Блакітны зніч [Лірычнае]

ЦІ-ШЫ-НЯ

Каторую ўжо раніцу з крутога павароту дарогі бачу вялікі барвяны шчыт нізкага сонца — праз рэдка-лісцяную крону старое ліпы. Летась асірацелай, калі буран абярнуў з яе таксама старую, грувасткую ад бясконцых вясновых рамонтаў буслянку. I не пустую, а з нялётнай моладдзю, якую мы, суседзі, дружна шкадавалі, асабліва дзеці.

Калі мне трапляе на вочы штотыднёвая «таўсцюшка» модна легкадумнай ды развязнай «Комсомольской правды», я ў ёй адразу шукаю пад канец старонак абавязковы прыродазнаўчы нарыс Васіля Пяскова. Ён многа ведае i тонка, чыста адчувае.

Сёння ў яго пра кулікоў.

А мне не проста цікава, — я жыва ўспамінаю неверагодна далёкую раннюю восень трыццаць восьмага года. Сонечную, калі касілі атаву. Людзей паблізу мяне не было, я адзін убачыў як на зацішны брод нашай рыбнай Вушы чародкай аселі кулікі. Перада мною быў крутаваты ўзмежак, i я, прылёгшы, поўз на вышэйшае, каб убачыць тых кулікоў бліжэй.

Радасць ледзь не дзіцячай цікаўнасці. Хоць на душы ў мяне толькі што былі туга i страх. Па дэтэктарным радыёпрыёмнічку пачуў дома ўранні, што ў палякаў з чэхаславакамі, мусіць, дойдзе ўсё-такі да найгоршага. Словы такія: Заользе, канфлікт, ультыматум... А за імі такое простае, жахлівае — вайна!.. Мне пайшоў з лета дваццаць другі, вясною адбыў прызыўную камісію. Яшчэ адно страшнае слова: мабілізацыя... А я ж так мірна настроены маладою душой, любасцю да жыцця, антываеннымі кнігамі, я ж у такім жахлівым тупіку!..

На той час найстрашнейшае адклалася.

Я неўзабаве напісаў апавяданне «Кулікі». У вайну яно прапала. I часта, даволі часта ціха, радасна ўспамінаецца. Але ж няма як праверыць, ці й сапраўды яно было добра напісана.

На стале маім — прачытаныя за апошнія дні «Скарыніч», «Куфэрак Віленшчыны», «Annus Albaruthenicus 2002». Для Беларусі стараюцца: у Маскве Аляксей Каўка, у Маладзечне Міхась Казлоўскі, у беластоцкіх Крынках Сакрат Яновіч. I гэта ж не ўсё, чым жыве, абараняецца наша роднае слова, ёсць i будуць яшчэ сумленна-чыстыя, няхай сабе i рэдкія выхадам, i малыя тыражамі выданні, у якіх, па вялікім рахунку, ёсць што пачытаць, чым паганарыцца, падмацаваць душу.

Суседава, цераз вуліцу, дачка, хросніца майго бацькі, адна з трох цётак славутага брусельскага мастака-рэстаўратара Міхася Саўкі-Міхальскага, — Саўчына Віліта. Дзеўка няскладна рослая, няўдалая, замуж пайшла — абы выйсці, дый сямейнікі — стары, удовы бацька, гаспадарлівы браг i драпежная братавуха, — спяшаліся яе пазбыцца. Выйшла ў блізка суседнюю вёску, за Парашчынага Івана, таксама няўдаліцу, але нярослага, трапяткога. Яны абое з маткай былі вельмі працавітыя i скупыя. Разліюць малыя, калі яны з'явіліся, малако на стале, дык бацька, ужо й вусаты, схлебча яго, каб дарма не прападала. Біў ён Віліту часцей не адзін, а з мамай. Выбіраў момант, калi яго «дэрба» стаяла каля лавы: ускокваў курдупель на лаву — ды зверху, нібы каршун. Маці-свякроў шчыкалася ды штурхалася знізу.

Я сваю «Марылю» пісаў у асноўным з Горавай Мані, з якою ў маленстве сябраваў у школу разам хадзілі. Дзеўкай яна была i мілавідная, i з пашкоджанай у маёнтку рукою. Але замуж я выдаваў яе прыдумана, няўдаліцу жаніха пісаў з іншага Івана, a ўжо білі яе, як у Парашчыных, сын з мамай. У першым маім зборніку «Апавяданні» было так: «Як толькі пажаніліся, без таты i набіць яе не мог, пакуль не навучыўся». A ўжо далей — правяраю па двухтомніку 1960-га, — тата быў выкраслены, не памятаю, чаму. I мамай не замяніў яго, як у Парашчыных было, таксама не памятаю, чаму.

