўся доўгі, памерам зь яе руку, чорны прадмет, у якім Галіна Вітольдаўна не адразу пазнала самую звычайную мужчынскую зброю. Такую, як у кіно пра вайну.

«Уберите это! – перайшла яна зь перапуду на другую дзяржаўную мову. – Уберите ваши штучки!»

Жанчына ў белай сукенцы дзелавіта закрыла вушы, зморшчылася, і зброя ў руках Джэка Патрашыцеля загаварыла.

Татататата. Мамамама. Яяяяя.

Умомант па ўсім кабінэце Галіны Вітольдаўны былі расстаўленыя чорныя кропкі – выразна артыкулюючы ўсе гукі, зброя тлумачыла, што працоўны дзень у Замку на сёньня скончаны. Паляцеў на падлогу прабіты ў некалькіх месцах партрэт галоўнага дзяржаўнага мужа, разьляцеўся на дробныя аскепкі кубак з гарбатай, пакрыліся высыпкай, як ад скураной хваробы, белыя сьцены, і нават шкляны замак у руцэ Галіны Вітольдаўны ў нейкае імгненьне рассыпаўся на прыгожыя шкельцы. Галіна Вітольдаўна ўзвыла і памерла. А калі ўваскрэсла, дзьве мярзотныя маладзіцы стаялі каля яе і ветліва крычалі проста ў твар, курчачы страшныя пысы: «Вы ня ведаеце часам, дзе ключы? Ключы ад ніжніх памяшканьняў? Мы нідзе ня можам знайсьці! Галіна Вітольдаўна! Галіна Вітольдаўна! Спадарыня дырэктар! З вамі ўсё нармальна? У вас тут такі парадак! І замак – абалдзець проста! Вы ж любіце мастацтва? Праўда? Нам толькі ключы! А патом чайку вып’ем!»

Дырэктарка нейкім цудам узяла сябе ў рукі, заплюшчыла вочы і кіўнула.

«Ну вось і добра, – дзеўкі адразу ж скончылі гэтую псыхічную атаку і засьмяяліся адна адной. – Давайце іх сюды!»

На імгненьне стала ціха.

«Яны ня тут, гэта ў іншым кабінэце, – сказала зь дзіўнай палёгкай Галіна Вітольдаўна. На яе яшчэ ніколі так не крычалі жанчыны. – Я аддам, аддам, я ўсё аддам…»

Яна павяла іх па цёмным пустым калідоры да сходаў.

«Босая, а калі яна хлусіць? – спытала напаўголасу хударлявая ў той, што ў белым. – А калі ў яе няма ніякіх ключоў?»

«Што ты як не мастак, – сказала Босая, прапускаючы Галіну Вітольдаўну наперад. – Калі ключоў няма, іх заўжды можна прыдумаць! Галіна Вітольдаўна, вы куды?»

Але Галіна Вітольдаўна ўжо шмыгнула ў ратавальную нішу пад лесьвіцай і пакацілася ўніз па зусім іншых прыступках – хутка-хутка.

«Ого, – уздыхнула Джэк Патрашыцель. – Не дагнаць».

«Тое, што Галіна Вітольдаўна нас пакінула, яшчэ ня значыць, што ключоў не існуе, – сказала Босая і хмыкнула. – Нават не разьвіталася, а яшчэ начальніца… Сьмелая баба, мне спадабалася. Дарэчы, вунь яна дзе».

І Босая паказала ў акно на ўнутраны двор, па якім, з апаскаю азіраючыся, кралася да яшчэ не зачыненай брамы няшчасная дырэктарка.

«А можа, у расход яе? – Джэк Патрашыцель злавіла дырэктарку ў прыцэл, патрымала ў ім, патрэсла, пакаштавала на вока. – У ножку ці ў дупу? Ці ў цемечка?»

«Не, ня трэба, – Босая паклала руку на ствол. – Хай жыве. І хай нясе сьветлую вестку людзям і жанчынам, усім малым і вялікім істотам, у гарады і весі…»

7. Iх больш, чым мы думаем

Як жа так магло стацца, што сярод белага дня ў дэмакратычнай краіне пад жаночым назовам «Рэспубліка Беларусь», у краіне з даведкай пра тое, што яна знаходзіцца ў самым цэнтры Эўропы, у краіне, якой кіравалі мудрыя і магутныя дзяржаўныя мужы, адрэстаўраваны на дзяржаўныя грошы княскі замак зь велікапышнымі высокімі мурамі і неблагой крамаю сувэніраў, замак, які з гордасьцю паказвалі турыстам з усяго сьвету, раптам апынуўся ў руках банды тэрарыстак, кучкі няўрымсьлівых бабаў без цара ў галаве?