A днямі тое касмічна даўняе, пустыннае ўспомніў чамусьці ў тым ідыёцкім варыянце, як яно было, пра што ў абедзвюх вёсках гаварылася. I стала мне па-старэчы, па-бацькоўску востра шкада тую няўдаліцу Віліту, нават i плач яе нібы пачуў у спалучэнні дарослага з дзіцячым...

Можна, відаць, i так: хвараблівая жаласць. Калі тое было, а ты...

Але ж яно само прыйшло!..

Цяжка чытаю «Розу Мира» Данііла Андрэева.

Над нагрувашчаннем прамудрых разваг i тлумачэнняў скрозь ix i за імі раптам убачыліся першыя хрысціяне ў рымскім цырку, перад тым найстрашнейшым момантам, калі на арэну, дзе застылі ў жаху ахвяры, вырвуцца галодныя ільвы.

Сярод ахвяраў — дзеці. Як жа ім іхнія бацькі, маці, дзяды i бабулі, у душах, у свядомасці якіх ёсць тое, за што звяры будуць ix разрываць, як усе тыя блізка-дарослыя скажуць дзецям, святым у сваім няведанні, за што ім гэты жах звышпакутлівай смерці?

А потым я вельмі проста сігануў з той старадаўняй далечы ў свой час, у гады фашысцкай акупацыі, у апавяданні тых, што ўвайшлі ў кнігу памяці «Я з вогненнай вёскі...», у жахі дарослых i дзяцей, у моманты перад расстрэлам, у тую самую немагчымасць сказаць, растлумачыць свята-нявінным: што гэта?..

Немаладая ўжо руплівіца ўчора ўранні зжала ў суседнім агародзе амаль увесь ячмень, a ўвечары, прыехаўшы з пасёлка роварам, з унучкай на раме, ca страху перад вось-вось магчымым дажджом павязала жмені ў снапы, а снапы знасіла i паставіла ў даўно не бачаныя мною мэндлікі.

Убачыўшы ix уранні, успомніў Максіма Танка: вось i тэма яму для настальгічнага верша.

Чытаю як быццам вясёлыя апавяданні турэцкага сацрэаліста Азіза Несына, а тут за акном, нарэшце, хоць рэдкі дожджык.

«Пакіну кнігу, пайду на ганак ды пачытаю дождж».

Але, гэта не дождж, а дожджык, які — згадалася — «покапал и прошел», i засталася такая ўрачыстая ціш, што кветкі цыніі — гляджу, прысеўшы на ганку, — стаяць на сваіх высокіх сцяблінках так непарушна, што самому хочацца застыць, суцішыцца ў пытанні: а што гэта такое — ці-шы-ня?..

Чарнавік — справа інтымная, якою хваліцца няёмка.

У нашым Загоры: «Не тут кажучы», a ў Крынічным сёння пачуў: «Нікому кажучы». Пра нейкую бяду, каб не наклікаць яе.

...Сала ў вёсцы i сёння, як заўсёды было, не малая ўдарная сіла. I ў прыказках гэта жыве. Адразу адна прыгадалася: «Дурны, дурны, а сала хоча!»

...Помніцца маміна: «Усё, канец, i дуды вобземлю!»

У «Слоўніку беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі i яе пагранічча» на Ашмяншчыне запісана: «Дуды ў мех i па ўсіх танцах» — пра канец справы, работы». А нашае, з Міршчыны, у пэўным адчаі ці проста малайцавата.

Наколькі лепш было б ведаць пра чалавека, пакуль ён жывы, усё тое, што раскрываецца пасля, калі ўжо яго няма, a засталіся толькі запісы, успаміны...

Апошні прыклад — Мар'ян Пецюкевіч, кнігу якога «Кара за службу народу» днямі з цікавасцю прачытаў. Тут у яго кара лягчэйшая — ссылка ў Сібір, жыццё нейкім чынам свабоднае. Ёсць яшчэ кніга «У пошуках зачараваных скарбаў», дзе ў яго i допыты, i турма, i лагер. Хочацца прачытаць яе, можа, i ўдасца. A калі чытаў пра ссылку, мне хораша раскрывалася душа яшчэ аднаго, па-свойму значнага чалавека. Думалася i пpa тое, як мала я ведаў пра яго, калі ён пісаў мне з Торуня, здаецца, ужо ў шасцідзесятых, між іншым, паведамляючы i пра смерць старога віленчука архітэктара Стэфана Нарэмбскага, таксама мала вядомага мне пасля нашага знаёмства з ім увосені 1955-га, калі я пісаў пра гэта ў нарысе «Польскі дзённік», а з яго дачкой, мастачкай Барбарай Нарэмбскай-Дэмбскай, пазнаёміўся летам 1964-га на Нарачы, i яна погым прыслала мне манаграфію пра бацькава жыццё i творчасць з прыязным аўтографам вясёлага маэстра.

Столькі пражыўшы, так даўно ўжо займаючыся здаваннем у архівы таго, што бачыцца вартым захавання, дзіўна ўсё-такі, неяк па-асабліваму нязвычна, што трэба вось схадзіць у бібліятэку Акадэміі навук або ў Дзяржаўны архіў літаратуры i мастацтва, каб перачытаць там дзесятак пісьмаў Пецюкевіча ці яшчэ кагосьці, — так усё забылася, толькі сяк-так узнікае зрэдку ў перанасычанай, стомленай памяці, часамі, праўда, i радуючы нейкім «адкрыццём».

На дачным застоллі гарадская дашкольная лялька Ганначка, хочучы выйсці з-за стала, не папрасілася, а проста шуснула пад яго i вылезла з-пад другога боку, паміж крэсламі, прыпадняўшы светлай галоўкай абрус. I выйшла з веранды на ганак, адкуль, паміж разнаколернымі, высокімі для яе кветкамі, па траве падбегла да зялёна-вялікай надзіманай чарапахі i зноў пасядзела на ёй.

З вясковых рэальных міфаў успомнілася, як на адным вяселлі курдупель-малады таксама не вытрымаў, нырнуў пад стол, толькі па іншай патрэбе...

Калі тое, Божа наш добры, было, колькі ўсяго перажылося... A ў бабулі Віліты, маёй сястры, на дваццаць з гакам гадоў старэйшай, з саменькага пачатку XX стагоддзя захавалася Евангелле, надрукаванае ў дзве калонкі, па царкоўна-славянскаму i па-руску, ды з гістарычным надпісам выцвілым чарнілам пра тое, што яна, святая кніга, падорана ёй — уяўляю — бойкай, смяшлівай дзяўчынцы, калі па метрыцы, дык Іулите, «за отличные успехи и примерное поведение»...

Ужо даўно гарадскім, рэдкім госцем у сястрыной хаце, я паволі гартаю спрадвечную кнігу, а яна, Віліта, i дагэтуль крыху галасістая ды смяшлівая, успамінае:

— Стары бацюшка ў нашу школку прыехаў. Ён ужо сядзіць за сталом i расказвае нам Божы закон, a Каўбасоў Паўлюк, маленькі, як i ўсе мы тады, увайшоў ca двара ды стаіць, толькі носам раз шмаргануў маўчыць.

— Ну, добрый молодец, — пытаецца бацюшка, — где же ты был?

А той глядзіць на яго анёлачкам дый кажа:

— Сляў!

Любуючыся, як на телеэкране вытанцоўваюць маладыя самадзейнікі, засмяяўся, успомніўшы Анэцінага Валодзю, дзецюка з суседняй вёскі Чыжыноўцы. Удалы, ахвочы, нястомны скрыпач, на вечарыне папрасіўшы сабе адну толькі полечку, — гарманіст з барабаншчыкам справяцца i адны — ён даў такую завіруху, што пад канец ажно ў крык папрасіўся:

— Хлопцы, спыніце! Ніяк не магу!..

Трэці дзень хмарна, то дождж, то перапынак, невядома, на колькі, то зноў цярушэнне з застылай хмарнасці. А пачалося такое з двухдзённых вятроў у гарачую сухмень, — яны гэта, як i гаворыцца, нарвалі.

Па малако ў пасёлак хаджу пераможна, амаль заўсёды пасля гэтага, адразу ці пазней, ногі задраныя адлежваю, ці чытаючы, ці так сабе. А слабасць час ад часу адчуваецца, як у Загары гаварылася, «вомарак водзіць», калі ўстанеш пасля даўжэйшага сядзення, так i хочацца абаперціся далоняй аб сцяну, калі яна блізка. I паўзы раблю ў чытанні, працяглыя, як аціханне дажджу, нават заплюшчыўшыся. Hi думак тады, ні пачуццяў нават, здаецца, ні стомы...

Радзім Гаўрылавіч Гарэцкі пісаў пpa бацьку, як ён, на два гады старэйшы за мяне сённяшняга, проста сядзеў у крэсле, сядзеў ды маўчаў. Такі ўсё жыццё энергічны, нагружаны на ўсю моц, без віны вінаваты, нязломны ў сваёй веры...

Няўжо мы ўсе панараджаліся, жывем дзеля таго, каб паміраць?

Наіўна простае, глыбока страшнае i крыўднае пытанне.

А вечарэе ў зялёным навокал спакойна i светла.

Яшчэ не пачаты чытаннем, a ўжо прыемна густы ды важкі зместам рукапіс, ці то надрукаваны на машынцы, ці то набраны ў друкарні, i так, i так пададзены акуратна, з'явіўся па законах сну невядома адкуль, неабвержна ўпэўнены, што ён належыць мне, што гэта мой водгук на папярэдні кароткі запіс пра страх i крыўду смерці, водгук разважліва аб'ектыўны, аптымістычна спакойны. I я з тым сваім водгукам згодны, толькі да слоў глыбока страшнае дадаў i крыўднае. А так што ж — адчулася яно тады міжволі, шчыра, такога не прыдумаеш, каб па-сапраўднаму забалела...