Магчыма, рэч у тым, што ў замак пускалі ўсіх без выключэньня. Сто тысяч білет, школьнікам – зьніжка. На аўтобусе: трыста тысяч плюс чаявыя экскурсаводу. Калі б для наведаньня замку былі ўведзеныя строгія правілы і на браме стаяў бы мэталадэтэктар, ці хаця б дэтэктар хлусьні, такога безабразія ніколі б ня здарылася. Магчыма, праблема палягала ў недастатковай пільнасьці экскурсаводкі – яна магла б зьвярнуць увагу на тое, што некаторыя экскурсанткі паводзяцца нетыпова для беларускіх жанчын: маюць занадта цьвёрдыя сьпіны, трымаюцца асобна ад калектыву, гавораць мала, фарбуюцца з выклікам і надзяваюць белыя, занадта белыя сукенкі. Магчыма, жанчынам наогул трэба было б забараніць наведваньне замкаў. Забараніць, баронячы іх ад Гісторыі, ад якой яны вельмі часта цярпелі, а калі не цярпелі і ўмешваліся, дык карысьці ад іх не было ніякай, толькі інтрыгі, падман, атрута і цёмныя закуткі. Без жанчын Гісторыя, вялікая Гісторыя, была б раўнейшай, велічнейшай і прастакутнейшай.

Але так ці інакш, замак, здалёк падобны да галавы індзейца з адкрытым ротам, стаўся лёгкай здабычай бандытак. Рот закрыўся. За апушчанай замкавай брамай уладкавалася на раскладным крэсьле вартавая з Фалічным Сымбалем на каленях. Такія самыя маладзіцы сталі на вежах і мурах, жанчыны ў летніх сукенках і лёгкіх спадніцах, якія варушыў вецер, у джынсах і нават у спэцадзеньні – бо сярод удзельніц банды Босай былі і супрацоўніцы палацава-замкавага комплексу.

І гэта таксама было правінай адміністрацыі і новай дырэктаркі. Даўно варта было зьвярнуць увагу на тое, што за апошні год у Замак уладкавалася адразу некалькі маладых жанчын, выпускніц беларускіх вузаў, якія такім чынам знайшлі сабе працу па разьмеркаваньні. Некалькі гадоў адрэстаўраваны замак стаяў сабе, мёртвы і непахісны, служачы пляцоўкай для розных банкетаў і тэлевізійных баляў, і тут раптам працаваць сюды ўладкаваліся маладыя кабеты, якім бы замуж і ў радзільню, а не ў халодныя замкавыя залі, што пахнуць сьвежым тынкам і застарэлым тубэркулёзам. Гэта былі дзяўчаты з дыплёмамі бібліятэкараў, гісторыкаў, філёлягаў, настаўніц нікому не патрэбнай мовы і не прыдатных ні да чога культуролягаў, якія заўжды жывуць заўтра, і таму сёньня карысьці ад іх ніякай. Іх было ўсяго дзесяць-пятнаццаць – але гэтай колькасьці хапала, каб утрымліваць у замку ўладу.

Зрэшты, зь імі нашай групе блізка пазнаёміцца не давялося – як і зь іншымі экскурсантамі і тым абслуговым пэрсаналам, што заставаўся ў замку на момант захопу. Нас вартавалі дзікія дзеўкі Босай: насьмешлівая і непрыгожая Аленькі Цьвяточак, кітаец (а насамрэч тыбэтка) Царонг, тоўстая Нямона Ліза і хударлявая, як манэкеншчыца, дзяўчына з кабыліным тварам, якую ўсе называлі Джэк Патрашыцель. Занадта даўгія мянушкі – і было нешта вычварэнскае ў тым, што яны з задавальненьнем вымаўлялі гэтыя мянушкі да канца, не скарачаючы іх і не абсякаючы. Было ў гэтым нешта грунтоўнае – быццам тэрарысткі казалі такім чынам, што іхная ўлада ў замку надоўга. Што ж, давялося і нам звыкнуцца называць іх менавіта так.

Папіўшы абяцанай кавы і пад’еўшы канапак з замкавых прыпасаў, мужчынская палова нашай групы адразу ж пачала снаваць пляны вызваленьня. Жаночая частка пазірала на нас з надзеяй, якая вельмі хутка саступіла месца расчараваньню, і гэтае жаночае расчараваньне дратавала нас яшчэ мацней за нечаканы палон. Чалавек у акулярах прапанаваў абвясьціць галадоўку – і тады, патлумачыў ён, ніякае жаночае сэрца ня вытрымае: калі тэрарысткі пабачаць натоўп згаладнелых мужыкоў, яны пераменяць мячы на апалонікі і накормяць нас баршчом, а калі баба гатуе боршч, яна імгненна ўспамінае сваё месца. «На каленях прыпаўзуць», – упэўнена казаў ён, і ў вачах ягоных былі толькі белыя калготкі, з чорнымі плямамі на каленях ад гэтага пакорлівага поўзаньня па падлозе, прывіды белых калготак, якія так пужаюць і так вабяць нас усё нашае жыцьцё.