Уключыў святло, праверыў час, каля трох, i далей ужо не заснуў.

Напрадвесні Валодзя Ягоўдзік прынёс мне кнігу-альбом з прыязным аўтографам ад мастака Івана Рэя, прадстаўніка маладзейшага пасляваеннага пакалення заходнікаў i нагаварыў многа пахвальнага пра гэтага сціплага, таленавітага чалавека. Валодзем я перадаў Рэю свае «Сцежкі, дарогі, прастор» i ўступнае прывітанне. Ён пазваніў мне, мы добра пагаварылі, у тым ліку i пра будучую сустрэчу... А тут ён — бачу ў газеце — узяў ды памёр... Чытаючы добрае пра яго, сумна пашкадаваў што нават не пабачыліся, а магло ж быць i яшчэ адно збліжэнне...

З узгорка — шырокі, далёкі агляд вялікіх прыгарадных могілкаў. Акіян пірамідак, якіх раней было больш, чым крыжоў i крыжоў, якіх з кожным годам усё больш ды больш... Зрэшты, што ix лічыць, хто ix злічыць?.. Неабсяжнасць панурага суму. I цяжкая думка, што безліч смерцяў — гэта не проста зыходы ў нябыт, не бясконцыя змены людскіх пакаленняў але зыходу, змены ў пакутах, — ix незлічоная, неўявімая разнастайнасць...

Помніцца гэты агляд з узгорка, гэтыя думкі з таго асенняга дня, калі мы, групка i родзічаў, i сяброў, чакалі пахавальнікаў да ямы i труны Анатоля Вялюгіна. Здаецца, не запісана яно, хоць i ўспаміналася за сем гадоў неаднойчы...

«Ну i памрэш, i свету гэтым не абновіш!..»

Раптам успомнілася i такая народная мудрасць, згода з тым, што i было, i будзе.

Прыязны журналіст даў мне зняты ім з дыктафона тэкст майго ненапісанага выступлення на адкрыцці апошняга, нечарговага з'езда Саюза пісьменнікаў. Запіс з пэўнымі пропускамі, дзе хлопцу дрэнна пачулася, які мне прышлося падцыраваць сям-там па памяці. Слова тое, як i некаторыя іншыя выступленні, з нейкіх «вышэйшых» меркаванняў, не друкавалася нават у «Літаратуры i мастацтве», i таму захацелася даць яго тут, «лірычным запісам».

«Дарагія сябры!

Друкавацца пачаў я напрадвесні трыццаць восьмага года, у віленскім «Шляху моладзі», у Саюз пісьменнікаў прыняты вясной сорак пятага, першы зборнік апавяданняў выйшаў у канцы сорак шостага. Дзіўна i ледзь не смешна бывае, колькі пражыў перажыў!.. Збоку можа лічыцца, што ўсё было ў асноўным гладка, але ж гэта не так. Выпрабаванняў хапала. Выпрабаванні некалькімі дыктатурамі рознага кшталту i калібру. Выпрабаванні яўным i тайным кіраўніцтвам, цэнзурай, якая называлася «галоўлітам», i рэдактурай, якая была па сутнасці цэнзурай, часамі нават больш паспяхова замяняла яе. Было сякое-такое выпрабаванне славай i адносным дабрабытам, які апраўдваўся не творчымі заслугамі, а меркаваннямі іншага характару. Словам — хапала ўсяго.

Сёння ў нас зноў жа выпрабаванне, можна сказаць, вялікае выпрабаванне нашай жыццяздольнасці, патрэбнасці народу-чытачу. Калі было горш, калі будзе яшчэ горш — невядома. «Давлеет дневи злоба его» — даўно i мудра сказана.

Што я вынес за такі немалы час прысутнасці ў роднай літаратуры, што самае надзейнае, галоўнае для пісьменніка? Гэта радасці творчыя, радасці барацьбы за сумленнае слова, радасці за поспехі сяброў i ўсёй нашай літаратуры. Усё іншае абцярушылася, асыпалася, адышло ў нябыт.

Мы бачым, як адбываецца пераацэнка вартасцей, як нешта адыходзіць бясследна, а нешта застаецца нацыянальным здабыткам i скарбам. Вельмі прыемна, што літаратурай у нас цяпер займаецца непараўнана больш людзей, чым гэта было адразу пасля вайны. Калі нас з Мележам 10 мая 1945 года прымалі ў Саюз, мы былі па ліку, здаецца, сорак трэцім i сорак чацвёртым. Так была вынішчана родная літаратура. Трохі сяброў яшчэ не вярнулася з вайны, а пра тых, якія працавалі ў дваццатых-трыццатых гадах, мы ведалі толькі па асцярожных апавяданнях некаторых старэйшых сяброў...

Успамінаю шчасце майго жыцця, — як я ў прыцемным, цесным пакойчыку сядзеў у нагах раскладушкі, на якой ляжаў недабіты следчымі Кузьма Чорны, а я не прымаў ад яго павучанне, але прычашчаўся захапленнем задачамі літаратуры, красою, вартасцю роднага слова... Пазней мне ў групе маладых сяброў у Каралішчавічах пашанцавала мець гутарку... не, проста слухаць Якуба Коласа, які расказваў нам, як у трыццатых ён тры гады спаў не распранаючыся. Можна сабе ўявіць, які гэта быў сон, якая бяссонніца ў бясконцай катарзе чакання...

Цяпер — паўтаруся — радасна бачыць, колькі ў нас маладых, таленавітых сяброў ды сябровак. Каб ведаць ix, трэба многа чытаць. Вядома ж, няма нейкай суцэльнай, элітнай таленавітасці, трэба яшчэ шукаць ды знаходзіць сапраўднае. Аднак, радасна тое, што гэты наш, калі пакарыстацца вайсковай тэрміналогіяй, асобы батальён, звыш пяцісот чалавек, усё-такі ў уніформу не апранеш i строем грукаць кірзачамі ды гарлапаніць шчаслівую песню яму не загадаеш. Ёсць каму вольна, высока трымаць сцяг беларускай літаратуры, несці далей свяшчэнны агонь роднага слова. Я маю на ўвазе не толькі членаў Саюза пісьменнікаў у нас ёсць літаратары, што не надта імкнуцца ў гэты саюз, аддаюць перавагу, як гаворыцца, «свабоднай творчасці», ёсць у нас дасягненні i ў літаратараў, што пісалі i пішуць бліжэй i далей за межамі Беларусі. Усё гэта — адна літаратура, беларуская. Абы яна была сапраўднай, якаснай.

Той нашай творчай моладзі, якая справай літаратуры займаецца з чыстым сэрцам i чыстымі рукамі, якая ўмее, можа i добрыя кнігі пісаць, i добрыя часопісы выдаваць, хочацца ад душы пажадаць далейшых поспехаў.

У нас ёсць літаратура. У нас яна будзе — вялікая беларуская літаратура на нашай багатай ды прыгожай, несмяротнай мове.

Дзякую вам за ўвагу».

...Не напішаш, а потым штосьці важнае i не скажаш, забудзешся.

Так я забыўся прывесці народнае: «Ніводзін разумны бацька не б'е дзяцей па галаве», што меўся адпаведна дапасаваць да сучаснасці...

Колькі часу прайшло, праходзіць напуста!.. Сон, калі ён служыць, дык хоць жа на здароўе. А панылае ныццё, нізкая пустадумнасць, бязвольнае, цягучае чаканне?..

Ці не чытаючы — нарэшце — «Два капітаны» Каверына, жыва ўявіўся інтэлігентны, разумны, добра выхаваны юнак i ўвесь жах крывавага рэвалюцыйнага хамства, якога яму было не зразумець...

Брат Максіма Багдановіча Лёва, таленавіты матэматык, паранены афіцэр, якога рэвалюцыйная салдатня, сарваўшы з койкі, выкінула з высокага акна, здаецца, кіеўскага лазарэта... Максім памёр, пра гэта не ведаўшы...

Л., якога памятаю са школы як ціхага, памяркоўнага хлопца, сілаю ўзяты ў чорную паліцыю, у тую ноч, калі дзве нашы брыгады грамілі гарнізон Міра, якраз стаяў на пасту каля пастарунка i быў без шуму зняты партызанскімі першапраходцамі. На самым пачатку сваёй прымусовай службы...

Успамінаецца гэта, кожнае іншым разам, з пабудак проста чалавечнасці, цвярозай у мірны час.

A жахлівая лічба забітых або знявечаных «дзедаўшчынай», пра што гаварылася днямі па маскоўскай тэлеперадачы «Свабода слова»?..

A жахі ў Чачні? Не дзелячы людзей на ворагаў, «тэрарыстаў» i «патрыётаў»?..

Прыйшлося выступіць на прэзентацыі «Дзеяслова». Сказаў пра сваю (i не толькі маю) прывычку глядзець, чытаць новы нумар якога-небудзь часопіса — з канца. Асабліва часта рабілася так, калі «Новый мир» рэдагаваў Твардоўскі. Абавязкова цікавы артыкул, нарыс, успамін, — што называецца дакументальнае. Так у мяне адбылося i з «Дзеясловам».

За гэтую прывычку я быў узнагароджаны двойчы, — артыкулам Пятра Васілеўскага (сына) пра мастака Міхаіла Савіцкага i эсэ-партрэтам Анатоля Кудраўца пра Віктара Карамазава.