Ніхто не паставіўся сур’ёзна да апэрацыі «Боршч», нават чалавек са значком. Той вырашыў, што разумней за ўсё будзе абмяняць нас на палітвязьняў.

«Какие ещё политвязни? – грымнуў кулаком па стале адстаўнік. – Хватит пиздеть. Я знаю, что делать».

«Дак скажите нам, батя!» – кінуўся да яго муж ціхмянай жанчыны.

«Подумать надо, – глуха сказаў адстаўнік. – Так быстро дела не делаются. Тут главное, чтобы без жертв. Чтоб не пострадали дети, старики и женщины. Это в нашей работе главное».

Ніякіх дзяцей сярод нас, на шчасьце, не было. Дзеці бегалі ўнізе, па замкавым двары, і з нашай прасторнай залі было чуваць, як яны прыдумляюць сабе гульні: дзяўчаткі гулялі ў клясыкі проста на бруку, і вось ужо адна падвярнула сабе нагу, і на ўвесь двор чуўся пранізьлівы крык.

«Сердце кровью обливается, – сказала Жанчына ў Зялёным. – Пусть бы лучше нас мучали, но детей-то зачем?»

Хлопчыкі ўнізе гойсалі вакол вартавой. Ці дала яна ім дакрануцца да Фалічнага Сымбаля? Да таго, што марыць мець кожны хлопчык – каб забіваць ворагаў, прыдуманых для яго дарослымі.

Бляндынчык, які чапляўся да Босай, адчуваў сябе самым абазнаным ва ўсім, што тычыцца тэрарыстак – як-ніяк, ён быў знаёмы з галоўнай бандыткай лепш за ўсіх, гаварыў зь ёй, дакранаўся і – мы ўсе яму чамусьці паверылі – ведаў жаночую псыхалёгію. Плян бляндынчыка быў наступны: ён паспрабуе спакусіць Аленькага Цьвяточка. «Это нетрудно, – пераконваў ён, пагардліва крывячыся. – Пусть только зайдет». Быццам пачуўшы, Аленькі Цьвяточак увайшла ў пакой і абвясьціла, што мы можам па адным схадзіць у прыбіральню, што была проста за дзьвярыма.

«Всё продумали, – прабурчаў адстаўнік. – План, я смотрю, не здесь разработан. Бабы сами не додумались бы…»

«Я первый, если вы не против», – бляндынчык, ухмыляючыся, нясьпешна выйшаў. А вярнуўшыся, абвясьціў, што ўсе яны лесьбіянкі ванючыя. Асабліва Босая.

«Я б ее научил искусству любви, – сказаў ён, разглядваючы сваё адлюстраваньне ў шкляным кубе, у сярэдзіне якога ляжалі кнігі. – Бля буду, я ее научу!»

І ў вачах ягоных зьявіліся сьлёзы.

Немцу, здавалася, усё гэта прыносіла неверагоднае задавальненьне. «Пиф-паф, – паўтараў ён раз-пораз са сьмехам, наставіўшы на нас палец. – Эти девушки нас всех пиф-паф! Эй, Шпэцль, ты будешь первый. И никто не узнайт, где могилька твоя… Я напишу твоей женщине в Грац. Даю слово».

Закаціўшы вочы і пагойдваючыся, Шпэцль сядзеў у куце на крэсьле. Ад яго ўжо даўно не было чуваць ані слова.

«Это и ест твой плян, гер Шпэцль? – весяліўся Кунцэ. – Сидит бичок, качается. Пока настоящие мужчины думать про спасенье. Австрия никогда не умел воевать!»

І Кунцэ паказаў нам на адсутную, безуважную постаць Шпэцля і зарагатаў.

Надышла і мая чарга наведаць прыбіральню. Я ішоў апошні. Аленькі Цьвяточак засталася на калідоры, паглядзеўшы на мяне безь ніякай цікаўнасьці. Фалічны Сымбаль цьмяна пабліскваў у руках гэтай жанчыны зь цяжкімі сківіцамі і вялікімі вушамі. Я чамусьці кіўнуў ёй і зайшоў. Уцячы з прыбіральні не было ніякай магчымасьці – там не было ні вокнаў, ні іншых дзьвярэй. Проста маленькі пакойчык, туалет для пэрсаналу. Калі за мной зачыніліся дзьверы, я адчуў сябе замураваным у замкавай сьцяне. Я дастаў цыгарэту і закурыў. Дзіўна: нешта мне замінала курыць там, у вялікай залі з масіўным сталом, дзе некалі, напэўна, ляжалі дарагія парцалянавыя люлькі і попельніцы на паўсотні курцоў.