Артыкул напісаны з належным веданнем прадмета, без асцярожнасці або i боязі звязвацца з недатыкальным аўтарытэтам. Слова такое добра сведчыць пра свабодную прынцыповасдь i аўтара, i часопіса.

А эсэ пра сябра — шчыра пераканальная гаворка пра патрэбу, неабходнасць сапраўднай чалавечай i творчай дружбы, якой у нас так мала. Напісаць партрэт з жывога «натуршчыка» — значна лепш, чым потым успамінаць яго i, як казаў пра гэта Чэхаў «обязательно наврать».

Пажадаў «Дзеяслову» ахвотна ды ўдзячна чытацца i з пачатку, i з канца.

На шаўчэнкаўскім свяце ў маі 1989 года ў складзе міжнароднай дэлегацыі з Румыніі быў паэт Груя. Ён гаварыў мне, калі пазнаёміліся, што ахвотна перакладаў бы Танка, каб не яго псеўданім... Зноў жа ў падтэксце «братнія» танкі ў Чэхаславакіі...

Кніжны здымак стомленага класіка за рабочым сталом i подпіс: «Адзін на адзін са сваімі думкамі». I адразу ж пытанне з усмешкай: «Чаму ж адзін, а фатограф?»

Укормленая, модная дзявуля, адзіная дачушка з акадэмічна-цёплай сям'і. Ужо й друкуецца. Вершы як з цэглы, аднолькавыя. I вучыцца ў аспірантуры. Ахтунг! — i не заўважыш, калі прыйдзе i такое, што i яна пачне вучыць цябе, як пісаць, i гэта яшчэ трэба будзе перажываць.

Алесю Пісьмянкову спадабалася, як гэта Тодар Кляшторны калісьці вершы свае не пісаў, а спачатку думаў.

Думаць можна i прозу. Неяк па-біблейску ўяўляецца, як гэта «анёл Гасподні з'явіўся яму ў сне, сказаў: устань, ідзі!..» Разбудзіць ён цябе апоўначы, ляжыш i думаеш — кампануеш, выкрэсліваеш, дадаеш, а то i само нешта аднекуль з'яўляецца... I добра з такім нядосыпам, тым больш, што гэта ж бывае, на жаль, далека не кожную ноч.

У далёкай вясковай памяці раптам заварушылася фальклорнае, пачутае ад мамы. З польскім яглы, прасяная каша, i наглы, раптоўны. Шукалася ў памяці так туга, што пачаў забаўляцца, прыдумваць. Скажам, так: «Канец такі наглы, што не наўме i яглы», або, без польскага націску: «Смачныя яглы, але гаршчок малы». I стала смешна з самога сябе, успомнілася, як Танк смяяўся з Клімковіча, што піша той ва ўсіх жанрах, нават фальклор народу прыдумвае...

Hi фразеалагічны слоўнік Станіслава Скарупкі, ні «Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі i яе пагранічча» мне тут не памаглі. Можа, само выскачыць з памяці — такая нейкая прыказка.

A з пісаннем некаторымі i фальклору ў савецкі час вольная воля была на палітычных прасторах. Патрыёты ляпалі сяк-так, гэта ўхвалялася навукоўцамі, узаконьвалася, станавілася абавязковым.

Нават i мудры Фёдар Янкоўскі не мог такое прадукцыі абысці. Пашанцавала, праўда, на Сталіна. I ў першым зборніку прыказак, які выйшаў у 1957-м, абышлося без «бацькі», i ў другім, дапоўненым выданні« Беларускіх прыказак, прымавак, фразеалагізмаў», што з'явілася ў 1962-м, першы раздзел называецца «Камуністычная партыя, вялікі Ленін» i стракаціць такімі ды падобнымі перламі: «Голас партыі — голас міру», «Камуністы — усюды актывісты», «Шлях нам Ленін паказаў»... I толькі рыхтуючы трэцяе выданне паважаны складальнік абтросся ад небяспечна-абавязковай палітычнай шалухі. Назва першага раздзела там: «Чалавек, яго духоўны свет, жыццёвы вопыт, месца ў грамадстве».

Кнігі гэтай Янкоўскі, на жаль, не пабачыў, яна выйшла ў1992-м.

А яшчэ праз тры гады — i мастацкая проза вучонага, аднатомнік «Радасць i боль», з якім цяпер мне захацелася пабыць даўжэй...

У 39-40 томе поўнага збору твораў Талстога, у зорным россыпе думак мудрых людзей усяго свету — два французы, асветнікі i маралісты з XVIII стагоддзя. Калісьці, гадоў сорак таму назад, я ix чытаў, пра што нагадалі паметкі алоўкам на кніжных палях. Цяпер, усцешанаму сустрэчай, захацелася выпісаць ix, пераклаўшы, нібыта ўзяць у дарогу, каб i яшчэ каму паказаць.

Вавенарг:

«Каб даведацца, ці думка новая, варта толькі выказаць яе прасцей».

«Нават найвялікшыя пісьменнікі гавораць лішне многа».

Мантэск'е:

«Любіць чытанне значыцца любіць мяняць гадзіны сумоты, якія бываюць у кожнага, на гадзіны вялікай асалоды».

«Звычайна баяцца адступлення ў прамове, а я думаю, што тыя, хто ўмела робіць адступленні, самі падобныя на даўгарукіх, — яны могуць больш ахопліваць».

Можна дадаць, што так бывае не толькі з прамоўцамі, — пішучы, я часамі таксама заношуся. Таму i спадабаўся гэты спрадвечны запіс.

Працавітая, мужная Зіна Мажэйка — бяру з энцыклапедыі: i тэарэтычны этнамузыказнавец, i практычны фалькларыст, i кандыдат мастацтвазнаўства, дадаю з памяці: a ў маладосці яшчэ i альпіністка — учора, па тэлефоне віншуючы мяне з Калядамі, між іншым, весела ажывіла ў дзедавай памяці даўні выпадак.

Незабыўная наша Верачка Палтаран, напісаўшы ці не найлепшы свой палескі нарыс, па добрай сяброўскай завядзёнцы папрасіла мяне пазнаёміцца з рукапісам — як яна, рэч, наогул i як загаловак — «Адамаў корань»? I я тады, аказваецца, сказаў ёй так:

— Ой, Вера, ёсць жа «адамава яблыка», а тут яшчэ i корань — ці не зашмат намёкаў?..

На ўвазе маючы славуты «першародны грэх».

I Вера назву змяніла — на «Дзівасіл». Спачатку пасмяяўшыся са мной, а потым з Зінай.

«Езу мой, Езу, не еўшы не ўлежу!..»

Наша загорскае, заходне-беларускае. Ці два радкі з нейкай песні, ці проста прымаўка — то маладая, весела-святочная, лянота ў цёплай пасцелі, то старэчая, з горкім падтэкстам беднасці, — як падумаць.

Мільганулася ў памяці, калі прачнуўся, як гэта часам, самахоць бывае.

Пажылая цётка ўспамінае пляменніцу, студэнтку, што жыла ў ix, пакуль перайшла ў інтэрнат:

— Клічу, клічу яе з кухні, а яна ca сталовае не адказвае. Спалохалася я, што не дай Бог... Заходжу туды, гляджу, а яна гэта на канапе ляжыць на жываце. Падумалася мне, што нябожчыкі ж на жыватах не ляжаць, давай будзіць. I кніга побач на падлозе. Сярод белага дня! А хлеба ж лягчэйшага хоча!..

Старыя бабы пра моладзь:

— Во як яны хораша паркуюцца!..

Нібы пра галубоў.

У царкве — званы загаманілі на вячэрнюю. I абое яны, кожнае сабе закахана падумалі: «А што каб пайсці ды абвянчацца?» У чым неўзабаве, здаецца, упершышо так па-сапраўднаму пацалаваўшыся, пырскнуўшы смехам, прызналіся.

Мілавідная, бойкая выкладчыца, якой ужо за пяцьдзесят:

— Ой, было б мне гадоў на дваццаць менш — я сабе спонсара знайшла б!..

Адна калісьці расказала мне, велічна ўздыхнуўшы:

— Галава разбалелася. Зноў, відаць, недзе спутніка запусцілі...

А другая, яшчэ сучаснейшая, на застоллі ў яе кватэры, таямніча-даверлівым паўшэптам пераконвала, што яна — Шапэн, якім была ў ранейшым жыцці...

— Прабачце, — сказаў я ёй пазней, з дому, па телефоне, — мне няёмка, што я вам не прызнаўся пра сябе. Я ж... толькі ўжо, калі ласка, між намі... я — Дантэ.

Во заюрылі нашы бабы ў космас! — скажам па-вясковаму.

На мінскім тэлеэкране — ненайвышэйпастаўлены функцыянер, якому i ўежна i зацішней пры чужым удалым спрыце ды нахрапе. Сядзіць ссутулена над стадом чарговай парады, якую ён вяла вядзе, не ведаючы, куды падзець па-мужыцку дужыя жмені ад вялікага вострага носа.

Уяўляю яго вясёлага аднавяскоўца, даўно знаёмага мне, у якога добра было б спытацца, ці многа ў ix такіх чмыхалаў рашпіляў глюгаў ці толькі адзін быў выдзелены на ўсю вёску, а знатны зямляк, умеючы, захапіў яго сабе?..

Сціплы, сціплы, а потым, як раскілзаецца, так i панёс!..

Антыка ў вёсцы майго маленства — сабакі называліся то Рэкс, то Каніс. Адтуль i Када ў настаўніка Грушы, які закончыў рускую семінарыю ў Нясвіжы, прайшоў нейкія польскія курсы i на сабаку крычаў: «Kado, chodź siuda!»

Быў сабака i чыста польскі — Галас.

А больш усё свае, тутэйшыя: Шарык, Курта, Жук...

Боты ў каго былі «дудкі» з пруткімі халявамі, a ў каго пазней, па новай модзе, «факстроты», з высокімі заднікамі i спражкамі на халявах. Хромавыя, вядома. Ад свята да свята віселі над ложкам на «біле», а то i побач з ложкам, бліжэй да печы. Уступаючыся ў ix, як быццам стромка зверху, а не туга нацягваючы, як было ў сапраўднасці, з хаты выходзілася ўрачыста. На «гулянне», скокі ў сваёй вёсцы, на паход у вёску суседнюю або i далей, на спектакль які ці да дзеўкі свае, або ў мястэчка, нібыта ў царкву, а не проста ў такія, ледзь ужо не гарадскія, людзі.

Рабочыя ў электрычцы, едучы з Мінска ў Стоўбцы, на будаўніцтва завода, рэжуцца ў «дурня» з вясёлым перабрэхам на трох мовах: «Кто сказал мяу?» «Подальше от гроба!» «Польске войска Бэрлін брала — раз! А савецке памагала — два!» I роднае: «Што ты глядзіш мне ў вочы, як сабака?» (Аддана, значыцца.) «Ужо нам блізка, хлопцы, трэба канчаць!» «Якое там блізка? Яшчэ два дні лесам, а тады па полі!»

Прачытаўшы ў мяне: «Перабіў хвост сабаку, цяпер брашы сам», пакуль што знаёмы толькі па пісьмах лекар з далёкага райцэнтра піша, што ў ix гаворыцца крыху па-іншаму: «Забіў сучку — брашы сам».

Быў пасёлачак, потым хто куды пераехаў а хто памёр, i хатаў паменшала, як хутар нейкі стаў суседзі як падзічэлі.

Карова выпускаецца пустапасам, але з доўгай вяроўкай, што цягнецца за ёю па зямлі. Каб тады, калі яе хто-небудзь застане ў шкодзе, хітранькай гаспадыні можна было апраўдвацца, што гэта ж яна, падла, сарвалася.

I сваяцтва нібы не сваяцтва. Раненька сын удавы, гарадскі, з малымі, якіх прыехаў наведаць, зняў у дваюраднага брата ў Нёмане з «тэлевізара» ладнага шчупака i ўтрох з хлапчукамі, радыя, аж подбегам спяшаюцца дахаты. I павіталіся са мною, дачнікам на праходцы. А пазней мяне абагнаў на дарозе той дваюрадны на мапедзе. Праверыў злезшы на сваім месцы ў беразе, сказаў: «Парушана!» I вылаяўся, дадаўшы: «Ведаю, хто!..» A ўсё ж i спытаўся: «Вы, можа, бачылі, хто нёс?» Я не сказаў няхай разбіраюцца самі.

Трэба ж аднекуль даведацца! — чытаючы Чэстэртона па-руску, «Вечный человек», у гушчыні высокакультурнага тэксту — раптам кувада!.. Наша палеская, з мужавым пастогваннем на лаве, у дапамогу жойцы-парадзісе. Не сам жа я гэта прыдумаў што палескае, таксама недзе вычытаў. Толькі прыкідваў аднойчы, разбіваў тое слова на дзіцячае «ку-ва! кува!», як быццам клічучы малое з матчынага ўлоння. A ў томе англійскай славутасці — яшчэ i каментар пра «куванне» ўсясветнае. Яшчэ не позна было пазваніць нашмат маладзейшаму сябру, які ў фальклорных справах спeцыяліст, або, як сталі апошнім часам пісаць, адмысловец. I ён зачытаў мне яшчэ адзін каментар, па-нашаму. Што гэта ад французскага «кувад», выседжванне яек, народны абрад пры народзінах, усясветна вядомы, на ўсіх кантынентах.

I сапраўды, па прыказцы «век вучыся», або па Сакрату: «нічога не ведаю...»

Начное бяссоннае бачанне — аднаго за адным. Вялікае, гожае поле свежай раллі. Старонка таннай газеціны. Некралог памерам — запалкавы карабок. Скупымі, халоднымі словамі загматана жыццё аратага, які — я ведаю — любіў сваю святую справу. I з коньмі, i з трактарам. Зноў вялікае, гожае поле... Ужо даўно без яго... Зноў абрыс некралога... Зноў...

...Яна за вечнай прасніцай, а я, малы, над кнігай.

— Позна, сынок. Лажыся. I заўтраж будзе дзень!..

Верасень 2002 — студзень 2003.